ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका (दयानन्दसरस्वतीविरचिता)/२७. पठनपाठनविषयः

विकिस्रोतः तः

अथ पठनपाठनविषयः संक्षेपतः[सम्पाद्यताम्]

तत्रादौ पठनस्यारम्भे शिक्षारीत्या स्थानप्रयत्नस्वर-ज्ञानायाक्षरोच्चारणोपदेशः कर्त्तव्यः। येन नैव स्वरवर्णोच्चारणज्ञानविरोधः स्यात्। तद्यथा -' ' इत्यस्योच्चारणमोष्ठौ संयोज्यैव कार्यम्। अस्यौष्ठौ स्थानं , स्पृष्टः प्रयत्न इति वेद्यम्। एवमेव सर्वत्र।

अत्र महाभाष्यकारः पतञ्जलिमहामुनिराह -

दुष्टः शब्दः स्वरतो वर्णतो वा

मिथ्याप्रयुक्तो न तमर्थमाह।

स वाग्वज्रो यजमानं हिनस्ति

यथेन्द्रशत्रुः स्वरतोऽपराधात्॥1॥

- महाभा॰ अ॰ 1। पा॰ 1। आ॰ 1॥

भाष्यम् - नैव स्थानप्रयत्नयोगेन विनोच्चारणे कृतेऽक्षराणां यथावत्प्रकाशः पदानां लालित्यं च भवति। यथा गानकर्ता षड्जादिस्वरालापनेऽन्यथोच्चारणं कुर्य्याच्चेत्स तस्यैवापराधो भवेत् , तद्वद्वेदेष्वपि प्रयत्नेन सह स्वस्वस्थाने खलु स्वरवर्णोच्चारणं कर्त्तव्यम्। अन्यथा दुष्टः शब्दो दुःखदोऽनर्थकश्च भवति। यथावदुच्चारणमुल्लङ्घ्योच्चारिते शब्दे वक्तुरपराध एव विज्ञायते - त्वं मिथ्याप्रयोगं कृतवानिति। नैव स मिथ्याप्रयुक्तः शब्दस्तमभिप्रेतमर्थमाह। तद्यथा -

सकलम् , शकलम् , सकृत् शकृदिति। सकलशब्दः सम्पूर्णार्थवाची। शकल इति खण्डवाची च। एवं सकृदित्येकवारार्थवाची। शकृदिति मलार्थवाची चात्र सकारोच्चारणे कर्त्तव्ये शकारोच्चारणं क्रियते चेदेवं शकारोच्चारणे कर्त्तव्ये सकारोच्चारणं च , तदा स शब्दः स्वविषयं नाभिधत्ते। स वाग्वज्रो भवति। यमर्थम्मत्त्वोच्चारणं क्रियते , स शब्दस्तदभिप्रायनाशको भवति। तद्वक्तारं यजमानं तदधिष्ठातारं च हिनस्ति , तेनार्थेन हीनं करोति। यथेन्द्रशत्रुरयं शब्दः स्वरस्यापराधाद्विपरीतफलो जातः। तद्यथा -

इन्द्रः सूर्यलोकस्तस्य शत्रुरिव मेघः। अत्र इन्द्रशत्रुशब्दे तत्पुरुष - समासार्थमन्तोदात्ते कर्त्तव्ये आद्युदात्तकरणाद् बहुव्रीहिः समासः कृतो भवति। अस्मिन् विषये तुल्ययोगितालङ्कारेण मेघसूर्ययोर्वर्णनं कृतमिति , ततोऽर्थवैपरीत्यं जायते। उत्तरपदार्थप्रधानस्तत्पुरुषोऽन्यपदार्थप्रधानो बहुव्रीहिः समासो भवति। तत्र यस्येच्छा सूर्यस्य ग्रहणेऽस्ति , तेनेन्द्रशत्रुशब्दः कर्मधारयसमासेनान्तोदात्त उच्चारणीयः। यस्य च मेघस्य , तेन बहुव्रीहिसमासमाश्रित्याद्युदात्तस्वरश्चेति नियमोऽस्ति। अत्रान्यथात्वे कृते मनुष्यस्य दोष एव गण्यते। अतः कारणात् स्वरोच्चारणं वर्णोच्चारणं च यथावदेव कर्त्तव्यमिति॥1॥

भाषार्थ - पठनपाठन के आदि में लड़कों और लड़कियों को ऐसी शिक्षा करनी चाहिए कि वे स्थान प्रयत्न के योग से वर्णों का ऐसा उच्चारण कर सकें कि जिस से सब को प्रिय लगें। जैसे 'प' इस के उच्चारण में दो प्रकार का ज्ञान होना चाहिए, एक स्थान और दूसरा प्रयत्न का। पकार का उच्चारण ओठों से होता है, परन्तु दो ओठों को ठीक ठीक मिला ही के पकार बोला जाता है। इस का ओष्ठ स्थान और स्पृष्ट प्रयत्न है। और जो किसी अक्षर के स्थान में कोई स्वर वा व्यञ्जन मिला हो तो उस को भी उसी के स्थान में प्रयत्न से उच्चारण करना उचित है। इस का सब विधान व्याकरण और शिक्षाग्रन्थ में लिखा है।

फिर इस विषय में पतञ्जलि महाभाष्यकार ने भी कहा है कि-स्वर और वर्णों के उच्चारण में विपरीत होने से शब्द दुष्ट कहाता है, अर्थात् वह मूल अर्थ को नहीं जनाता। तथा (स वाग्वज्रो॰) जैसे स्थान और प्रयत्न के योग के विना शब्द का उच्चारण प्रसन्नता करानेहारा नहीं होता, वैसे ही स्वर से विपरीत उच्चारण और गानविद्या भी सुन्दर नहीं होती। किन्तु गान का करनेवाला षड्जादि स्वरों के उच्चारण को उलटा कर देवे तो वह अपराध उसी का समझा जाता है। इसी प्रकार वेदादि ग्रन्थों में भी स्वर और वर्णों का उच्चारण यत्न से होना चाहिए। और जो उलटा उच्चारण किया जाता है, वह (दुष्टः शब्दः) दुःख देनेवाला और झूठ समझा जाता है। जिस शब्द का यथावत् उच्चारण न हो, किन्तु उस से विपरीत किया जाय तो वह दोष बोलने वाले का गिना जाता है। और विद्वान् लोग बोलने वाले से कहते हैं कि 'तूने इस शब्द का अच्छा उच्चारण नहीं किया। इस से यह तेरे अभिप्राय को यथार्थ नहीं कह सकता।

जैसे 'सकल' और 'शकल' में देख लो। अर्थात् 'सकल' शब्द सम्पूर्ण का बोधक और जो उस में तालव्य शकार का उच्चारण किया जाय तो वही फिर खण्ड का वाचक हो जाता है। ऐसे ही 'सकृत्' और 'शकृत्' में दन्त्य सकार के उच्चारण से प्रथम क्रिया' और उसी को तालव्य उच्चारण करने से 'विष्ठा' का बोध होता है। इसलिये शब्दों का उच्चारण यथावत् करने से ही ठीक ठीक अर्थ का बोध होता है। क्योंकि विपरीत उच्चारण से वह वज्र के समान वक्ता के अभिप्राय का नाश करनेवाला होता है। सो यह दोष बोलने वाले का ही गिना जाता है।

जैसे- 'इन्द्रशत्रुः' यहां इकार में उदात्तस्वर बोलने से बहुव्रीहि समास और अन्य पदार्थ का बोध होता है तथा अन्तोदात्त बोलने से तत्पुरुष समास और उत्तरपदार्थ का बोध हो जाता है। सूर्य का इन्द्र और मेघ का वृत्रासुर नाम है। इस के सम्बन्ध में वृत्रासुर और मेघ का वर्णन तुल्ययोगिताऽलङ्कार से किया है। जो इन्द्र अर्थात् सूर्य की उत्तमता चाहे, वह समस्त पद के स्थान में अन्तोदात्त उच्चारण करे, और जो मेघ की वृद्धि चाहे, वह आद्युदात्त उच्चारण करे। इसलिये स्वर का उच्चारण भी यथावत् करना चाहिए॥

तथा भाषणश्रवणासन-गमनोत्थानभोजनाध्ययन-विचारार्थ-योजनादीनामपि शिक्षा कर्त्तव्यैव। अर्थज्ञानेन सहैव पठने कृते परमोत्तमं फलं प्राप्नोति। परन्तु यो न पठति तस्मात्त्वयं पाठमात्रकार्यप्युत्तमो भवति। यस्तु खलु शब्दार्थसम्बन्धविज्ञान-पुरस्सरमधीते स उत्तमतरः। यश्चैवं वेदान् पठित्वा विज्ञाय च शुभगुणकर्माचरणेन सर्वोपकारी भवति स उत्तमतमः। अत्र प्रमाणानि -

ऋचो अक्षरे परमे व्योमन्

यस्मिन् देवा अधि विश्वे निषेदुः।

यस्तन्न वेद किमृचा करिष्यति

य इत्तद्विदुस्त इमे समासते॥2॥

- ऋ॰ मण्डल 1। सू॰ 164। मं॰ 39॥

स्थाणुरयं भारहारः किलाभूद-

धीत्य वेदं न विजानाति योऽर्थम्।

योऽर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते

नाकमेति ज्ञानविधूतपाप्मा॥3॥

यद् गृहीतमविज्ञातं निगदेनैव शब्द्यते।

अनग्नाविव शुष्कैधो न तज्ज्वलति कर्हिचित्॥4॥

- निरु॰ अ॰ 1। खं॰ 18॥

उत त्वः पश्यन्न ददर्श वाचमुत

त्वः शृण्वन्न शृणोत्येनाम्।

उतो त्वस्मै तन्वं1 वि सस्रे

जायेव पत्य उशती सुवासाः॥5॥

उत त्वं सख्ये स्थिरपीतमाहुर्नैनं

हिन्वन्त्यपि वाजिनेषु।

अधेन्वा चरति माययैष वाचं

शुश्रुवाँ अफलामपुष्पाम्॥6॥

- ऋ॰ मण्ड॰ 10। सू॰ 71। मं॰ 4। 5॥

भाष्यम् - अभि॰ - अत्रार्थज्ञानेन विनाऽध्ययनस्य निषेधः क्रियत इति।

(ऋचो अक्षरे॰) यस्मिन् विनाशरहिते परमोत्कृष्टे व्योमवद्व्यापके ब्रह्मणि , चत्वारो वेदाः पर्य्यवसितार्थाः सन्ति। ऋगुपलक्षणं चतुर्णां वेदानां ग्रहणार्थम्। तत् किं ब्रह्मेत्यत्राह - यस्मिन् विश्वेदेवाः = सर्वे विद्वांसो मनुष्या , इन्द्रियाणि च , सूर्य्यादयश्च सर्वे लोका , अधिनिषेदुर्यदाऽऽधारेण निषण्णाः स्थितास्तद् ब्रह्म विज्ञेयम्। (यस्तं न वेद॰) यः खलु तं न जानाति , सर्वोपकारकरणार्थायामीश्वराज्ञायां यथावन्न वर्त्तते , स पठितयाऽपि ऋचा वेदेन किं करिष्यति। नैवायं कदाचिद्वेदार्थविज्ञानजातं किमपि फलं प्राप्नोतीत्यर्थः। (य इत्तद्विदुस्त इमे समासते) ये चैवं तद् ब्रह्म विदुस्त एव धर्मार्थकाममोक्षाख्यं फलं सम्यक् प्राप्नुवन्ति। तस्मात् सार्थकमेव वेदादीनामध्ययनं कर्त्तव्यम्॥ 2॥

(स्थाणुरयं॰) यः पुरुषो वेदमधीत्य पाठमात्रं पठित्वाऽर्थं न जानाति , तं विज्ञायाऽपि धर्मं नाचरति , स मनुष्यः स्थाणुः काष्ठस्तम्भवद्भवति , अर्थाज्जडवद्विज्ञेयो भारवाहश्च। यथा कश्चिन्मनुष्यः पशुश्च भारमात्रं वहंस्तन्न भुङ् क्ते , किन्तु तेनोढं घृतमिष्टकस्तूरीकेशरादिकं कश्चिद्भाग्यवानन्यो मनुष्यो भुङ्क्ते। योऽर्थविज्ञानशून्यमध्ययनं करोति स भारवाहवत् (किलाभूत्) भवतीति मन्तव्यम्। (योऽर्थज्ञ॰) योऽर्थस्य ज्ञाता , वेदानां शब्दार्थसम्बन्धविद्भूत्वा धर्माचरणो भवति , स वेदार्थज्ञानेन (विधूतपाप्मा) पापरहितः सन् मरणात् प्रागेव , ( सकलं) सम्पूर्णं , ( भद्रं) भजनीयं सुखं (अश्नुते) प्राप्नोति। पुनश्च शरीरं त्यक्त्वा (नाकमेति) सर्वदुःखरहितं मोक्षाख्यं ब्रह्मपदं प्राप्नोति। तस्माद्वेदानामर्थज्ञान-धर्मानुष्ठान-पूर्वकमेवाध्ययनं कर्त्तव्यम्॥3॥

(यद् गृहीतमविज्ञातं) येन मनुष्येण यदर्थज्ञानशून्यं वेदाद्यध्ययनं क्रियते , किं तु (निगदेनैव) पाठमात्रेणैव (शब्द्यते) कथ्यते , तत् (कर्हिचित्) कदाचिदपि (न ज्वलति) न प्रकाशते।

कस्मिन् किमिव ?, ( अनग्नाविव शुष्कैधः) अविद्यामानाग्निके स्थले शुष्कं साम्प्रतं प्रज्वलन- मिन्धनमिव। यथाऽनग्नौ शुष्काणां काष्ठानां स्थापनेनापि दाहप्रकाशा न जायन्ते तादृशमेव तदध्ययनमिति॥ 4॥

(उत त्वः पश्यन्न ददर्श॰) अपि खल्वेको वाचं शब्दं पश्यन्नर्थं न पश्यति। (उत त्वः शृण्वन्न शृणोत्येनाम्) उ इति वितर्के कश्चिन्मनुष्यो वाचं शब्दमुच्चारयन्नपि न शृणोति तदर्थं न जानाति। यथा तेनोच्चारिता श्रुताऽपि वाक् अविदिता भवति , तथैवाऽर्थज्ञानविरहमध्ययनमिति मन्त्राऽर्द्धेनाविद्वल्लक्षणमुक्तम्। (उतो त्वस्मै) यो मनुष्योऽर्थज्ञानपूर्वकं वेदानामध्ययनं करोति , तस्मै (वाक्) विद्या (तन्वं) शरीरं स्वस्वरूपं (विसस्रे) विविधतया प्रकाशयति। कस्मै का किं कुर्वतीव ?, ( जायेव पत्य उशती सुवासाः) यथा शोभनानि वासांसि वस्त्राणि धारयन्ती , पतिं कामयमाना स्त्री स्वस्वामिने स्वमात्मानं शरीरं प्रकाशयति , तथैवाऽर्थज्ञानपूर्वकाध्ययनकर्त्रे मनुष्याय विद्या स्वमात्मानं स्वस्वरूपमीश्वरमारभ्य पृथिवीपर्य्यन्तानां पदार्थानां ज्ञानमयं प्रकाशयतीत्यर्थः॥ 5॥

(सख्ये) यथा सर्वेषां प्राणिनां मित्रभावकर्मणि , ( उत त्वं) अन्यमनूचानं पूर्णविद्यायुक्तं , ( स्थिरपीतं) धर्मानुष्ठानेश्वरप्राप्तिरूपं मोक्षफलं पीतं प्राप्तं येन तं विद्वांसं परमसुखप्रदं मित्रम् , ( आहुः) वदन्ति। (नैनं हिन्वन्त्यपि वाजिनेषु) ईदृशं विद्वांसं कस्मिंश्चिद् व्यवहारे केऽपि न हिंसन्ति , तस्य सर्वप्रियकारकत्वात्। तथैव नैव केचित्प्रश्नोत्तरादयो व्यवहारा वाजिनेषु विरुद्धवादिषु शत्रुभूतेष्वपि मनुष्येष्वेनमर्थविज्ञानसहितस्याध्येतारं मनुष्यं हिन्वन्ति। तस्य सत्यविद्यान्वितया कामदुहा वाचा सह वर्त्तमानत्वेन सत्यविद्याशुभलक्षणान्वितत्वात्। इत्यनेन मन्त्रपूर्वाऽर्धेन विद्वत्प्रशंसोच्यते।

अथैतन्मन्त्रोत्तराऽर्द्धेनाविद्वल्लक्षणमाह -( अधेन्वा चरति) यतो यो ह्यविद्वान् (अपुष्पाम्) कर्मोपासनानुष्ठानाचार-विद्यारहितां (अफलां) धर्मेश्वरविज्ञानाचारविरहां वाचं (शुश्रुवान्) श्रुतवान् तयाऽर्थशिक्षारहितया भ्रमसहितया (मायया) कपटयुक्तया वाचाऽस्मिंल्लोके चरति , नैव स मनुष्यजन्मनि स्वार्थपरोपकाराख्यं च फलं किञ्चिदपि प्राप्नोति। तस्मादर्थज्ञानपूर्वकमेवाध्ययनमुत्तमं भवतीति॥ 6॥

भाषार्थ - ऐसे लड़कों और लड़कियों को बोलने, सुनने, चलने, बैठने, उठने, खाने, पीने, पढ़ने, विचारने तथा पदार्थों के जानने और जोड़ने आदि की शिक्षा भी करनी चाहिए। क्योंकि अर्थज्ञान के विना पढ़े कोई भी उत्तम फल को प्राप्त नहीं हो सकता। परन्तु कुछ भी नहीं पढ़नेवाले से तो पाठमात्र जानने वाला ही श्रेष्ठ है। जो वेदों को अर्थ सहित यथावत् पढ़ के शुभ गुणों का ग्रहण और उत्तम कर्मों को करता है, वही सब से उत्तम होता है।

इस विषय में वेदमन्त्रों के बहुत प्रमाण हैं। जैसे-(ऋचो अक्षरे परमे व्योमन्॰)। यहां इन मन्त्रों से अर्थज्ञान के विना पढ़ने का निषेध किया जाता है।

प्र॰- जिस का विनाश कभी नहीं होता, और जो सब से श्रेष्ठ, आकाशवत् व्यापक, सब में रहनेवाला परमेश्वर है, जिस में अर्थसहित चारों वेद विद्यमान तथा जिस का उत्पन्न किया हुआ सब जगत् है, वह ब्रह्म क्या वस्तु है?

उ॰- (यस्मिन् देवा॰) जिस में सम्पूर्ण विद्वान् लोग, सब इन्द्रियां, सब मनुष्य और सब सूर्यादि लोक स्थित हैं, वह परमेश्वर कहाता है। जो मनुष्य वेदों को पढ़ के ईश्वर को न जाने तो क्या वेदार्थ जानने का फल उस को प्राप्त हो सकता है? कभी नहीं। इसलिये जैसा वेद विषय में लिख आये हैं, वैसा व्यवहार करने वाले मनुष्य अत्यन्त आनन्द को प्राप्त होते हैं। परन्तु जो कोई पाठमात्र ही पढ़ता है वह उत्तम सुख को प्राप्त कभी नहीं हो सकता। इस कारण से जो कुछ पढ़ें, सो अर्थज्ञानपूर्वक ही पढ़ें॥2॥

(स्थाणु॰) जो मनुष्य वेदों को पढ़ के उन के अर्थ को नहीं जानता, वह उन के सुख को न पाकर भार उठाने वाले पशु अथवा वृक्ष के समान है, जो कि अपने फल फूल डाली आदि को विना गुणबोध के उठा रहे हैं। किन्तु जैसे उनके सुख को भोगने वाला कोई दूसरा भाग्यवान् मनुष्य होता है, वैसे ही पाठ के पढ़नेवाले भी परिश्रमरूप भार को तो उठाते हैं, परन्तु उन के अर्थज्ञान से आनन्दरूप फल को नहीं भोग सकते। (योऽर्थज्ञः॰) और जो अर्थ को जानने वाला है, वह अधर्म से बचकर, धर्मात्मा होके, जन्म मरणरूप दुःख का त्याग करके, सम्पूर्ण सुख को प्राप्त होता है। क्योंकि, जो ज्ञान से पवित्रात्मा होता है, वह (नाकमेति) सर्वदुःख रहित होके मोक्षसुख को प्राप्त होता है। इसी कारण वेदादि शास्त्रों को अर्थ ज्ञानसहित पढ़ना चाहिए।

(यद् गृहीत॰) जो मनुष्य केवल पाठमात्र ही पठन किया करता है, उस का वह पढ़ना अन्धकार रूप होता है। (अनग्नाविव शुष्कैधो॰) जैसे अग्नि के विना सूखे ईंधन में दाह और प्रकाश नहीं होता, वैसे ही अर्थज्ञान के विना अध्ययन भी ज्ञानप्रकाशरहित रहता है। वह पढ़ना अविद्यारूप अन्धकार का नाश कभी नहीं कर सकता॥4॥

(उत त्वः पश्यन्न ददर्श वाचमुत॰) विद्वान् और अविद्वान् का यही लक्षण है कि जिस किसी को पढ़ सुन के भी शब्द अर्थ और सम्बन्ध का यथार्थ ज्ञान न हो, वह मूर्ख अर्थात् अविद्वान् है। (उतो त्वस्मै॰) और जो मनुष्य शब्द अर्थ सम्बन्ध तथा विद्या के प्रयोजन को यथावत् जान ले, वह पूर्ण विद्वान् कहाता है। ऐसे ही श्रेष्ठ पुरुष को विद्या के स्वरूप के ज्ञान से परमानन्दरूप फल भी होता है। (जायेव पत्य उशती सुवासाः) अर्थात् जैसे पतिव्रता स्त्री अपने ही पति को अपना शरीर दिखलाती है, वैसे ही अर्थ जानने वाले विद्वान् ही को विद्या भी अपने रूप का प्रकाश करती है॥5॥

(उत त्वं सख्ये॰) सब मनुष्यों को उचित है कि विद्वानों के साथ प्रीति करें। अर्थात् जैसे सम्पूर्ण मनुष्यों के मैत्री करने योग्य मनुष्य को सब लोग सुख देते हैं, वैसे ही तू भी जो वेदादि विद्या और विज्ञानयुक्त पुरुष है, उस को अच्छी प्रकार सुख दे, कि जिस से तुझे विद्यारूप लाभ सदा होता रहे। विद्वान् नाम उस का है जो कि अर्थ सहित विद्या को पढ़के वैसा ही आचरण करे, कि जिस से धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष और परमेश्वर की प्राप्ति यथावत् हो सके। इसी को 'स्थिरपीत' कहते हैं।

ऐसा जो विद्वान् है, वह संसार को सुख देने वाला होता है। (नैनं हि॰) उस को कोई भी मनुष्य दुःख नहीं दे सकता। क्योंकि जिस के हृदय में विद्यारूप सूर्य प्रकाशित हो रहा है, उस को दुःखरूप चोर दुःख कभी नहीं दे सकते। (अधेन्वा च॰) और जो कोई अविद्यारूप अर्थात् अर्थ और अभिप्रायरहित वाणी को सुनता और कहता है, उस को कभी कुछ भी सुख प्राप्त नहीं हो सकता। किन्तु शोकरूप शत्रु उस को सब दिन दुःख ही देते रहते हैं। क्योंकि विद्याहीन होने से वह उन शत्रुओं को जीतने में समर्थ नहीं हो सकता। इसलिये अर्थज्ञानसहित ही पढ़ने से मनचाहा सुखलाभ होता है॥6॥

मनुष्यैर्वेदार्थविज्ञानाय व्याकरणाष्टाध्यायी-महाभाष्याध्ययनम्। ततो निघण्टुनिरुक्तछन्दोज्योतिषां वेदाङ्गानाम्। ततो मीमांसावैशेषिकन्याय-योगसांख्यवेदान्तानां वेदोपाङ्गानां षण्णां शास्त्राणाम्। तत ऐतरेय-शतपथ-सामगोपथ-ब्राह्मणानामध्ययनं च कृत्वा वेदार्थपठनं कर्त्तव्यम्। यद्वा एतत्सर्वमधीतवद्भिः कृतं वेदव्याख्यानं दृष्ट्वा च वेदार्थज्ञानं सर्वैः कर्त्तव्यमिति।

कुतः ? नावेदविन्मनुते तं बृहन्तमिति। यो मनुष्यो वेदार्थान्न वेत्ति , स नैव तं बृहन्तं परमेश्वरं धर्मं विद्यासमूहं वा वेत्तुमर्हति। कुतः ? सर्वासां विद्यानां वेद एवाधिकरणमस्त्यतः। नहि तमविज्ञाय कस्यचित् सत्यविद्या-प्राप्तिर्भवितुमर्हति। यद्यत् किञ्चिद्भूगोलमध्ये पुस्तकान्तरेषु हृदयान्तरेषु वा सत्यविद्याविज्ञानमभूत् भवति भविष्यति च , तत् सर्वं वेदादेव प्रसृतमिति विज्ञेयम्। कुतः ?

यद्यद्यथार्थं विज्ञानं तत्तदीश्वरेण वेदेष्वधिकृतमस्ति। तद्द्वारैवाऽन्यत्र कुत्रचित्सत्यप्रकाशो भवितुं योग्यः। अतो वेदार्थविज्ञानाय सर्वैर्मनुष्यैः प्रयत्नोऽनुष्ठेय इति।

भाषार्थ - मनुष्य लोग वेदार्थ जानने के लिए अर्थयोजना सहित व्याकरण-अष्टाध्यायी, धातुपाठ, उणादिगण, गणपाठ, और महाभाष्य, शिक्षा, कल्प, निघण्टु, निरुक्त, छन्द और ज्योतिष ये छः वेदों के अङ्ग। मीमांसा, वैशेषिक, न्याय, योग, सांख्य और वेदान्त ये छः शास्त्र जो वेदों के उपाङ्ग, अर्थात् जिन से वेदार्थ ठीक ठीक जाना जाता है तथा ऐतरेय, शतपथ, साम और गोपथ ये चार ब्राह्मण, इन सब ग्रन्थों को क्रम से पढ़ के अथवा जिन्होंने उन सम्पूर्ण ग्रन्थों को पढ़ के जो सत्य सत्य वेद व्याख्यान किये हों, उनको देख के वेद का अर्थ यथावत् जान लेवें।

क्योंकि, (नावेदवित्) वेदों को नहीं जाननेवाला मनुष्य परमेश्वरादि सब पदार्थविद्याओं को अच्छी प्रकार से नहीं जान सकता। और जो जो जहां जहां भूगोलों वा पुस्तकों अथवा मन में सत्यज्ञान प्रकाशित हुआ है और होगा वह सब वेदों में से ही हुआ है। क्योंकि जो जो सत्य विज्ञान है सो सो ईश्वर ने वेदों में धर रक्खा है। इसी के द्वारा अन्य स्थानों में भी प्रकाश होता है। और विद्या के विना पुरुष अन्धे के समान होता है। इस से सम्पूर्ण विद्या के मूल वेदों को विना पढ़े किसी मनुष्य को यथावत् ज्ञान नहीं हो सकता। इसलिये सब मनुष्यों को वेदादि शास्त्र अर्थज्ञानसहित अवश्य पढ़ने चाहिये।

॥इति पठनपाठनविषयः संक्षेपतः॥26॥