ऋग्वेदभाष्यम् प्रथममण्डले 31-40 सूक्तानि

विकिस्रोतः तः
नेविगेशन पर जाएँ खोज पर जाएँ

ऋग्वेदभाष्ये प्रथममण्डले 31-40 सूक्तानि[सम्पाद्यताम्]

दयानन्दसरस्वतीस्वामिना विरचितम् (डॉ॰ ज्ञानप्रकाशशास्त्रिणा सम्पादितं डॉ॰ नरेशकुमारधीमान्-द्वारा च यूनिकोडरूपेण परिवर्तितम्)[सम्पाद्यताम्]

अथाष्टादशर्चस्यैकत्रिंशत्तमस्य सूक्तस्याङ्गिरसो हिरण्यस्तूप ऋषिः। अग्निर्देवता 1-79-15। 17 जगतीछन्दो निषादः स्वरः 8,16,18 त्रिष्टुप् च छन्दः। धैवतः स्वरः॥ तत्रादिमेनेश्वर उपदिश्यते॥ अब इकतीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उस के पहिले मन्त्र में ईश्वर का प्रकाश किया है॥ त्वम॑ग्ने प्रथ॒मो अङ्गि॑रा॒ ऋषि॑र्दे॒वो दे॒वाना॑मभवः शि॒वः सखा॑। तव॑ व्र॒ते क॒वयो॑ विद्म॒नाप॒सोऽजा॑यन्त म॒रुतो॒ भ्राज॑दृष्टयः॥1॥ त्वम्। अ॒ग्ने॒। प्र॒थ॒मः। अङ्गि॑राः। ऋषिः॑। दे॒वः। दे॒वाना॑म्। अ॒भ॒वः॒। शि॒वः। सखा॑। तव॑। व्र॒ते। क॒वयः॑। वि॒द्म॒नाऽअ॑पसः। अजा॑यन्त। म॒रुतः॑। भ्राज॑त्ऽऋष्टयः॥1॥ पदार्थः—(त्वम्) जगदीश्वरः (अग्ने) स्वप्रकाशविज्ञानस्वरूपेश्वर (प्रथमः) अनादिस्वरूपो जगतः कल्पादौ सदा वर्त्तमानः (अङ्गिराः) पृथिव्यादीनां ब्रह्माण्डस्य शिरआदीनां शरीरस्य रसोऽन्तर्यामि-रूपेणावस्थितः। आङ्गिरसो अङ्गाना हि रसः। (श॰ब्रा॰14.3.1.21) (ऋषिः) सर्वविद्याविद्वेदोपदेष्टा (देवः) आनन्दोत्पादकः (देवानाम्) विदुषाम् (अभवः) भवसि। अत्र लडर्थे लङ्। (शिवः) मङ्गलमयो जीवानां मङ्गलकारी च (सखा) सर्वदुःखविनाशनेन सहायकारी (तव) जगदीश्वरस्य (व्रते) धर्माचारपालनाज्ञानियमे (कवयः) विद्वांसः (विद्मनापसः) वेदनं विद्म तद्विद्यते येषु तानि विज्ञाननिमित्तानि समन्तादपांसि कर्माणि येषां ते (अजायन्त) जायन्ते। अत्र लडर्थे लङ्। (मरुतः) धर्मप्राप्ता मनुष्याः। मरुत इति पदनामसु पठितम्। (निघं॰5.5) (भ्राजदृष्टयः) भ्राजत् प्रकाशमाना विद्या ऋष्टिर्ज्ञानं येषान्ते॥1॥ अन्वयः—हे अग्ने! यतस्त्वं प्रथमोऽङ्गिरा ऋषिर्देवानां देवः शिवः सखाऽभवो भवसि ये विद्मनापसो मनुष्यास्तव व्रते वर्त्तन्ते तस्मात्त एव भ्राजदृष्टयः कवयोऽजायन्त जायन्ते॥1॥ भावार्थः—य ईश्वराज्ञाधर्मविद्वत्सङ्गान् विहाय किमपि न कुर्वन्ति, तेषां जगदीश्वरेण सह मित्रता भवति, पुनस्तन्मित्रतया तेषामात्मसु सत्यविद्याप्रकाशो जायते, पुनस्ते विद्वांसो भूत्वोत्तमानि कर्माण्यनुष्ठाय सर्वेषां प्राणिनां सुखप्रापकत्वेन प्रसिद्धा भवन्तीति॥1॥ पदार्थः—हे (अग्ने) आप ही प्रकाशित और विज्ञान स्वरूप युक्त जगदीश्वर जिसका कारण (त्वम्) आप (प्रथमः) अनादि स्वरूप अर्थात् जगत् कल्प की आदि में सदा वर्त्तमान (अङ्गिराः) ब्रह्माण्ड के पृथिवी आदि शरीर के हस्त पाद आदि अङ्गों के रस रूप अर्थात् अन्तर्यामी (ऋषिः) सर्व विद्या से परिपूर्ण वेद के उपदेश करने और (देवानाम्) विद्वानों के (देवः) आनन्द उत्पन्न करने (शिवः) मङ्गलमय तथा प्राणियों को मङ्गल देने तथा (सखा) उनके दुःख दूर करने से सहायकारी (अभवः) होते हो और जो (विद्मनापसः) ज्ञान के हेतु काम युक्त (मरुतः) धर्म को प्राप्त मनुष्य (तव) आप की (व्रते) आज्ञा नियम में रहते हैं, इससे वही (भ्राजदृष्टयः) प्रकाशित अर्थात् ज्ञान वाले (कवयः) कवि विद्वान् (अजायन्त) होते हैं॥1॥ भावार्थः—जो ईश्वर की आज्ञा पालन धर्म और विद्वानों के संग के सिवाय और कुछ काम नहीं करते हैं, उनकी परमेश्वर के साथ मित्रता होती है, फिर उस मित्रता से उनके आत्मा में सत् विद्या का प्रकाश होता है और वे विद्वान् होकर उत्तम काम का अनुष्ठान करके सब प्राणियों के सुख करने के लिये प्रसिद्ध होते हैं॥1॥ पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वम॑ग्ने प्रथ॒मो अङ्गि॑रस्तमः क॒विर्दे॒वानां॒ परि॑ भूषसि व्र॒तम्। वि॒भुर्विश्व॑स्मै॒ भुव॑नाय॒ मेधि॑रो द्विमा॒ता श॒युः क॑ति॒धा चि॑दा॒यवे॑॥2॥ त्वम्। अ॒ग्ने॒। प्र॒थ॒मः। अङ्गि॑रःऽतमः। क॒विः। दे॒वाना॑म्। परि॑। भू॒ष॒सि॒। व्र॒तम्। वि॒ऽभुः। विश्व॑स्मै। भुव॑नाय॒। मेधि॑रः। द्वि॒ऽमा॒ता। श॒युः क॒ति॒धा। चि॒त्। आ॒यवे॑॥2॥ पदार्थः—(त्वम्) सर्वस्यालङ्करिष्णुः (अग्ने) सर्वदुःखप्रणाशक सर्वशत्रुप्रदाहक वा (प्रथमः) अनादिस्वरूपः पूर्वं मान्यो वा (अङ्गिरस्तमः) अतिशयेनाङ्गिरा अङ्गिरस्तमः। जीवात् प्राणादन्य- मनुष्यादत्यन्तोत्कृष्टः (कविः) सर्वज्ञः (देवानाम्) विदुषां सूर्यपृथिव्यादीनां लोकानां वा (परि) सर्वतः (भूषसि) अलङ्करोषि (व्रतम्) तत्तद्धर्म्यनियमम् (विभुः) सर्वव्यापकः सर्वसभासेनाङ्गैः शत्रुबलेषु व्यापनशीलो वा (विश्वस्मै) सर्वस्मै (भुवनाय) भवन्ति भूतानि यस्मिँस्तद्भुवनं तस्मै (मेधिरः) सङ्गमकः (द्विमाता) द्वयोः प्रकाशाप्रकाशवतोर्लोकसमूहयोर्माता निर्माता (शयुः) यः प्रलये सर्वाणि भूतानि शाययति सः (कतिधा) कतिभिः प्रकारैः (चित्) एव (आयवे) मनुष्याय। आयव इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं॰2.3)॥2॥ अन्वयः—हे अग्ने! यतस्त्वं प्रथमं शयुर्मेधिरो द्विमाताऽङ्गिरस्तमो विभुः कविरसि, तस्माच्चिदेवायवे मनुष्याय विश्वस्मै भुवनाय च देवानां व्रतं परिभूषसि॥2॥ भावार्थः—अत्र श्लेषालङ्कारः। परमेश्वरो वेदद्वारा तदध्यापनेन विद्वांश्च मनुष्याणां विद्याधर्माख्यं व्रतं लोकानां नियमाख्यं च सुशोभयति, येन सूर्य्यादिः प्रकाशवान् वायुपृथिव्यादिरप्रकाशवांश्च लोकसमूहः सृष्टः स सर्वव्याप्यस्ति यैरीश्वरस्यैतत्कृतसृष्टेर्विद्या प्रकाश्यते ते विद्वांसो भवितुमर्हन्ति, नैव विभुना विद्वद्भिर्वा विना कश्चिद् यथार्थां विद्यां कारणात् कार्यरूपान् सर्वान् लोकान् स्रष्टुं धारयितुं विज्ञापयितुं च शक्नोतीति॥2॥ पदार्थः—हे (अग्ने) सब दुःखों के नाश करने और सब दुष्ट शत्रुओं के दाह करने वाले जगदीश्वर वा सभासेनाध्यक्ष! जिस कारण (त्वम्) आप (प्रथमः) अनादिस्वरूप वा पहिले मानने योग्य (शयुः) प्रलय में सब प्राणियों को सुलाने (मेधिरः) सृष्टि समय में सबको चिताने (द्विमाता) प्रकाशवान् वा अप्रकाशवान् लोकों के निर्माण अर्थात् सिद्ध करने वा तद्विद्या जनाने वाले (अङ्गिरस्तमः) जीव, प्राण और मनुष्यों में अत्यन्त उत्तम (विभुः) सर्वव्यापक वा सभा सेना के अङ्गों से शत्रु बलों में व्याप्त स्वभाव (कविः) और सबको जानने वाले हैं (चित्) उसी कारण से (आयवे) मनुष्य वा (विश्वस्मै) सब (भुवनाय) संसार के लिये (देवानाम्) विद्वान् वा सूर्य और पृथिवी आदि लोकों के (व्रतम्) धर्मयुक्त नियमों को (कतिधा) कई प्रकार से (परिभूषसि) सुशोभित करते हो॥2॥ भावार्थः—इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। परमेश्वर वेद द्वारा वा उसके पढ़ाने से विद्वान् मनुष्य के विद्या धर्मरूपी व्रत वा लोकों के नियमरूपी व्रत को सुशोभित करता है, जिस ईश्वर ने सूर्य आदि प्रकाशवान् वा वायु पृथिवी आदि अप्रकाशवान् लोकसमूह रचा है वह सर्वव्यापी है और ईश्वर की रची हुई सृष्टि से विद्या को प्रकाशित करता है, वह विद्वान् होता है, उस ईश्वर वा विद्वान् के विना कोई पदार्थ विद्या वा कारण से कार्यरूप सब लोकों के रचने धारणे और जानने को समर्थ नहीं हो सकता॥2॥ पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते॥ फिर वह दोनों कैसे हैं, यह उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वम॑ग्ने प्रथ॒मो मा॑त॒रिश्व॑न आ॒विर्भ॑व सुक्रतू॒या वि॒वस्व॑ते। अरे॑जेतां॒ रोद॑सी होतृ॒वूर्येऽस॑घ्नो॒र्भा॒रमय॑जो म॒हो व॑सो॥3॥ त्वम्। अ॒ग्ने॒। प्र॒थ॒मः। मा॒त॒रिश्व॑ने। आ॒विः। भ॒व॒। सु॒क्र॒तुऽया। वि॒वस्व॑ते। अरे॑जेताम्। रोद॑सी॒ इति। हो॒तृ॒ऽवूर्ये॑। अस॑घ्नोः। भा॒रम्। अय॑जः। म॒हः। व॒सो॒ इति॥3॥ पदार्थः—(त्वम्) ईश्वरः सभाध्यक्षो वा (अग्ने) विज्ञापक (प्रथमः) कारणरूपेणाऽनादिर्वा कार्य्येष्वादिमः (मातरिश्वने) यो मातर्याकाशे श्वसिति सोऽयं मातरिश्वा वायुस्तत्प्रकाशाय (आविः) प्रसिद्धार्थे (भव) भावय (सुक्रतूया) शोभनः क्रतुः प्रज्ञाकर्म वा यस्मात् तेन। अत्र सुपां सुलुग्॰ इति याडादेशः। (विवस्वते) सूर्यलोकाय (अरेजेताम्) चलतः। भ्यसते रेजत इति भयवेपनयोः। (निरु॰3.21) (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ। रोदसी इति द्यावापृथिवीनामसु पठितम्। (निघं॰3.30) (होतृवूर्ये) होतॄणां स्वीकर्त्तव्ये। अत्र वॄ वरणे इत्यस्माद्बाहुलकादौणादिकः क्यथ् प्रत्ययः। उदोष्ठ्यपूर्वस्य। (अष्टा॰7.1.102) इत्यॄकारस्योकारः। हलि च इति दीर्घश्च। (असघ्नोः) हिंस्याः (भारम्) (अयजः) सङ्गमयसि (महः) महान्तम् (वसो) वासयति सर्वान् यस्तत्सम्बुद्धौ॥3॥ अन्वयः—हे अग्ने जगदीश्वर विद्वन् वा! प्रथमस्त्वं येन सुक्रतूया मातरिश्वना होतृवूर्ये रोदसी द्यावापृथिव्यावरेजेतां तस्मै मातरिश्वने विवस्वते चाविर्भवैतौ प्रकटीभावय। हे वसो! याभ्यां महो भारमयजो यजसि तौ नो बोधय॥3॥ भावार्थः—कारणरूपोऽग्निः स्वकारणाद् वायुनिमित्तेन सूर्याकृतिर्भूत्वा तमो हत्त्वा पृथिवीप्रकाशौ धरति, स यज्ञशिल्पहेतुर्भूत्वा कलायन्त्रेषु प्रयोजितः सन् महाभारयुक्तान्यपि यानानि सद्यो गमयतीति॥3॥ पदार्थः—हे (अग्ने) परमात्मन् वा विद्वन्! (प्रथमः) अनादि स्वरूप वा समस्त कार्यों में अग्रगन्ता (त्वम्) आप जिस (सुक्रतूया) श्रेष्ठ बुद्धि और कर्मों को सिद्ध कराने वाले पवन से (होतृवूर्ये) होताओं को ग्रहण करने योग्य (रोदसी) विद्युत् और पृथिवी (अरेजेताम्) अपनी कक्षा में घूमा करते हैं, उस (मातरिश्वने) अपनी आकाश रूपी माता में सोने वाले पवन वा (विवस्वते) सूर्यलोक के लिये उनको (आविः भव) प्रकट कराइये। हे (वसो) सबको निवास करानेहारे! आप शत्रुओं का (असघ्नोः) विनाश कीजिये, जिनसे (महः) बड़े-बड़े (भारम्) भारयुक्त यान को (अयजः) देश-देशान्तर में पहुंचाते हो, उनका बोध हमको कराइये॥3॥ भावार्थः—कारणरूप अग्नि अपने कारण और वायु के निमित्त से सूर्य रूप से प्रसिद्ध तथा अन्धकार विनाश करके पृथिवी वा प्रकाश का धारण करता है, वह यज्ञ वा शिल्पविद्या के निमित्त से कला यन्त्रों में संयुक्त किया हुआ बड़े-बड़े भारयुक्त विमान आदि यानों को शीघ्र ही देश-देशान्तर में पहुंचाता है॥3॥ पुनः स ईश्वरः कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर वह ईश्वर कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वम॑ग्ने॒ मन॑वे॒ द्याम॑वाशयः पुरू॒रव॑से सु॒कृते॑ सु॒कृत्त॑रः। श्वा॒त्रेण॒ यत्पि॒त्रोर्मुच्य॑से॒ पर्या त्वा॒ पूर्व॑मनय॒न्नाप॑रं॒ पुनः॑॥4॥ त्वम्। अ॒ग्ने॒। मन॑वे। द्याम्। अ॒वा॒श॒यः॒। पु॒रू॒रव॑से। सु॒ऽकृते॑। सु॒कृत्ऽत॑रः। श्वा॒त्रेण॑। यत्। पि॒त्रोः। मुच्य॑से। परि॑। आ। त्वा॒। पूर्व॑म्। अ॒न॒य॒न्। आ। अप॑रम्। पुन॒रिति॑॥4॥ पदार्थः—(त्वम्) सर्वप्रकाशकः (अग्ने) परमेश्वर (मनवे) मन्यते जानाति विद्याप्रकाशेन सर्वव्यवहारं तस्मै ज्ञानवते मनुष्याय (द्याम्) सूर्य्यलोकम् (अवाशयः) प्रकाशितवान् (पुरूरवसे) पुरवो बहवो रवा शब्दा यस्य विदुषस्तस्मै। पुरूरवा बहुधा रोरूयते। (निरु॰10.46) पुरूरवा इति पदनामसु पठितम्। (निघं॰5.4) अनेन ज्ञानवान् मनुष्यो गृह्यते। अत्र पुरूपदाद् रु शब्द इत्यस्मात् पुरूरवाः। (उणा॰4.237) इत्यसुन् प्रत्ययान्तो निपातितः। (सुकृते) यः शोभनानि कर्माणि करोति तस्मै (सुकृत्तरः) योऽतिशयेन शोभनानि करोतीति सः (श्वात्रेण) धनेन विज्ञानेन वा। श्वात्रामिति धननामसु पठितम्। (निघं॰2.10) पदनामसु च। (निघं॰4.2) (यत्) यं यस्य वा (पित्रोः) मातुः पितुश्च सकाशात् (मुच्यसे) मुक्तो भवसि (परि) सर्वतः (आ) अभितः (त्वा) त्वां जीवम् (पूर्वम्) पूर्वकल्पे पूर्वजन्मनि वा वर्त्तमानं देहम् (पुनः) पश्चादर्थे॥4॥ अन्वयः—हे अग्ने जगदीश्वर! सुकृत्तरस्त्वं पुरूरवसे सुकृते मनवे द्यामवाशयः श्वात्रेण सह वर्त्तमानं त्वां विद्वांसः पूर्वं पुनरपरं चानयन् प्राप्नुवन्ति। हे जीव! ये त्वां श्वात्रेण सह वर्त्तमानं पूर्वमपरं च देहं विज्ञापयन्ति यद्यतः समन्ताद् दुःखान्मुक्तो भवसि, यस्य च नियमेन त्वं पित्रोः सकाशान्महाकल्पान्ते पुनरागच्छसि, तस्य सेवनं ज्ञानं च कुरु॥4॥ भावार्थः—येन जगदीश्वरेण सूर्य्यादिकं जगद्रचितं येन विदुषा सुशिक्षा ग्राह्यते तस्य प्राप्तिः सुकृतैः कर्मभिर्भवति चक्रवर्त्तिराज्यादिधनस्य चेति॥4॥ पदार्थः—हे (अग्ने) जगदीश्वर! (सुकृत्तरः) अत्यन्त सुकृत कर्म करने वाले (त्वम्) सर्व प्रकाशक आप (पुरूरवसे) जिसके बहुत से उत्तम-उत्तम विद्यायुक्त वचन हैं और (सृकृते) अच्छे-अच्छे कामों को करने वाला है, उस (मनवे) ज्ञानवान् विद्वान् के लिये (द्याम्) उत्तम सूर्यलोक को (अवाशयः) प्रकाशित किये हुए हैं। विद्वान् लोग (श्वात्रेण) धन और विज्ञान के साथ वर्त्तमान (पूर्वम्) पूर्वकल्प वा पूर्वजन्म में प्राप्त होने योग्य और (अपरम्) इसके आगे जन्म-मरण आदि से अलग प्रतीत होने वाले आपको (पुनः) बार-बार (अनयन्) प्राप्त होते हैं। हे जीव! तू जिस परमेश्वर को वेद और विद्वान् लोग उपदेश से प्रतीत कराते हैं, जो (त्वा) तुझे (श्वात्रेण) धन और विज्ञान के साथ वर्त्तमान (पूर्वम्) पिछले (अपरम्) अगले देह को प्राप्त कराता है और जिसके उत्तम ज्ञान से मुक्त दशा में (पित्रोः) माता और पिता से तू (पर्यामुच्यसे) सब प्रकार के दुःख से छूट जाता तथा जिसके नियम से मुक्ति से महाकल्प के अन्त में फिर संसार में आता है, उसका विज्ञान वा सेवन तू (आ) अच्छे प्रकार कर॥4॥ भावार्थः—जिस जगदीश्वर ने सूर्य आदि जगत् रचा वा जिस विद्वान् से सुशिक्षा का ग्रहण किया जाता है उस परमेश्वर वा विद्वान् की प्राप्ति अच्छे कर्मों से होती है तथा चक्रवर्त्ति राज्य आदि धन का सुख भी वैसे ही होता है॥4॥ पुनः स उपदिश्यते॥ फिर अगले मन्त्र में उसी का प्रकाश किया है॥ त्वम॑ग्ने वृष॒भः पु॑ष्टि॒वर्ध॑न॒ उद्य॑तस्रुचे भवसि श्र॒वाय्यः॑। य आहु॑तिं॒ परि॒ वेदा॒ वष॑ट्कृति॒मेका॑यु॒रग्रे॒ विश॑ आ॒विवा॑ससि॥5॥32॥ त्वम्। अ॒ग्ने॒। वृ॒ष॒भः। पु॒ष्टि॒ऽवर्ध॑नः। उद्य॑तऽस्रुचे। भ॒व॒सि॒। श्र॒वाय्यः॑। यः। आऽहु॑तिम्। परि॑। वेद॑। वष॑ट्ऽकृतिम्। एक॑ऽआयुः। अग्रे॑। विशः॑। आ॒ऽविवा॑ससि॥5॥ पदार्थः—(त्वम्) (अग्ने) प्रज्ञेश्वर (वृषभः) यो वर्षति सुखानि सः (पुष्टिवर्धनः) पुष्टिं वर्धयतीति (उद्यतस्रुचे) उद्यता उत्कृष्टतया गृहीता स्रुग् येन तस्मै यज्ञानुष्ठात्रे (भवसि) (श्रवाय्यः) श्रोतुं श्रावयितुं योग्यः। (यः) (आहुतिम्) समन्ताद्धूयन्ते गृह्यन्ते शुभानि यया ताम् (परि) सर्वतः (वेद) जानासि। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (वषट्कृतिम्) वषट् क्रिया क्रियते यया रीत्या ताम् (एकायुः) एकं सत्यगुणस्वभावमायुर्यस्य सः (अग्रे) वेदविद्याभिज्ञापक (विशः) प्रजाः (आविवासति) समन्तात् परिचरति। विवासतीति परिचरणकर्मसु पठितम्। (निघं॰3.5)॥5॥ अन्वयः—हे अग्ने जगदीश्वर! यस्त्वमग्रे उद्यतस्रुचे श्रवाय्यो वृषभ एकायुः पुष्टिवर्धनो भवसि यस्त्वं वषट्कृतिमाहुतिं परिवेद विज्ञापयसि, विशः सर्वाः प्रजा पुष्टिवृद्ध्या तं त्वां सुखानि च पर्याविवासति॥5॥ भावार्थः—मनुष्यैरादौ जगत्कारणं ब्रह्म ज्ञानं यज्ञविद्यायां च याः क्रिया यादृशानि होतुं योग्यानि द्रव्याणि सन्ति तानि सम्यग्विदित्वैतेषां प्रयोगविज्ञानेन शुद्धानां वायुवृष्टिजलशोधनहेतूनां द्रव्याणामग्नौ होमे कृते सेविते चास्मिन् जगति महान्ति सुखानि वर्धन्ते, तैः सर्वाः प्रजा आनन्दिता भवन्तीति॥5॥ पदार्थः—हे (अग्ने) यज्ञ क्रिया फलवित् जगद्गुरो परेश! जो (त्वम्) आप (अग्रे) प्रथम (उद्यतस्रुचे) स्रुक् अर्थात् होम कराने के पात्र को अच्छे प्रकार ग्रहण करने वाले मनुष्य के लिये (श्रवाय्यः) सुनने-सुनाने योग्य (वृषभः) और सुख वर्षाने वाले (एकायुः) एक सत्य गुण, कर्म, स्वभाव रूप समान युक्त तथा (पुष्टिवर्द्धनः) पुष्टि वृद्धि करने वाले (भवसि) होते हैं और (यः) जो आप (वषट्कृतिम्) जिसमें कि उत्तम-उत्तम क्रिया की जायें (आहुतिम्) तथा जिससे धर्मयुक्त आचरण किये जायें उसका विज्ञान कराते हैं (विशः) प्रजा लोग पुष्टि वृद्धि के साथ उन आप और सुखों को (पर्याविवासति) अच्छे प्रकार से सेवन करते हैं॥5॥ भावार्थः—मनुष्यों को उचित है कि पहिले जगत् का कारण ब्रह्मज्ञान और यज्ञ की विद्या में जो क्रिया जिस-जिस प्रकार के होम करने योग्य पदार्थ हैं, उनको अच्छे प्रकार जानकर उनकी यथायोग्य क्रिया जानने से शुद्ध वायु और वर्षा जल की शुद्धि के निमित्त जो पदार्थ हैं, उनका होम अग्नि में करने से इस जगत् में बड़े-बड़े उत्तम-उत्तम सुख बढ़ते हैं और उनसे सब प्रजा आनन्द युक्त होती है॥5॥ अथेश्वरोपासकः प्रजारक्षकाः किं कुर्यादित्युपदिश्यते। अब ईश्वर का उपासक वा प्रजा पालनेहारा पुरुष क्या-क्या कृत्य करे, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वम॑ग्ने वृजि॒नव॑र्तनिं॒ नरं॒ सक्म॑न् पिपर्षि वि॒दथे॑ विचर्षणे। यः शूर॑साता॒ परितक्म्ये॒ धने॑ द॒भ्रेभि॑श्चि॒त्समृ॑ता॒ हंसि॒ भूय॑सः॥6॥ त्वम्। अ॒ग्ने॒। वृ॒जि॒नऽव॑र्तनिम्। नर॑म्। सक्म॑न्। पि॒प॒र्षि॒। वि॒दथे॑। वि॒ऽच॒र्ष॒णे॒। यः। शूर॑ऽसाता। परि॑ऽतक्म्ये। धने॑। द॒भ्रेभिः॑। चि॒त्। सम्ऽऋ॑ता। हंसि॑। भूय॑सः॥6॥ पदार्थः—(त्वम्) प्रजापालनेऽधिकृतः (अग्ने) सर्वतोऽभिरक्षक (वृजिनवर्त्तनिम्) वृजिनस्य बलस्य वर्त्तनिर्मार्गो यस्य तम्। अत्र सह सुपेति समासः। वृजिनमिति बलनामसु पठितम्। (निघं॰2.9) (नरम्) मनुष्यम् (सक्मन्) यः सचति तत्सम्बुद्धौ (पिपर्षि) पालयसि (विदथे) धर्म्ये युद्धे यज्ञे। विदथ इति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं॰3.17) (विचर्षणे) विविधपदार्थानां यथार्थद्रष्टा तत्सम्बुद्धौ (यः) (शूरसाता) शूराणां सातिः सम्भजनं यस्मिन् तस्मिन् संग्रामे। शूरसाताविति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं॰2.17) अत्र सुपां सुलुग्॰ इति ङेः स्थाने डादेशः। (परितक्म्ये) परितः सर्वतो हर्षनिमित्ते (धने) सुवर्णविद्या चक्रवर्त्तिराज्यादियुक्तद्रव्ये (दभ्रेभिः) अल्पैर्युद्धसाधनैः सह। दभ्रमिति ह्रस्वनामसु पठितम्। (निघं॰3.2) दभ्रमर्भकमित्यल्पस्य दभ्रं दभ्नातेः। सुदम्भं भवति। अर्भकमवहृतं भवति। (निरु॰3.20) अत्र बहुलं छन्दसि इति भिस ऐस् न। (चित्) अपि (समृता) सम्यक् ऋतं सत्यं येषु तानि। अत्र शे स्थाने डादेशः। (हंसि) (भूयसः) बहून्॥6॥ अन्वयः—हे सक्मन् विचर्षणेऽग्नेसेनापते! यो न्यायविद्यया प्रकाशमानस्त्वं विदथे शूरसातौ युद्धे दभ्रेभिरल्पैरपि साधनैर्वृजिनवर्त्तनिं नरं भूयसः शत्रूंश्च हंसिसमृता समृतानि कर्माणि पिपर्षि स त्वं नः सेनाध्यक्षो भव॥6॥ भावार्थः—परमेश्वरस्यायं स्वभावोऽस्ति ये ह्यधर्मं त्युक्तुं धर्मं च सेवितुमिच्छति, तान् कृपया धर्मस्थान् करोति, ये च धर्म्यं युद्धं धर्मसाध्यं धनं चिकीर्षन्ति तान् रक्षित्वा तत्तत्कर्मानुसारेण तेभ्यो धनमपि प्रयच्छति। ये च दुष्टाचारिणस्तान् तत्तत्कर्मानुकूलफलदानेन ताडयति य ईश्वराज्ञयां वर्त्तमाना धर्मात्मानोऽल्पैरपि युद्धसाधनैर्युद्धं कर्त्तुं प्रवर्त्तन्ते तेभ्यो विजयं ददाति नेतरेषामिति॥6॥ पदार्थः—हे (सक्मन्) सब पदार्थों का सम्बन्ध कराने (विचर्षणे) अनेक प्रकार के पदार्थों को अच्छे प्रकार देखने वाले (अग्ने) राजनीतिविद्या से शोभायमान सेनापति! (यः) जो तू (विदथे) धर्मयुक्त यज्ञरूपी (शूरसातौ) संग्राम में (दभ्रेभिः) थोड़े ही साधनों से (वृजिनवर्त्तनिम्) अधर्म मार्ग में चलने वाले (नरम्) मनुष्य और (भूयसः) बहुत शत्रुओं का (हंसि) हननकर्त्ता है और (समृता) अच्छे प्रकार सत्य कर्मों को (पिपर्षि) पालनकर्त्ता है। जो चोर पराये पदार्थों के हरने की इच्छा से (परितक्म्ये) सब ओर से देखने योग्य (धने) सुवर्ण विद्या और चक्रवर्त्ति राज्य आदि धन की रक्षा करने के निमित्त आप हमारे सेनापति हूजिये॥6॥ भावार्थः—परमेश्वर का यह स्वभाव है कि जो पुरुष अधर्म छोड़ धर्म करने की इच्छा करते हैं, उनको अपनी कृपा से शीघ्र ही धर्म में स्थिर करता है जो धर्म से युद्ध वा धन को सिद्ध कराना चाहते हैं, उनकी रक्षा कर उनके कर्मों के अनुसार उनके लिये धन देता और जो खोटे आचरण करते हैं, उनको उनके कर्मों के अनुसार दण्ड देता है, जो ईश्वर की आज्ञा में वर्त्तमान धर्मात्मा थोड़े भी युद्ध के पदार्थों से युद्ध करने को प्रवृत्त होते हैं, ईश्वर उन्हीं को विजय देता है, औरों को नहीं॥6॥ पुनरीश्वरो जीवेभ्यः किं करोतीत्युपदिश्यते॥ फिर वह ईश्वर जीवों के लिये क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वं तम॑ग्ने अमृत॒त्व उ॑त्त॒मे मर्तं॑ दधासि॒ श्रव॑से दि॒वेदि॑वे। यस्ता॑तृषा॒ण उ॒भया॑य॒ ज॑न्मने॒ मयः॑ कृ॒णोषि॒ प्रय॒ आ च॑ सू॒रये॑॥7॥ त्वम्। तम्। अ॒ग्ने॒। अ॒मृ॒त॒ऽत्वे। उ॒त्ऽत॒मे। मर्त॑म्। द॒धा॒सि॒। श्रव॑से। दि॒वेऽदि॑वे। यः। त॒तृ॒षा॒णः। उ॒भया॑य। जन्म॑ने। मयः॑। कृ॒णोषि॑। प्रयः॑। आ। च॒। सू॒रये॑॥7॥ पदार्थः—(त्वम्) जगदीश्वरः (तम्) पूर्वोक्तं धर्मात्मानम् (अग्ने) मोक्षादिसुखप्रदेश्वर (अमृतत्वे) अमृतस्य मोक्षस्य भावे (उत्तमे) सर्वथोत्कृष्टे (मर्त्तम्) मनुष्यम्। मर्त्ता इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं॰2.3) (दधासि) धरसि (श्रवसे) श्रोतुमर्हाय भवते (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् (यः) मनुष्यः (तातृषाणः) पुनः पुनर्जन्मनि तृष्यति। अत्र छन्दसि लिट् इति लडर्थे लिट्, लिटः कानज्वा इति कानच् वर्णव्यत्ययेन दीर्घत्वं च। (उभयाय) पूर्वपराय (जन्मने) शरीरधारणेन प्रसिद्धाय (मयः) सुखम्। मय इति सुखनामसु पठितम्। (निघं॰3.6) (कृणोषि) करोषि (प्रयः) प्रीयते काम्यते यत् तत्सुखम् (आ) समन्तात् (च) समुच्चये (सूरये) मेधाविने। सूरिरिति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं॰3.15)॥7॥ अन्वयः—हे अग्ने जगदीश्वर! त्वं यः सूरिर्मेधावी दिवेदिवे श्रवसे सन्मोक्षमिच्छति तं मर्त्तं मनुष्यमुत्तमेऽमृतत्वे मोक्षपदे दधासि, यश्च सूरिर्मेधावी मोक्षसुखमनुभूय पुनरुभयाय जन्मने तातृषाणः सँस्तस्मात् पदान्निवर्त्तते तस्मै सूरये मयः प्रयश्चाकृणोषि॥7॥ भावार्थः—ये ज्ञानिनो धर्मात्मानो मनुष्या मोक्षपदं प्राप्नुवन्ति तदानीं तेषामाधार ईश्वर एवास्ति। यज्जन्मातीतं तत्प्रथमं यच्चागामि तद्द्वितीयं यद्वर्तते तत्तृतीयं यच्च विद्याचार्य्याभ्यां जायते तच्चतुर्थम्। एतच्चतुष्टयं मिलित्वैकं जन्म यत्र मुक्तिं प्राप्य मुक्ता पुनर्जायते तद्द्वितीयजन्मैतदुभयस्य धारणाय सर्वे जीवाः प्रवर्त्तन्त इतीयं व्यवस्थेश्वराधीनास्तीति वेद्यम्॥7॥ पदार्थः—हे (अग्ने) जगदीश्वर! आप (यः) जो (सूरिः) बुद्धिमान् मनुष्य (दिवेदिवे) प्रतिदिन (श्रवसे) सुनने के योग्य अपने लिये मोक्ष को चाहता है उस (मर्त्तम्) मनुष्य को (उत्तमे) अत्युत्तम (अमृतत्वे) मोक्षपद में स्थापन करते हो और जो बुद्धिमान् अत्यन्त सुख भोग कर फिर (उभयाय) पूर्व और पर (जन्मने) जन्म के लिये चाहना करता हुआ उस मोक्षपद से निवृत्त होता है, उस (सूरये) बुद्धिमान् सज्जन के लिये (मयः) सुख और (प्रयः) प्रसन्नता को (आ कृणोषि) सिद्ध करते हो॥7॥ भावार्थः—जो ज्ञानी धर्मात्मा मनुष्य मोक्षपद को प्राप्त होते हैं, उनका उस समय ईश्वर ही आधार है जो जन्म हो गया वह पहिला और जो मृत्यु वा मोक्ष होके होगा वह दूसरा, जो है वह तीसरा और जो विद्या वा आचार्य से होता है वह चौथा जन्म है। ये चार जन्म मिल के जो मोक्ष के पश्चात् होता है वह दूसरा जन्म है इन दोनों जन्मों के धारण करने के लिये सब जीव प्रवृत्त हो रहे हैं। मोक्षपद से छूट कर संसार की प्राप्ति होती है, यह भी व्यवस्था ईश्वर के आधीन है॥7॥ पुनस्तदुपासकः प्रजायै कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर परमात्मा का उपासक प्रजा के वास्ते कैसा हो इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वं नो॑ अग्ने स॒नये॒ धना॑नां य॒शसं॑ का॒रुं कृ॑णुहि॒ स्तवा॑नः। ऋ॒ध्याम॒ कर्मा॒पसा॒ नवे॑न दे॒वैर्द्या॑वापृथिवी॒ प्राव॑तं नः॥8॥ त्वम्। नः॒। अ॒ग्ने॒। स॒नये॑। धना॑नाम्। य॒शस॑म्। का॒रुम्। कृ॒णु॒हि॒। स्तवा॑नः। ऋ॒ध्याम॑। कर्म॑। अ॒पसा॑। नवे॑न। दे॒वैः। द्या॒वा॒पृ॒थि॒वी॒ इति॑। प्र। अ॒व॒त॒म्। नः॒॥8॥ पदार्थः—(त्वम्) जगदीश्वरोपासकः (नः) अस्माकम् (अग्ने) कीर्त्युत्साहप्रापक (सनये) संविभागाय (धनानाम्) विद्यासुवर्णचक्रवर्त्तिराज्यप्रसिद्धानाम् (यशसम्) यशांसि कीर्त्तियुक्तानि कर्माणि विद्यन्ते यस्य तम् (कारुम्) य उत्साहेनोत्तमानि कर्माणि करोति तम् (कृणुहि) कुरु। अत्र उतश्च प्रत्ययाच्छन्दो वा वचनम्। (अष्टा॰6.4.106) अनेन वार्तिकेन हेर्लुक् न। (स्तवानः) यः स्तौति सः (ऋध्याम) वर्द्धेम (कर्म) क्रियमाणमीप्सितम् (अपसा) पुरुषार्थयुक्तेन कर्मणा सह। अप इति कर्मनामसु पठितम्। (निघं॰2.1) (नवेन) नूतनेन। नवेति नवनामसु पठितम्। (निघं॰3.28) (देवैः) विद्वद्भिः सह (द्यावापृथिवी) भूमिसूर्यप्रकाशौ (प्र) प्रकृष्टार्थे (प्रावतम्) अवतो रक्षतम् (नः) अस्मान्॥8॥ अन्वयः—हे अग्ने! त्वं स्तवानः सन् नोऽस्माकं धनानां सनये संविभागाय यशसं कारुं कृणुहि सम्पादय, यतो वयं पुरुषार्थिनो भूत्वा नवेनापसा सह कर्म कृत्वा ऋध्याम नित्यं वर्द्धेम विद्याप्राप्तये देवैः सह युवां नोऽस्मान् द्यावापृथिवी च प्रावतं नित्यं रक्षतम्॥8॥ भावार्थः—मनुष्यैरतेदर्थं परमात्मा प्रार्थनीयः। हे जगदीश्वर! भवान् कृपयाऽस्माकं मध्ये सर्वासामुत्तमधनप्रापिकानां शिल्पादिविद्यानां वेदितॄनुत्तमान् विदुषो निर्वर्तय, यतो वयं तैः सह नवीनं पुरुषार्थं कृत्वा पृथिवीराज्यं सर्वेभ्यः पदार्थेभ्य उपकारांश्च गृह्णीयामेति॥8॥ पदार्थः—हे (अग्ने) कीर्त्ति और उत्साह के प्राप्त कराने वाले जगदीश्वर वा परमेश्वरोपासक (स्तवानः) आप स्तुति को प्राप्त होते हुए (नः) हम लोगों के (धनानाम्) विद्या सुवर्ण चक्रवर्त्ति राज्य प्रसिद्ध धनों के (सनये) यथायोग्य कार्य्यों में व्यय करने के लिये (यशसम्) कीर्त्तियुक्त (कारुम्) उत्साह से उत्तम कर्म करने वाले उद्योगी मनुष्य को नियुक्त (कृणुहि) कीजिये, जिससे हम लोग नवीन (अपसा) पुरुषार्थ से (नित्य) नित्य बुद्धियुक्त होते रहें और आप दोनों विद्या की प्राप्ति के लिये (देवैः) विद्वानों के साथ करते हुए (नः) हम लोगों की और (द्यावापृथिवी) सूर्य प्रकाश और भूमि को (प्रावतम्) रक्षा कीजिये॥8॥ भावार्थः—मनुष्यों को परमेश्वर की इस प्रकार प्रार्थना करनी चाहिये कि हे परमेश्वर! आप कृपा करके हम लोगों में उत्तम धन देने वाली सब शिल्पविद्या के जानने वाले उत्तम विद्वानों को सिद्ध कीजिये, जिससे हम लोग उनके साथ नवीन-नवीन पुरुषार्थ करके पृथिवी के राज्य और सब पदार्थों से यथायोग्य उपकार ग्रहण करें॥8॥ पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वं नो॑ अग्ने पि॒त्रोरु॒पस्थ॒ आ दे॒वो दे॒वेष्व॑नवद्य॒ जागृ॑विः त॒नू॒कृद्बो॑धि॒ प्रम॑तिश्च का॒रवे॒ त्वं क॑ल्याण॒ वसु॒ विश्व॒मोपि॑षे॥9॥ त्वम्। नः। अ॒ग्ने॒। पि॒त्रोः। उ॒पऽस्थे॑। आ। दे॒वः। दे॒वेषु॑। अ॒न॒वद्य॒। जागृ॑विः। त॒नू॒ऽकृत्। बो॒धि॒। प्रऽम॑तिः। च॒। का॒रवे॑। त्वम्। क॒ल्या॒ण॒। वसु॑। विश्व॑म्। आ। ऊ॒पि॒षे॒॥9॥ पदार्थः—(त्वम्) सर्वमङ्गलकारकः सभाध्यक्षः (नः) अस्मान् (अग्ने) विज्ञानस्वरूप (पित्रोः) जनकयोः (उपस्थे) उपतिष्ठन्ति यस्मिन् तस्मिन्। अत्र घञर्थे कविधानं स्थास्नापाव्यधिहनियुध्यर्थम्। (अष्टा॰वा॰3.3.58) अनेनाधिकरणे कः। (आ) अभितः (देवः) सर्वस्य न्यायविनयस्य द्योतकः (देवेषु) विद्वत्सु अग्न्यादिषु त्रयस्त्रिंशद्दिव्यगुणेषु वा (अनवद्य) न विद्यते वद्यं निन्द्यं कर्म्म यस्मिन् तत्सम्बुद्धौ अवद्यपण्यवर्य्या॰ (अष्टा॰3.1.101) अनेन गर्ह्येऽवद्यशब्दो निपातितः। (जागृविः) यो नित्यं धर्म्ये पुरुषार्थे जागर्ति सः (तनूकृत्) यस्तनूषु पृथिव्यादिविस्तृतेषु लोकेषु विद्यां करोति सः (बोधि) बोधय। अत्र लोडर्थे लङडभावोऽन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (प्रमतिः) प्रकृष्टा मतिर्ज्ञानं यस्य सः (च) समुच्चये (कारवे) शिल्पकार्यसम्पादनाय (त्वम्) सर्वविद्यावित् (कल्याण) कल्याणकारक (वसु) विद्याचक्रवर्त्यादिराज्य-साध्यधनम् (विश्वम्) सर्वम् (आ) समन्तात् (ऊपिषे) वपसि। अत्र लडर्थे लिट्॥9॥ अन्वयः—अनवद्याग्ने सभास्वामिन्! जागृविर्देवस्तनूकृत्त्वं देवेषु पित्रोरुपस्थे नोऽस्मानोपिषे वपसि सर्वतः प्रादुर्भावयसि। हे कल्याणप्रमतिस्त्वं कारवे मह्यं विश्वमाबोधि समन्ताद्बोधय॥9॥ भावार्थः—पुनरित्थं जगदीश्वरः प्रार्थनीयः। हे भगवन्! यदा यदास्माकं जन्म दद्यास्तदा तदा विद्वत्तमानां सम्पर्के जन्म दद्यास्तत्रास्मान् सर्वविद्यायुक्तान् कुरु, यतो वयं सर्वाणि धनानि प्राप्य सदा सुखिनो भवेमेति॥9॥ पदार्थः—हे (अनवद्य) उत्तम कर्मयुक्त (अग्ने) सब पदार्थों के जानने वाले सभापते! (जागृविः) धर्मयुक्त पुरुषार्थ में जागने (देवः) सब प्रकाश करने (तनूकृत्) और बड़े-बड़े पृथिवी आदि बड़े लोकों में ठहरने हारे आप (देवेषु) विद्वान् वा अग्नि आदि तेजस्वी दिव्य गुणयुक्त लोकों में (पित्रोः) माता-पिता के (उपस्थे) समीपस्थ व्यवहार में (नः) हम लोगों को (ऊपिषे) वार-वार नियुक्त कीजिये। (कल्याण) हे अत्यन्त सुख देने वाले राजन्! (प्रमतिः) उत्तम ज्ञान देते हुए आप (कारवे) कारीगरी के चाहने वाले मुझ को (वसु) विद्या, चक्रवर्त्ति राज्य आदि पदार्थों से सिद्ध होने वाले (विश्वम्) समस्त धन का (आबोधि) अच्छे प्रकार बोध कराइये॥9॥ भावार्थः—फिर भी ईश्वर की इस प्रकार प्रार्थना करनी चाहिये कि हे भगवन्! जब-जब आप जन्म दें, तब-तब श्रेष्ठ विद्वानों के सम्बन्ध में जन्म दें और वहाँ हम लोगों को सर्व विद्यायुक्त कीजिये, जिससे हम लोग सब धनों को प्राप्त होकर सदा सुखी हों॥9॥ पुन सः कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वम॑ग्ने॒ प्रम॑ति॒स्त्वं पि॒तासि॑ न॒स्त्वं व॑य॒स्कृत्तव॑ जा॒मयो॑ व॒यम्। सं त्वा॒ रायः॑ श॒तिनः॒ सं स॑ह॒स्रिणः॑ सु॒वीरं॑ यन्ति व्रत॒पाम॑दाभ्य॥10॥33॥ त्वम्। अ॒ग्ने॒। प्रऽम॑तिः। त्वम्। पि॒ता। अ॒सि॒। नः॒। त्वम्। व॒यः॒ऽकृत्। तव॑। जा॒मयः॑। व॒यम्। सम्। त्वा॒। रायः॑। श॒तिनः॑। सम्। स॒ह॒स्रिणः॑। सु॒वीर॑म्। य॒न्ति॒। व्र॒त॒ऽपाम्। अ॒दा॒भ्य॒॥10॥ पदार्थः—(त्वम्) सर्वस्य सुखस्य प्रादुर्भाविता (अग्ने) यथायोग्यरचनस्य वेदितः (प्रमतिः) प्रकृष्टा मतिर्मानं यस्य सः (त्वम्) दयालुः (पिता) पालकः (असि) (नः) अस्माकम् (त्वम्) आयुऽप्रद (वयस्कृत्) यो वयो वृद्धावस्थापर्यन्तं विद्यासुखयुक्तमायुः करोति सः (तव) सुखजनकस्य (जामयः) ज्ञानवन्त्यपत्यानि। जमतीति गतिकर्मसु पठितम्। (निघं॰2.14) अत्र जमुधातोः। इण्जादिभ्यः। (अष्टा॰3.3.108) अनेनेण् प्रत्ययः। जमतेर्वा स्याद् गतिकर्म्मणः। (निरु॰3.6) (वयम्) मनुष्याः (सम्) एकीभावे (त्वा) त्वाम् सर्वपालकम् (रायः) धनानि। राय इति धननामसु पठितम्। (निघं॰2.10) (शतिनः) शतमसंख्याताः प्रशंसिता विद्याकर्माणि वा विद्यन्ते येषां ते। (सहस्रिणः) अत्र उभयत्र प्रशंसार्थ इनिः। (सुवीरम्) शोभना वीरा यस्मिन् येन वा तत् (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (व्रतपाम्) यो व्रतं सत्य पाति तम् (अदाभ्य) दभितुं हिंसितुं योग्यानि दाभ्यानि तान्यविद्यमानानि यस्य तत्सम्बुद्धौ। अत्र दभेश्चेति वक्तव्यम्। (अष्टा॰3.1.124) अनेन वार्त्तिकेन दभ इति सौत्राद्धातोर्ण्यत्॥10॥ अन्वयः—हे अदाभ्याग्ने सभाध्यक्ष प्रमतिस्त्वं नोऽस्माकं पिता पालकोऽसि त्वं नोऽस्माकं वयःकृदसि तव कृपया वयं जामयो यथा भवेम तथा कुरु यथा च शतिनः सहस्रिणो विद्वांसो मनुष्या व्रतपां सुवीरं त्वामासाद्य रायो धनानि संयन्ति, तथा त्वामाश्रित्य वयमपि तानि धनानि समिमः॥10॥ भावार्थः—यथा पिता सन्तानैर्माननीयः पूजनीयश्चास्ति, तथा प्रजाजनैस्सभापती राजास्ति॥10॥ पदार्थः—हे (अदाभ्य) उत्तम कर्मयुक्त (अग्ने) यथायोग्य रचना कर्म जानने वाले सभाध्यक्ष! (प्रमतिः) अत्यन्त मान को प्राप्त हुए (त्वम्) समस्त सुख से प्रकट करने वाले आप (नः) हम लोगों के (पिता) पालने वाले तथा (त्वम्) आयुर्दा के बढ़वाने हारे तथा आप हम लोगों को (वयःकृत्) बुढ़ापे तक विद्या सुख में आयुर्दा व्यतीत कराने हारे हैं (तव) सुख उत्पन्न करने वाले आपकी कृपा से हम लोग (जामयः) ज्ञानवान् सन्तान युक्त हों, दयायुक्त (त्वम्) आप वैसा प्रबन्ध कीजिये और जैसे (शतिनः) सैकड़ों वा (सहस्रिणः) हजारों प्रशंसित पदार्थविद्या वा कर्म युक्त विद्वान् लोग (व्रतपाम्) सत्य पालने वाले (सुवीरम्) अच्छे-अच्छे वीर युक्त आपको प्राप्त होकर (रायः) धन को (सम्) (यन्ति) अच्छी प्रकार प्राप्त होते हैं, वैसे आपका आश्रय किये हुए हम लोग भी उन धनों को प्राप्त होवें॥10॥ भावार्थः—जैसे पिता सन्तानों को मान और सत्कार करने के योग्य है, वैसे प्रजाजनों को सभापति राजा है॥10॥ पुनः स कीदृश किं कुर्यादित्युपदिश्यते॥ फिर वह कैसा है और क्या करे, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वाम॑ग्ने प्रथ॒ममा॒युमा॒यवे॑ दे॒वा अ॑कृण्व॒न्नहु॑षस्य वि॒श्पति॑म्। इळा॑मकृण्व॒न् मनु॑षस्य॒ शास॑नीं पि॒तुर्यत्पु॒त्रो मम॑कस्य जाय॑ते॥11॥ त्वाम्। अ॒ग्ने॒। प्र॒थ॒मम्। आ॒युम्। आ॒यवे॑। दे॒वाः। अ॒कृ॒ण्व॒न्। नहु॑षस्य। वि॒श्पति॑म्। इळा॑म्। अ॒कृ॒ण्व॒न्। मनु॑षस्य। शास॑नीम्। पि॒तुः। यत्। पु॒त्रः। मम॑कस्य। जाय॑ते॥11॥ पदार्थः—(त्वाम्) प्रजापतिम् (अग्ने) विज्ञानान्वित (प्रथमम्) सर्वेष्वग्रगन्तारम् (आयुम्) य एति न्यायेन प्रजां तं (आयवे) यथा विज्ञानाय (देवाः) विद्वांसः (अकृण्वन्) कुर्युः। अत्र लिङर्थे लङ्। (नहुषस्य) मनुषस्य। नहुष इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं॰2.3) नहुषस्येत्यत्र सायणाचार्य्येण नहुषनामकराजविशेषो गृहीतस्तस्तदसत्। कस्यचिन्नहुषस्येदानींतनत्वाद् वेदानां सनातनत्वात् तस्य गाथात्र न सम्भवति निघण्टौ नहुषस्येति मनुष्यनाम्नः प्रसिद्धेश्च। (विश्पतिम्) विशां प्रजानां पतिं पालकं सर्वोत्तमं राजानम् (इळाम्) वेदचतुष्टयीं वाचम्। इळेति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं॰1.19) (अकृण्वन्) कुर्युः (मनुषस्य) मनुष्यस्य। अत्र मन् धातोर्बाहुलकादुषन् प्रत्ययः। (शासनीम्) शास्ति सर्वान् विद्याधर्माचरण-शीलान् यया सत्यनीत्या ताम्। अत्रापि सायणाचार्य्येण मनोः पुत्री गृहीता तदप्यशुद्धमेव। (पितुः) जनकस्य सकाशात् (यत्) यथा सुपां सुलुग्॰ इति तृतीयैकवचनस्य लुक्। (पुत्रः) यः पितृपावनशीलः (ममकस्य) मादृशस्य। अत्र बाहलुकान् मन्धातोर्दमकन् प्रत्ययः। (जायते) उत्पद्यते॥11॥ अन्वयः—हे अग्ने विज्ञानान्वितसभाध्यक्ष! देवा नहुषस्यायव इमामिळामकृण्वन् विशदीमकुर्वन् मनुष्यस्य शासनीं सत्यशिक्षां चाकृण्वन्। प्रजा च यत्-यथा ममकस्य पितुः पुत्रो जायते तथा भवति॥11॥ भावार्थः—नैवेश्वरप्रणीतेन व्यवस्थापकेन वेदशास्त्रेण राजनीत्या च विना प्रजापालक प्रजां पालयितुं शक्नोति, प्रजाजनश्च राज्ञोऽज्ञसन्तानवद्भवत्यतः सभापती राजाज्ञपुत्रमिव प्रजां शिष्यात्॥11॥ पदार्थः—हे (अग्ने) विज्ञानयुक्त सभाध्यक्ष! (देवाः) विद्वानों ने (नहुषस्य) मनुष्य की (आयवे) विज्ञान वृद्धि के लिये इस (इळाम्) वेद वाणी को (अकृण्वन्) प्रकाशित किया तथा (मनुष्यस्य) मनुष्यमात्र की (शासनीम्) सत्य शिक्षा को (अकृण्वन्) प्रकाशित किया और (यत्) जैसे (ममकस्य) हम लोग (पितुः) पिता होते हैं, उनका (पुत्रः) पुत्र अपने शील से पितृवर्ग को पवित्र करने वाला (जायते) उत्पन्न होता है, वैसे राजवर्गों के प्रजाजन होते हैं॥11॥ भावार्थः—ईश्वरोक्त व्यवस्था करने वाले वेद शास्त्र और राजनीति के विना प्रजा पालनेहारा सभापति राजा प्रजा नहीं पाल सकता है और प्रजा राजा के अज्ञ सन्तान के तुल्य होती है, इससे सभापति राजा पुत्र के समान प्रजा को शिक्षा देवे॥11॥ पुनः स एवोपदिश्यते॥ अगले मन्त्र में भी सभापति का उपदेश किया है॥ त्वं नो॑ अग्ने॒ तव॑ देव पा॒युभि॑र्मघोनो॑ रक्ष त॒न्व॑श्च वन्द्य। त्रा॒ता तो॒कस्य॒ तन॑ये॒ गवा॑म॒स्य नि॑मेषं॒ रक्ष॑माण॒स्तव॑ व्र॒ते॥12॥ त्वम्। नः॒। अ॒ग्ने॒। तव॑। दे॒व॒। पा॒युऽभिः॑। म॒घोनः॑। र॒क्ष॒। त॒न्वः॑। च॒। व॒न्द्य॒। त्रा॒ता। तो॒कस्य॑। तन॑ये। गवा॑म्। अ॒सि॒। अनि॑ऽमेषम्। रक्ष॑माणः। तव॑। व्र॒ते॥12॥ पदार्थः—(त्वम्) सभेशः (नः) अस्माकमस्मान् वा (अग्ने) सर्वाभिरक्षक (तव) सर्वाधिपतेः (देव) सर्वसुखदातः (पायुभिः) रक्षादिव्यवहारैः (मघोनः) मघं प्रशस्तं धनं विद्यते येषां तान्। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। मघमिति धननामधेयम्। (निघं॰2.10) (रक्ष) पालय (तन्वः) शरीराणि। अत्र सुपां सुलुग्॰ इति शसः स्थाने जस्। (वन्द्य) स्तोतुमर्ह (त्राता) रक्षक (तोकस्य) अपत्यस्य। तोकमित्यपत्यनामसु पठितम्। (निघं॰2.2) (तनये) विद्याशरीरबलवर्धनाय प्रवर्त्तमाने पुत्रे। तनयमित्यपत्यनामसु पठितम्। (निघं॰2.2) (गवाम्) मनआदीन्द्रियाणां चतुष्पदां वा (अस्य) प्रत्यक्षाप्रत्यक्षस्य संसारस्य (अनिमेषम्) प्रतिक्षणम् (रक्षमाणः) रक्षन् सन्। अत्र व्यत्ययेन शानच् (तव) प्रजेश्वरस्य (व्रते) सत्यपालनादिनियमे॥12॥ अन्वयः—हे देव वन्द्याग्ने सभेश्वर! तव व्रते वर्त्तमानान् मघोनो नोस्मान् अस्माकं वा तन्वस्तनूँश्च पायुभिस्त्वमनिमेषं रक्ष तथा रक्षमाणस्त्वं तव व्रते वर्त्तमानस्य तोकस्य गवामस्य संसारस्य चानिमेषं च तनये त्राता भव॥12॥ भावार्थः—सभापती राजा परमेश्वरस्य जगद्धारणपालनादिगुणैरिवोत्तमगुणै राज्यनियमप्रवृत्ताञ्जनान् सततं रक्षेत्॥12॥ पदार्थः—हे (देव) सब सुख देने और (वन्द्य) स्तुति करने योग्य (अग्ने) तथा यथोचित सबकी रक्षा करने वाले सभेश्वर! (तव) सर्वाधिपति आपके (व्रते) सत्य पालन आदि नियम में प्रवृत्त और (मघोनः) प्रशंसनीय धनयुक्त (नः) हम लोगों को और हमारे (तन्वः) शरीरों को (पायुभिः) उत्तम रक्षादि व्यवहारों से (अनिमेषम्) प्रतिक्षण (रक्ष) पालिये (रक्षमाणः) रक्षा करते हुए आप जो कि आपके उक्त नियम में वर्त्तमान (तोकस्य) छोटे-छोटे बालक वा (गवाम्) प्राणियों की मन आदि इन्द्रियाँ और गाय बैल आदि पशु हैं उनके तथा (अस्य) सब चराचर जगत् के प्रतिक्षण (त्राता) रक्षक अर्थात् अत्यन्त आनन्द देने वाले हूजिये॥12॥ भावार्थः—सभापति राजा ईश्वर के जो संसार की धारणा और पालना आदि गुण हैं उनके तुल्य उत्तम गुणों से अपने राज्य के नियम में प्रवृत्तजनों को निरन्तर रक्षा करे॥12॥ पुनरग्निगुणः सभापतिरुपदिश्यते॥ अब अगले मन्त्र में भौतिक अग्नि गुणयुक्त सभा स्वामी का उपदेश किया है॥ त्वम॑ग्ने॒ यज्य॑वे पा॒युरन्त॑रोऽनिष॒ङ्गाय॑ चतुर॒क्ष इ॑ध्यसे। यो रा॒तह॑व्योऽवृ॒का॒य धाय॑से क॒ीरेश्चि॒न्मन्त्रं॒ मन॑सा व॒नोषि॒ तम्॥13॥ त्वम्। अ॒ग्ने॒। यज्य॑वे। पा॒युः। अन्त॑रः। अ॒नि॒ष॒ङ्गाय॑। च॒तुः॒ऽअ॒क्षः। इ॒ध्य॒से॒। यः। रा॒तऽह॑व्यः। अ॒वृ॒काय॑। धाय॑से। की॒रेः। चि॒त्। मन्त्र॑म्। मन॑सा। व॒नोषि॑। तम्॥13॥ पदार्थः—(त्वम्) सभाधिष्ठाता (अग्ने) योऽग्निरिव देदीप्यमानः (यज्यवे) होमादिशिल्पविद्यासाधकाय विदुषे। अत्र यजिमनिशुन्धिदसि॰ (उणा॰3.20) अनेन यजधातोर्युच् प्रत्ययः। (पायुः) पालनहेतुः। ‘पा रक्षणे’ इत्यस्माद् उण्। (अन्तरः) मध्यस्थः (अनिषङ्गाय) अविद्यमानो नितरां सङ्गः पक्षपातो यस्य तस्मै (चतुरक्षः) यः खलु चतस्रः सेना अश्नुते व्याप्नोति स चतुरक्षः। अक्षा अश्नुवत एनान् इति वा अभ्यश्नुत एभिरिति वा। (निरु॰9.7) (इध्यसे) प्रदीप्यसे (यः) विद्वान् शुभलक्षणः (रातहव्यः) रातानि दत्तानि हव्यानि येन सः (अवृकाय) अचोराय। वृक इति चोरनामसु पठितम्। (निघं॰3.24) अत्र सृवृभूशुषि॰ (उणा॰3.40) अनेन वृञ्धातोः कक् प्रत्ययः। (धायसे) यो दधाति सर्वाणि कर्माणि स धायास्तस्मै (कीरेः) किरति विविधतया वाचा प्रेरयतीति कीरिः स्तोता तस्मात्। कीरिरिति स्तोतृनामसु पठितम्। (निघं॰3.16) अत्र ‘कॄ विक्षेप’ इत्यस्मात् कॄगॄशॄपॄकुटि॰ (उणा॰4.148) अनेन इप्रत्ययः, स च कित् पूर्वस्य च दीर्घो बाहुलकात्। (चित्) इव (मन्त्रम्) उच्चार्य्यमाणं वेदावयवं विचारं वा (मनसा) अन्तःकरणेन (वनोषि) याचसे सम्भजसि वा (तम्) अग्निम्॥13॥ अन्वयः—हे सभापते! मनसा चिदिव रातहव्योऽन्तरश्चतुरक्षस्त्वमनिषङ्गायावृकाय धायसे यज्यवे यज्ञकर्त्रे इध्यसे दीप्यसे। किञ्च यं वनोषि सम्भजसि तस्य कीरेः सकाशाद् विनयमधिगम्य प्रजाः पालयेः॥13॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथाध्यापकाद्विद्यार्थिनो मनसा विद्या सेवन्ते, तथैव त्वमाप्तोपदेशानुसारेण राजधर्मं सेवस्व॥13॥ पदार्थः—हे (त्वम्) सभापति! तू (मनसा) विज्ञान से (मन्त्रम्) विचार वा वेदमन्त्र को सेवने वाले के (चित्) सदृश (रातहव्यः) रातहव्य अर्थात् होम में लेने-देने के योग्य पदार्थों का दाता (पायुः) पालना का हेतु (अन्तरः) मध्य में रहने वाला और (चतुरक्षः) सेना के अङ्ग अर्थात् हाथी घोड़े और रथ के आश्रय से युद्ध करने वाले और पैदल योद्धाओं में अच्छी प्रकार चित्त देता हुआ (अनिषङ्गाय) जिस पक्षपातरहित न्याययुक्त (अवृकाय) चोरी आदि दोष के सर्वथा त्याग और (धायसे) उत्तम गुणों के धारण तथा (यज्यवे) यज्ञ वा शिल्प विद्या सिद्ध करने वाले मनुष्य के लिये (इध्यसे) तेजस्वी होकर अपना प्रताप दिखाता है, या कि जिसको (वनोषि) सेवन करता है, उस (कीरेः) प्रशंसनीय वचन कहने वाले विद्वान् से विनय को प्राप्त होके प्रजा का पालन किया कर॥13॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे विद्यार्थी लोग अध्यापक अर्थात् पढ़ाने वालों से उत्तम विचार के साथ उत्तम-उत्तम विद्यार्थियों का सेवन करते हैं, वैसे तू भी धार्मिक विद्वानों के उपदेश के अनुकूल होके राजधर्म का सेवन करता रह॥13॥ पुनः स एवोपदिश्यते॥ अगले मन्त्र में भी उसी अर्थ का प्रकाश किया है॥ त्वम॑ग्न उरु॒शंसा॑य वा॒घते॑ स्पा॒र्हं यद्रेक्णः॑ पर॒मं व॒नोषि॒ तत्। आ॒ध्रस्य॑ चि॒त् प्रम॑तिरुच्यसे पि॒ता प्र पाकं॒ शास्सि॒ प्र दिशो॑ वि॒दुष्ट॑रः॥14॥ त्वम्। अ॒ग्ने॒। उ॒रु॒ऽशंसा॑य। वा॒घते॑। स्पा॒र्हम्। यत्। रेक्णः॑। प॒र॒मम्। व॒नोषि॑। तत्। आ॒ध्रस्य॑। चि॒त्। प्रऽमतिः॑। उ॒च्य॒से॒। पि॒ता। प्र। पाक॑म्। शास्सि॑। प्र। दिशः॑। वि॒दुःऽत॑रः॥14॥ पदार्थः—(त्वम्) प्रजाप्रशासिता (अग्ने) विज्ञानस्वरूप (उरुशंसाय) उरुर्बहुविधः शंसः स्तुतिर्यस्य तस्मै (वाघते) वाक् हन्यते ज्ञायते येन तस्मै विदुष ऋत्विजे मनुष्याय। वाघत इत्यृत्विङ्नामसु पठितम्। (निघं॰3.18) (स्पार्हम्) स्पृहा वाञ्छा तस्या इदं स्पार्हम् (यत्) यस्मात् (रेक्णः) धनम्। रेक्ण इति धननामसु पठितम्। (निघं॰2.10) रिचेर्धने घिच्च। (उणा॰4.199) अनेन रिच्धातोर्धनेऽर्थेऽसुन् प्रत्ययः स च घिन्नुडागमश्च। (परमम्) अत्युत्तमम् (वनोषि) याचसे (तत्) धनम् (आध्रस्य) समन्ताद् धियमाणस्य राज्यस्य। अत्र आङपूर्वाद्धाञ् धातोर्बाहुलकादौणादिको रक् प्रत्यय आकारलोपश्च। (चित्) इव (प्रमतिः) प्रकृष्टा मतिर्ज्ञानं यस्य सः (उच्यसे) परिभाष्यसे (पिता) पालकः (प्र) प्रकृष्टार्थे (पाकम्) पचन्ति परिपक्वं ज्ञानं कुर्वन्ति यस्मिन् धर्म्ये व्यवहारे तम् (शास्सि) उपदिशसि (प्र) प्रशंसायाम् (दिशः) ये दिशन्त्युपसृजन्ति सदाचारं तानाप्तान् (विदुष्टरः) यो विविधानि दुरिष्टानि तारयति प्लावयति सः॥14॥ अन्वयः—हे अग्ने विज्ञानयुक्त न्यायधीश! यद् यतः प्रमतिर्विदुष्टरस्त्वमुरुशंसाय वाघते स्पार्हं परमं रेक्णो धनं पाकं दिश उपदेशकाँश्च वनोषि धर्मेणाध्रस्य सर्वान् पिता चिदिव प्रशास्सि तस्मात् सर्वैर्मान्यार्होऽसि॥14॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा पिता स्वसन्तानस्य पालन-धनदान- धारण-शिक्षां करोति, तथैव राजा सर्वस्याः प्रजाया पालकत्वाज्जीवेभ्यः सर्वेषां धनानां सम्यग्विभागेन तेषां कर्मानुसारात् सुखदुःखानि प्रदद्यात्॥14॥ पदार्थः—हे (अग्ने) विज्ञानप्रिय न्यायकारिन्! (यत्) जिस कारण (प्रमतिः) उत्तमज्ञानयुक्त (विदुष्टरः) नाना प्रकार के दुःखों से तारने वाले आप (उरुशंसाय) बहुत प्रकार की स्तुति करने वाले (वाघते) ऋत्विक् मनुष्य के लिये (स्पार्हम्) चाहने योग्य (परमम्) अत्युत्तम (रेक्णः) धन (पाकम्) पवित्रधर्म और (दिशः) उत्तम विद्वानों को (वनोषि) अच्छे प्रकार चाहते हैं और राज्य को धर्म से (आध्रस्य) धारण किये हुए (पिता) पिता के (चित्) तुल्य सबको (प्र शास्सि) शिक्षा करते हैं, (तत्) इसी से आप सब के माननीय है॥14॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे पिता अपने सन्तानों की पालना वा उनको धन देता वा शिक्षा आदि करता है, वैसे राजा सब प्रजा के धारण करने और सब जीवों को धन के यथायोग्य देने से उनके कर्मों के अनुसार सुख दुःख देता है॥14॥ पुनः स किं करोतीत्युपदिश्यते॥ फिर वह क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वम॑ग्ने॒ प्रय॑तदक्षिणं॒ नरं॒ वर्मे॑व स्यू॒तं परि॑ पासि वि॒श्वतः॑। स्वा॒दु॒क्षद्मा॒ यो व॑स॒तौ स्यो॑न॒कृज्जी॑वया॒जं यज॑ते॒ सोम॒पा दि॒वः॥15॥34॥ त्वम्। अ॒ग्ने॒। प्रय॑तऽदक्षिणम्। नर॑म्। वर्म॑ऽइव। स्यू॒तम्। परि॑। पा॒सि॒। वि॒श्वतः॑। स्वा॒दु॒ऽक्षद्मा॑। यः। व॒स॒तौ। स्यो॒न॒ऽकृत्। जी॒व॒ऽया॒जम्। यज॑ते। सः। उ॒प॒ऽमा। दि॒वः॥15॥ पदार्थः—(त्वम्) सर्वाभिरक्षकः (अग्ने) सत्यन्यायप्रकाशमान (प्रयतदक्षिणम्) प्रयताः प्रकृष्टतया यता विद्याधर्मोपदेशाख्या दक्षिणा येन तम् (नरम्) विनयाभियुक्तं मनुष्यम् (वर्म्मेव) यथा कवचं देहरक्षकम् (स्यूतम्) विविधसाधनैः कारुभिर्निष्पादितम् (परि) अभ्यर्थे (पासि) रक्षसि (विश्वतः) सर्वतः (स्वादुक्षद्मा) स्वादूनि क्षद्मानि जलान्यन्नानि यस्य सः। क्षद्मेत्युदकनामसु पठितम्। (निघं॰1.12) अन्ननामसु च। (निघं॰2.7) इदं पदं सायणाचार्येणान्यथैव व्याख्यातं तदसङ्गतम्। (यः) मनुष्य (वसतौ) निवासस्थाने (स्योनकृत्) यः स्योनं सुखं करोति सः (जीवयाजम्) जीवान् याजयति धर्मं च सङ्गमयति तम् (यजते) यो यज्ञं करोति (सः) धर्मात्मा परोपकारी विद्वान्। अत्र सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणम्। (अष्टा॰6.1.134) अनेन सोर्लोपः। (उपमा) उपमीयतेऽनयेति दृष्टान्तः (दिवः) सूर्यप्रकाशस्य॥15॥ अन्वयः—हे अग्ने राजधर्मराजमान! त्वं वर्म्मे वयः स्वादुक्षद्मा स्योनकृन्मनुष्यो वसतौ विविधैर्यज्ञैर्यजते तं प्रयतदक्षिणं जीवयाजं स्यूतं नरं विश्वतः परिपासि, स भवान् दिव उपमा भवति॥15॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। ये सर्वेषां सुखकर्त्तारः पुरुषार्थिनो मनुष्याः प्रयत्नेन यज्ञान् कुर्वन्ति, ते यथा सूर्यः सर्वान् प्रकाश्य सुखयति तथा भवन्ति यथा युद्धे प्रवर्त्तमानान् वीरान् शस्त्रघातेभ्यः कवचं रक्षति, तथैव राजादयो राजसभा जना धार्मिकान्नरान् सर्वेभ्यो दुःखेभ्यो रक्षेयुरिति॥15॥ इति प्रथम द्वितीये चतुस्त्रिंशो वर्गः॥34॥ पदार्थः—हे (अग्ने) सबको अच्छे प्रकार जानने वाले सभापति आप (वर्म्मेव) कवच के समान (यः) जो (स्वादुक्षद्मा) शुद्ध अन्न जल का भोक्ता (स्योनकृत्) सबको सुखकारी मनुष्य (वसतौ) निवासदेश में नाना साधनयुक्त यज्ञों से (यजते) यज्ञ करता है, उस (प्रयतदक्षिणम्) अच्छे प्रकार विद्या धर्म के उपदेश करने (जीवयाजम्) और जीवों को यज्ञ कराने वाले (स्यूतम्) अनेक साधनों से कारीगरी में चतुर (नरम्) नम्र मनुष्य को (विश्वतः) सब प्रकार से (परिपासि) पालते हो (सः) ऐसे धर्मात्मा परोपकारी विद्वान् आप (दिवः) सूर्य के प्रकाश की (उपमा) उपमा पाते हो॥15॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो सब के सुख करने वाले पुरुषार्थी मनुष्य यत्न के साथ यज्ञों को करते हैं, वे जैसे सूर्य सबको प्रकाशित करके सुख देता है, वैसे सबको सुख देने वाले होते हैं। जैसे युद्ध में प्रवृत्त हुए वीरों को शस्त्रों के घाओं से बख्तर बचाता है, वैसे ही सभापति राजा और राजजन सब धार्मिक सज्जनों को सब दुःखों से रक्षा करते रहें॥15॥ यह पहिले अष्टक में दूसरे अध्याय में चौतीसवां वर्ग समाप्त हुआ॥34॥ पुनः स एवार्थः प्रकाश्यते॥ अगले मन्त्र में भी उसी अर्थ का प्रकाश किया है॥ इ॒माम॑ग्ने श॒रणिं॑ मीमृषो न इ॒ममध्वा॑नं॒ यमगा॑म दू॒रात्। आ॒पिः पि॒ता प्रम॑तिः सो॒म्यानां॒ भृमि॑रस्यृषि॒कृन्मर्त्या॑नाम्॥16॥ इ॒माम्। अ॒ग्ने॒। श॒रणि॑म्। मी॒मृ॒षः॒। नः॒। इ॒मम्। अध्वा॑नम्। यम्। अगा॑म। दू॒रात्। आ॒पिः। पि॒ता। प्रऽम॑तिः। सो॒म्याना॑म्। भृमिः॑। आ॒fस॒। ऋ॒षि॒ऽकृत्। मर्त्या॑नाम्॥16॥ पदार्थः—(इमाम्) वक्ष्यमाणाम् (अग्ने) सर्वंसहानुत्तमविद्वन्! (शरणिम्) अविद्यादिदोषहिंसिकां विद्याम्। अत्र शृधातोर्बाहुलकादौणादिकोऽनिः प्रत्ययः। (मीमृषः) अस्यन्तं निवारयसि। अत्र लडर्थे लुङडभावश्च। (नः) अस्माकम् (इमम्) वक्ष्यमाणम् (अध्वानम्) धर्ममार्गम् (यम्) मार्गम् (अगाम) जानीयाम प्राप्नुयाम वा। अत्र इण्धातोर्लिङर्थे लुङ्। (दूरात्) विकृष्टात् (आपिः) यः प्रीत्या प्राप्नोति सः (पिता) पालकः (प्रमतिः) प्रकृष्टा मतिर्यस्य (सोम्यानाम्) ये सोमे साधवः सोमानर्हन्ति तेषां पदार्थानाम् (भृमिः) यो नित्यं भ्रमति। भ्रमेः सम्प्रसारणं च। (उणा॰4.126) अनेन भ्रमुधातोरिन् प्रत्ययः सम्प्रसारणं च स च कित्। (असि) (ऋषिकृत्) ऋषीन् ज्ञानवतो मन्त्रार्थद्रष्टॄन् कृपया ध्यानोपदेशाभ्यां करोति। अत्र कृतो बहुलम् इति करणे क्विप्। (मर्त्यानाम्) मनुष्याणाम्॥16॥ अन्वयः—हे अग्ने विद्वंस्त्वं सोम्यानां मर्त्यानामापिः पिता प्रमतिर्भृमिर्ऋषिकृदसि न इमां शरणिम् मीमृषो वयं दूरादध्वानमतीत्यागाम नित्यमभिगच्छेम तं त्वं वयं च सेवेमहि॥16॥ भावार्थः—यदा मनुष्याः सत्यभावेन सन्मार्गं प्राप्तुमिच्छन्ति तदा जगदीश्वरस्तेषां सत्पुरुषसङ्गाय प्रीतिजिज्ञासे जनयति, ततस्ते श्रद्धालवः सन्तोऽतिदूरेऽपि वसत आप्तान् योगिनो विदुष उपसगम्याभीष्टं बोधं प्राप्य धार्मिका जायन्ते॥16॥ पदार्थः—हे (अग्ने) सबको सहने वाले सर्वोत्तम विद्वान्! जो आप (सोम्यानाम्) शान्त्यादि गुणयुक्त (मर्त्यानाम्) मनुष्यों को (आपिः) प्रीति से प्राप्त (पिता) और सर्व पालक (प्रमतिः) उत्तम विद्यायुक्त (भृमिः) नित्य भ्रमण करने और (ऋषिकृत्) वेदार्थ को बोध कराने वाले हैं तथा (नः) हमारी (इमाम्) इस (शरणिम्) विद्यानाशक अविद्या को (मीमृषः) अत्यन्त दूर करने हारे हैं, वे आप और हम (यम्) जिसको हम लोग (दूरात्) दूर से उल्लङ्घन करके (इमम्) वक्ष्यमाण (अध्वानाम्) धर्ममार्ग के (अगाम) सन्मुख आवें, उसकी सेवा करें॥16॥ भावार्थः—जब मनुष्य सत्यभाव से अच्छे मार्ग को प्राप्त होना चाहते हैं, तब जगदीश्वर उनको उत्तम ज्ञान का प्रकाश करने वाले विद्वानों का संग होने के लिये प्रीति और जिज्ञासा अर्थात् उनके उपदेश के जानने की इच्छा उत्पन्न करता है। इससे वे श्रद्धालु हुए अत्यन्त दूर भी बसने वाले सत्यवादी योगी विद्वानों के समीप जाय, उनका संग कर अभीष्ट बोध को प्राप्त होकर धर्मात्मा होते हैं॥16॥ पुनः स एवोपदिश्यते॥ फिर उसी का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ म॒नु॒ष्वद॑ग्ने अङ्गिर॒स्वद॑ङ्गिरो ययाति॒वत्सद॑ने पूर्व॒वच्छु॑चे। अच्छ॑ या॒ह्या व॑हा॒ दैव्यं॒ जन॒मा सा॑दय ब॒र्हिषि॒ यक्षि॑ च प्रि॒यम्॥17॥ म॒नु॒ष्वत्। अ॒ग्ने॒। अ॒ङ्गि॒र॒स्वत्। अ॒ङ्गि॒रः॒। य॒या॒ति॒ऽवत्। सद॑ने। पू॒र्व॒ऽवत्। शु॒चे॒। अच्छ॑। या॒हि॒। आ। व॒ह॒। दैव्य॑म्। जन॑म्। आ। सा॒द॒य॒। ब॒र्हिषि॑। यक्षि॑। च॒। प्रि॒यम्॥17॥ पदार्थः—(मनुष्वत्) यथा मनुष्या गच्छन्ति तद्वत् (अग्ने) सर्वाभिगन्तः सभेश (अङ्गिरस्वत्) यथा शरीरे प्राणा गच्छन्त्यागच्छन्ति तद्वत् (अङ्गिरः) पृथिव्यादीनामङ्गानां प्राणवद्धारक (ययातिवत्) यथा प्रयत्नवन्तः पुरुषाः कर्माणि प्राप्नुवन्ति प्रापयन्ति च तद्वत्। अत्र यती प्रयत्न इत्यस्मादौणादिक इन् प्रत्ययः स च बाहुलकाण्णित् सन्वच्च। इदं सायणाचार्य्येण भूतपूर्वस्य कस्यचिद् ययाते राज्ञः कथासम्बन्धे व्याख्यातं तदनजर्यम् (सदने) सीदन्ति जना यस्मिंस्तस्मिन् (पूर्ववत्) यथा पूर्वे विद्वांसो विद्यादानार्थं गच्छन्त्यागच्छन्ति तद्वत् (शुचे) पवित्रकारक (अच्छ) श्रेष्ठार्थे (याहि) प्राप्नुहि (आ) समन्तात् (वह) प्रापय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (दैव्यम्) देवेषु विद्वत्सु कुशलस्तम् (जनम्) मनुष्यम् (आ) आभिमुख्ये (सादय) अवस्थापय (बर्हिषि) उत्तमे मोक्षपदेऽन्तरिक्षे वा (यक्षि) याजय वा। अत्र सामान्यकाले लुङडभावश्च। (च) (प्रियम्) सर्वाञ्जनान् प्रीणन्तम्॥17॥ अन्वयः—हे शुचेऽङ्गिरोऽग्ने सभापते! त्वं विनयायाभ्यां मनुष्वदङ्गिरस्वद्ययातिवत्पूर्ववत् प्रियं दैव्यं जनमच्छायाहि तं च विद्याधर्मं प्रति वह प्रापय बर्हिष्यासादय सदने यक्षि याजय च॥17॥ भावार्थः—यैर्मनुष्यैर्विद्यया धर्मानुष्ठानेन प्रेम्णा सेवितः सभापतिः स तानुत्तमेषु धर्म्येषु व्यवहारेषु प्रेरयति॥17॥ पदार्थः—हे (शुचे) पवित्र (अङ्गिरः) प्राण के समान धारण करने वाले (अग्ने) विद्याओं से सर्वत्र व्याप्त सभाध्यक्ष! आप (मनुष्वत्) मनुष्यों के जाने-आने के समान वा (अङ्गिरस्वत्) शरीरव्याप्त प्राणवायु के सदृश राज्यकर्म व्याप्त पुरुष के तुल्य वा (ययातिवत्) जैसे पुरुष यत्न के साथ कामों को सिद्ध करते कराते हैं वा (पूर्ववत्) जैसे उत्तम प्रतिष्ठा वाले विद्वान् विद्या देने वाले हैं, वैसे (प्रियम्) सबको प्रसन्न करनेहारे (दैव्यम्) विद्वानों में अति चतुर (जनम्) मनुष्य को (अच्छ) अच्छे प्रकार (आयाहि) प्राप्त हूजिये, उस मनुष्य को विद्या और धर्म की ओर (वह) प्राप्त कीजिये तथा (बर्हिषि) (सदने) उत्तम मोक्ष के साधन में (आसादय) स्थित और (यक्षि) वहाँ उसको प्रतिष्ठित कीजिये॥17॥ भावार्थः—जिन मनुष्यों ने विद्या धर्मानुष्ठान और प्रेम से सभापति की सेवा की है, वह उनको उत्तम-उत्तम धर्म के कामों में लगाता है॥17॥ पुनः स कीदृशो भवेदित्याह॥ फिर वह कैसा हो, इसका प्रकाश अगले मन्त्र में किया है॥ ए॒तेना॑ग्ने॒ ब्रह्म॑णा वावृधस्व॒ शक्ती॑ वा॒ यत्ते॑ चकृ॒मा वि॒दा वा॑। उ॒त प्र णे॑ष्य॒भि वस्यो॑ अ॒स्मान्त्सं नः॑ सृज सुम॒त्या वाज॑वत्या॥18॥35॥ ए॒तेन॑। अ॒ग्ने॒। ब्रह्म॑णा। वा॒वृ॒ध॒स्व॒। शक्ती॑। वा॒। यत्। ते॒। च॒कृ॒म। वि॒दा। वा॒। उ॒त। प्र। ने॒षि॒। अ॒भि। वस्यः॑। अ॒स्मान्। सम्। नः॒। सृ॒ज॒। सु॒ऽम॒त्या। वाज॑ऽवत्या॥18॥ पदार्थः—(एतेन) वक्ष्यमाणेन (अग्ने) पाठशालाध्यापक (ब्रह्मणा) वेदेन (वावृधस्व) भृशमेधस्वैधय वा। अत्र वृधुधातोर्लोटिमध्यमैकवचने विकरणव्यत्ययेन श्लुरोरत्त्वम्, अन्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (शक्ती) आत्मसामर्थ्येन। अत्र सुपां सुलुग्॰ इति तृतीयैकवचनस्य पूर्वसवर्णादेशः। (वा) शरीरबलेन (यत्) आज्ञापालनाख्यं कर्म (ते) तव (चकृम) कुर्महे। अत्र लडर्थे लिट्। अन्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (विदा) विदन्ति येन ज्ञानेन। अत्र कृतो बहुलम् इति करणे क्विप्। (वा) योगक्रियया (उत) अपि (प्र) प्रकृष्टार्थे (नेषि) नयसि। अत्र बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। (अभि) आभिमुख्ये (वस्यः) अतिशयेन धनम्। अत्र वसुशब्दादीयसुन् प्रत्ययः। छान्दसो वर्णलोपो वा इत्यकारलोपः। (अस्मान्) विद्याधर्माचरणयुक्तान् विदुषो धार्मिकान् मनुष्यान् (सम्) एकीभावे (नः) अस्मभ्यम् (सृज) निष्पादय (सुमत्या) शोभना चासौ मतिर्विचारो यस्यां तया (वाजवत्या) वाजः प्रशस्तमन्नं युद्धं विज्ञानं वा विद्यते यस्यां तया॥18॥ अन्वयः—हे अग्ने विद्वद्वर्य! त्वं ब्रह्मणा वाजवत्या सुमत्या शक्ती शक्त्या नो वस्योऽभिसृज त्वमुत विदा वावृधस्व ते तव यत् प्रियाचरण तद्वयं चकृम, त्वं चास्मान् प्रणेषि सद्बोधं प्रापयसि॥18॥ भावार्थः—ये मनुष्या वेदरीत्या धर्म्यं व्यवहारं कुर्वन्ति, ते ज्ञानवन्तः सुमतयो धार्मिका भूत्वा यं धार्मिकमुत्तमं विपश्चितं सेवन्ते स तान् श्रेष्ठ सामर्थ्यसद्विद्यायुक्तान् सम्पादयतीति॥18॥ अत्र सूक्त इन्द्रानुयोगिनः खलु प्राधान्येनेश्वरस्य गोण्यावृत्या भौतिकस्यार्थस्य प्रकाशनात् पूर्वसूक्तार्थेन सहैतस्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्। इति प्रथमस्य द्वितीये पञ्चत्रिंशो (35) वर्गः॥ प्रथम मण्डले सप्तमेऽनुवाक एकत्रिंशं सूक्तं च समाप्तम्॥31॥ पदार्थः—हे (अग्ने) सर्वोत्कृष्ट विद्वन्! आप (ब्रह्मणा) वेदविद्या (वाजवत्या) उत्तम अन्न युद्ध और विज्ञान वा (सुमत्या) श्रेष्ठ विचारयुक्त से (नः) हमारे लिये (वस्यः) अत्यन्त धन (अभिसृज) सब प्रकार से प्रगट कीजिये (उत) और आप (विदा) अपने उत्तम ज्ञान से (वावृधस्व) नित्य-नित्य उन्नति को प्राप्त हूजिये (ते) आपका (यत्) जो प्रेम है वह हम लोग (चकृम) करें और आप (अस्मान्) हम लोगों को (प्रणेषि) श्रेष्ठ बोध को प्राप्त कीजिये॥18॥ भावार्थः—जो मनुष्य वेद की रीति से धर्मयुक्त व्यवहार को करते हैं, वे ज्ञानवान् और श्रेष्ठमति वाले होकर उत्तम विद्वान् की सेवा करते हैं, वह उनको श्रेष्ठ सामर्थ्य और उत्तम विद्या से संयुक्त करता है॥18॥ इस सूक्त में सभा, सेनापति आदि के अनुयोगी अर्थों के प्रकाश से पिछले सूक्त के साथ इस सूक्त की सङ्गति जाननी चाहिये। यह पहिले अष्टक में दूसरे अध्याय में पैंतीसवां 35 वर्ग वा पहिले मण्डल में सातवें अनुवाक में इकतीसवां सूक्त समाप्त हुआ॥31॥

अथ पञ्चदशर्चस्य द्वात्रिंशस्य सूक्तस्याङ्गिरसो हिरण्यस्तूप ऋषिः। इन्द्रो। देवता। त्रिष्टुप् छन्दः। धैवतः स्वरः। तत्रादाविन्द्रशब्देन सूर्यलोकदृष्टान्तेन राजगुणा उपदिश्यन्ते॥ अब बत्तीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके पहिले मन्त्र में इन्द्र शब्द से सूर्यलोक की उपमा करके राजा के गुणों का प्रकाश किया है॥ इन्द्र॑स्य॒ नु वी॒र्याणि॒ प्र वो॑चं॒ यानि॑ च॒कार॑ प्रथ॒मानि॑ व॒ज्री। अह॒न्नहि॒मन्व॒पस्त॑तर्द॒ प्र व॒क्षणा॑ अभिन॒त् पर्व॑तानाम्॥1॥ इन्द्र॑स्य। नु। वी॒र्या॑णि। प्र। वो॒च॒म्। यानि॑। च॒कार॑। प्र॒थ॒मानि॑। व॒ज्री। अह॑न्। अहि॑म्। अनु॑। अ॒पः। त॒त॒र्द॒। प्र। व॒क्षणाः॑। अ॒भि॒न॒त्। पर्व॑तानाम्॥1॥ पदार्थः—(इन्द्रस्य) सर्वपदार्थविदारकस्य सूर्यलोकस्येव सभापते राज्ञः (नु) क्षिप्रम् (वीर्य्याणि) आकर्षणप्रकाशयुक्तादिवत् कर्माणि (प्र) प्रकृष्टार्थे (वोचम्) उपदिशेयम्। अत्र लिङर्थे लुङडभावश्च। (यानि) (चकार) कृतवान् करोति करिष्यति वा। अत्र सामान्यकाले लिट्। (प्रथमानि) प्रख्यातानि (वज्री) सर्वपदार्थविच्छेदक किरणवानिव शत्रूच्छेदी (अहन्) हन्ति। अत्र लडर्थे लङ्। (अहिम्) मेघम्। अहिरिति मेघनामसु पठितम्। (निघं 1.10) (अनु) पश्चादर्थे (अपः) जलानि (ततर्द) तर्दति हिनस्ति। अत्र लडर्थे लिट्। (प्रवक्षणाः) वहन्ति जलानि यास्ता नद्यः (अभिनत्) विदारयति। अत्र लडर्थे लङन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (पर्वतानाम्) मेघानां गिरीणां वा। पर्वत इति मेघनामसु पठितम्। (निघं॰1.10)॥1॥ अन्वयः—हे विद्वांसो मनुष्या! यूयं यथा यस्येन्द्रस्य सूर्य्यस्य यानि प्रथमानि वीर्य्याणि पराक्रमान् प्रवक्ततान्यहं नु प्रवोचम्। यथा स वज्र्यहिमहन् तदवयवा अपोऽध ऊर्ध्वं चकार तं ततर्द पर्वतानां सकाशात्प्रवक्षणा अभिनत् तथाऽहं शत्रून् हन्याम् तानऽध ऊर्ध्वमनुतर्देयम् दुर्गादीनां सकाशाद्युद्धायागताः सेना भिन्द्याम्॥1॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। ईश्वरेणोत्पादितोऽयमग्निमयः सूर्य्यलोको यथा स्वकीयानि स्वाभाविकगुण-युक्तान्यन्नादीनि प्रकाशाकर्षणदाहछेदनवर्षोत्पत्तिनिमित्तानि कर्माण्यहर्निशं करोति, तथैव प्रजापालनतत्परै राजपुरुषैरपि भवितव्यम्॥1॥ पदार्थः—हे विद्वान् मनुष्यो! तुम लोग जैसे (इन्द्रस्य) सूर्य्य के (यानि) जिन (प्रथमानि) प्रसिद्ध (वीर्य्याणि) पराक्रमों को कहो, उनकों मैं भी (नु) (प्रवोचम्) शीघ्र कहूं, जैसे वह (वज्री) सब पदार्थों के छेदन करने वाले किरणों से युक्त सूर्य्य (अहिम्) मेघ को (अहन्) हनन करके वर्षाता उस मेघ के अवयव रूप (अपः) जलों को नीचे-ऊपर (चकार) करता, उसको (ततर्द) पृथिवी पर गिराता और (पर्वतानाम्) उन मेघों उन मेघों के सकाश से (प्रवक्षणाः) नदियों को छिन्न-भिन्न करके बहाता है। वैसे मैं शत्रुओं को मारूं उनको इधर-उधर फेंकूं और उनको तथा किला आदि स्थानों से युद्ध करने के लिये आई सेनाओं को छिन्न-भिन्न करूं॥1॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। ईश्वर का उत्पन्न किया हुआ यह अग्निमय सूर्यलोक जैसे अपने स्वाभाविक गुणों से युक्त अन्नादि, प्रकाश, आकर्षण, दाह, छेदन और वर्षा की उत्पत्ति के निमित्त कामों को दिन-रात करता है, वैसे जो प्रजा के पालन में तत्पर राजपुरुष हैं, उनको भी नित्य करना चाहिये॥1॥ पुनः स किं करोतीत्युपदिश्यते॥ फिर वह सूर्य्य तथा सभापति क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अह॒न्नहिं॒ पर्व॑ते शिश्रिया॒णं त्वष्टा॑स्मै॒ वज्रं॑ स्व॒र्यं॑ ततक्ष। वा॒श्राइ॑व धे॒नवः॒ स्यन्द॑माना॒ अञ्जः॑ समु॒द्रमव॑ जग्मु॒रापः॑॥2॥ अह॑न्। अहि॑म्। पर्व॑ते। शि॒श्रि॒या॒णम्। त्वष्टा॑। अ॒स्मै॒। वज्र॑म्। स्व॒र्य॑म्। त॒त॒क्ष॒। वा॒श्राऽइ॑व। धे॒नवः॑। स्यन्द॑मानाः। अञ्जः॑। स॒मु॒॒द्रम्। अव॑। ज॒ग्मुः॒। आपः॑॥2॥ पदार्थः—(अहन्) हतवान् हन्ति हनिष्यति वा (अहिम्) मेघमिव शत्रुम् (पर्वते) मेघमण्डले इव गिरौ। पर्वत इति मेघनामसु पठितम्। (निघं॰1.10) (शिश्रियाणम्) विविधाश्रयम् (त्वष्टा) स्वकिरणैः छेदनसूक्ष्मकर्त्ता स्वतेजोभिः शत्रुविदारको वा (अस्मै) मेघाय दुष्टाय वा (वज्रम्) छेदनस्वभावं किरणसमूहं शस्त्रवृन्दं वा (स्वर्यम्) स्वरे गर्जने वाचि वा साधुस्तम्। स्वर इति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं॰1.11)। इदं पदं सायणाचार्येण मिथ्यैव व्याख्यातम्। (ततक्ष) छिनत्ति (वाश्राइव) वत्सप्राप्तिमुत्कण्ठिताः शब्दायमाना इव (धेनवः) गावः (स्यन्दमानाः) प्रस्रवन्त्यः (अञ्जः) व्यक्तागमनशीला वा। अञ्जू व्यक्तिकरण इत्यस्य प्रयोगः। (समुद्रम्) जलेन पूर्णं सागरमन्तरिक्षं वा (अव) नीचार्थे (जग्मुः) गच्छन्ति (आपः) जलानि शत्रुप्राणा वा॥2॥ अन्वयः—यथाऽयं त्वष्टा सूर्य्यलोकः पर्वते शिश्रियाणं स्वर्य्यमहिमहन् हन्ति। अस्मै मेघाय वज्रं ततक्ष तक्षति। एतेन कर्मणा वाश्रा धेनव इव स्यन्दमाना अञ्ज आपः समुद्रमवजग्मुरवगच्छन्ति। तथैव सभाध्यक्षो राजा दुर्गमाश्रितं शत्रुं हन्यादस्मै शत्रवे वज्रं तक्षेत् तेन वाश्रा धेनव इव स्यन्दमाना अञ्ज आपः समुद्रमवगमयेत्॥2॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा सूर्यः स्वकिरणैरन्तरिक्षस्थं मेघं भूमौ निपात्य जगज्जीवयति, तथा सेनेशो दुर्गपर्वताद्याश्रितमपि शत्रुं पृथिव्या सम्पात्य प्रजाः सततं सुखयति॥2॥ पदार्थः—जैसे यह (त्वष्टा) सूर्य्यलोक (पर्वते) मेघमण्डल में (शिश्रियाणम्) रहने वाले (स्वर्य्यम्) गर्जनशील (अहिम्) मेघ को (अहन्) मारता है (अस्मै) इस मेघ के लिये (वज्रम्) काटने के स्वभाव वाले किरणों को (ततक्ष) छोड़ता है। इस कर्म से (वाश्रा धेनव इव) बछड़ों को प्रीतिपूर्वक चाहती हुई गौओं के समान (स्यन्दमानाः) चलते हुए (अञ्जः) प्रकट (आपः) जल (समुद्रम्) जल से पूर्ण समुद्र को (अवजग्मुः) नदियों के द्वारा जाते हैं। वैसे ही सभाध्यक्ष राजा को चाहिये कि किला में रहने वाले दुष्ट शत्रु को मारे, इस शत्रु के लिये उत्तम शस्त्र छोड़े। इस प्रकार उसके बछड़ों को चाहने वाली गौओं के समान चलते हुए प्रसिद्ध प्राणों को अन्तरिक्ष में प्राप्त करे, उन कण्टक शत्रुओं को मार के प्रजा को सुख देवे॥2॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य अपनी किरणों से अन्तरिक्ष में रहने वाले मेघ को भूमि पर गिराकर जगत् को जिलाता है, वैसे ही सेनापति किला पर्वत आदि में रहने वाले भी शत्रु को पृथिवी में गिरा के प्रजा को निरन्तर सुखी करता है॥2॥ पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ वृ॒षा॒यमा॑णोऽवृणीत॒ सोमं॒ त्रिक॑द्रुकेष्वपिबत्सु॒तस्य॑। आ साय॑कं म॒घवा॑दत्त॒ वज्र॒मह॑न्नेनं प्रथम॒जामही॑नाम्॥3॥ वृ॒ष॒ऽयमा॑णः। अ॒वृ॒णी॒त॒। सोम॑म्। त्रिऽक॑द्रुकेषु। अ॒पि॒ब॒त्। सु॒तस्य॑। आ। साय॑कम्। म॒घऽवा॑। अ॒द॒त्त॒। वज्र॑म्। अह॑न्। ए॒न॒म्। प्र॒थ॒म॒ऽजाम्। अही॑नाम्॥3॥ पदार्थः—(वृषायमाणः) वृष इवाचरन् (अवृणीत) स्वीकरोति। अत्र लडर्थे लङ् (सोमम्) सूयत उत्पद्यते यस्तं रसम्। (त्रिकद्रुकेषु) त्रय उत्पत्तिस्थितिप्रलयाख्याः कद्रवो विविधकला येषां तेषु कार्यपदार्थेषु। अत्र कदिधातोरौणादिकः कुन्प्रत्ययः। पुनः समासान्तः कप् च। (अपिबत्) स्वप्रकाशेन पिबति। अत्र लडर्थे लङ् (सुतस्य) उत्पन्नस्य जगतो मध्ये (आ) क्रियायोगे (सायकम्) शस्त्रविशेषम् (मघवा) मघं बहुविधं पूज्यं धनं यस्य सः। अत्र भूर्म्न्य्थे मतुप्। (अदत्त) ददाति वा। अत्र वर्त्तमाने लङ्। (वज्रम्) किरणसमूहमिवास्त्रम् (अहन्) हन्ति। अत्र वर्त्तमाने लङ्। (एनम्) मेघम् (प्रथमजाम्) प्रथमं जायते तम्। अत्र जनसन॰ (अष्टा॰3.2.67) अनेन जनधातोर्विट् प्रत्ययः। (अहीनाम्) मेघानाम्॥3॥ अन्वयः—यथा वृषायमाण इन्द्रः सूर्य्यलोको मेघ इव सुतस्य त्रिकद्रुकेषु सोमं रसमवृणीत स्वीकरोति अपिबत् पिबति मघवा सायकं वज्रमादत्तेवाहिनां प्रथमजामेनं मेघमहन् हन्ति। एतादृशगुणकर्मस्वभावपुरुषः सैनापत्यमर्हति॥3॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा वृषभो वीर्य्यवृद्धिं कृत्वा बलिष्ठो भूत्वा सुखी जायते, तथैवायं सेनापतिः रसं पीत्वा बलीभूत्वा सुखी जायेत। यथा सूर्यः स्वकिरणैर्जलमाकृष्यान्तरिक्षे स्थापयित्वा वर्षयति तथा शत्रुबलान्याकृष्य स्वबलमुन्नीय प्रजासुखान्यभिवर्षयेत्॥3॥ पदार्थः—जो (वृषायमाणः) वीर्य्यवृद्धि का आचरण करता हुआ सूर्य्यलोक मेघ के समान (सुतस्य) इस उत्पन्न हुए जगत् के (त्रिकद्रुकेषु) जिनकी उत्पत्ति, स्थिरता और विनाश ये तीन कला व्यवहार में वर्त्ताने वाले हैं, उन पदार्थों में (सोमम्) उत्पन्न हुए रस को (अवृणीत) स्वीकार करता (अपिबत्) उसको अपने ताप में भर लेता और (मघवा) यह बहुत सा धन दिलाने वाला सूर्य (सायकम्) शस्त्ररूप (वज्रम्) किरण समूह को (आदत्त) लेते हुए के समान (अहीनाम्) मेघों में (प्रथमजाम्) प्रथम प्रकट हुए (एनम्) इस मेघ को (अहन्) मारता है, वैसे गुण-कर्म-स्वभावयुक्त पुरुष सेनापति का अधिकार पाने योग्य होता है॥3॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे बैल वीर्य को बढ़ा बलवान् हो सुखी होता है, वैसे सेनापति दूध आदि पीकर बलवान् होके सुखी होवे और जैसे सूर्य्य रस को पी अच्छे प्रकार बरसाता है, वैसे शत्रुओं के बल को खींच अपना बल बढ़ाके प्रजा में सुखों की वृष्टि करे॥3॥ पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर वह किस प्रकार का है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ यदि॒न्द्राह॑न्प्रथम॒जामही॑ना॒मान्मा॒यिना॒ममि॑नाः॒ प्रोत मा॒याः। आत्सूर्यं॑ ज॒नय॒न्द्यामु॒षासं॑ ता॒दीत्ना॒ शत्रुं॒ न किला॑ विवित्से॥4॥ यत्। इ॒न्द्र॒। अह॑न्। प्र॒थ॒म॒ऽजाम्। अही॑नाम्। आत्। मा॒यिना॑म्। अमि॑नाः। प्र। उ॒त। मा॒याः। आत्। सूर्य॑म्। ज॒नय॑न्। द्याम्। उ॒षस॑म्। ता॒दीत्ना॑। शत्रु॑म्। न। किल॑। वि॒वि॒त्से॒॥4॥ पदार्थः—(यत्) यम्। सुपाम्॰ इत्यमो लुक्। (इन्द्र) पदार्थविदारयितः सूर्यलोकसदृश (अहन्) जहि (प्रथमजाम्) सृष्टिकालयुगपदुत्पन्नं मेघम् (अहीनाम्) सर्पस्येव मेघावयवानाम् (आत्) अनन्तरम् (मायिनाम्) येषां मायानिर्माणं घनाकारं सूर्यप्रकाशाच्छादकं वा बहुविधं कर्म विद्यते तेषाम्। अत्र भूम्न्यर्थ इनिः। (अमिनाः) निवारयेद्वा। मीनातेर्निगमे। (अष्टा॰7.3.81) इति ह्रस्वादेशश्च। (प्र) प्रकृष्टार्थे (उत) अपि (मायाः) अन्धकाराद्या इव (आत्) अद्भुते (सूर्य्यम्) किरणसमूहम् (जनयन्) प्रकटयन् सन् (द्याम्) प्रकाशमयं दिनम् (उषसम्) प्रातःसमयम्। अत्र वर्णव्यत्ययेन दीर्घत्वम्। (तादीत्ना) तदानीम्। अत्र पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम्। (अष्टा॰6.3.109) अनेन वर्णविपर्यासेनाकारस्थान ईकार ईकारस्थान आकारस्तुडागमः पूर्वस्य दीर्घश्च। (शत्रुम्) वैरिणम् (न) इव (किल) निश्चयार्थे। अत्र निपातस्य च इति दीर्घः। (विवित्से) अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्॥4॥ अन्वयः—हे सेनाराजँस्त्वमिन्द्रः सूर्य्योऽहीनां प्रथमजां मेघमहन् तेषां मायिनामहीनां मायादीन् प्रामिणाः तादीत्ना यद्यं सूर्यकिरणसमूहमुषसं द्यां च प्रजनयन् दिनं करोति नेव शत्रून्विवित्से तेषां माया हन्यास्तदानीं न्यायर्कं प्रकटयन् सत्यविद्याचाराख्यं सवितारं जनय॥4॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा कश्चिच्छत्रोर्बलछले निवार्य तं जित्वा स्वराज्ये सुखन्यायप्रकाशौ विस्तारयति, तथैव सूर्योऽपि मेघस्य घनाकारं प्रकाशावरणं निवार्य स्वकिरणान् विस्तार्य मेघं छित्त्वा तमो हत्वा स्वदीप्तिं प्रसिद्धीकरोति॥4॥ पदार्थः—हे सेनापते! जैसे (इन्द्र) सब पदार्थों को विदीर्ण अर्थात् छिन्न-भिन्न करने वाला सूर्य्यलोक (अहीनाम्) छोटे-छोटे मेघों के मध्य में (प्रथमजाम्) संसार के उत्पन्न होने समय में उत्पन्न हुए मेघ को (अहन्) हनन करता है। जिनकी (मायिनाम्) सूर्य्य के प्रकाश का आवरण करने वाली बड़ी-बड़ी घटा उठती हैं, उन मेघों की (मायाः) उक्त अन्धकाररूप घटाओं को (प्रामिणाः) अच्छे प्रकार हरता है (तादीत्ना) तब (यत्) जिस (सूर्य्यम्) किरणसमूह (उषसम्) प्रातःकाल और (द्याम्) अपने प्रकाश को (प्रजनयन्) प्रगट करता हुआ दिन उत्पन्न करता है (न) वैसे ही तू शत्रुओं को (विवित्से) प्राप्त होता हुआ उनकी छल-कपट आदि मायाओं को हनन कर और उस समय सूर्य्यरूप न्याय को प्रसिद्ध करके सत्य विद्या के व्यवहाररूप सूर्य्य का प्रकाश किया कर॥4॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे कोई राजपुरुष अपने वैरियों के बल और छल का निवारण कर और उनको जीत के अपने राज्य में सुख तथा न्याय का प्रकाश करता है, वैसे ही सूर्य भी मेघ की घटाओं की घनता और अपने प्रकाश के ढाँपने वाले मेघ को निवारण कर अपनी किरणों को फैला मेघ को छिन्न-भिन्न और अन्धकार को दूर कर अपनी दीप्ति को प्रसिद्ध करता है॥4॥ पुनः स तं कीदृशं करोतीत्युपदिश्यते॥ फिर वह सूर्य्य उस मेघ को कैसा करता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अह॑न्वृ॒त्रं वृ॑त्र॒तरं॒ व्यं॑स॒मिन्द्रो॒ वज्रे॑ण मह॒ता व॒धेन॑। स्कन्धां॑सीव॒ कुलि॑शेना॒ विवृ॒क्णाहिः॑ शयत उप॒पृक् पृ॑थि॒व्याः॥5॥36॥ अह॑न्। वृ॒त्रम्। वृ॒त्र॒ऽतर॑म्। वि॒ऽअं॑सम्। इन्द्रः॑। वज्रे॑ण। म॒ह॒ता। व॒धेन॑। स्कन्धा॑सिऽइव। कुलि॑शेन। विवृ॑क्णा। अहिः॑। श॒य॒ते॒। उ॒प॒ऽपृक्। पृ॒थि॒व्याः॥5॥ पदार्थः—(अहन्) हतवान् (वृत्रम्) मेघम्। वृत्रो मेघ इति नैरुक्ताः। (निरु॰2.16) वृत्रं जघ्निवानपववार तद्वृत्रो वृणोतेर्वा वर्त्ततेर्वा वधतेर्वा। यदवृणोत् तद्वृत्रस्य वृत्रत्वमिति विज्ञायते, यदवर्त्तत तद्वृत्रस्य वृत्रत्वमिति विज्ञायते, यदवर्द्धत तद्वृत्रस्य वृत्रत्वमिति विज्ञायते। (निरु॰2.17) वृत्रो ह वा इदसर्वं वृत्वा शिष्ये। यदिदमन्तरेण द्यावापृथिवी स यदिद सर्वं वृत्वा शिष्ये तस्माद् वृत्रो नाम॥4॥ तमिन्द्रो जघान सहतः पूतिः सर्वत एवापोऽभि सुस्राव सर्वत इव ह्यय समुद्रस्तस्मादुहैका आपो बीभत्सां चक्रिरे ता उपय्युपर्य्यतिपुप्रुविरे॥ (श॰ब्रा॰1.1.3.4-5) एतैर्गुणैर्युक्तत्वान् मेघस्य वृत्र इति संज्ञा। (वृत्रतरम्) अतिशयेनावरकम् (व्यंसम्) विगता अंसाः स्कन्धवदवयवा यस्य तम् (इन्द्रः) विद्युत् सूर्यलोकाख्य इव सेनाधिपतिः (वज्रेण) छेदकेनोष्मकिरणसमूहेन (महता) विस्तृतेन (वधेन) हन्यते येन तेन (स्कन्धांसीव) शरीरावयवाबाहुमूलादीनीव। अत्र स्कन्देश्च स्वाङ्गेः। (उणा॰4.207) अनेनासुन् प्रत्ययो धकारादेशश्च। (कुलिशेन) अतिशितधारेण खड्गेन। अत्र अन्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (विवृक्णा) विविधतया छिन्नानि। अत्र ओव्रश्चू छेदन इत्यस्मात्कर्मणि निष्ठा। ओदितश्च। (अष्टा॰8.2) इति नत्वम्। निष्ठादेशः षत्वस्वरप्रत्ययविधीड्विधिषु सिद्धो वक्तव्यः। (अष्टा॰वा॰6.1.16, 8.2.3) इति वार्तिकेन झलि षत्वे कर्त्तव्ये झल्परत्वाभावात् षत्वं न भवति। चो कुरिति कुत्वं शेश्छन्दसि इति शेर्लोपः। (अहिः) मेघः (शयते) शेते। अत्र बहुलं छन्दसि इति शपो लुङ् न। (उपपृक्) उपसामीप्यं पृङ्क्ते स्पृशति यः सः (पृथिव्याः) भूमेः॥5॥ अन्वयः—हे सेनापतेऽतिरथस्त्वं यथेन्द्रो महता वज्रेण कुलिशेन विवृक्णा विच्छिन्नानि स्कन्धांसीव व्यंसं यथा स्यात्तथा वृत्रतरं वृत्रमहन् वधेन हतोऽहिर्मेघः पृथिव्या उपपृक् सन् शयते शेत इव सर्वारीन् हन्याः॥5॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमोपमालङ्कारौ। यथा कश्चिन्महता शितेन शस्त्रेण शत्रोः शरीरावयवान् छित्वा भूमौ निपातयति, स हतः पृथिव्यां शेते तथैवायं सूर्य्यो विद्युच्च मेघावयवान् छित्वा भूमौ निपातयति, स भूमौ निहतः शयान इव भासते॥5॥ पदार्थः—हे महावीर सेनापते! आप जैसे (इन्द्रः) सूर्य वा बिजुली (महता) अति विस्तारयुक्त (कुलिशेन) अत्यन्त धारवाली तलवाररूप (वज्रेण) पदार्थों के छिन्न-भिन्न करने वाले अति तापयुक्त किरणसमूह से (विवृक्णा) कटे हुए (स्कन्धांसीव) कंधों के समान (व्यंसम्) छिन्न-भिन्न अङ्ग जैसे हों वैसे (वृत्रतरम्) अत्यन्त सघन (वृत्रम्) मेघ को (अहन्) मारता है अर्थात् छिन्न-भिन्न कर पृथिवी पर बरसाता है और वह (वधेन) सूर्य्य के गुणों से मृतकवत् होकर (अहिः) मेघ (पृथिव्याः) पृथिवी के (उपपृक्) ऊपर (शयते) सोता है, वैसे ही वैरियों का हनन कीजिये॥5॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमा और उपमालङ्कार हैं। जैसे कोई अतितीक्ष्ण तलवार आदि शस्त्रों से शत्रुओं के शरीर को छेदन कर भूमि में गिरा देता है और वह मरा हुआ शत्रु पृथिवी पर निरन्तर सो जाता है, वैसे ही सूर्य्य और बिजुली मेघ के अङ्गों को छेदन कर भूमि में गिरा देती और वह भूमि में गिरा हुआ होने के समान दीख पड़ता है॥5॥ पुनस्तौ कथं युध्येते इत्युपदिश्यते॥ फिर वे कैसे युद्ध करते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अ॒यो॒द्धेव॑ दु॒र्मद॒ आ हि जु॒ह्वे म॑हावी॒रं तु॑विबा॒धमृ॑जी॒षम्। नाता॑रीदस्य॒ समृ॑तिं व॒धानां॒ सं रु॒जानाः॑ पिपिष॒ इन्द्र॑शत्रुः॥6॥ अ॒यो॒द्धाऽइ॑व। दुः॒ऽमदः॑। आ। हि। जु॒ह्वे। म॒हा॒ऽवी॒रम्। तु॒वि॒ऽबा॒धम्। ऋ॒जी॒षम्। न। अ॒ता॒री॒त्। अ॒स्य॒। सम्ऽऋ॑तिम्। व॒धाना॑म्। सम्। रु॒जानाः॑। पि॒पि॒षे॒। इन्द्र॑ऽशत्रुः॥6॥ पदार्थः—(अयोद्धेव) न योद्धा अयोद्धा तद्वत् (दुर्मदः) दुष्टो मदो यस्य सः (आ) समन्तात् (हि) खलु (जुह्वे) आहूतवानस्मि। वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इत्युवङादेशो न। (महावीरम्) महांश्चासौ वीरश्च तमिव महाकर्षणप्रकाशादिगुणयुक्तं सूर्यलोकम् (तुविबाधम्) यो बहून् शत्रून् बाधते तम् (ऋजीषम्) उपार्जकम्। अत्र अर्जेर्ऋज च। (उणा॰4.29) इत्यर्जधातोरीषन् प्रत्यय ऋजादेशश्च। (न) निषेधार्थे (अतारीत्) तरत्युल्लङ्घयति वा। अत्र वर्त्तमाने लुङ्। (अस्य) सूर्यलोकस्य (समृतिम्) सङ्गतिम् (वधानाम्) हननानाम् (सम्) सम्यगर्थे (रुजानाः) नद्यः। रुजाना इति नदीनामसु पठितम्। (निघं॰1.13) (पिपिषे) पिष्टः। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदं च। (इन्द्रशत्रुः) इन्द्रः शत्रुर्यस्य वृत्रस्य सः॥6॥ अन्वयः—यथा दुर्मदोऽयोद्धेवायं मेघ ऋजीषन्तु विबाधं महावीरमिन्द्रं सूर्यलोकमाजुह्वे यदा सर्वतो रुतवानिव हतोऽयमिन्द्रशत्रुः संपिपिषे स मेघोऽस्य इन्द्रस्य वधानां समृतिं नातारीत् समन्तान्नोल्लङ्घितवान् हि खल्वस्य वृत्रस्य शरीरादुत्पन्ना रुजानाः नद्यः पर्वतपृथिव्यादिकूलान् छिन्दन्त्यश्चलन्ति तथा सेनासु विराजमानोऽध्यक्षः शत्रुषु चेष्टेत॥6॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा मेघो जगत्प्रकाशाय प्रवर्त्तमानस्य सूर्य्यस्य प्रकाशमकस्मादुत्थायावृत्य च तेन सह युद्ध्यत इव प्रवर्त्ततेऽपितु सूर्य्यस्य सामर्थ्यं नालं भवति। यदायं सूर्येण हतो भूमौ निपतति तदा तच्छरीरावयवेन जलेन नद्यः पूर्णा भूत्वा समुद्रं गच्छन्ति तथा राजा शत्रून् हत्वाऽस्तं नयेत्॥6॥ पदार्थः—(दुर्मदः) दुष्ट अभिमानी (अयोद्धेव) युद्ध की इच्छा न करने वाले पुरुष के समान मेघ (ऋजीषम्) पदार्थों के रस को इकट्ठे करने और (तुविबाधम्) बहुत शत्रुओं को मारनेहारे के तुल्य (महावीरम्) अत्यन्त बलयुक्त शूरवीर के समान सूर्य्यलोक को (आजुह्वे) ईर्ष्या से पुकारते हुए के सदृश वर्त्तता है, जब उसको रोते हुए के सदृश सूर्य ने मारा तब वह मारा हुआ (इन्द्रशत्रुः) सूर्य्य का शत्रु मेघ (पिपिषे) सूर्य से पिस जाता है और वह (अस्य) इस सूर्य की (वधानाम्) ताड़नाओं के (समृतिम्) समूह को (नातारीत्) सह नहीं सकता और (हि) निश्चय है कि इस मेघ के शरीर से उत्पन्न हुई (रुजानाः) नदियाँ पर्वत और पृथिवी के बड़े-बड़े टीलों को छिन्न-भिन्न करती हुई बहती हैं, वैसे ही सेनाओं में प्रकाशमान सेनाध्यक्ष शत्रुओं में चेष्टा किया करे॥6॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे मेघ संसार के प्रकाश के लिये वर्त्तमान सूर्य के प्रकाश को अकस्मात् पृथिवी से उठा और रोककर उस के साथ युद्ध करते हुए के समान वर्त्तता है तो भी वह मेघ सूर्य के सामर्थ्य का पार नहीं पाता, जब यह सूर्य मेघ को मारकर भूमि में गिरा देता है, तब उसके शरीर के अवयवों से निकले हुए जलों से नदी पूर्ण होकर समुद्र में जा मिलती है। वैसे राजा को उचित है कि शत्रुओं को मार के निर्मूल करता रहे॥6॥ पुनः स कीदृशो भूत्वा भूमौ पततीत्युपदिश्यते॥ फिर वह मेघ कैसा होकर पृथिवी पर गिरता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अ॒पाद॑ह॒स्तो अ॑पृतन्य॒दिन्द्र॒मास्य॒ वज्र॒मधि॒ सानौ॑ जघान। वृष्णो॒ वध्रिः॑ प्रति॒मानं॒ बुभू॑षन् पुरु॒त्रा वृ॒त्रो अ॑शय॒द् व्य॑स्तः॥7॥ अ॒पात्। अ॒ह॒स्तः। अ॒पृत॒न्य॒त्। इन्द्र॑म्। आ। अ॒स्य॒। वज्र॑म्। अधि॑। सानौ॑। ज॒घा॒न॒। वृष्णः॑। वध्रिः॑। प्र॒ति॒ऽमान॑म्। बुभू॑षन्। पु॒रु॒ऽत्रा। वृ॒त्रः। अ॒श॒य॒त्। विऽअ॑स्तः॥7॥ पदार्थः—(अपात्) अविद्यमानौ पादौ यस्य सः (अहस्तः) अविद्यमानौ हस्तौ यस्य सः (अपृतन्यत्) आत्मनः पृतनां युद्धमिच्छतीति। अत्र कव्यध्वरपृतनस्य। (अष्टा॰7.4.39) इत्याकारलोपः। (इन्द्रम्) सूर्यलोकम् (आ) समन्तात् (अस्य) वृत्रस्य (वज्रम्) स्वकिरणाख्यम् (अधि) उपरि (सानौ) अवयवे (जघान) हतवान् (वृष्णः) वीर्यसेक्तुः पुरुषस्य (वध्रिः) वध्यते स वध्रिः। निर्वीर्यो नपुंसकमिव। अत्र बन्धधातोर्बाहुलकादौणादिकः क्रिन् प्रत्ययः। (प्रतिमानम्) सादृश्यं परिमाणं वा (बुभूषन्) भवितुमिच्छन् (पुरुत्रा) बहुषु देशेषु पतितः सन्। अत्र देवमनुष्यपुरुष॰ (अष्टा॰5.4.56) इति त्रा प्रत्ययः। (वृत्रः) मेघः (अशयत्) शयितवान्। व्यत्ययेन परस्मैपदम्। बहुलं छन्दसि इति शपो लुङ् न। (व्यस्तः) विविधतया प्रक्षिप्तः॥7॥ अन्वयः—हे सर्वसेनास्वामिँस्त्वं यथा वृत्रो वृष्णः प्रतिमानं बुभूषन् वध्रिरिवयमिन्द्रं प्रत्यपृतन्यदात्मनः पृतनामिच्छँस्तस्यास्य वृत्रस्य सानावधि शिखराकारघनानामुपरीन्द्रस्सूर्य्यलोको वज्रमाजघानेतेन हतः सन् वृत्रोऽपादहस्तो व्यस्तः पुरुत्राशयद् बहुषु भूमिदेशेषु शयान इव भवति तथैवैवं भूतान् शत्रून् भित्त्वा छित्त्वा सततं विजयस्व॥7॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा कश्चिन्निर्बलो बलवता सह युद्धं कर्त्तुं प्रवर्त्तेत, तथैव वृत्रो मेघः सूर्येण सहयुद्धकारीव प्रवर्त्तते। यथान्ते सूर्येण छिन्नो भिन्नः सन् पराजितः पृथिव्यां पतति, तथैव यो धार्मिकेण राज्ञा सह योद्धुं प्रवर्त्तेत तस्यापीदृश्येव गतिः स्यात्॥7॥ पदार्थः—हे सब सेनाओं के स्वामी! आप (वृत्रः) जैसे मेघ (वृष्णः) वीर्य सींचने वाले पुरुष की (प्रतिमानम्) समानता को (बुभूषन्) चाहते हुए (वध्रिः) निर्बल नपुंसक के समान जिस (इन्द्रम्) सूर्यलोक के प्रति (अपृतन्यत्) युद्ध के लिये इच्छा करने वाले के समान (अस्य) इस मेघ के (सानौ) (अधि) पर्वत के शिखरों के समान बादलों पर सूर्य्यलोक (वज्रम्) अपने किरण रूपी वज्र को (आ जघान) छोड़ता है, उससे मरा हुआ मेघ (अपादहस्तः) पैर-हाथ कटे हुए मनुष्य के तुल्य (व्यस्तः) अनेक प्रकार फैला पड़ा हुआ (पुरुत्रा) अनेक स्थानों में (अशयत्) सोता सा मालूम देता है, वैसे इस प्रकार के शत्रुओं को छिन्न-भिन्न कर सदा जीता कीजिये॥7॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे कोई निर्बल पुरुष बड़े बलवान् के साथ युद्ध चाहे, वैसे ही वृत्र मेघ सूर्य के साथ प्रवृत्त होता है और जैसे अन्त में वह मेघ सूर्य से छिन्न-भिन्न होकर पराजित हुए के समान पृथिवी पर गिर पड़ता है, वैसे जो धर्मात्मा बलवान् पुरुष क संग लड़ाई को प्रवृत्त होता है, उसकी भी ऐसी ही दशा होती है॥7॥ पुनस्तौ परस्परं किं कुरुत इत्युपदिश्यते॥ फिर वे दोनों परस्पर क्या करते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ न॒दं न भि॒न्नम॑मु॒या शया॑नं॒ मनो॒ रुहा॑णा॒ अति॑ य॒न्त्यापः॑। याश्चि॑द्वृ॒त्रो म॑हि॒ना प॒र्यति॑ष्ठ॒त् तासा॒महिः॑ पत्सुतः॒शीर्ब॑भूव॥8॥ न॒दम्। न। भि॒न्नम्। अ॒मु॒या। शया॑नम्। मनः॑। रुहा॑णाः। अति॑। य॒न्ति॒। आपः॑। याः। चि॒त्। वृ॒त्रः। म॒हि॒ना। प॒रि॒ऽअति॑ष्ठत्। तासा॑म्। अहिः॑। प॒त्सु॒तः॒ऽशीः। ब॒भू॒व॒॥8॥ पदार्थः—(नदम्) महाप्रवाहयुक्तम् (न) इव (भिन्नम्) विदीर्णतटम् (अमुया) पृथिव्या सह (शयानम्) कृतशयनम् (मनः) अन्तःकरणमिव (रुहाणाः) प्रादुर्भवन्त्यश्चलन्त्यो नद्यः (अति) अतिशयार्थे (यन्ति) गच्छन्ति (आपः) जलानि। आप इत्युदकनामसु पठितम्। (निघं॰1.12) (याः) मेघमण्डलस्थाः (चित्) एव (वृत्रः) मेघः (महिना) महिम्ना। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वा इति मकारलोपः। (पर्यतिष्ठत्) सर्वत आवृत्य स्थितः (तासाम्) अपां समूहः (अहिः) मेघः (पत्सुतःशीः) यः पादेष्वधः शेते सः। अत्र सप्तम्यन्तात् पादशब्दात् इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते। (अष्टा॰5.3.14) इति तसिल्। वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति विभक्त्यलुक् शीङ्धातोः क्विप् च। (बभूव) भवति। अत्र लडर्थे लिट्॥8॥ अन्वयः—भो महाराज! त्वं यथायं वृत्रो मेघो महिना स्वमहिम्ना पर्यतिष्ठन्निरोधको भूत्वा सर्वतः स्थितोऽहिर्हतः सन् तासामपां मध्ये स्थितः पत्सुतःशीर्बभूव भवति, तस्य शरीरं मनो रुहाणा याश्चिदेवान्तरिक्षस्था आपो भिन्नशयानं यन्ति गच्छन्ति नदं नेवामुया भूम्या सह वर्त्तन्ते, तथैव सर्वान् शत्रून् बद्ध्वा वशं नय॥8॥ भावार्थः—अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यावज्जलं सूर्येण छेदितं वायुना सह मेघमण्डलं गच्छति तावत्सर्वं मेघ एव जायते, यदा जलाशयोऽतीव वर्द्धते तदा सघनपृतनः सन् स्वविस्तारेण सूर्यज्योतिर्निरुणद्धि तं यदा सूर्यः स्वकिरणैश्छिनत्ति तदायमितस्ततो जलानि महानदं तडागं समुद्रं वा प्राप्य शेरते, सोऽपि पृथिव्यां यत्र तत्र शयानः सन् मनुष्यादीनां पादाध इव भवत्येवमधार्मिकोऽप्येधित्वा सद्यो नश्यति॥8॥ पदार्थः—भो राजाधिराज! आप जैसे यह (वृत्रः) मेघ (महिना) अपनी महिमा से (पर्यतिष्ठत्) सब ओर से एकता को प्राप्त और (अहिः) सूर्य के ताप से मारा हुआ (तासाम्) उन जलों के बीच में स्थित (पत्सुतःशीः) पादों के तले सोनेवाला सा (बभूव) होता है, उस मेघ का शरीर (मनः) मननशील अन्तःकरण के सदृश (रुहाणाः) उत्पन्न होकर चलने वाली नदी जो अन्तरिक्ष में रहने वाले (चित्) ही (याः) जो अन्तरिक्ष में वा भूमि में रहने वाले (आपः) जल (भिन्नम्) विदीर्ण तट वाले (शयानम्) सोते हुए के (न) तुल्य (नदम्) महाप्रवाहयुक्त नद को (यन्ति) जाते और वे जल (न) (अमुया) इस पृथिवी के साथ प्राप्त होते हैं, वैसे सब शत्रुओं को बाँध के वश में कीजिये॥8॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमा और उपमालङ्कार हैं। जितना जल सूर्य से छिन्न-भिन्न होकर पवन के साथ मेघमण्डल को जाता है, वह सब जल मेघरूप ही हो जाता है। जब मेघ के जल का समूह अत्यन्त बढ़ता है, तब मेघ घनी-घनी घटाओं से घुमड़ि-घुमड़ि के सूर्य के प्रकाश को ढांप लेता है, उसको सूर्य अपनी किरणों से जब छिन्न-भिन्न करता है, तब इधर-उधर आए हुए जल बड़े-बड़े नद ताल और समुद्र आदि स्थानों को प्राप्त होकर सोते हैं, वह मेघ भी पृथिवी को प्राप्त होकर जहाँ तहां सोता है अर्थात् मनुष्य आदि प्राणियों के पैरों में सोता सा मालूम होता है, वैसे अधार्मिक मनुष्य भी प्रथम बढ़ के शीघ्र नष्ट हो जाता है॥8॥ पुनः स कीदृशो भवतीत्युपदिश्यते॥ फिर वह कैसा होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ नी॒चाव॑या अभवद् वृ॒त्रपु॒त्रेन्द्रो॑ अस्या॒ अव॒ वध॑र्जभार। उत्त॑रा॒ सूरध॑रः पु॒त्र आ॑सी॒द्दानुः॑ शये स॒हव॑त्सा॒ न धे॒नुः॥9॥ नी॒चाऽव॑याः। अ॒भ॒व॒त्। वृ॒त्रऽपु॑त्रा। इन्द्रः॑। अ॒स्याः॒। अव॑। वधः॑। ज॒भा॒र॒। उत्ऽत॑रा। सूः। अध॑रः। पु॒त्रः। आ॒सी॒त्। दानुः॑। श॒ये॒। स॒हव॑त्सा। न। धे॒नुः॥9॥ पदार्थः—(नीचावयाः) नीचानि वयांसि यस्य मेघस्य सः (अभवत्) भवति। अत्र वर्त्तमाने लङ्। (वृत्रपुत्रा) वृत्रः पुत्र इव यस्याः सा (इन्द्रः) सूर्य्यः (अस्याः) वृत्रमातुः (अव) क्रियायोगे (वधः) वधम्। अत्र हन्तेर्बाहुलकादौणादिकेऽसुनिवधादेशः। (जभार) हरति। अत्र वर्त्तमाने लिट्। हृग्रहोर्हस्य भश्छन्दसि वक्तव्यम् इति भादेशः। (उत्तरा) उपरिस्थाऽन्तरिक्षाख्या (सूः) सूयत उत्पादयति या सा माता। अत्र षूङ् धातोः क्विप्। (अधरः) अधस्थः (पुत्रः) (आसीत्) अस्ति। अत्र वर्त्तमाने लङ्। (दानुः) ददाति या सा। अत्र दाभाभ्यां नुः। (उणा॰3.31) इति नुः प्रत्ययः। (शये) शेते। अत्र लोपस्त आत्मनेपदेषु। (अष्टा॰7.1.41) इति लोपः। (सहवत्सा) या वत्सेन सह वर्त्तमाना (न) इव (धेनुः) यथा दुग्धदात्री गौः॥9॥ अन्वयः—हे सभाध्यक्ष! त्वं यथा वृत्रपुत्रा सूर्भूमिरुत्तरान्तरिक्षं वाऽभवदस्याः पुत्रस्य वधो वधमिन्द्रोऽवजभारानेनास्याः पुत्रो नीचावया अधर आसीत्। दानुः सहवत्सा धेनुः स्वपुत्रेण सह माता नेव च शये शेते तथा स्वशत्रून् पृथिव्या सह शयानान् कुरु॥9॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। वृत्रस्य द्वे मातरौ वर्त्तेते एका पृथिवी द्वितीयाऽन्तरिक्षं चैतयोर्द्वयोः सकाशादेव वृत्रस्योत्पत्तेः। यथा काचिद्गौः स्ववत्सेन सह वर्त्तते तथैव यदा जलसमूहो मेघ उपरि गच्छति तदाऽन्तरिक्षाख्या माता स्वपुत्रेण सह शयाना इव दृश्यते। यदा च स वृष्टिद्वारा भूमिमागच्छति तदा भूमिस्तेन स्वपुत्रेण सह शयानेव दृश्यते। अस्य मेघस्य पितृस्थानी सूर्य्योऽस्ति तस्योत्पादकत्वात्। अस्य हि भूम्यन्तरिक्षे द्वे स्त्रियाविव वर्त्तेते, यदा स जलमाकृष्य वायुद्वारान्तरिक्षे प्रक्षिपति, तदा स पुत्रो मेघो वृद्धिं प्राप्य प्रमत्त इवोन्नतो भवति, सूर्यस्तमाहत्य भूमौ निपातयत्येवमयं वृत्रः कदाचिदुपरिस्थः कदाचिदधःस्थो भवति, तथैव राज्यपुरुषैः प्रजाकण्टकान् शत्रूनितस्ततः प्रक्षिप्य प्रजाः पालनीयाः॥9॥ पदार्थः—हे सभापते! (वृत्रपुत्रा) जिसका मेघ लड़के के समान है, वह मेघ की माता (नीचावयाः) निकृष्ट उमर को प्राप्त हुई। (सूः) पृथिवी और (उत्तरा) ऊपरली अन्तरिक्ष नामवाली (अभवत्) है (अस्याः) इसके पुत्र मेघ के (वधः) वध अर्थात् ताड़न को (इन्द्रः) सूर्य (अव जभार) करता है, इससे इसका (नीचावयाः) निकृष्ट उमर को प्राप्त हुआ (पुत्रः) पुत्र मेघ (अधरः) नीचे (आसीत्) गिर पड़ता है और जो (दानुः) सब पदार्थों की देने वाली भूमि जैसे (सहवत्सा) बछड़े के साथ (धेनुः) गाय हो (न) वैसे अपने पुत्र के साथ (शये) सोती सी दीखती है, वैसे आप अपने शत्रुओं को भूमि के साथ सोते के सदृश किया कीजिये॥9॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मेघ की दो माता हैं- एक पृथिवी दूसरी अन्तरिक्ष अर्थात् इन्हीं दोनों से मेघ उत्पन्न होता है। जैसे कोई गाय अपने बछड़े के साथ रहती है, वैसे ही जब जल का समूह मेघ अन्तरिक्ष में जाकर ठहरता है, तब उसकी माता अन्तरिक्ष अपने पुत्र मेघ के साथ और जब वह वर्षा से भूमि को आता है, तब भूमि उस अपने पुत्र मेघ के साथ सोती सी दीखती है। इस मेघ का उत्पन्न करने वाला सूर्य है, इसलिये वह पिता के स्थान में समझा जाता है। उस सूर्य की भूमि वा अन्तरिक्ष दो स्त्री के समान हैं, वह पदार्थों से जल को वायु के द्वारा खींचकर जब अन्तरिक्ष में चढ़ाता है, जब वह पुत्र मेघ प्रमत्त के सदृश बढ़कर उठता और सूर्य के प्रकाश को ढक लता है, तब सूर्य उसको मार कर भूमि में गिरा देता अर्थात् भूमि में वीर्य छोड़ने के समान जल पहुंचाता है। इसी प्रकार यह मेघ कभी ऊपर कभी नीचे होता है, वैसे ही राजपुरुषों को उचित है कि कण्टकरूप शत्रुओं को इधर-उधर निर्बीज करके प्रजा का पालन करें॥9॥ पुनस्तस्य शरीरं कीदृशं क्व तिष्ठतीत्युपदिश्यते॥ फिर उस मेघ का शरीर कैसा और कहाँ स्थित होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अति॑ष्ठन्तीनामनिवेश॒नानां॒ काष्ठा॑नां॒ मध्ये॒ निहि॑तं॒ शरी॑रम्। वृ॒त्रस्य॑ नि॒ण्यं वि च॑र॒न्त्यापो॑ दी॒र्घं तम॒ आश॑य॒दिन्द्र॑शत्रुः॥10॥37॥ अति॑ष्ठन्तीनाम्। अ॒नि॒ऽवे॒श॒नाना॑म्। काष्ठा॑नाम्। मध्ये॑। निऽहि॑तम्। शरी॑रम्। वृ॒त्रस्य॑। नि॒ण्यम्। वि। च॒र॒न्ति॒। आपः॑। दी॒र्घम्। तमः॑। आ। अ॒श॒य॒त्। इन्द्र॑ऽशत्रुः॥10॥ पदार्थः—(अतिष्ठन्तीनाम्) चलन्तीनामपाम् (अनिवेशनानाम्) अविद्यमानं निवेशनमेकत्रस्थानं यासां तासाम् (काष्ठानाम्) काश्यन्ते प्रकाश्यन्ते यासु ता दिशः। काष्ठा इति दिङ्नामसु पठितम्। (निघं॰1.6) अत्र हनिकुषिनी॰ (उणा॰2.2) इति क्थन् प्रत्ययः। (मध्ये) अन्तः (निहितम्) स्थापितम् (शरीरम्) शीर्यते हिंस्यते यत्तत् (वृत्रस्य) मेघस्य (निण्यम्) निश्चितान्तर्हितम्। निण्यमिति निर्णीतान्तर्हितनामसु पठितम्। (निघं॰3.25) (वि) (चरन्ति) विविधतया गच्छन्त्यागच्छन्ति (अपः) जलानि (दीर्घम्) महान्तम् (तमः) अन्धकारम् (आ) समन्तात् (अशयत्) शेते। बहुलं छन्दसि इति शपो लुङ् न। (इन्द्रशत्रुः) इन्द्रः शत्रुर्यस्य स मेघः। यास्कमुनिरेवमिमं मन्त्रं व्याचष्टे। अतिष्ठन्तीनामनिविशमानानामित्य-स्थावरणां काष्ठानां मध्ये निहितं शरीरं मेघः। शरीरं शृणातेः। शम्नातेर्वा। वृत्रस्य निण्यं निर्णामं विचरन्ति विजानन्त्याप इति। दीर्घं द्राघतेः। तमस्तनोतेः। आशयदाशेतेः। इन्द्रशत्रुरिन्द्रोऽस्य शमयिता वा शातयिता वा। तस्मादिन्द्रशत्रुः। तत्को वृत्रः? मेघ इति नैरुक्ताः। (निरु॰2.16)॥10॥ अन्वयः—भोः सभेश! त्वया यथा यस्य मेघस्य निवेशनानामतिष्ठन्तीनामपां निण्यं शरीरं काष्ठानां दिशां मध्ये निहितमस्ति, यस्य च शरीराख्या आपो दीर्घं तमो विचरन्ति, स इन्द्रशत्रुर्मेघस्तासामपां मध्ये समुदायावयविरूपेणाशयत् समन्ताच्छेते तथा प्रजायाः द्रोग्धारः ससहायाश्शत्रवो बद्ध्वा काष्ठानां मध्ये शाययितव्याः॥10॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सभापतेर्योग्यमस्ति यथाऽयं मेघोऽन्तरिक्षस्थास्वप्सु सूक्ष्मत्वान्न दृश्यते पुनर्यदा घनाकारो वृष्टिद्वारा जलसमुदायरूपो भवति, तदा दृष्टिपथमागच्छति। परन्तु या इमा आप एकं क्षणमपि स्थितिं न लभन्ते, किन्तु सर्वदैवोपर्यधो गच्छन्त्यागच्छन्ति च, याश्च वृत्रस्य शरीरं वर्त्तन्ते ता अन्तरिक्षे स्थिता अतिसूक्ष्मा नैव दृश्यन्ते। तथा महाबलान् शत्रून् सूक्ष्मबलान् कृत्वा वशं नयेत्॥10॥ पदार्थः—हे सभा स्वामिन्! तुम को चाहिये कि जिस (वृत्रस्य) मेघ के (अनिवेशनानाम्) जिनको स्थिरता नहीं होती (अतिष्ठन्तीनाम्) जो सदा बहने वाले हैं, उन जलों के बीच (निण्यम्) निश्चय करके स्थिर (शरीरम्) जिसका छेदन होता है, ऐसा शरीर है वह (काष्ठानाम्) सब दिशाओं के बीच (निहितम्) स्थित होता है। तथा जिसके शरीररूप (अपः) जल (दीर्घम्) बड़े (तमः) अन्धकार रूप घटाओं में (विचरन्ति) इधर-उधर जाते आते हैं, वह (इन्द्रशत्रुः) मेघ उन जलों में इक्ट्ठा वा अलग-अलग छोटा-छोटा बद्दल रूप होके (अशयत्) सोता है, वैसे ही प्रजा के द्रोही शत्रुओं को उनके सहायियों के सहित बाँध के सब दिशाओं में सुलाना चाहिये॥10॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। सभापति को योग्य है कि जैसे यह मेघ अन्तरिक्ष में ठहराने वाले जलों में सूक्ष्मपन से नहीं दीखता, फिर जब घन के आकार वर्षा के द्वारा जल का समुदाय रूप होता है, तब वह देखने में आता है और जैसे ये जल एक क्षणभर भी स्थिति को नहीं पाते हैं, किन्तु सब काल में ऊपर जाना वा नीचे आना इस प्रकार घूमते ही रहते हैं और जो मेघ के शरीर रूप हैं वे अन्तरिक्ष में रहते हुए अति सूक्ष्म होने से नहीं दीख पड़ते, वैसे बड़े-बड़े बल वाले शत्रुओं को भी अल्प बल वाले करके वशीभूत किया करे॥10॥ पुनः सूर्यस्तं प्रति किं करोतीत्युपदिश्यते॥ फिर सूर्य उस मेघ के प्रति क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ दा॒सप॑त्नी॒रहि॑गोपा अतिष्ठ॒न्निरु॑द्धा॒ आपः॑ प॒णिने॑व॒ गावः॑। अ॒पां बिल॒मपि॑हितं॒ यदासी॑द् वृ॒त्रं ज॑घ॒न्वाँ अप॒ तद्व॑वार॥11॥ दा॒सप॑ऽत्नीः। अहि॑ऽगोपाः। अ॒ति॒ष्ठ॒न्। निऽरु॑द्धाः। आपः॑। प॒णिना॑ऽइव। गावः॑। अ॒पाम्। बिल॑म्। अपि॑ऽहितम्। यत्। आसी॑त्। वृ॒त्रम्। ज॒घ॒न्वान्। अप॑। तत्। व॒वा॒र॒॥11॥ पदार्थः—(दासपत्नीः) दास आश्रयदाता पतिर्यासां ताः। अत्र सुपां सुलुग्॰ इति पूर्वसवर्णादेशः। (अहिगोपाः) अहिना मेघेन गोपा गुप्ता आच्छादिताः (अतिष्ठन्) तिष्ठन्ति। अत्र वर्त्तमाने लङ्। (निरुद्धाः) संरोधं प्रापिताः (आपः) जलानि (पणिनेव) गोपालेन वणिग्जनेनेव (गावः) पशवः (अपाम्) जलानाम् (बिलम्) गर्त्तम् (अपिहितम्) आच्छादितम् (यत्) पूर्वोक्तम् (आसीत्) अस्ति। अत्र वर्त्तमाने लङ्। (वृत्रम्) सूर्यप्रकाशावरकं मेघम् (जघन्वान्) हन्ति। अत्र वर्त्तमाने लिट्। (अप) दूरीकरणे (तत्) द्वारम् (ववार) वृणोत्युद्घाटयति। अत्र वर्त्तमाने लिट्। यास्कमुनिरिमं मन्त्रमेवं व्याचष्टे-दासपत्नीर्दासाधिपत्न्यः। दासो दस्यतेः, उपदासयति कर्माणि। अहिगोपा अतिष्ठन्। अहिना गुप्ताः। अहिरयनात्। एत्यन्तरिक्षे। अयमपीतरोऽहिरेतस्मादेव। निर्ह्रसितोपसर्गः। आहन्तीति। निरुद्धा आपः पणिनेव गावः। पणिर्वणिग्भवति। पणिः पणनात्। वणिक् पण्यं नेनक्ति। अपां बिलमपिहितं यदासीत्। बिलं भरं भवति बिभर्तेः। वृत्रं जघ्निवान्। अपववार। (निरु॰2.17)॥11॥ अन्वयः—हे सभापते! यथा पणिनेव गावो दासपत्न्योऽहिगोपा येन वृत्रेण निरुद्धा आपोऽतिष्ठन् तिष्ठन्ति तासामपां यद्बिलमपिहितमासीदस्ति तं सविता जघन्वान् हन्ति हत्वा तज्जलगमनद्वारमपववारापवृणोत्युद्घाटयति तथैव दुष्टाचाराञ्छत्रून्निरुध्य न्यायद्वारं प्रकाशितं रक्ष॥11॥ भावार्थः—अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा गोपालः स्वकीया गाः स्वाभीष्टे स्थाने निरुणद्धि पुनर्द्वारं चोद्घाट्य मोचयति, यथा वृत्रेण मेघेन स्वकीयमण्डलेऽपां द्वारमावृत्य ता वशं नीयन्ते, यथा सूर्यस्तं मेघं ताडयति तज्जलद्वारमपावृत्यापो विमोचयति तथैव राजपुरुषै शत्रून्निरुध्य सततं प्रजाः पालनीयाः॥21॥ पदार्थः—हे सभापते! (पाणिनेव) गाय आदि पशुओं के पालने और (गावः) गौऔं को यथायोग्य स्थानों में रोकने वाले के समान (दासपत्नीः) अति बल देने वाला मेघ जिनका पति के समान और (अहिगोपाः) रक्षा करने वाले हैं वे (निरुद्धाः) रोके हुए (आपः) जल (अतिष्ठन्) स्थित होते हैं, उन (अपाम्) जलों का (यत्) जो (बिलम्) गर्त अर्थात् एक गाढ़े के समान स्थान (अपिहितम्) ढांप सा रक्खा (आसीत्) है, उस (वृत्रम्) मेघ को सूर्य (जघन्वान्) मारता है, मारकर (तत्) उस जल की (अपववार) रुकावट तोड़ देता है, वैसे आप शत्रुओं को दुष्टाचार से रोक के न्याय अर्थात् धर्ममार्ग को प्रकाशित रखिये॥11॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे गोपाल अपनी गौओं को अपने अनुकूल स्थान में रोक रखता और फिर उस स्थान का दरवाजा खोल के निकाल देता है और जैसे मेघ अपने मण्डल में जलों का द्वार रोक के उन जलों को वश में रखता है, वैसे सूर्य उस मेघ को ताड़ना देता और उस जल की रुकावट को तोड़ के अच्छे प्रकार उसे बरसाता है, वैसे ही राजपुरुषों को चाहिये कि शत्रुओं को रोककर प्रजा का यथायोग्य पालन किया करें॥11॥ पुनस्तौ परस्परं किं कुरुत इत्युपदिश्यते॥ फिर वे दोनों परस्पर क्या करते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अश्व्यो॒ वारो॑ अभव॒स्तदि॑न्द्र सृ॒के यत्त्वा॑ प्र॒त्यहन्दे॒व एक॑ः। अज॑यो॒ गा अज॑यः शूर॒ सोम॒मवा॑सृजः॒ सर्त॑वे स॒प्त सिन्धू॑न्॥12॥ अश्व्यः॑। वारः॑। अ॒भ॒वः॒। तत्। इ॒न्द्र॒। सृ॒के। यत्। त्वा॒। प्र॒ति॒ऽअह॑न्। दे॒वः। एक॑ः। अज॑यः। गाः। अज॑यः। शू॒र॒। सोम॑म्। अव॑। अ॒सृ॒जः॒। सर्त॑वे। स॒प्त। सिन्धू॑न्॥12॥ पदार्थः—(अश्व्यः) योऽश्वेषु वेगादिगुणेषु साधुः (वारः) वरीतुमर्हः (अभवः) भवति। अत्र सर्वत्र वर्त्तमाने लङ् व्यत्ययश्च। (तत्) तस्मात् (इन्द्र) शत्रुविदारक (सृके) वज्र इव किरणसमूहे। सृक इति वज्रनामसु पठितम्। (निघं॰2.20) (यत्) यः। अत्र सुपाम् इति सोर्लुक्। (त्वा) त्वां सभेशं राजानम् (प्रत्यहन्) प्रति हन्ति (देवः) दानादिगुणयुक्तः (एकः) असहायः (अजयः) जयति (गाः) पृथिवीः (अजयः) जयति (शूर) वीरवन्निर्भय (सोमम्) पदार्थरससमूहम् (अव) अधोऽर्थे (असृजः) सृजति (सर्त्तवे) सर्त्तंु गन्तुम्। अत्र तुमऽर्थे से॰ इति तुमर्थे तवेन् प्रत्ययः। (सप्त) (सिन्धून्) भूमौ महाजलाशयसमुद्रनदीकूपतडागस्थांश्चतुरोऽन्तरिक्षे निकटमध्यदूरदेशस्थाँ स्त्रींश्चेति सप्त जलाशयान्॥12॥ अन्वयः—हे शूरसेनेशन्द्र! त्वं यथा यद् योऽश्व्यो वार एको देवो मेघः सूर्येण सह योद्धाऽभवो भवति सृके स्वघनदलं प्रत्यहन् किरणान् प्रति हन्ति सूर्यस्तं मेघं जित्वा गा अजयो जयति सोममजयो जयति एवं कुर्वन् सूर्यो जलानि सर्त्तवे सर्त्तुमुपर्यधो गन्तुं सप्त सिन्धूनवासृजः सृजति, तथैव शत्रुषु चेष्टसे तत्तस्मात्त्वा त्वां युद्धेषु वयमधिकुर्मः॥12॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथायं मेघः सूर्यस्य प्रकाशं निवारयति तदा सूर्यः स्वकिरणैस्तं छित्त्वा भूमौ जलं निपातयत्यत एवायमस्य जलसमूहस्य गमनागमनाय समुद्राणां निष्पादनहेतुर्भवति तथा प्रजापालको राजाऽरीन्निरुध्य शस्त्रैश्छित्त्वाऽधो नीत्वा प्रजाया धर्म्ये मार्गे गमनहेतुः स्यात्॥12॥ पदार्थः—हे (शूर) वीर के तुल्य भयरहित (इन्द्र) शत्रुओं को विदीर्ण करनेहारे सेना के स्वामी! आप जैसे (यत्) जो (अश्व्यः) वेग और तड़फ आदि गुणों में निपुण (वारः) स्वीकार करने योग्य (एकः) असहाय और (देवः) उत्तम-उत्तम गुण देने वाला मेघ सूर्य के साथ युद्ध करनेहारा (अभवः) होता है (सृके) किरणरूपी वज्र में अपने बद्दलों के जाल को (प्रत्यहन्) छोड़ता है अर्थात् किरणों को उस घन जाल से रोकता है, सूर्य उस मेघ को जीत कर (गाः) उससे अपनी किरणों को (अजयः) अलग करता अर्थात् एक देश से दूसरे देश में पहुंचाता और (सोमम्) पदार्थों के रस को (अजयः) जीतता है। इस प्रकार करता हुआ वह सूर्यलोक जलों को (सर्त्तवे) ऊपर नीचे जाने आने के लिये सब लोकों में स्थिर होने वाले (सप्त) (सिन्धून) बड़े-बड़े जलाशय, नदी, कुंआ और साधारण तालाब ये चार जल के स्थान पृथिवी पर और समीप, बीच और दूरदेश में रहने वाले तीन जलाशय इन सात जलाशयों को (अवासृजः) उत्पन्न करता है, वैसे शत्रुओं में चेष्टा करते हो (तत्) इसी कारण (त्वा) आपको युद्धों में हम लोग अधिष्ठाता करते हैं॥12॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे यह मेघ सूर्य के प्रकाश को ढांप देता, तब वह सूर्य अपनी किरणों से उसको छिन्न-भिन्न कर भूमि में जल को वर्षाता है। इसी से यह सूर्य उस जल समुदाय को पहुंचाने न पहुंचाने के लिये समुद्रों को रचने का हेतु होता है, वैसे प्रजा का रक्षक राजा शत्रुओं को बाँध शस्त्रों से काट और नीच गति को प्राप्त करके प्रजा को धर्मयुक्त मार्ग में चलाने का निमित्त होवे॥12॥ एतयोरस्मिन् युद्धे कस्य विजयो भवतीत्युपदिश्यते॥ इन दोनों के इस युद्ध में किस का विजय होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है। नास्मै॑ वि॒द्युन्न त॑न्य॒तुः सि॑षेध॒ न यां मिह॒मकि॑रद् ध्रा॒दुनिं॑ च। इन्द्र॑श्च॒ यद्यु॑यु॒धाते॒ अहि॑श्चो॒ताप॒रीभ्यो॑ म॒घवा॒ वि जि॑ग्ये॥13॥ न। अ॒स्मै॒। वि॒ऽद्युत्। न। त॒न्य॒तुः। सि॒षे॒ध॒। न। याम्। मिह॑म्। अकि॑रत्। ह्रा॒दुनि॑म्। च॒। इन्द्रः। च॒। इन्द्रः॑। च॒। यत्। यु॒यु॒धाते॒ इति॑। अहिः॑। च॒। उ॒त। अ॒प॒रीभ्यः॑। म॒घऽवा॑। वि। जि॒ग्ये॒॥13॥ पदार्थः—(न) निषेधार्थे (अस्मै) इन्द्राय सूर्यलोकाय (विद्युत्) प्रयुक्ता स्तनयित्नुः (न) निषेधे (तन्यतुः) गर्जनसहिता (सिषेध) निवारयति। अत्र सर्वत्र लडर्थे लङ्लिटौ। (न) निवारणे (द्याम्) वक्ष्यमाणम् (मिहम्) मेहति सिंचति यया वृष्ट्या ताम् (अकिरत्) किरति विक्षिपति (ह्रादुनिम्) ह्रादतेऽव्यक्ताञ्शब्दान् करोति यया वृष्ट्याताम्। अत्र ह्रादधातोर्बाहुलकादौणादिक उनिः प्रत्ययः। (च) समुच्चये (इन्द्रः) सूर्यः (च) पुनरर्थे (यत्) यः। अत्रापि सुपां सु॰ इति सोर्लुक्। (युयुधाते) युध्येते (अहिः) मेघः (च) अन्योन्यार्थे (उत्) अपि (अपरीभ्यः) अपूर्णाभ्यः सेनाक्रियाभ्यः। अत्र पॄधातोः। अच इः। (उणा॰4.144) अनेन इः प्रत्ययः। कृदिकारदक्तिनः। (अष्टा॰वा॰4.1.45) अनेन ङीष् प्रत्ययः। इदं पदं सायणाचार्येणाप्रमाणादपराभ्य इत्यशुद्धं व्याख्यातम्। (मघवा) मघं पूज्यं बहुविधं प्रकाशो धनं विद्यते यस्मिन् सः। अत्र भूम्न्यर्थे मतुप्। (वि) विशेषार्थे (जिग्ये) जयति॥13॥ अन्वयः—हे सेनापते! त्वं यथा येनाहिनास्मा इन्द्राय प्रत्युक्ता विद्युदेनं न सिषेध निवारयितुं न शक्नोति। तन्यतुर्गर्जनाप्यस्मै प्रयुक्ता न सिषेध निषेद्धुं समर्था न भवति, योऽहिर्या ह्रादुनिं मिहं वृष्टिं चाकिरत् प्रक्षिपति साऽप्यस्मै न सिषेध। अयमिन्द्रः परीभ्यः पूर्णाभ्यः सेनाभ्यो युक्त उताप्यपरीभ्यः सेनाभ्यो युक्तोऽहिर्मेघश्च परस्परं युयुधाते। यद्यस्मादधिकबलयुक्तत्वान्मघवा तं मेघं विजिग्ये विजयते तथैव पूर्णं बलं सम्पाद्य शत्रून् विजयस्व॥13॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। राजपुरुषैर्यथा वृत्रस्य यावन्ति विद्युदादीनि युद्धसाधनानि सन्ति, तावन्ति सूर्यापेक्षया क्षुद्राणि वर्त्तन्ते, सूर्यस्य खलु युद्धसाधनानि तदपेक्षया महान्ति सन्ति। अत एव सर्वदा सूर्यस्य विजयो वृत्रस्य पराजयश्च भवति, तथैव धर्म्मेण शत्रुविजयः कार्य्यः॥13॥ पदार्थः—हे सेनापते! आप जैसे मेघ ने (अस्मै) इस सूर्यलोक के लिये छोड़ी हुई (विद्युत्) बिजुली (न) (सिषेध) इसकी कुछ रुकावट नहीं कर सकती (तन्यतुः) उस मेघ की गर्जना भी उस सूर्य को (न) (सिषेध) नहीं रोक सकता और वह (अहिः) मेघ (याम्) जिस (ह्रादुनिम्) गर्जना आदि गुणवाली (मिहम्) बरसा को (च) भी (अकिरत्) छोड़ता है, वह भी सूर्य की (न) (सिषेध) हानि नहीं कर सकती है, यह (इन्द्रः) सूर्यलोक अपनी किरणरूपी पूर्णसेना से युक्त (उत) और अपनी (अपरीभ्यः) अधूरी सेना से युक्त (अहिः) मेघ (च) भी ये दोनों (युयुधाते) परस्पर युद्ध किया करते हैं (यत्) अधिक बलयुक्त होने के कारण (मघवा) अत्यन्त प्रकाशवान् सूर्यलोक उस मेघ को (च) भी (विजिग्ये) अच्छे प्रकार जीत लेता है, वैसे ही धर्मयुक्त पूर्णबल करके शत्रुओं का विजय कीजिये॥13॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। राजपुरुषों को योग्य है कि जैसे वृत्र अर्थात् मेघ के जितने बिजली आदि युद्ध के साधन हैं, वे सब सूर्य्य के आगे क्षुद्र अर्थात सब प्रकार निर्बल और थोड़े हैं और सूर्य के युद्धसाधन उसकी अपेक्षा से बड़े-बड़े हैं। इसी से सब समय में सूर्य ही का विजय और मेघ का पराजय होता रहता है, वैसे ही धर्म से शत्रुओं को जीतें॥13॥ पुनस्तयोः परस्परं किं भवतीत्युपदिश्यते॥ फिर उन दोनों में परस्पर क्या होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अहे॑र्या॒तारं॒ कम॑पश्य इन्द्र हृ॒दि यत्ते॑ ज॒घ्नुषो॒ भीरग॑च्छत्। नव॑ च॒ यन्न॑व॒तिं च स्रव॑न्तीः श्ये॒नो न भी॒तो अत॑रो॒ रजां॑सि॥14॥ अहेः॑। या॒तार॑म्। कम्। अ॒प॒श्यः॒। इ॒न्द्र॒। हृ॒दि। यत्। ते॒। ज॒घ्नुषः॑। भीः। अग॑च्छत्। नव॑। च॒। यत्। न॒व॒तिम्। च॒ स्रव॑न्तीः। श्ये॒नः। न। भी॒तः। अत॑रः। रजां॑सि॥14॥ पदार्थः—(अहेः) मेघस्य (यातारम्) देशान्तरे प्रापयितारम् (कम्) सूर्यादन्यम् (अपश्यः) पश्येत्। अत्र लिङर्थे लङ्। (इन्द्र) शत्रुदलविदारकः योद्धः (हृदि) हृदये (यत्) धनम् (ते) तव (जघ्नुषः) हन्तुः सकाशात् (भीः) भयम् (अगच्छत्) गच्छति प्राप्नोति। अत्र सर्वत्र वर्त्तमाने लङ्। (नव) संख्यार्थे (च) पुनरर्थे (स्रवन्तीः) गमनं कुर्वन्तीर्नदीर्नाडीर्वा। स्रवन्त्य इति नदीनामसु पठितम्। (निघं॰1.13) स्रु धातोर्गत्यर्थत्वाद् रुधिरप्राणगमनमार्गा जीवनहेतवो नाड्योऽपि गृह्यन्ते। (श्येनः) पक्षी (न) इव (भीतः) भयं प्राप्तः (अतरः) तरति (रजांसि) सव्ाार्ँल्लोकान्। लोका रजांस्युच्यन्ते। (निरु॰4.19)॥14॥ अन्वयः—हे इन्द्र योद्धार्यस्य शत्रून् जघ्नुषस्ते तव प्रभावोऽहेर्मेघस्य विद्युद्गर्जनादिविशेषात् प्राणिनो यद्याभीरगच्छत् प्राप्नोति विद्वान् मनुष्यस्तस्य मेघस्य यातारं देशान्तरे प्रापयितारं सूर्य्यादन्यं कमप्यर्थं न पश्येयुः। स सूर्येण हतो मेघो भीतो नेव श्येनादिव कपोतः भूमौ पतित्वा नवनवतिर्नदीर्नाडीर्वा स्रवन्तीः पूर्णाः करोति यद्यस्मात्सूर्यः स्वकीयैः प्रकाशाकर्षणछेदनादिगुणैर्महान् वर्त्तते तत्तस्माद्रजांस्यतरः सर्वांल्लोकान् सन्तरतीवास्ति स त्वं हृदि यं शत्रुमपश्यः पश्येस्तं हन्याः॥14॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। राजभृत्या वीरा यथा केनचित् प्रहृतो भययुक्तः श्येनः पक्षी इतस्ततो गच्छति तथैव सूर्येण हत आकर्षितश्च यो मेघ इतस्ततः पतन् गच्छति, स स्वशरीराख्येन जलेन लोकलोकान्तरस्य मध्येऽनेका नद्यो नाड्यश्च पिपर्त्ति। अत्र नवनवतिमिति पदमसंख्यातार्थेऽस्त्युपलक्षणत्वान्नह्येतस्य मेघस्य सूर्याद्भिन्नं किमपि निमित्तमस्ति। यथाऽन्धकारे प्राणिनां भयं जायते, तथा मेघस्य सकाशाद् विद्युद्गर्जनादिभिश्च भयं जायते तन्निवारकोऽपि सूर्य एव तथा सर्वलोकानां प्रकाशाकर्षणादिभिर्व्यवहारहेतुरस्ति तथैव शत्रून् विजयेरन्॥14॥ पदार्थः—हे (इन्द्र) इन्द्र योद्धा जिस युद्ध व्यवहार में शत्रुओं का (जघ्नुषः) हनने वाले (ते) आपका प्रभाव (अहेः) मेघ के गर्जन आदि शब्दो से प्राणियों को (यत्) जो (भीः) भय (अगच्छत्) प्राप्त होता है, विद्वान् लोग उस मेघ के (यातारम्) देश-देशान्तर में पहुंचाने वाले सूर्य को छोड़ और (कम्) किसको देखें। सूर्य से ताड़ना को प्राप्त हुआ मेघ (भीतः) डरे हुए (श्येनः) (न) वाज के समान (च) भूमि में गिर के (नवनवतिम्) अनेक (स्रवन्तीः) जल बहाने वाली नदी वा नाड़ियों को पूरित करता है (यत्) जिस कारण सूर्य अपने प्रकाश, आकर्षण और छेदन आदि गुणों से बड़ा है, इसी से (रजांसि) सब लोकों को (अतरः) तरता अर्थात् प्रकाशित करता है। इसके समान आप हैं, वे आप (हृदि) अपने मन में जिसको शत्रु (अपश्यः) देखो उसी को मारा करो॥14॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। राजसेना के वीर-पुरुषों को योग्य है कि जैसे किसी से पीड़ा को पाकर डरा हुआ श्येन पक्षी इधर-उधर गिरता-पड़ता उड़ता है वा सूर्य से अनेक प्रकार की ताड़ना और खैंच कढ़ेर को प्राप्त होकर मेघ इधर-उधर देशदेशान्तर में अनेक नदी वा नाड़ियों को पूर्ण करता है। इस मेघ की उत्पत्ति का सूर्य से भिन्न कोई निमित्त नहीं है और जैसे अन्धकार में प्राणियों को भय होता है, वैसे ही मेघ के बिजली और गर्जना आदि गुणों से भय होता है, उस भय का दूर करने वाला भी सूर्य ही है तथा सब लोकों के व्यवहारों को अपने प्रकाश और आकर्षण आदि गुणों में चलाने वाला है, वैसे ही दुष्ट शत्रुओं को जीता करें। इस मन्त्र में (नवनवतिम्) यह संख्या का उपलक्षण होने से पद असंख्यात अर्थ में है॥14॥ पुनः सूर्यः कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर उक्त सूर्य कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ इन्द्रो॑ या॒तोऽव॑सितस्य॒ राजा॒ शम॑स्य च शृ॒ङ्गिणो॒ वज्र॑बाहुः। सेदु॒ राजा॑ क्षयति चर्षणी॒नाम॒रान्न ने॒मिः परि॒ ता ब॑भूव॥15॥38॥2॥ इन्द्रः॑। या॒तः। अव॑ऽसितस्य। राजा॑। शम॑स्य। च॒। शृ॒ङ्गिणः॑। वज्र॑ऽबाहुः। सः। इत्। ऊ॒म् इति॑। राजा॑। क्ष॒य॒ति॒। च॒र्ष॒णी॒नाम्। अ॒रान्। न। ने॒मिः। परि॑। ता। ब॒भू॒व॒॥15॥ पदार्थः—(इन्द्रः) सूर्यलोक इव सभासेनापती राज्यं प्राप्तः (यातः) गमनादिव्यवहारप्रापकः (अवसितस्य) निश्चितस्य चराचरस्य जगतः (राजा) यो राजते दीप्यते प्रकाशते सः (शमस्य) शाम्यन्ति येन तस्य शान्तियुक्तस्य मनुष्यस्य (च) समुच्चये (शृङ्गिणः) शृङ्गयुक्तस्य गवादेः पशुसमूहस्य (वज्रबाहुः) वज्रः शस्त्रसमूहो बाहौ यस्य सः (सः) (इत्) एव (उ) अप्यर्थे (राजा) न्यायप्रकाशकः सभाध्यक्षः (क्षयति) निवासयति गमयति वा (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् (अरान्) चक्रावयवान् (इव) (नेमिः) रथाङ्गम् (परि) सर्वतोऽर्थे (ता) तानि यानि जगतो दुष्टानि कर्माणि पूर्वोक्ताँल्लोकान् वा। अत्र शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। (बभूव) भवेः। अत्र लिङर्थे लिट्॥15॥ अन्वयः—सूर्य्य इव वज्रबाहुरिन्द्रो यातः सभापतिरवसितस्य शमस्य शृङ्गिणश्चर्षणीनां च मध्येऽरान्नेमिर्नेव ता तानि रजांसि परिक्षयति स चेदु उतापि सर्वेषां राजा बभूव भवतु॥15॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। अत्र पूर्वमन्त्रात् रजांसीति पदमनुवर्त्तते। राजा यथा रथचक्रमरान् धृत्वा चालयति यथायं सूर्य्यश्चराचरस्य शान्ताशान्तस्य जगतो मध्ये प्रकाशमानः सन् सव्ाार्ँल्लोकान् धरन् स्वस्वकक्षासु चालयति न चैतस्माद्विना कस्यचित्संनिहितस्य मूर्त्तिमतो लोकस्य धारणकर्षणप्रकाशमेघवर्षणादीनि कर्माणि सम्भवितुमर्हन्ति तथा धर्मेण राज्यं पालयेत्॥15॥ अत्रेन्द्रवृत्रयुद्धालङ्कारवर्णनेनास्य पूर्वसूक्तोक्ताग्निशब्दार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम्॥ इति प्रथमस्य द्वितीयेऽष्टात्रिंशो वर्गः 38॥ प्रथममण्डले सप्तमेऽनुवाके द्वात्रिशं च सूक्तमध्यायश्च द्वितीयः समाप्तः॥2॥ श्रीमत्परिव्राजकाचार्यश्रीविरजानन्दसरस्वतीस्वामिना शिष्येण दयानन्दसरस्वतीस्वामिना विरचिते संस्कृतभाषार्यभाषाभ्यां विभूषिते सुप्रमाणयुक्त ऋग्वेदभाष्ये द्वितीयोऽध्यायः पूर्तिमगमत्॥2॥ पदार्थः—सूर्य्य के समान (वज्रबाहुः) शस्त्रास्त्रयुक्तबाहु (इन्द्रः) दुष्टों का निवारणकर्ता (यातः) गमन आदि व्यवहार को वर्त्ताने वाला सभापति (अवसितस्य) निश्चित चराचर जगत् (शमस्य) शान्ति करने वाले मनुष्य आदि प्राणियों (शृङ्गिणः) सींगों वाले गाय आदि पशुओं और (चर्षणीनाम्) मनुष्यों के बीच पहियों को धारने वाले (नेमिः) धुरी के (न) समान (राजा) प्रकाशमान होकर (ता) उत्तम तथा नीच कर्मों के कर्त्ताओं को सुख-दुःखों को तथा (रजांसि) उक्त लोकों को (परिक्षयति) पहुंचाता और निवास करता है (उ) (इत्) वैसे ही (सः) वह सभी के (राजा) न्याय का प्रकाश करने वाला (बभूव) होवे॥15॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार और पूर्व मन्त्र से (रजांसि) इस पद की अनुवृत्ति आती है। राजा को चाहिये कि जैसे रथ का पहिया धुरियों को चलाता और जैसे यह सूर्य चराचर शान्त और अशान्त संसार में प्रकाशमान होकर सब लोकों को धारण किये हुए उन सभों को अपनी-अपनी कक्षा में चलाता है, जैसे सूर्य के विना अति निकट मूर्तिमान् लोक की धारणा, आकर्षण, प्रकाश और मेघ की वर्षा आदि काम किसी से नहीं हो सकते हैं, वैसे धर्म से प्रजा का पालन किया करें॥15॥ इस सूक्त में सूर्य और मेघ के युद्ध वर्णन करने से इस सूक्त की पिछले सूक्त में प्रकाशित किये अग्नि शब्द के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये। यह पहिले अष्टक के दूसरे अध्याय में अड़तीसवां वर्ग, पहिले मण्डल के सातवें अनुवाक में बत्तीसवां सूक्त और दूसरा अध्याय भी समाप्त हुआ॥32॥ इति श्रीमत्परिव्राजकाचार्यश्रीविरजानन्दसरस्वतीस्वामिनां शिष्येण दयानन्दसरस्वतीस्वामिना विरचिते संस्कृतभाषार्य्यभाषाभ्यां विभूषिते सुप्रमाणयुक्ते वेदभाष्ये द्वितीयोऽध्यायः पूर्तिमगमत्॥2॥

अथ तृतीयोऽध्यायः प्रारभ्यते॥ विश्वा॑नि देव सवितर्दुरि॒तानि॒ परा॑ सुव। यद्भ॒द्रं तन्न॒ आ सु॑व॥ ऋ॰5.82.5॥ अथ पञ्चदशर्चस्य त्रयस्त्रिंशस्य सूक्तस्याङ्गिरसो हिरण्यस्तूप ऋषिः। इन्द्रो देवता 1,2,4,8,12,13। निचृत्त्रिष्टुप् 3,6,10; त्रिष्टुप् 5,7,11; विराट् त्रिष्टुप् 14-15; भुरिक् पङ्क्तिश्छन्दः। पङ्क्तेः पञ्चमः। त्रिष्टुभो धैवतः स्वरश्च॥ तत्रादाविन्द्रशब्देनेश्वरसभापती उपदिश्येते॥ अब तेतीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके पहिले मन्त्र में इन्द्र शब्द से ईश्वर और सभापति का प्रकाश किया है॥ एताया॒मोप॑ ग॒व्यन्त॒ इन्द्र॑म॒स्माकं॒ सु प्रम॑तिं वावृधाति। अ॒ना॒मृ॒णः। कु॒वि॑दाद॒स्य रा॒यो गवां॒ केतं॒ पर॑मा॒वर्ज॑ते नः॥1॥ आ। इ॒त॒। अया॑म। उप॑। ग॒व्यन्तः॑। इन्द्र॑म्। अ॒स्माक॑म्। सु। प्रऽम॑तिम्। व॒वृ॒धा॒ति॒। अ॒ना॒मृ॒णः। कु॒वित्। आत्। अ॒स्य। रा॒यः। गवा॑म्। केत॑म्। पर॑म्। आ॒ऽवर्ज॑ते। नः॒॥1॥ पदार्थः—(आ) समन्तात् (इत) प्राप्नुत (अयाम) प्राप्नुयाम। अयं लोडुत्तमबहुवचने प्रयोगः। (उप) सामीप्ये (गव्यन्तः) आत्मनो गा इन्द्रियाणीच्छन्तः। अत्र गो शब्दात् सुप आत्मनः क्यच्। (अष्टा॰3.1.8) इति क्यच्। गौरिति पदनामसु पठितम्। (निघं॰4.1) (इन्द्रम्) परमेश्वरम् (अस्माकम्) मनुष्यादीनाम् (सु) पूजायाम् (प्रमतिम्) प्रकृष्टा मतिर्विज्ञानं यस्य तम् (वावृधाति) वर्द्धयेत्। अत्र वृधुधातोर्लेट् बहुलं छन्दसि शपः श्लुः व्यत्ययेन परस्मैपदम्। तुजादीनां दीर्घ॰ (अष्टा॰6.1.7) इत्यभ्यासदीर्घत्वमन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (अनामृणः) अविद्यमाना समन्तान् मृणा हिंसका यस्य सः (कुवित्) बहुविधानि। कुविदिति बहुनामसु पठितम्। (निघं॰3.1) (आत्) अनन्तरार्थे (अस्य) जगतः (रायः) प्रशस्तानि धनानि (गवाम्) मनआदीनामिन्द्रियाणां पृथिव्यादीनां पशूनां वा (केतम्) प्रज्ञानम्। केत इति प्रज्ञानामसु पठितम्। (निघं॰3.9) (परम्) प्रकृष्टम् (आवर्जते) समन्ताद्वर्जयति त्याजयति। अत्राङ्पूर्वाद् वृजीधातोर्लट् बहुलं छन्दसि इति शपो लुङ् न। अन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (नः) अस्मभ्यम्॥1॥ अन्वयः—हे मनुष्या! यथा गव्यन्तो वयं योऽस्माकमस्य जगतश्च कुविद्रायो वावृधाति, यश्च आदनन्तरं नोऽस्मभ्यमनामृणो गवां परं केतं वावृधात्यज्ञानं चावर्जते सुप्रमतिमिन्द्रं परेशं न्यायाधीशं वा शरणमुपायाम तथैव यूयमप्येत॥1॥ भावार्थः—अत्र श्लेषालङ्कारः। मनुष्यैरविद्यानाशविद्यावृद्भियां यः परमं धनं वर्द्धयति तस्यैवेश्वरस्याज्ञापालनोपासनाभ्यां शरीरात्मबलं नित्यं वर्द्धनीयम्। नह्येतस्य सहायेन विना कश्चिद्धर्मार्थकाममोक्षाख्यं फलं प्राप्तुं शक्नोतीति॥1॥ पदार्थः—हे मनुष्यो! (गव्यन्तः) अपने आत्मा गौ आदि पशु और शुद्ध इन्द्रियों की इच्छा करने वाले हम लोग जो (अस्माकम्) हम लोगों और (अस्य) इस जगत् के (कुवित्) अनेक प्रकार के (रायः) उत्तम धनों को (वावृधाति) बढ़ाता और जो (आत्) इसके अनन्तर (नः) हम लोगों के लिये (अनामृणः) हिंसा, वैर, पक्षपातरहित होकर (गवाम्) मन आदि इन्द्रिय, पृथिवी आदि लोक तथा गौ आदि पशुओं के (परम्) उत्तम (केतम्) ज्ञान को बढ़ाता और अज्ञान का (आवर्जते) नाश करता है, उस (सुप्रमतिम्) उत्तम ज्ञानयुक्त (इन्द्रम्) परमेश्वर और न्यायकर्ता को (उपायाम) प्राप्त होते हैं, वैसे तुम लोग भी (आ इत) प्राप्त होओ॥1॥ भावार्थः—यहाँ श्लेषालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि जो पुरुष संसार में अविद्या का नाश तथा विद्या के दान से उत्तम-उत्तम धनों को बढ़ाता है, परमेश्वर की आज्ञा का पालन और उपासना करके उसी के शरीर तथा आत्मा का बल नित्य बढ़ावे और इसकी सहायता के विना कोई भी मनुष्य धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष रूपी फल प्राप्त होने को समर्थ नहीं हो सकता॥1॥ पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ उपेद॒हं ध॑न॒दामप्र॑तीतं॒ जुष्टां॒ न श्ये॒नो व॑स॒तिं प॑तामि। इन्द्रं॑ न॒मस्यन्नु॑प॒मेभि॑र॒र्कैर्यः स्तो॒तृभ्यो॒ हव्यो॒ अस्ति॒ याम॑न्॥2॥ उप॑। इत्। अ॒हम्। ध॒न॒ऽदाम्। अप्र॑तिऽइतम्। जुष्टा॑म्। न। श्ये॒नः। व॒स॒तिम्। प॒ता॒मि॒। इन्द्र॑म्। न॒म॒स्यन्। उ॒प॒मेभिः॑। अ॒र्कैः। यः। स्तो॒तृभ्यः॑। हव्यः॑। अस्ति॑। याम॑न्॥2॥ पदार्थः—(उप) सामीप्ये (इत्) एव (अहम्) मनुष्यः (धनदाम्) यो धनं ददाति तम् (अप्रतीतम्) यश्चक्षुरादीन्द्रियैर्न प्रतीयते तमगोचरम्। (जुष्टाम्) पूर्वकालसेविताम् (न) इव (श्येनः) वेगवान् पक्षी (वसतिम्) निवासस्थानम् (पतामि) प्राप्नोमि (इन्द्रम्) अखण्डैश्वर्यप्रदं जगदीशश्वरम् (नमस्यन्) नमस्कुर्वन्। अत्र नमोवरिवश्चित्रङ् क्यच्। (अष्टा॰3.1.19) इति क्यच्। (उपमेभिः) उपमीयन्ते यैस्तै। अत्र माङ् धातोः घञर्थे क विधानम् (अष्टा॰वा॰3.3.58) इति वार्त्तिकेन करणे कः प्रत्ययः। बहुलं छन्दसि इति भिस ऐस् न। (अर्कैः) अनेकैः सूर्यलोकैः (यः) पूर्वोक्तः सूर्यलोकोत्पादकः (स्तोतृभ्यः) य ईश्वरं स्तुवन्ति तेभ्यः (हव्यः) होतुमादातुमर्हः (अस्ति) वर्त्तते (यामन्) याति गच्छति प्राप्नोति स यामा तस्मिन्नस्मिन् संसारे। अत्र सुपां सुलुग्॰ इति विभक्तेर्लुक्॥2॥ अन्वयः—यो हव्यः स्तोतृभ्यो धनप्रदोऽस्ति तमप्रतीतं धनदामिन्द्रं नमस्यन्नहं जुष्टां वसतिं श्येनो नेव यामन् गमनशीलेऽस्मिन् संसार उपमेभिरर्कैरिदेवोपपतााम्यभ्युपगच्छामि॥2॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा श्येनाख्यः पक्षी प्राक्सेवितं सुखप्रदं निवासस्थानं स्थानान्तराद्वेगेन गत्वा प्राप्नोति, तथैव परमेश्वरं नमस्यन्तो मनुष्या अस्मिन् संसारे तद्रचितैः सूर्यादिलोकदृष्टान्तैरीश्वरं निश्चित्य तमेवोपासताम्। यावन्तोऽस्मिञ्जगति रचिताः पदार्था वर्त्तन्ते, तावन्तः सर्वे निर्मातारमीश्वरं निश्चापयन्ति। नहि निर्मात्रा विना किञ्चिन्निर्मितं सम्भवति। तथाऽस्मिन् मनुष्यै रचनीये व्यवहारे रचकेन विना किञ्चिदपि स्वतो न जायते तथैवेश्वरसृष्टौ वेदितव्यम्। अहो एवं सति य ईश्वरमनादृत्य नास्तिका भवन्ति तेषामिदं महदज्ञानं कुतः समागतमिति। अत्राध्यापकविलसनेन श्येनस्य प्रसिद्धस्य पक्षिणो नामा विदित्वा गोदृष्टान्तो गृहीतोऽस्य मन्त्रस्यान्यथार्थो वर्णितस्तस्मादिदमस्य व्याख्यानमनादरणीयमस्तीति॥2॥ पदार्थः—(यः) जो (हव्यः) ग्रहण करने योग्य ईश्वर (स्तोतृभ्यः) अपनी स्तुति करने वालों के लिये धन देने वाला (अस्ति) है, उस (अप्रतीतम्) चक्षु आदि इन्द्रियों से अगोचर (धनदाम्) धन देने वाले (इन्द्रम्) परमेश्वर को (नमस्यन्) नमस्कार करता हुआ (अहम्) मैं (न) जैसे (जुष्टाम्) पूर्व काल में सेवन किये हुए (वसतिम्) घोंसले को (श्येनः) बाज पक्षी प्राप्त होता है, वैसे (यामन्) गमनशील अर्थात् चलायमान इस संसार में (उपमेभिः) उपमा देने के योग्य (अर्कैः) अनेक सूर्यों से (इत्) ही (उपपतामि) प्राप्त होता हूं॥2॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे श्येन अर्थात् वेगवान् पक्षी अपने पहिले सेवन किये हुए सुख देने वाले स्थान को स्थानान्तर से चलकर प्राप्त होता है, वैसे ही परमेश्वर को नमस्कार करते हुए मनुष्य उसी के बनाये इस संसार से सूर्य्य आदि लोकों के दृष्टान्तों में ईश्वर का निश्चय करके उसी की प्राप्ति करें, क्योंकि जितने इस संसार में रचे हुए पदार्थ हैं, वे सब रचने वाले का निश्चय कराते हैं और रचने वाले के विना किसी जड़ पदार्थ की रचना कभी नहीं हो सकती। जैसे इस व्यवहार में रचने वाले के विना कुछ भी पदार्थ नहीं बन सकता, वैसे ही ईश्वर की सृष्टि में भी जानना चाहिये। बड़ा आश्चर्य है कि ऐसे निश्चय हो जाने पर भी जो ईश्वर का अनादर करके नास्तिक हो जाते हैं, उनको यह बड़ा अज्ञान क्योंकर प्राप्त होता है॥2॥ अथेन्द्रशब्देन शूरवीरगुणा उपदिश्यन्ते॥ अब अगले मन्त्र में इन्द्र शब्द से शूरवीर के गुण प्रकाशित किये हैं॥ नि सर्व॑सेन इषु॒धीँर॑सक्त॒ सम॒र्यो गा अ॑जति॒ यस्य॒ वष्टि॑। चो॒ष्कू॒यमा॑ण इन्द्र॒ भूरि॑ वा॒मं मा प॒णिर्भू॑र॒स्मदधि॑ प्रवृद्ध॥3॥ नि। सर्व॑ऽसेनः। इ॒षु॒ऽधीन्। अ॒स॒क्त॒। सम्। अ॒र्यः। गाः। अ॒ज॒ति॒। यस्य॑। वष्टि॑। चो॒ष्कू॒यमा॑णः। इ॒न्द्र॒। भूरि॑। वा॒मम्। मा। प॒णिः। भूः॒। अ॒स्मत्। अधि॑। प्र॒ऽवृ॒द्ध॒॥3॥ पदार्थः—(नि) नितराम् (सर्वसेनः) सर्वाः सेना यस्य सः (इषुधीन्) इषवो बाणा धीयन्ते येषु तान् (असक्त) सज्ज। अत्र सज्ज धातोः बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। लोडर्थे लङ् व्यत्ययेनात्मनेपदं च। (सम्) संयोगे (अर्यः) वणिग्जनः। अर्य्यः स्वामिवैश्ययोः। (अष्टा॰3.1.103) इत्ययं शब्दो निपातितः। (गाः) पशून् (अजति) प्राप्य रक्षति (यस्य) पुरुषस्य (वष्टि) प्रकाशते (चोष्कूयमाणः) सर्वानाप्रावयन्। स्कुञ् आप्रवण इत्यस्य यङन्तं रूपम् (इन्द्र) शत्रूणां दारयितः (भूरि) बहु। भूरीति बहुनामसु पठितम्। (निघं॰3.1) (वामम्) वमत्युद्गिरति येन तम्। टुवमु उद्गिरणेऽस्माद्धातोः हलश्च इति घञ्। उपधावृद्धिनिषेधे प्राप्ते । अनाचमिकमिवमीनामिति वक्तव्यम्। (अष्टा॰वा॰7.3.34) इति वार्त्तिकेन वृद्धिः सिद्धा। (मा) निषेधे (पणिः) सत्यव्यवहारः (भूः) भव। अत्र लोडर्थे लुङ् न माङ्योग (अष्टा॰6.4.74) इत्यडभावः। (अस्मत्) स्पष्टार्थम् (अधि) उपरिभावे (प्रवृद्ध) महोत्तमगुणविशिष्ट॥3॥ अन्वयः—हे अधिप्रवृद्धेन्द्र! सर्वसेनः पणिश्चोष्कूयमाणस्त्वं भूरीषुधीन् धृत्वाऽर्यो गाः भूरि समजतीव न्यसक्त सज्जास्मद् वामं मा भूर्यस्माद्यस्य भवतः प्रतापो वष्टि विजयी च भवेः॥3॥ भावार्थः—अत्रवाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथावणिग्जनेन गाः पालयित्वा चारयित्वा दुग्धादिना व्यवहारसिद्धिर्निष्पाद्यते यथेश्वरेणोत्पादितस्य महतः सूर्यलोकस्य किरणा बाणवच्छेदकत्वेन सर्वान् पदार्थान् प्रवेश्य वायुनोपर्यधो गमयित्वा सर्वान् सरसान् पदार्थान् कृत्वा सुखानि निष्पादयन्ति तथा राजा प्रजाः पालयेत्॥3॥ पदार्थः—हे (अधिप्रवृद्ध) महोत्तमगुणयुक्त! (इन्द्र) शत्रुओं को विदीर्ण करने वाले (सर्वसेनः) जिसके सब सेना (पणिः) सत्य व्यवहारी (चोष्कूयमाणः) सब शत्रुओं को भगाने वाले आप (भूरि) बहुत (इषुधीन्) जिसमें प्राण रक्खे जाते हैं, उसको घर के जैसे (अर्य्यः) वैश्य (गाः) पशुओं को (समजति) चलाता और खवाता है, वैसे (न्यसक्त) शत्रुओं को दृढ़बन्धनों से बाँध और (अस्मत्) हम से (वामम्) अरुचिकर कर्म के कर्त्ता (मा भूः) मत हो, जिससे (यस्य) आपका प्रताप (वष्टि) प्रकाशित हो और आप विजयी हों॥3॥ भावार्थः—इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। राजा को चाहिये कि जैसे वैश्य गौओं का पालन तथा चराकर दुग्धादिकों से व्यवहार सिद्ध करता है और जैसे ईश्वर से उत्पन्न हुए सब लोकों में बड़े सूर्यलोक की किरणें बाण के समान छेदन करने वाली सब पदार्थों को प्रवेश करके वायु से ऊपर नीचे चलाकर रस सहित सब पदार्थों को करके सब सुख सिद्ध करते हैं, इसके समान राजा प्रजा का पालन करे॥3॥ इन्द्रशब्देन पुनः स एवार्थ उपदिश्यते॥ अगले मन्त्र में इन्द्र शब्द से उसी के गुणों का उपदेश किया है॥ वधी॒र्हि दस्युं॒ ध॒निनं॑ घ॒नेन॒ एक॒श्चर॑न्नुपशा॒केभि॑रिन्द्र। धनो॒रधि॑ विषु॒णक्ते व्या॑य॒न्नय॑ज्वानः सन॒काः प्रेति॑मीयुः॥4॥ वधीः॑। हि। दस्यु॑म्। ध॒निन॑म्। घ॒नेन॑। एक॑ः। चर॑न्। उ॒प॒ऽशा॒केभिः॑। इन्द्र॒। धनोः॑। अधि॑। वि॒षु॒णक्। ते। वि। आ॒य॒न्। अय॑ज्वानः। स॒न॒काः। प्रऽइ॑तिम्। ई॒युः॒॥4॥ पदार्थः—(वधीः) हिन्धि। अत्र लोडर्थे लुङडभावश्च। (हि) निश्चयार्थे (दस्युम्) बलान्यायाभ्यां परस्वापहर्त्तारम् (धनिनम्) धार्मिकं धनाढ्यम्। (घनेन) वज्राख्येन शस्त्रेण। मूर्तौ घनः। (अष्टा॰3.3.77) इति घनशब्दो निपातितस्तेन काठिन्यादिगुणयुक्तो हि शस्त्रविशेषो गृह्यते। अत्र ईषाअक्षादिषु च छन्दसि प्रकृतिभावमात्रं वक्तव्यम्। (अष्टा॰6.1.127) इति वार्त्तिकेन प्रकृतिभावः। अत्र सायणाचार्य्येण द्रष्टव्यमिति भाष्यकारपाठमबुध्वा वक्तव्यमित्यशुद्धः पाठो लिखितः। मूलवार्त्तिकस्यापि पाठो न बुद्धः। (एकः) यथैकोऽपि परमेश्वरः सूर्यलोको वा (चरन्) जानन् प्राप्तः सन् (उपशाकेभिः) उपशक्यन्ते यैः कर्मभिस्तैः। बहुलं छन्दसि इति भिस ऐस् न। (इन्द्र) ऐश्वर्ययुक्त शूरवीर (धनोः) धनुषो ज्यायाः (अधि) उपरिभावे (विषुणक्) वेविषत्यधर्मेण ये ते विषवस्तान् नाशयति सः। अत्र अन्तर्गतो ण्यर्थः। (ते) तव (वि) विशेषार्थे (आयन्) यन्ति प्राप्नुवन्ति। अत्र लडर्थे लङ्। (अयज्वानः) अयाक्षुस्ते यज्वानो न यज्वानोऽयज्वानः (सनकाः) सनन्ति सेवन्ते परपदार्थान् ये ते। अत्र क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोरपूर्वस्यापि। (उणा॰2.32) इत्यनेन क्वुन् प्रत्ययः। (प्रेतिम्) प्रयन्ति म्रियन्ते येन तं मृत्युम् (ईयुः) प्राप्नुयुः। अत्र लङर्थे लिट्॥4॥ अन्वयः—हे इन्द्र शूरवीर! यथेश्वरः सूर्य्यलोकश्चोपशाकेभिरेकश्चरन् दुष्टान् हिनस्ति, तथैकाकी त्वं धनेन दस्युं वधीर्हिन्धि विनाशय विषुणक् त्वं धनोरधि बाणान् सक्त्वा दस्यून्निवार्य धनिनं वर्द्धय। यथेश्वरस्य निन्दकाः सूर्यलोकस्य शत्रवो धनेन सामर्थ्येन किरणसमूहेन वा नाशं व्यायन् वियन्ति तथा हिते तवायज्वानः सनकाः प्रेतिमीयुर्यथा प्राप्नुयुस्तथैव यतस्व॥4॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथेश्वरो जातशत्रुः सूर्यलोकोऽपि निवृतवृत्रो भवति, तथैव मनुष्यैर्दस्यून् हत्वा धनिनो ह्यवित्वाऽजातशत्रुभिर्भवितव्यमिति॥4॥ पदार्थः—हे (इन्द्र) ऐश्वर्ययुक्त शूरवीर! एकाकी आप जैसे ईश्वर वा सूर्यलोक (उपशाकेभिः) सामर्थ्यरूपी कर्मों से (एकः) एक ही (चरन्) जानता हुआ दुष्टों को मारता है, वैसे (घनेन) वज्ररूपी शस्त्र से (दस्युम्) बल और अन्याय से दूसरे के धन को हरने वाले दुष्ट को (वधीः) नाश कीजिये और (विषुणक्) अधर्म से धर्मात्माओं को दुःख देने वालों के नाश करने वाले आप (धनोः) धनुष् के (अधि) ऊपर बाणों को निकाल कर दुष्टों को निवारण करके (धनिनम्) धार्मिक धनाढ्य की वृद्धि कीजिये। जैसे ईश्वर की निन्दा करने वाले तथा सूर्यलोक के शत्रु मेघावयव (घनेन) सामर्थ्य वा किरणसमूह से नाश को (व्यायन्) प्राप्त होते हैं, वैसे ही निश्चय करके (ते) तुम्हारे (अयज्वानः) यज्ञ को न करने तथा (सनकाः) अधर्म से औरों के पदार्थों का सेवन करने वाले मनुष्य (प्रेतिम्) मरण को (ईयुः) प्राप्त हों, वैसा यत्न कीजिये॥4॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे ईश्वर शत्रुओं से रहित तथा सूर्यलोक भी मेघ से निवृत्त हो जाता है, वैसे ही मनुष्यों को चोर, डाकू वा शत्रुओं को मार और धनवाले धर्मात्माओं की रक्षा करके शत्रुओं से रहित होना अवश्य चाहिये॥4॥ अथेन्द्रशब्देन शूरवीरकृत्यमुपदिश्यते॥ अब अगले मन्त्र में इन्द्रशब्द से शूरवीर के काम का उपदेश किया है॥ परा॑ चिच्छी॒र्षा व॑वृजु॒स्त इ॒न्द्राय॑ज्वानो॒ यज्व॑भिः॒ स्पर्ध॑मानाः। प्र यद्दि॒वो ह॑रिवः स्थातरुग्र॒ निर॑व्र॒ताँ अ॑धमो॒ रोद॑स्योः॥5॥1॥ परा॑। चि॒त्। शी॒र्षा। व॒वृ॒जुः॒। ते। इ॒न्द्र॒। अय॑ज्वानः। यज्व॑ऽभिः। स्पर्ध॑मानाः। प्र। यत्। दि॒वः। ह॒रि॒ऽवः॒। स्था॒तः॒। उ॒ग्र॒। निः। अ॒व्र॒तान्। अ॒ध॒मः॒। रोद॑स्योः॥5॥ पदार्थः—(परा) दूरीकरणे (चित्) उपमायाम् (शीर्षा) शिरांसि। अत्र अचि शीर्षः। (अष्टा॰6.1.62) इति शीर्षादेशः। शेश्छन्दसि ब॰ इति शेर्लोपः। (ववृक्षुः) त्यक्तवन्तः (ते) वक्ष्यमाणाः (इन्द्र) शत्रुविदारयितः शूरवीर (अयज्वानः) यज्ञानुष्ठानं त्यक्तवन्तः (यज्वभिः) कृतयज्ञानुष्ठानैः सह (स्पर्द्धमानाः) ईर्ष्यकाः (प्र) प्रकृष्टार्थे (यत्) यस्मात् (दिवः) प्रकाशस्य (हरिवः) हरयोऽश्वहस्त्यादयः प्रशस्ताः सेनासाधका विद्यन्ते यस्य स हरिवाँस्तत्सम्बुद्धौ (स्थातः) यो युद्धे तिष्ठतीति तत्सम्बुद्धौ (उग्र) दुष्टान् प्रति तीक्ष्णव्रत। (निः) नितराम् (अव्रतान्) व्रतेन सत्याचरणेन हीनान् मिथ्यावादिनो दुष्टान्। (अधमः) शब्दैः शिक्षय (रोदस्योः) द्यावापृथिव्योः। रोदस्योरिति द्यावापृथिव्योर्नामसु पठितम्। (निघं॰3.30)॥5॥ अन्वयः—हे हरिवो युद्धं प्रति प्रस्थातरुग्रेन्द्र यथा प्रस्थातोग्रेन्द्र! सूर्यलोको रोदस्योः प्रकाशाकर्षणे कुर्वन् वृत्रावयवाँश्छित्वा पराधमति तथैव त्वं यद्येऽयज्वानो यज्वभिः स्पर्द्धमानाः सन्ति, ते यथा शीर्षा शिरांसि ववृजुस्त्यक्तवन्तो भवेयुस्तानव्रताँस्त्वं निरधमो नितरां शिक्षय दण्डय॥5॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा सूर्यो दिनं पृथिव्यादिकं प्रकाशं च धृत्वा वृत्रान्धकारं निवार्य वृष्ट्या सर्वान् प्राणिनः सुखयति, तथैव मनुष्यैः सद्गुणान् धृत्वाऽसद्गुणाँस्त्यक्त्वाऽधार्मिकान् दण्डयित्वा विद्यासुशिक्षाधर्मोपदेशवर्षणेन सर्वान् प्राणिनः सुखयित्वा सत्यराज्यं प्रचारणीयमिति॥5॥ पदार्थः—हे (हरिवः) प्रशंसित सेना आदि के साधन घोड़े हाथियों से युक्त (प्रस्थातः) युद्ध में स्थित होने और (उग्र) दुष्टों के प्रति तीक्ष्णव्रत धारण करने वाले (इन्द्र) सेनापति! (चित्) जैसे हरण आकर्षण गुण युक्त किरणवान् युद्ध में स्थित होने और दुष्टों को अत्यन्त ताप देने वाला सूर्यलोक (रोदस्योः) अन्तरिक्ष और पृथिवी का प्रकाश और आकर्षण करता हुआ मेघ के अवयवों को छिन्न-भिन्न कर उसका निवारण करता है, वैसे आप (यत्) जो (अयज्वानः) यज्ञ के न करने वाले (यज्वभिः) यज्ञ करने वालों से (स्पर्द्धमानाः) ईर्षा करते हैं, वे जैसे (शीर्षाः) अपने शिरों को (ते) तुम्हारे सकाश से (ववृजुः) छोड़ने वाले हों, वैसे उन (अव्रतान्) सत्याचरण आदि व्रतों से रहित मनुष्यों को (निरधमः) अच्छे प्रकार दण्ड देकर शिक्षा कीजिये॥5॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सूर्य दिन और पृथिवी और प्रकाश को धारण तथा मेघ रूप अन्धकार को निवारण करके वृष्टि द्वारा सब प्राणियों को सुख युक्त करता है, वैसे ही मनुष्यों को उत्तम-उत्तम गुणों का धारण खोटे गुणों को छोड़ धार्मिकों की रक्षा और अधर्म्मी दुष्ट मनुष्यों को दण्ड देकर विद्या, उत्तम शिक्षा और धर्मोपदेश की वर्षा से सब प्राणियों को सुख देके सत्य के राज्य का प्रचार करना चाहिये॥5॥ पुनस्तस्य किं कृत्यमित्युपदिश्यते॥ फिर उसका क्या कार्य है, यह उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अयु॑युत्सन्ननव॒द्यस्य॒ सेना॒मया॑तयन्त क्षि॒तयो॒ नव॑ग्वाः। वृ॒षा॒युधो॒ न वध्र॑यो॒ निर॑ष्टाः प्र॒वद्भि॒रिन्द्रा॑च्चि॒तय॑न्त आयन्॥6॥ अयु॑युत्सन्। अ॒न॒व॒द्यस्य॑। सेना॑म्। अया॑तयन्त। क्षि॒तयः॑। नव॑ऽग्वाः। वृ॒ष॒ऽयुधः॑। न। वध्र॑यः। निःऽअ॑ष्टाः। प्र॒वत्ऽभिः॑। इन्द्रा॑त्। चि॒तय॑न्तः। आ॒य॒न्॥6॥ पदार्थः—(अयुयुत्सन्) युद्धेच्छां कुर्य्युः। अत्र लिडर्थे लङ्। व्यत्ययेन परस्मैपदं च (अनवद्यस्य) सद्गुणैः प्रशंसनीयस्य सेनाध्यक्षस्य (सेनाम्) चतुरङ्गिणीं सम्पाद्य (अपातयन्त) सुशिक्षया प्रयत्नवतीं संस्कुर्वन्तु (क्षितयः) क्षियन्ति क्षयं प्राप्नुवन्ति निवसन्ति ये ते मनुष्याः। क्षितय इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं॰2.3) क्षि निवासगत्योरर्थयोर्वर्त्तमानाद् धातोः क्तिच् क्तौ च संज्ञायाम्। (अष्टा॰3.3.174) अनेन क्तिच्। (नवग्वाः) नवीनशिक्षाविद्याप्राप्तः प्रापयितारश्च। नवगतयो नवनीतगतयो वा। (निरु॰11.19) (वृषायुधः) ये वृषेण वीर्यवता शूरवीरेण सह युध्यन्ते ते। वृषोपपदे क्विप् च इति क्विप्। अन्येषामपि दृश्यते इति दीर्घः। (न) इव (वध्रयः) ये वध्यन्ते निर्वीर्या नपुंसका वीर्य्यहीनास्ते (निरष्टाः) ये नितरां अश्यन्ते व्याप्यन्ते शत्रुभिर्बलेन ते (प्रवद्भिः) ये नीचमार्गैः प्रवन्ते प्लवन्ते तैः (इन्द्रात्) शूरवीरात् (चितयन्तः) धनुर्विद्यया प्रहारादिकं संजानन्तः (आयन्) ईयुः। अत्र लिङर्थे लङ्॥6॥ अन्वयः—हे नवग्वा वृषायुधश्चितयन्तः क्षितयो मानुषा! भवन्तो यस्यानवद्यस्य सेनामयातयन्त दुष्टैः शत्रुभिः सहायुयुत्सन् यस्मादिन्द्रात् सेनाध्यक्षात् वध्रयो नेव शत्रवश्चितयन्तो निरष्टाः सन्तः प्रवद्भिर्मार्गैरायन् पलायेरँस्तं सेनाध्यक्षं स्वीकुर्वन्तु॥6॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। ये मानवाः शरीरात्मबलयुक्तं शूरवीरं धार्मिकं मनुष्यं सेनाध्यक्षं कृत्वा सर्वथोत्कृष्टां सेनां सम्पाद्य यदा दुष्टैः सह युद्धः कुर्वन्ति, तदा यथा सिंहस्य समीपादजा वीरस्य समीपाद्भीरवः सूर्यस्य प्रतापाद् वृत्रावयवा नश्यन्ति, तथा तेषां शत्रवो नष्टसुखादर्शितपृष्ठा इतस्ततः पलायन्ते। तस्मात्सर्वैमनुष्यरीदृशं सामर्थ्यं सम्पाद्य राज्यं भोक्तव्यमिति॥6॥ पदार्थः—हे (नवग्वाः) नवीन-नवीन शिक्षा वा विद्या के प्राप्त करने और कराने (वृषायुधः) अतिप्रबल शत्रुओं के साथ युद्ध करने (चितयन्तः) युद्ध विद्या से युक्त (क्षितयः) मनुष्य लोगो! आप (अनवद्यस्य) जिस उत्तम गुणों से प्रशंसनीय सेनाध्यक्ष की (सेनाम्) सेना को (अयातयन्त) उत्तम शिक्षा से यत्नवाली करके शत्रुओं के साथ (अयुयुत्सन्) युद्ध की इच्छा करो, जिस (इन्द्रात्) शूरवीर सेनाध्यक्ष से (वध्रयः) निर्बल नपुंसकों के (न) समान शत्रुलोग (निरष्टाः) दूर-दूर भागते हुए (प्रवद्भिः) पलायन योग्य मार्गों से (आयन्) निकल जावें, उस पुरुष को सेनापति कीजिये॥6॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य शरीर और आत्मबल वाले शूरवीर धार्मिक मनुष्य को सेनाध्यक्ष और सर्वथा उत्तम सेना को सम्पादन करके जब दुष्टों के साथ युद्ध करते हैं, तभी जैसे सिंह के समीप बकरी और वीर मनुष्य के समीप से भीरु मनुष्य और सूर्य के ताप से मेघ के अवयव नष्ट होते हैं, वैसे ही उक्त वीरों के समीप से शत्रु लोग सुख से रहित और पीठ दिखाकर इधर-उधर भाग जाते हैं। इससे सब मनुष्यों को इस प्रकार का सामर्थ्य सम्पादन करके राज्य का भोग सदा करना चाहिये॥6॥ पुनरिन्द्रशब्देन शूरवीरकर्त्तव्यमुपदिश्यते॥ फिर अगले मन्त्र में इन्द्र शब्द से शूरवीर के काम का उपदेश किया है॥ त्वमे॒तान् रु॑द॒तो जक्ष॑त॒श्चायो॑धयो॒ रज॑स इन्द्र पा॒रे। अवा॑दहो दि॒व आ दस्यु॑मु॒च्चा प्र सु॑न्व॒तः स्तु॑व॒तः शंस॑मावः॥7॥ त्वम्। ए॒तान। रु॒द॒तः। जक्ष॑तः। च॒। अयो॑धयः। रज॑सः। इ॒न्द्र॒। पारे॒। अव॑। अ॒द॒हः॒। दि॒वः। आ। दस्यु॑म्। उ॒च्चा। प्र। सु॒न्व॒तः। स्तु॒व॒तः। शंस॑म्। आ॒वः॒॥17॥ पदार्थः—(त्वम्) युद्धविद्याविचक्षणः (एतान्) परपीडाप्रदान् दुष्टान् शत्रून् (रुदतः) रोदनं कुर्वतः (जक्षतः) भक्षणसहने कुर्वतः (च) समुच्चये (अयोधयः) सम्यक् योधय। अत्र लोडर्थे लङ्। (रजसः) पृथिवीलोकस्य। लोका रजांस्युच्यन्ते। (निरु॰4.19) (इन्द्र) राज्यैश्वर्ययुक्त (पारे) परभागे (अव) अर्वागर्थे (अदहः) दह (दिवः) सुशिक्षयेश्वरधर्मशिल्पयुद्धविद्यापरोपकारादिप्रकाशात् (आ) समन्तात् (दस्युम्) बलादन्यायेन परपदार्थहर्त्तारम् (उच्चा) उच्चानि सुखानि कर्माणि वा (प्र) प्रकृष्टार्थे (सुन्वतः) निष्पादयतः (स्तुवतः) गुणस्तुतिं कुर्वतः (शंसम्) शंसति येन शास्त्रबोधेन तम् (आवः) रक्ष प्राप्नुहि वा॥7॥ अन्वयः—हे इन्द्र सेनैश्वर्ययुक्त सेनाध्यक्ष! त्वमेतान् दुष्टकर्मकारिणो रुदतो रोदनं कुर्वतो शत्रून् वा दस्युं च स्वकीयभृत्यान् जक्षतो बहुविधभोजनादिप्रापितान् कारितहर्षांश्चायोधयः। एतान् धर्मशत्रून् रजसः पारे कृत्वाऽवादहः। एवं दिव उच्चोत्कृष्टानि कर्माणि प्रसुन्वत आस्तुवतस्तेषां शंसं च प्रावः॥7॥ भावार्थः—मनुष्यैर्युद्धार्थं विविधं कर्म कर्त्तव्यम्। प्रथमं स्वसेनास्थानां पुष्टिहर्षकरणं दुष्टानां बलोत्साहभञ्जनसम्पादनं नित्यं कार्यम्। यथा सूर्यः स्वकिरणैः सर्वान् प्रकाश्य वृत्रान्धकारनिवारणाय प्रवर्त्तते, तथा सर्वदोत्तमकर्मगुणप्रकाशनाय दुष्टकर्मदोषनिवारणाय च नित्यं प्रयत्नः कर्त्तव्य इति॥7॥ पदार्थः—हे (इन्द्र) सेना के ऐश्वर्य से युक्त सेनाध्यक्ष! (त्वम्) आप (एतान्) इन दूसरों को पीड़ा देने दुष्टकर्म करने वाले (रुदतः) रोते हुए जीवों (च) और (दस्युम्) डाकुओं को दण्ड दीजिये तथा अपने भृत्यों को (जक्षतः) अनेक प्रकार के भोजन आदि देते हुए आनन्द करने वाले मनुष्यों को उनके साथ (अयोधयः) अच्छे प्रकार युद्ध कराइये और इन धर्म के शत्रुओं को (रजसः) पृथिवी लोक के (पारे) परभाग में करके (अवादहः) भस्म कीजिये। इसी प्रकार (दिवः) उत्तम शिक्षा से ईश्वर, धर्म, शिल्प, युद्धविद्या और परोपकार आदि के प्रकाशन से (उच्चा) उत्तम-उत्तम कर्म वा सुखों को (प्रसुन्वतः) सिद्ध करने तथा (आस्तुवतः) गुणस्तुति करने वालों की (प्रावः) रक्षा कीजिये और उनकी (शंसम्) प्रशंसा को प्राप्त हूजिये॥7॥ भावार्थः—मनुष्यों को युद्ध के लिये अनेक प्रकार के कर्म करने अर्थात् पहिले अपनी सेना के मनुष्यों की पुष्टि, आनन्द तथा दुष्टों का दुर्बलपन वा उत्साह भङ्ग नित्य करना चाहिये। जैसे सूर्य अपनी किरणों से सबको प्रकाशित करके मेघ के अन्धकार निवारण के लिये प्रवृत्त होता है, वैसे सब काल में उत्तम कर्म वा गुणों के प्रकाश और दुष्ट कर्म के दोषों की निवृत्ति के लिये नित्य यत्न करना चाहिये॥7॥ पुनरिन्द्रकृत्यमुपदिश्यते॥ फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कृत्य का उपदेश किया है॥ च॒क्रा॒णासः॑ परी॒णहं॑ पृथि॒व्या हिर॑ण्येन म॒णिना॒ शुम्भ॑मानाः। न हि॑न्वा॒नास॑स्तितिरु॒स्त इन्द्रं॒ परि॒ स्पशो॑ अदधा॒त् सूर्ये॑ण॥8॥ च॒क्रा॒णासः॑। प॒रि॒ऽनह॑म्। पृ॒थि॒व्याः। हिर॑ण्येन। म॒णिना॑। शुम्भ॑मानाः। न। हि॒न्वा॒नासः॑। ति॒ति॒रुः॒। ते। इन्द्र॑म्। परि॑। स्पशः॑। अ॒द॒धा॒त्। सूर्ये॑ण॥8॥ पदार्थः—(चक्राणासः) भृशं युद्धं कुर्वाणाः (परीणहम्) परितस्सर्वतः प्रबन्धनं सुखाच्छादकत्वेन व्यापनं वा। णह बन्धन इत्यस्मात् क्विप् च इति क्विप् नहिवृति॰ (अष्टा॰6.3.116) अनेनादेदीर्घः। (पृथिव्याः) भूमे राज्यस्य (हिरण्येन) न्यायप्रकाशेन सुवर्णादिधातुमयेन वा (मणिना) आभूषणेन (शुम्भमानाः) शोभायुक्ताः। (न) निषेधार्थे (हिन्वानासः) सुखं सम्पादयन्तः (तितिरुः) प्लवन्त उल्लङ्घयन्ति। अत्र लडर्थे लिट्। (ते) शत्रवो दुष्टा मनुष्याः (इन्द्रम्) सबलं सेनाध्यक्षम् (परि) सर्वतो भावे (स्पशः) ये स्पशन्ति ते। अत्र क्विप् प्र॰। (अदधात्) दधाति। अत्र लडर्थे लङ्। (सूर्येण) सवितृमण्डलेनेव॥8॥ अन्वयः—यथा यान् सूर्य्यः पर्य्यदधात् परिदधाति ते वृत्रावयवा घनाः सूर्यस्य प्रकाशं स्पशो बाधमानाः पृथिव्याः परीणहं चक्राणासो हिरण्येन मणिनेव सूर्य्येण शुम्भमाना हिन्वानास इन्द्रं न तितिरुर्न प्लवन्ते नोल्लङ्घयन्ति तथा स्वसेनाध्यक्षादीञ्जनाँञ्छत्रवो बाधितुं समर्था यथा न स्युस्तथा सर्वैरनुष्ठैयम्॥8॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा परमात्मना सूर्येण सह प्रकाशाकर्षणादीनि कर्माणि निबद्धानि तथैव विद्याधर्मन्यायशूरवीरसेनादिसामग्रीप्राप्तेन पुरुषेण सह पृथिवीराज्यं नियोजितमिति॥8॥ पदार्थः—जैसे जिनको सूर्य्य (पर्य्यदधात्) सब ओर से धारण करता है (ते) वे मेघ के अवयव बादल सूर्य के प्रकाश को (स्पशः) बाँधने वाले (पृथिव्याः) पृथिवी को (परीणहम्) चौतर्फी घेरे हुए के समान (चक्राणासः) युद्ध करते हुए (हिरण्येन) प्रकाशरूप (मणिना) मणि से जैसे (सूर्य्येण) सूर्य्य के तेज से (शुम्भमानाः) शोभायमान (हिन्वानासः) सुखों को सम्पादन करते हुए (इन्द्रम्) सूर्यलोक को (न) नहीं (तितिरुः) उल्लङ्घन कर सकते हैं, वैसे ही सेनाध्यक्ष अपने धार्मिक शूरवीर आदि को शत्रुजन जैसे जीतने को समर्थ न हों, वैसा प्रयत्न सब लोग किया करें॥8॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे परमेश्वर ने सूर्य के साथ प्रकाश आकर्षणादि कर्मों का निबन्धन किया है, वैसे ही विद्या, धर्म, न्याय, शूरवीरों की सेनादि सामग्री को प्राप्त हुए पुरुष के साथ इस पृथिवी के राज्य को नियुक्त किया है॥8॥ पुनरिन्द्रस्य कृत्यमुपदिश्यते॥ फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कृत्य का उपदेश किया है॥ परि॒ यदि॑न्द्र॒ रोद॑सी उ॒भे अबु॑भोजीर्महि॒ना वि॒श्वतः॑ सीम्। अम॑न्यमानाँ अ॒भि मन्य॑मानै॒र्निर्ब्रह्मभि॑रधमो॒ दस्यु॑मिन्द्र॥9॥ परि॑। यत्। इ॒न्द्र॒। रोद॑सी॒ इति॑। उ॒भे इति॑। अबु॑भोजीः। म॒हि॒ना। वि॒श्वतः॑। सी॒म्। अम॑न्यमानान्। अ॒भि। मन्य॑मानैः। निः। ब्र॒ह्मऽभिः॑। अ॒ध॒मः॒। दस्यु॑म्। इ॒न्द्र॒॥9॥ पदार्थः—(परि) सर्वतो भावे (यत्) यस्मात् (इन्द्र) ऐश्वर्ययोजक राजन् (रोदसी) भूमिप्रकाशौ (उभे) द्वे (अबुभोजीः) आकर्षणेन न्यायेन वा पालयसि पालयति वा। अत्र भुज पालनाभ्यवहारयोर्लडर्थे लङि सिपि बहुलं छन्दसि इति शपः स्थान आदिष्टस्य श्नमः स्थाने श्लुः श्लौ इति द्वित्वम् बहुलं छन्दसि इति इडागमश्च। (महिना) महिम्ना। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वा यथेष्कर्तारमध्वर इति मलोपः। (विश्वतः) सर्वतः (सीम्) सुखप्राप्तिः। सीमिति पदनामसु पठितम्। (निघं॰4.2) अनेन प्राप्त्यर्थो गृह्यते। सीमिति परिग्रहार्थीयः। (निरु॰1.7) (अमन्यमानान्) अज्ञानहठाग्रहयुक्तान् सूर्य्यप्रकाशनिरोधकान् मेघावयवान् वा (अभि) आभिमुख्ये (मन्यमानैः) विद्यार्जवयुक्तैर्दुराग्रहरहितैर्मनुष्यैर्ज्ञानसम्पादकैः किरणैर्वा (निः) सातत्ये (ब्रह्मभिः) वेदैर्ब्रह्मविद्भिर्ब्राह्मणैर्वा। ब्रह्म हि ब्राह्मणः। (शत॰ब्रा॰5.1.1.11) (अधमः) शिक्षय अग्निना संयोजयति वा। लोडर्थे लडर्थे वा लङ्। (दस्युम्) दुष्टकर्मणा सह वर्त्तमानां परद्रोहिणं परस्वहर्त्तारं चोरं शत्रुं वा (इन्द्र) राज्यैश्वर्ययुक्त सेनाध्यक्ष शूरवीर मनुष्य॥9॥ अन्वयः—हे इन्द्र! त्वं यथेन्द्रः सूर्यलोको महिना महिम्नोभे रोदसी सीं विश्वतः पर्युबुभोजीः। मन्यमानैर्ब्रह्मभिर्बृहत्तमैः किरणैर्दस्युं वृत्रं मेघममन्यमानान्मेघावयवान् घनान् यद्यस्मादभिनिरधमः। अभितो नितरां स्वतापाग्नियुक्तान् कृत्वा निवारयति तथा विश्वतो महिम्ना सीमुभे रोदसी पर्यबुभोजीः सर्वतो भुग्धि। एवं च हे इन्द्र! मन्यमानैर्ब्रह्मभिरमन्यमानान् मनुष्यान् दस्युं दुष्टपुरुषं चाभिनिरधम आभिमुख्यतया शिक्षय॥9॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यलोकः सर्वान् पृथिव्यादिमूर्तिमतो लोकान् प्रकाश्याकर्षणेन धृत्वा पालको भूत्वा वृत्ररात्र्यन्धकारान्निवारयति, तथैव हे मनुष्या! भवन्तः सुशिक्षितैर्विद्वद्भिर्मूर्खाणां मूढतां निवार्य दुष्टशत्रून् शिक्षित्वा महद्राज्यसुखं नित्यं भुञ्जीरन्निति॥9॥ पदार्थः—हे (इन्द्र) ऐश्वर्य्य का योग करने वाले राजन्! आपको योग्य है कि जैसे सूर्यलोक (महिना) अपनी महिमा से (उभे) दोनों (रोदसी) प्रकाश और भूमि को (सीम्) जीवों के सुख की प्राप्ति के लिये (विश्वतः) सब प्रकार आकर्षण से पालन करता और (मन्यमानैः) ज्ञानसम्पादक (ब्रह्मभिः) बड़े आकर्षणादि बलयुक्त किरणों से (दस्युम्) मेघ और (अमन्यमानान्) सूर्य्य प्रकाश के रोकने वाले मेघ के अवयवों को (निरधमः) चारों ओर से अपने तापरूप अग्नि करके निवारण करता है, वैसे सब प्रकार अपनी महिमा से प्राणियों के सुख के लिये (उभे) दोनों (रोदसी) प्रकाश और पृथिवी का (पर्य्यबुभोजीः) भोग कीजिये। इसी प्रकार हे (इन्द्र) राज्य के ऐश्वर्य्य से युक्त सेनाध्यक्ष शूरवीर पुरुष! आप (मन्यमानैः) विद्या की नम्रता से युक्त हठ दुराग्रह रहित (ब्रह्मभिः) वेद के जानने वाले विद्वानों से (अमन्यमानान्) अज्ञानी दुराग्रही मनुष्यों को (अभिनिरधमः) साक्षात्कार शिक्षा कराया कीजिये॥9॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्यलोक सब पृथिव्यादि मूर्त्तिमान् लोकों का प्रकाश, आकर्षण से धारण और पालन करने वाला होकर मेघ और रात्रि के अन्धकार को निवारण करता है, वैसे ही हे मनुष्यो! आप लोग उत्तम शिक्षित विद्वानों से मूर्खों की मूढ़ता छुड़ा और दुष्ट शत्रुओं को शिक्षा देकर बड़े राज्य के सुख का भोग नित्य कीजिये॥9॥ पुनरिन्द्रकर्माण्युपदिश्यन्ते॥ फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कर्मों का उपदेश किया है॥ न ये दि॒वः पृ॒थि॒व्या अन्त॑मा॒पुर्न मा॒याभि॑र्धन॒दां प॒र्यभू॑वन्। युजं॒ वज्रं॑ वृष॒भश्च॑क्र॒ इन्द्रो॒ निर्ज्योति॑षा॒ तम॑सो॒ गा अ॑दुक्षत्॥10॥2॥ न। ये। दि॒वः। पृ॒थि॒व्याः। अन्त॑म्। आ॒पुः। न। मा॒याभिः॑। ध॒न॒ऽदाम्। प॒रि॒ऽअभू॑वन्। युज॑म्। वज्र॑म्। वृ॒ष॒भः। च॒क्रे॒। इन्द्रः॑। निः। ज्योति॑षा। तम॑सः। गाः। अ॒धु॒क्ष॒त्॥10॥ पदार्थः—(न) निषेधार्थे (ये) मेघावयवघनवद्दस्य्वादयः शत्रवः (दिवः) सूर्यप्रकाशस्येव न्यायबलपराक्रमदीप्तेः (पृथिव्याः) पृथिवीलोकस्यान्तरिक्षस्येव पृथिवीराज्यस्य। पृथिवीत्यन्तरिक्षनामसु पठितम्। (निघं॰1.3) पदनामसु च। (निघं॰5.3) अनेन सुखप्राप्तिहेतुसार्वभौमराज्यं गृह्यते। (अन्तम्) सीमानम् (आपुः) प्राप्नुवन्ति। अत्र लडर्थे लिट्। (न) निषेधार्थे (मायाभिः) गर्जनान्धकारविद्युदादिवत्कपटधूर्त्तताधर्मादिभिः (धनदाम्) वृष्टिवद्राजनीतिम् (पर्य्यभूवन्) परितस्सर्वतस्तिरकुर्वन्ति (युजम्) यो युज्यते तम्। अत्र क्विप् प्र॰ (वज्रम्) छेदकत्वादिगुणयुक्तं किरणविद्युदाख्यादिशस्त्रादिकम्। वज्र इति वज्रनामसु पठितम्। (निघं॰2.20) (वृषभः) जलवद्वर्षयति शस्त्रसमूहम् (चक्रे) करोति। अत्र लडर्थे लिट्। (इन्द्रः) सूर्यलोकसदृक् शूरवीरसभाध्यक्षो राजा (निः) नितराम् (ज्योतिषा) प्रकाशवद्विद्यान्यायादिसद्गुणप्रकाशेन (तमसः) अन्धकारवदविद्याछलाधर्मव्यवहारस्य (गाः) पृथिवी इव मन आदीन्द्रियाणि (अधुक्षत्) प्रपिपूर्द्धि। अत्र लोडर्थे लुङ्॥10॥ अन्वयः—हे सभेश! त्वं यथाऽस्य वृत्रस्य ये घनादयोऽवयवा दिवः सूर्य्यप्रकाशस्य पृथिव्या अन्तरिक्षस्य चान्तं नापुर्मायाभिर्धनदां न पर्यभूवन् तानुपरि वृषभ इन्द्रो युजं वज्रं प्रक्षिप्य ज्योतिषा तमस आवरणं निश्चक्रे गा अधुक्षत् तथा शत्रुषु वर्त्तस्व॥10॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः सूर्यस्य स्वभावप्रकाशसदृशानि कर्माणि कृत्वा सर्वशत्रवान्यायाऽन्धकारं विनाश्य धर्मेण राज्यं सेवनीयम्। न हि मायाविनां कदाचित् स्थिरं राज्यं जायते तस्मात् स्वयममायाविभिर्विद्वद्भिः शत्रुप्रयुक्तां मायां निवार्य्य राज्यकरणायोद्यतैर्भवितव्यमिति॥10॥ पदार्थः—हे सभा के स्वामी! आप जैसे इस मेघ के (ये) जो बादलादि अवयव (दिवः) सूर्य के प्रकाश और (पृथिव्याः) अन्तरिक्ष की (अन्तम्) मर्यादा को (नापुः) नहीं प्राप्त होते (मायाभिः) अपनी गर्जना अन्धकार और बिजली आदि माया से (धनदाम्) पृथिवी का (न) (पर्यभूवन्) अच्छे प्रकार आच्छादन नहीं कर सकते हैं, उन पर (वृषभः) वृष्टिकर्त्ता (इन्द्रः) छेदन करनेहारा सूर्य (युजम्) प्रहार करने योग्य (वज्रम्) किरण समूह को फेंक के (ज्योतिषा) अपने तेज प्रकाश से (तमसः) अन्धेरे को (निश्चक्रे) निकाल देता और (गाः) पृथिवी लोकों को वर्षा से (अधुक्षत्) पूर्ण कर देता है, वैसे जो शत्रुजन न्याय के प्रकाश और भूमि के राज्य के अन्त को न पावें, धन देने वाली राजनीति का नाश न कर सकें, उन वैरियों पर अपनी प्रभुता विद्यादान से अविद्या की निवृत्ति और प्रजा को सुखों से पूर्ण किया कीजिये॥10॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को योग्य है कि सूर्य के तेजरूप स्वभाव और प्रकाश के सदृश कर्म कर और सब शत्रुओं के अन्यायरूप अन्धकार का नाश करके धर्म से राज्य का सेवन करें, क्योंकि छली कपटी लोगों का राज्य स्थिर कभी नहीं होता। इससे सबको छलादि दोष रहित विद्वान् होके शत्रुओं की माया में न फँस के राज्य का पालन करने के लिये अवश्य उद्योग करना चाहिये॥1॥ पुनस्तस्येन्द्रस्य कृत्यमुपदिश्यते॥ फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कर्मों का उपदेश किया है॥ अनु॑ स्व॒धाम॑क्षर॒न्नापो॑ अ॒स्याव॑र्धत॒ मध्य॒ आ ना॒व्या॑नाम्। स॒ध्री॒चीने॑न॒ मन॑सा॒ तमिन्द्र॒ ओजि॑ष्ठेन॒ हन्म॑नाहन्न॒भि द्यून्॥11॥ अनु॑। स्व॒धाम्। अ॒क्ष॒र॒न्। आपः॑। अ॒स्य॒। अव॑र्धत। मध्ये॑। आ। ना॒व्या॑नाम्। स॒ध्री॒चीने॑न। मन॑सा। तम्। इन्द्रः॑। ओजि॑ष्ठेन। हन्म॑ना। अ॒ह॒न्। अ॒भि। द्यून्॥11॥ पदार्थः—(अनु) वीप्सायाम् (स्वधाम्) अन्नमन्नं प्रति (अक्षरन्) संचलन्ति। अत्र सर्वत्र लडर्थे लङ्। (आपः) जलानि (अस्य) सूर्यस्य (अवर्धत) वर्धते (मध्ये) (आ) समन्तात् (नाव्यानाम्) नावा तार्य्याणां नदी तडागसमुद्राणाम्। नौवयोधर्म॰ (अष्टा॰4.4.91) इत्यादिना यत्। (सध्रीचीनेन) सहाञ्चति गच्छति तत्सध्य्रङ्, सध्य्रङ् एव सध्रीचीनं तेन। सहस्य सध्रिः। (अष्टा॰6.3.95) अनेन सध्य्रादेशः। विभाषाऽञ्चेरदिक्स्त्रियाम्। (अष्टा॰5.4.8) चौ। (अष्टा॰6.3.138) इति दीर्घत्वम्। (मनसा) मनोवद्वेगेन (तम्) वृत्रम् (इन्द्रः) विद्युत् (ओजिष्ठेन) ओजो बलं तदितिशयितं तेन। ओज इति बलनामसु पठितम्। (निघं॰2.9) (हन्मना) हन्ति येन तेन। अत्र कृतो बहुलमिति। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्त इति करणे मनिन् प्रत्ययः। न संयोगाद्वमन्तात्। (अष्टा॰6.4.137) इत्यल्लोपो न। (अहन्) हन्ति (अभि) आभिमुख्ये (द्यून्) दीप्तान् दिवसान्॥11॥ अन्वयः—हे सेनाधिपते! यथाऽस्य वृत्रस्य शरीरं नाव्यानां मध्ये आवर्धत यथास्य आपः सूर्य्येण छिन्ना अनुस्वधामक्षरन्। यथा चायं वृत्रः सध्रीचीनेनौजिष्ठेन हन्मना मनसाऽस्य सूर्य्यस्याभिद्यूनहन् हन्ति। यथेन्द्रो विद्युत् सध्रीचीनेनौजिष्ठेन बलेन तं हन्ति। अभिद्यून् प्रकाशान् च दर्शयति तथा नाव्यानां मध्ये नौकादिसाधनसहितं बलमावर्ध्यास्य युद्धस्य मध्ये प्राणादीनीन्द्रियाण्यनुस्वधां चालय सैन्येन तमिमं शत्रुं हिन्धि न्यायादीन् प्रकाशय च॥11॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्युता वृत्रं हत्वा निपातिता वृष्टिर्यवादिकमन्नं नदीतडागसमुद्रजलं च वर्धयति, तथैव मनुष्यैः सर्वेषां शुभगुणानां सर्वतो वर्षणेन प्रजाः सुखयित्वा शत्रून् हत्वा विद्यासद्गुणान् प्रकाश्य सदा धर्मः सेवनीय इति॥11॥ पदार्थः—हे सेना के अध्यक्ष! आप जैसे (अस्य) इस मेघ का शरीर (नाव्यानाम्) नदी, तड़ाग और समुद्रों में (आवर्द्धत) जैसे इस मेघ में स्थित हुए (आपः) जल सूर्य से छिन्न-भिन्न होकर (अनुस्वधाम्) अन्न- अन्न के प्रति (अक्षरन्) प्राप्त होते और जैसे यह मेघ (सध्रीचीनेन) साथ चलने वाले (ओजिष्ठेन) अत्यन्त बलयुक्त (हन्मना) हनन करने के साधन (मनसा) मन के सदृश वेग से इस सूर्य के (अभिद्यून्) प्रकाशयुक्त दिनों को (अहन्) अन्धकार से ढांप लेता और जैसे सूर्य के अपने साथ चलने वाले किरणसमूह के बल वा वेग से (तम्) उस मेघ को (अहन्) मारता और अपने (अभिद्यून्) प्रकाशयुक्त दिनों का प्रकाश करता है, वैसे नदी तड़ाग और समुद्र के बीच नौका आदि साधन के सहित अपनी सेना को बढ़ा तथा इस युद्ध में प्राण आदि सब इन्द्रियों को अन्नादि पदार्थों से पुष्ट करके अपनी सेना से (तम्) उस शत्रु को (अहन्) मारा कीजिये॥11॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचक लुप्तोपमालङ्कार है। जैसे बिजुली ने मेघ मार कर पृथिवी पर गेरी हुई वृष्टि यव आदि अन्न-अन्न को बढ़ाती और नदी तड़ाग समुद्र के जल को बढ़ाती है, वैसे ही मनुष्यों को चाहिये कि सब प्रकार शुभ गुणों की वर्षा से प्रजा सुख शत्रुओं का मारण और विद्या वृद्धि से उत्तम गुणों का प्रकाश करके धर्म का सेवन सदैव करें॥11॥ पुनरिन्द्रस्य कृत्यमुपदिश्यते॥ फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कृत्य का उपदेश किया है॥ न्या॑विध्यदिली॒बिश॑स्य दृ॒ळ्हा वि शृ॒ङ्गिण॑मभिन॒च्छुष्ण॒मिन्द्रः॑। याव॒त्तरो॑ मघव॒न्याव॒दोजो॒ वज्रे॑ण॒ शत्रु॑मवधीः पृत॒न्युम्॥12॥ नि। अ॒वि॒ध्य॒त्। इ॒ली॒बिश॑स्य। दृ॒ळ्हा। वि। शृ॒ङ्गिण॑म्। अ॒भि॒न॒त्। शुष्ण॑म्। इन्द्रः॑। याव॑त्। तरः॑। म॒घ॒ऽव॒न्। याव॑त्। ओजः॑। वज्रे॑ण। शत्रु॑म्। अ॒व॒धीः॒। पृ॒त॒न्युम्॥12॥ पदार्थः—(नि) निश्चितार्थे (अविध्यत्) विध्यति अत्र लडर्थे लङ्। (इलीबिशस्य) इलायाः पृथिव्या बिले गर्ते शेते तस्य वृत्रस्य। इलेति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं॰1.1) इदमभीष्टं पदं पृषोदरादिना सिध्यति। इलाबिशस्य इलाबिलशयस्य (निरु॰6.19) (दृळ्हा) दृढानि दृंहितानि वर्द्धितानि किरणशस्त्राणि (वि) विशेषार्थे (शृङ्गिणम्) शृङ्गवदुन्नतविद्युद्गर्जनाकारणघनीभूतं मेघं (अभिनत्) भिनत्ति। अत्र लडर्थे लङ्। (शुष्णम्) शोषणकर्त्तारम् (इन्द्रः) विद्युत् (यावत्) वक्ष्यमाणम् (तरः) तरति येन बलेन तत्। (इन्द्रः) विद्युत् (यावत्) वक्ष्यमाणम् (तरः) तरति येन बलेन तत्। तर इति बलनामसु पठितम्। (निघं॰2.9) (मघवन्) महाधनप्रद महाधनयुक्त वा (यावत्) वक्ष्यमाणम् (ओजः) पराक्रमः (वज्रेण) छेदकेन वेगयुक्तेन तापेन (शत्रुम्) वृत्रमिव शत्रुम् (अवधीः) हिन्धि। अत्र लोडर्थे लुङ्। (पृतन्युम्) पृतनां सेनामिच्छतीव पृतन्यतीति पृतन्युस्तम्। कव्यध्वरपृतनस्यर्चि लोपः। (अष्टा॰7.4.39) ॥12॥ अन्वयः—हे मघवन्! वीरस्त्वं यथेन्द्रः स्तनयित्नुरिलीबिशस्य वृत्रस्य सम्बन्धीनि दृढा दृढानि घनादीनि व्यभिनत् भिनत्ति स्वस्य यावत्तरो यावदोजोऽस्ति, तेन सह युजा वज्रेण शृङ्गिणं शुष्णं न्यविध्यन् निहन्ति पृतन्युं वृत्रमिव शत्रुमवधीर्हन्ति तथा शत्रुषु चेष्टस्व॥12॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्युद् मेघावयवान् भित्त्वा जलं वर्षयित्वा सर्वान् सुखयति, तथैव मनुष्यैः सुशिक्षितया सेनया दुष्टगुणान् दुष्टान्मनुष्याँश्चोपदेश्य प्रचण्डदण्डास्त्रवृष्टिभ्यां शत्रून्निवार्य प्रजायां सततं सुखानि वर्षणीयानीति॥12॥ पदार्थः—हे (मघवन्) अत्यन्त धनदाता महाधनयुक्त वीर! आप जैसे (इन्द्रः) बिजुली आदि बलयुक्त सूर्य्यलोक (इलीबिशस्य) पृथिवी के गड्ढों में सोने वाले मेघ के सम्बन्धी (दृळ्हा) दृढरूप बादलादिकों को (अभिनत्) छिन्न-भिन्न करते और अपना (यावत्) जितना (तरः) बल और (यावत्) जितना (ओजः) पराक्रम है, उस से युक्त हुए (वज्रेण) किरण समूह से (शृङ्गिणम्) सींगों के समान ऊंचे (शुष्णम्) ऊपर चढ़ते हुए पदार्थों को सुखाने वाले मेघ को (न्यविध्यत्) नष्ट और (पृतन्युम्) सेना की इच्छा करते हुए (शत्रुम्) शत्रु के समान मेघ का (अवधीः) हनन करता है, वैसे शत्रुओं में चेष्टा किया करें॥12॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे बिजुली मेघ के अवयवों को छिन्न-भिन्न और जल को वर्षा कर सबको सुखयुक्त करती है, वैसे ही सब मनुष्यों को उचित है कि उत्तम-उत्तम शिक्षायुक्त सेना से दुष्टगुण वाले दुष्ट मनुष्यों को उपदेश दे और शस्त्र-अस्त्र वृष्टि से शत्रुओं को निवारण कर प्रजा में सुखों की वृष्टि निरन्तर किया करें॥12॥ पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अ॒भि सि॒ध्मो अ॑जिगादस्य॒ शत्रू॒न् वि ति॒ग्मेन॑ वृष॒भेणा॒ पुरो॑ऽभेत्। सं वज्रे॑णासृजद् वृ॒त्रमिन्द्रः॒ प्र स्वां म॒तिम॑तिर॒च्छाश॑दानः॥13॥ अ॒भि। सि॒ध्मः। अ॒जि॒गा॒त्। अ॒स्य॒। शत्रू॑न्। वि। ति॒ग्मे॑न। वृ॒ष॒भेण॑। पुरः॑। अ॒भे॒त्। सम्। वज्रे॑ण। अ॒सृ॒ज॒त्। वृ॒त्रम्। इन्द्रः॑। प्र। स्वाम्। म॒तिम्। अ॒ति॒र॒त्। शाश॑दानः॥13॥ पदार्थः—(अभि) आभिमुख्ये (सिध्मः) सेवते प्राप्नोति विजयं येन गुणेन सः। अत्र षिधु गत्यामित्यस्मादौणादिको मक् प्रत्ययः। (अजिगात्) प्राप्नोति। अत्र सर्वत्र लडर्थे लङ्। जिगातीति गतिकर्मसु पठितम्। (निघं॰2.14) (अस्य) स्तनयित्नोः (शत्रून्) मेघावयवान् (वि) विशेषार्थे (तिग्मेन) तीक्ष्णेन तेजसा (वृषभेण) वृष्टिकरणोत्तमेन। अन्येषामपि इति दीर्घः। (पुरः) पुराणि (अभेत्) भिनत्ति (सम्) सम्यगर्थे (वज्रेण) गतिमता तेजसा (असृजत्) सृजति (वृत्रम्) मेघम् (इन्द्रः) सूर्य्यः (प्र) प्रकृष्टार्थे (स्वाम्) स्वकीयाम् (मतिम्) ज्ञापनम् (अतिरत्) सन्तरति प्लावयति अत्र विकरणव्यत्ययेन शः। (शाशदानः) अतिशयेन शीयते शातयति छिनत्ति यः सः॥13॥ अन्वयः—यथास्य स्तनयित्नोः सिध्मो वेगस्तिग्मेन वृषभेण शत्रून् व्यजिगाद् विजिगाति। अस्य पुरो व्यभेत् पुराणि विभिनत्ति, यथाऽयं शाशदान इन्द्रो वृत्रं वज्रेण समसृजत् संसृजति संयुक्तं करोति, तथा मतिं ज्ञापिकां स्वां रीतिं प्रातिरत् प्रकृष्टतया सन्तरति, तथैवानेन सेनाध्यक्षेण भवितव्यम्॥33॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्युन्मेघावयवाँस्तीक्ष्णवेगेन घनाकारं मेघं च छित्वा भूमौ निपात्य ज्ञापयति, तथैव सभासेनाध्यक्षो बुद्धिशरीरबलसेनावेगेन शत्रूँश्छित्वा शस्त्रप्रहारैर्निपात्य स्वसंमतावानयेदिति॥13॥ पदार्थः—जैसे (अस्य) इस सूर्य का (सिध्मः) विजय प्राप्त कराने वाला वेग (तिग्मेन) तीक्ष्ण (वृषभेण) वृष्टि करने वाले तेज से (शत्रून्) मेघ के अवयवों को (व्यजिगात्) प्राप्त होता और इस मेघ के (पुरः) नगरों के सदृश समुदायों को (व्यभेत्) भेदन करता है जैसे (शाशदानः) अत्यन्त छेदन करने वाली (इन्द्रः) बिजुली (वृत्रम्) मेघ को (प्रातिरत्) अच्छे प्रकार नीचा करती हैं वैसे ही इस सेनाध्यक्ष को होना चाहिये॥13॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे बिजुली मेघ के अवयव बादलों को तीक्ष्णवेग से छिन्न-भिन्न और भूमि में घेर कर उसको वश में करती है, वैसे ही सभासेनाध्यक्ष को चाहिये कि बुद्धि, शरीरबल वा सेना के वेग से शत्रुओं को छिन्न-भिन्न और शस्त्रों के अच्छे प्रकार प्रहार से पृथिवी पर गिरा कर अपनी सम्मति में लावें॥13॥ पुनरिन्द्रकृत्यमुपदिश्यते॥ फिर अगले मन्त्र में इन्द्र के कृत्य का उपदेश किया है॥ आवः॒ कुत्स॑मिन्द्र॒ यस्मि॑ञ्चा॒कन्प्रावो॒ युध्य॑न्तं वृष॒भं दश॑द्युम्। श॒फच्यु॑तो रे॒णुर्न॑क्षत॒ द्यामुच्छ्वै॑त्रे॒यो नृ॒षाह्या॑य तस्थौ॥14॥ आवः॑। कुत्स॑म्। इ॒न्द्र॒। यस्मि॑न्। चा॒कन्। प्र। आ॒वः॒। युध्य॑न्तम्। वृ॒ष॒भम्। दश॑ऽद्युम्। श॒फऽच्यु॑तः। रे॒णुः। न॒क्ष॒त॒। द्याम्। उत्। श्वै॒त्रे॒यः। नृ॒ऽसह्या॒य। त॒स्थौ॒॥14॥ पदार्थः—(आवः) रक्षेत्। अत्र लिङर्थे लुङ्। (कुत्सम्) वज्रम्। कुत्स इति वज्रनामसु पठितम्। (निघं॰2.20)। सायणाचार्येणात्र भ्रान्त्या कुत्सगोत्रोत्पन्नऋषिर्गृहीतोऽसम्भवादिदं व्याख्यानमशुद्धम्। (इन्द्र) सुशील सभाध्यक्ष (यस्मिन्) युद्धे (चाकन्) चङ्कन्यते काम्यत इति चाकन्। ‘कनी दीप्तिकान्तिगतिषु’ इत्यस्य यङ्लुगन्तस्य क्विबन्तं रूपम्। वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति नुगभावः। दीर्घोऽकित (अष्टा॰7.4.83) इत्यभ्यासस्य दीर्घत्वं च। सायणाचार्येणेदं भ्रमतो मित्संज्ञकस्य ण्यन्तस्य च कनीधातो रूपमशुद्धं व्याख्यातम् (प्र) प्रकृष्टार्थे (आवः) प्राणिनः सुखे प्रवेशयेत्। अत्र लिङर्थे लुङ्। (युध्यन्तम्) युद्धे प्रवर्तमानम् (वृषभम्) प्रबलं (दशद्युम्) दशसु दिक्षु द्योतते तम् (शफच्युतः) शफेषु गवादिखुरचिह्नेषु च्युतः पतित आसिक्तो यः सः (रेणुः) धूलिः (नक्षत) प्राप्नोति। अत्र अडभावो व्यत्ययेनात्मनेपदम्। ‘णक्ष गतौ’ इfित प्राप्त्यर्थस्य रूपम् (द्याम्) प्रकाशसमूहं द्युलोकम् (उत्) उत्कृष्टार्थे (श्वैत्रेयः) श्वित्राया आवरणकर्त्र्या भूमेरपत्यं श्वैत्रेयः (नृसाह्याय) नॄणां सहायाय। अत्र अन्येषामपि इति दीर्घः। (तस्थौ) तिष्ठेत्। अत्र लिङर्थे लिट्॥14॥ अन्वयः—हे इन्द्र! भवता यथा सूर्यलोको यस्मिन् युद्धे युध्यन्तं वृषभं दशद्युं वृत्रं प्रति कुत्सं वज्रं प्रहृत्य जगत्प्रावः श्वैत्रेयो मेघः शफच्युतो रेणुश्च द्यां नक्षत प्राप्नोति नृषाह्याय चाकन्नुत्तस्थौ सुखान्यावः प्रापयति, तथा ससभेन राज्ञा प्रयतितव्यम्॥14॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यः स्वकिरणैर्वृत्रं भूमौ निपात्य सर्वान्प्राणिनः सुखयति, तथा हे सेनाध्यक्ष! त्वमपि सेनाशिक्षाशस्त्रबलेन शत्रूनस्तव्यस्तान्नधो निपात्य सततं प्रजा रक्षेति॥14॥ पदार्थः—हे इन्द्र सभापते! जैसे सूर्यलोक (यस्मिन्) जिस युद्ध में (युध्यन्तम्) युद्ध करते हुए (वृषभम्) वृष्टि के कराने वाले (दशद्युम्) दश दिशाओं में प्रकाशमान मेघ के प्रति (कुत्सम्) वज्र मारके जगत् की (प्रावः) रक्षा करता है और (श्वैत्रेयः) भूमि का पुत्र मेघ (शफच्युतः) गौ आदि पशुओं के खुरों के चिह्नों में गिरी हुई (रेणुः) धूलि (द्याम्) प्रकाशयुक्त लोक को (नक्षत) प्राप्त होती है, उसको (नृषाह्याय) मनुष्यों के लिये (चाकन्) वह कान्ति वाला मेघ (उत्तस्थौ) उठता और सुखों को देता है, वैसे सभा सहित आपको प्रजा के पालन में यत्न करना चाहिये॥14॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्यलोक अपनी किरणों से पृथिवी में मेघ को गिरा कर सब प्राणियों को सुखयुक्त करता है, वैसे ही हे सभाध्यक्ष! तू भी सेना, शिक्षा और शस्त्र बल से शत्रुओं को अस्त-व्यस्त कर नीचे गिरा के प्रजा की रक्षा निरन्तर किया कर॥14॥ पुनरिन्द्रस्य किं कृत्यमित्युपदिश्यते॥ फिर इन्द्र का क्या कृत्य है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ आवः॒ शमं॑ वृष॒भं तुग्र्या॑सु क्षेत्रजे॒षे म॑घव॒ञ्छ्वित्र्यं॒ गाम्। ज्योक् चि॒दत्र॑ तस्थि॒वांसो॑ अक्रञ्छत्रूय॒तामध॑रा॒ वेद॑नाकः॥15॥3॥ आवः॑। शम॑म्। वृ॒ष॒भम्। तुग्र्या॑सु। क्षे॒त्रे॒जे॒ऽषे। म॒घ॒ऽव॒न्। श्वित्र्य॑म्। गाम्। ज्योक्। चि॒त्। अत्र॑। त॒स्थि॒ऽवांसः॑। अ॒क्र॒न्। श॒त्रु॒ऽय॒ताम्। अध॑रा। वेद॑ना। अ॒क॒ इत्य॑कः॥15॥ पदार्थः—(आवः) प्रापय (शमम्) शाम्यन्ति येन तम् (वृषभम्) वर्षणशीलं मेघम् (तुग्र्यासु) अप्सु हिंसनक्रियासु (क्षेत्रजेषे) क्षेत्रमन्नादिसहितं भूमिराज्यं जेषते प्रापयति तस्मै। अत्र अन्तर्गतो ण्यर्थः क्विबुपपदसमासश्च। (मघवन्) महाधन सभाध्यक्ष (श्वित्र्यम्) श्वित्रायां भूमेरावरणे साधु (गाम्) ज्योतिः पृथिवीं वा (ज्योक्) निरन्तरे (चित्) उपमार्थे (अत्र) अप्सु भूमौ वा (तस्थिवांसः) तिष्ठन्तः (अक्रन्) कुर्वन्ति। मन्त्रे घसह्वरणश॰ (अष्टा॰2.4.80) इत्यादिना च च्लेर्लुक्। (शत्रूयताम्) शत्रुरिवाचरताम् (अधरा) नीचानि (वेदना) वेदनानि। अत्रोभयत्र शेश्छन्दसि बहुलम् (अष्टा॰6.1.70) इति शेर्ल्लोपः। (अकः) करोति। अत्र लडर्थे लुङ्॥15॥ अन्वयः—हे मघवन्! सभेश त्वं यथा सूर्यः क्षेत्रजेषे श्वित्र्यं वृषभं तुग्र्यास्वप्सु गां किरणसमूहमावः प्रवेशयति शत्रूयतां तेषां मेघावयवानामधरा नीचानि वेदना वेदनानि पापफलानि दुःखानि तस्थिवांसः किरणाश्छेदनं ज्योगक्रन्। अत्र भूमौ निपातनमकः क्षेत्रजेषे आसु क्रियासु श्वित्र्यं वृषभं शममावः शान्तिं प्रापयति गां पृथिवीमावः दुःखान्यकश्चिदिव शत्रून्निवार्य प्रजाः सदा सुखय॥15॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्योऽन्तरिक्षान्मेघजलं भूमौ निपात्य प्राणिभ्यः शमं सुखं ददाति, तथैव सेनाध्यक्षादयो मनुष्या दुष्टान् शत्रुन् बध्वा धार्मिकान् पालयित्वा सततं सुखानि भुञ्जीरन्निति॥15॥ पूर्वसूक्तार्थेन सहात्र सूर्यमेघयुद्धार्थवर्णनेनोपमानोपमेयालङ्कारेण मनुष्येभ्यो युद्धविद्योपदेशार्थस्यैतत्सूक्तार्थस्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्॥ इति तृतीयो वर्गस्त्रयस्त्रिंशं सूक्तं च समाप्तम्॥33॥ पदार्थः—हे (मघवन्) बड़े धन के हेतु सभा के स्वामी! आप जैसे सूर्यलोक (क्षेत्रजेषे) अन्नादि सहित पृथिवी राज्य को प्राप्त कराने के लिये (श्वित्र्यम्) भूमि के ढांप लेने में कुशल (वृषभम्) वर्षण स्वभाव वाले मेघ के (तुग्र्यासु) जलों में (गाम्) किरण समूह को (आवः) प्रवेश करता हुआ (शत्रूयताम्) शत्रु के समान आचरण करने वाले उन मेघावयवों के (अधरा) नीचे के (वेदना) दुष्टों को वेदनारूप पापफलों को (तस्थिवांसः) स्थापित हुए किरणें छेदन (ज्योक्) निरन्तर (अक्रन्) करते हैं (अत्र) और फिर इस भूमि में वह मेघ (अकः) गमन करता है उसके (चित्) समान शत्रुओं का निवारण और प्रजा को सुख दिया कीजिये॥15॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सूर्य अन्तरिक्ष से मेघ के जल को भूमि पर गिरा के सब प्राणियों के लिये सुख देता है, वैसे सेनाध्यक्षादि लोग दुष्ट मनुष्य शत्रुओं को बांधकर धार्मिक मनुष्यों की रक्षा करके सुखों का भोग करें और करावें॥15॥ इस सूक्त में सूर्य मेघ के युद्धार्थ के वर्णन तथा उपमान उपमेय अलङ्कार वा मनुष्यों के युद्धविद्या के उपदेश करने से पिछले सूक्तार्थ के साथ इस सूक्तार्थ की सङ्गति जाननी चाहिये॥ यह तीसरा वर्ग और तेतीसवां सूक्त समाप्त हुआ॥33॥

अथास्य द्वादशर्चस्य चतुस्त्रिंशस्य सूक्तस्य हिरण्यस्तूप आङ्गिरस ऋषिः। अश्विनौ देवते। 1, 6 विराड् जगती। 2,3,7,8, निचृज्जगती। 5,10,11 जगती छन्दः। निषादः स्वरः। 4 भुरिक् त्रिष्टुप्। 12 निचृत्त्रिष्टुप् छन्दः। धैवतः स्वरः। 9 भुरिक् पङ्क्तिश्छन्दः। पञ्चमः स्वरः॥ तत्रादिमेन मन्त्रेणाश्विदृष्टान्तेन शिल्पिगुणा उपदिश्यन्ते॥ अब चौतीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके पहिले मन्त्र में अश्वि के दृष्टान्त से कारीगरों के गुणों का उपदेश किया है॥ त्रिश्चि॑न्नो अ॒द्या भ॑वतं नवेदसा वि॒भुर्वां॒ याम॑ उ॒त रा॒तिर॑श्विना। यु॒वोर्हि य॒न्त्रं॑ हि॒म्येव॒ वास॑सोऽभ्यायं॒सेन्या॑ भवतं मनी॒षिभिः॑॥1॥ त्रिः। चि॒त्। नः॒। अ॒द्य। भ॒व॒त॒म्। न॒वे॒द॒सा॒। वि॒ऽभुः। वा॒म्। यामः॑। उ॒त। रा॒तिः। अ॒श्वि॒ना॒। युवोः। हि। य॒न्त्रम्। हि॒म्याऽइ॑व। वास॑सः। अ॒भि॒ऽआ॒यं॒सेन्या॑। भ॒व॒त॒म्। म॒नी॒षिऽभिः॑॥1॥ पदार्थः—(त्रिः) त्रिवारम् (चित्) एव (नः) अस्माकम् (अद्य) अस्मिन्नहनि। निपातस्य च इति दीर्घः। (भवतम्) (नवेदसा) न विद्यते वेदितव्यं ज्ञातव्यमवशिष्टं ययोस्तौ विद्वांसौ। नवेदा इति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं॰3.15) (विभुः) सर्वमार्गव्यापनशीलः (वाम्) युवयोः (यामः) याति गच्छति येन स यामो रथः (उत) अप्यर्थे (रातिः) वेगादीनां दानम् (अश्विना) स्वप्रकाशेन व्यापिनौ सूर्य्याचन्द्रमसाविव सर्वविद्याव्यापिनौ (युवोः) युवयोः। अत्र वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति ओसि च (अष्टा॰7.3.104) इत्येकारादेशो न भवति (हि) यतः (यन्त्रम्) यन्त्र्यते यन्त्रयन्ति संकोचयन्ति विलिखन्ति चालयन्ति वा येन तत् (हिम्याइव) हेमन्तर्तौ भवा महाशीतयुक्ता रात्रय इव। भवेश्छन्दसि (अष्टा॰4.4.110) इति यत्। हिम्येति रात्रिनामसु पठितम्। (निघं॰1.7) हन्तेर्हि च। (उणा॰3.116) इति हन् धातोर्मक् ह्यादेशश्च। (वाससः) वसन्ति यस्मिन् तद्वासो दिनं तस्य मध्ये। दिवस उपलक्षणेन रात्रिरपि ग्राह्या (अभ्यायंसेन्या) आभिमुख्यतया समन्तात् यम्येते गृह्येते यौ तौ। अत्र सुपां सुलुग्॰ इत्याकारादेशः। अभ्याङ्पूर्वाद् यमधातोर्बाहुलकादौणादिकः सेन्यः प्रत्ययः। (भवतम्) (मनीषिभिः) मेधाविभिर्विद्वद्भिः शिल्पिभिः। मनीषिति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं॰3.15)॥1॥ अन्वयः—हे परस्परमुपकारिणावभ्यायंसेन्या नवेदसावश्विनौ! युवां मनीषिभिः सह दिनैः सह सखायौ शिल्पिनौ हिम्या इव नोऽस्माकमद्यास्मिन् वर्त्तमानेऽह्नि शिल्पकार्यसाधकौ भवतं हि यतो वयं युवोः सकाशाद् यन्त्रं संसाध्य यानसमूहं चालयेम, येन नोऽस्माकं वाससो रातिः प्राप्येत उतापि वां युवयोः सकाशाद् विभुर्यामो रथश्च प्राप्तः सन्नस्मान् देशान्तरं सुखेन त्रिस्त्रिवारं गमयेदतो युष्मत्सङ्गं कुर्याम॥1॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा रात्रिदिवसयोः क्रमेण सङ्गतिर्वर्त्तते तथैव यन्त्रकलानां क्रमेण सङ्गतिः कार्या, यथा विद्वांसः पृथिवीविकाराणां यानकलाकीलयन्त्रादिकं रचयित्वा तेषां भ्रामणेन तत्र जलाग्न्यादिसम्प्रयोगेण भूसमुद्राकाशगमनार्थानि यानानि साध्नुवन्ति, तथैव मयापि साधनीयानि नैवैतद्विद्यया विना दारिद्र्यक्षयः श्रीवृद्धिश्च कस्यापि सम्भवति तस्मादेतद्विद्यायां सर्वैर्मनुष्यैरत्यन्तः प्रयत्नः कर्तव्यः। यथा मनुष्या हेमन्तर्तौ शरीरे वस्त्राणि सम्बध्नन्ति, तथैव सर्वतः कीलयन्त्रकलादिभिः यानानि सम्बन्धनीयानीति॥1॥ पदार्थः—हे परस्पर उपकारक और मित्र (अभ्यायंसेन्या) साक्षात् कार्य्यसिद्धि के लिये मिले हुए (नवेदसा) सब विद्याओं के जानने वाले (अश्विना) अपने प्रकाश से व्याप्त सूर्य्य चन्द्रमा के समान सब विद्याओं में व्यापी कारीगर लोगो! आप (मनीषिभिः) सब विद्वानों के साथ दिनों के साथ (हिम्याइव) शीतकाल की रात्रियों के समान (नः) हम लोगों के (अद्य) इस वर्त्तमान दिवस में शिल्पकार्य्य के साधक (भवतम्) हूजिये (हि) जिस कारण (युवोः) आपके सकाश से (यन्त्रम्) कलायन्त्र को सिद्ध कर यानसमूह को चलाया करें जिससे (नः) हम लोगों को (वाससः) रात्रि, दिन, के बीच (रातिः) वेगादि गुणों से दूर देश को प्राप्त होवे (उत) और (वाम्) आपके सकाश से (विभुः) सब मार्ग में चलने वाला (यामः) रथ प्राप्त हुआ हम लोगों को देशान्तर को सुख से (त्रिः) तीन वार पहुंचावे, इसलिये आप का सङ्ग हम लोग करते हैं॥1॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये जैसे रात्रि वा दिन की क्रम से सङ्गति होती है, वैसे सङ्गति करें जैसे विद्वान् लोग पृथिवी विकारों के यान, कला, कील और यन्त्रादिकों को रचकर उनके घुमाने और उसमें अग्नयादि के संयोग से भूमि समुद्र वा आकाश में जाने-आने के लिये यानों को सिद्ध करते हैं। वैसे ही मुझ को भी विमानादि यान सिद्ध करने चाहिये। क्योंकि इस विद्या के विना किसी के दारिद्र्य का नाश वा लक्ष्मी की वृद्धि कभी नहीं हो सकती। इससे इस विद्या में सब मनुष्यों को अत्यन्त प्रयत्न करना चाहिये। जैसे मनुष्य लोग हेमन्त ऋतु में वस्त्रों को अच्छे प्रकार धारण करते हैं, वैसे ही सब प्रकार कील कला यन्त्रादिकों से यानों को संयुक्त रखना चाहिये॥1॥ पुनस्ताभ्यां तत्र किं किं साधनीयमित्युपदिश्यते॥ फिर उनसे क्या-क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्रयः॑ प॒वयो॑ मधु॒वाह॑ने॒ रथे॒ सोम॑स्य वे॒नामनु॒ विश्व॒ इद्वि॑दुः। त्रयः॑ स्क॒म्भासः॑ स्कभि॒तास॑ आ॒रभे॒ त्रिर्नक्तं॑ या॒थस्त्रिर्व॑श्विना॒ दिवा॑॥2॥ त्रयः॑ प॒वयः॑। म॒धु॒ऽवाह॑ने। रथे॑। सोम॑स्य। वे॒नाम्। अनु॑। विश्वे॑। इत्। वि॒दुः॒। त्रयः॑। स्क॒म्भासः॑। स्क॒भि॒तासः॑। आ॒ऽरभे॑। त्रिः। नक्त॑म्। या॒थः। त्रिः। ऊँ॒ इति॑। अ॒श्वि॒ना॒। दिवा॑॥2॥ पदार्थः—(त्रयः) त्रित्वसंख्याविशिष्टाः (पवयः) वज्रतुल्यानि चालनार्थानि कलाचक्राणि। पविरिति वज्रनामसु पठितम्। (निघं॰2.20) (मधुवाहने) मधुरगुणयुक्तानां द्रव्याणां वेगानां वा वाहनं प्रापणं यस्मात् तस्मिन् (रथे) रमन्ते येन यानेन तस्मिन् (सोमस्य) ऐश्वर्यस्य चन्द्रलोकस्य वा। अत्र षु प्रसवैश्वर्ययोरित्यस्य प्रयोगः। (वेनाम्) कमनीयां यात्रां। धापॄवस्यज्यतिभ्यो नः। (उणा॰3.6) इत्यजधातोर्नः प्रत्ययः। (अनु) आनुकूल्ये (विश्वे) सर्वे (इत्) एव (विदुः) जानन्ति (त्रयः) त्रित्वसंख्याकाः (स्कम्भासः) धारणार्थाः स्तम्भविशेषाः (स्कभितासः) स्थापिता धारिताः। अत्रोभयत्र आज्जसेरसुग् (अष्टा॰7.1.50) इत्यसुगागमः। (आरभे) आरब्धव्ये गमनागमने (त्रिः) त्रिवारम् (नक्तम्) रात्रौ। नक्तमिति रात्रिनामसु पठितम्। (निघं॰1.7) (याथः) प्राप्नुतम् (त्रिः) त्रिवारम् (ऊँ) वितर्के (अश्विना) अश्विनाविव सकलशिल्पविद्याव्यापिनौ। अत्र सुपां सुलुग्॰ इत्याकारादेशः। (दिवा) दिवसे॥2॥ अन्वयः—हे अश्विनाविवसमग्रशिल्पविद्याव्यापिनौ पुरुषौ! युवां यस्मिन् मधुवाहने रथे त्रयः पवयस्त्रयः स्कम्भासः स्कभितासो भवन्ति तस्मिन् स्थित्वा त्रिर्नक्तं रात्रौ त्रिर्दिवा दिवसे चाभीष्टं स्थानं याथो गच्छथस्तत्रापि युवाभ्यां विना कार्य्यसिद्धिर्न जायते। मनुष्या यस्य मध्ये स्थित्वा सोमस्य चन्द्रस्य वा वेनां कमनीयां कान्तिं सद्यः प्राप्नुवन्ति। यं चारभे विश्वेदेवा इदेव विदुर्जानन्ति तमु रथं संसाध्य यथावदभीष्टं क्षिप्रं प्राप्नुतम्॥2॥ भावार्थः—भूमिसमुद्रान्तरिक्षगमनं चिकीर्षुभिर्मनुष्यैस्त्रिचक्राग्न्यागारस्तम्भयुक्तानि विमानादीनि यानानि रचयित्वा तत्र स्थित्वैकस्मिन् दिन एकस्यां रात्रौ भूगोलसमुद्रान्तरिक्षमार्गेण त्रिवारं गन्तुं शक्येरन्। तत्रेदृशास्त्रयस्स्कम्भा रचनीया, यत्र सर्वे कलावयवाः काष्ठलोष्ठादिस्तम्भावयवा वा स्थितिं प्राप्नुयुः। तत्राग्निजले सम्प्रयोज्य चालनीयानि। नैतैर्विना कश्चित्सद्यो भूमौ समुद्रेऽन्तरिक्षे वा गन्तुमागन्तुं च शक्नोति, तस्मादेतेषां सिद्धये विशिष्टाः प्रयत्नाः कार्या इति॥2॥ पदार्थः—हे अश्वि अर्थात् वायु और बिजुली के समान सम्पूर्ण शिल्प विद्याओं को यथावत् जानने वाले विद्वान् लोगो! आप जिस (मधुवाहने) मधुर गुणयुक्त द्रव्यों की प्राप्ति होने के हेतु (रथे) विमान में (त्रयः) तीन (पवयः) वज्र के समान कला घूमने के चक्र और (त्रयः) तीन (स्कम्भासः) बन्धन के लिये खंभ (स्कभितासः) स्थापित और धारण किये जाते हैं, उसमें स्थित अग्नि और जल के समान कार्य्यसिद्धि करके (त्रिः) तीन वार (नक्तम्) रात्रि और (त्रिः) तीन वार (दिवा) दिन में इच्छा किये हुए स्थान को (उपयाथः) पहुंचो, वहाँ भी आपके विना कार्य्यसिद्धि कदापि नहीं होती। मनुष्य लोग जिसमें बैठ के (सोमस्य) ऐश्वर्य की (वेनाम्) प्राप्ति को करती हुई कामना वा चन्द्रलोक की कान्ति को प्राप्त होते और जिसको (आरभे) आरम्भ करने योग्य गमनागमन व्यवहार में (विश्वे) सब विद्वान् (इत्) ही (विदुः) जानते हैं, उस (ऊँ) अद्भुत रथ को ठीक-ठीक सिद्ध कर अभीष्ट स्थानों में शीघ्र जाया आया करो॥2॥ भावार्थः—भूमि समुद्र और अन्तरिक्ष में जाने की इच्छा करने वाले मनुष्यों को योग्य है कि तीन-तीन चक्र युक्त अग्नि के घर और स्तम्भयुक्त यान को रच कर उसमें बैठ कर एक दिन-रात में भूगोल, समुद्र, अन्तरिक्ष मार्ग से तीन-तीन वार जाने को समर्थ हो सकें, उस यान में इस प्रकार के खंभ रचने चाहिये कि जिसमें कलावयव अर्थात् काष्ठ, लोष्ठ आदि खंभों के अवयव स्थित हों, फिर वहाँ अग्नि जल का सम्प्रयोग कर चलावें। क्योंकि इनके विना कोई मनुष्य शीघ्र भूमि, समुद्र, अन्तरिक्ष में जाने-आने को समर्थ नहीं हो सकता। इस से इनकी सिद्धि के लिये सब मनुष्यों को बड़े-बड़े यत्न अवश्य करने चाहियें॥2॥ पुनस्ताभ्यां कृतैर्यानैः किं किं साधनीयमित्युपदिश्यते॥ फिर उनसे सिद्ध किये हुए यानों से क्या-क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ स॒मा॒ने अह॒न् त्रिर॑वद्यगोहना॒ त्रिर॒द्य य॒ज्ञं मधु॑ना मिमिक्षतम्। त्रिर्वाज॑वती॒रिषो॑ अश्विना यु॒वं दो॒षा अ॒स्मभ्य॑मु॒षस॑श्च पिन्वतम्॥3॥ स॒मा॒ने। अह॑न्। त्रिः। अ॒व॒द्य॒ऽगो॒ह॒ना॒। त्रिः। अ॒द्य। य॒ज्ञम्। मधु॑ना। मि॒मि॒क्ष॒त॒म्। त्रिः। वाज॑ऽवतीः। इषः॑। अ॒श्वि॒ना॒। यु॒वम्। दो॒षाः। अ॒स्मभ्य॑म्। उ॒षसः॑। च॒। पि॒न्व॒त॒म्॥3॥ पदार्थः—(समाने) एकस्मिन् (अहन्) अहनि दिने (त्रिः) त्रिवारम् (अवद्यगोहना) अवद्यानि गर्ह्याणि निन्दितानि दुःखानि गूहत आच्छादयतो दूरीकुरुतस्तौ। अवद्यपण्य॰ (अष्टा॰3.1.101) इत्ययं निन्दार्थे निपातः। ण्यन्ताद् गुहू संवरण इत्यस्माद्धातोः ण्यासश्रन्थो युच्। (अष्टा॰3.3.107) इति युच्। ऊदुपधाया गोहः। (अष्टा॰6.4.89) इत्यूदादेशे प्राप्ते। वा च्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इत्यस्य निषेधः। सुपां सुलुग्॰ इत्याकारादेशश्च। (त्रिः) त्रिवारम् (अद्य) अस्मिन्नहनि (यज्ञम्) ग्राह्यशिल्पादिसिद्धिकरम् (मधुना) जलेन। मध्वित्युदकनामसु पठितम्। (निघं॰1.12) (मिमिक्षतम्) मेढुमिच्छतम् (त्रिः) त्रिवारम् (वाजवतीः) प्रशस्ता वाजा वेगादयो गुणा विद्यन्ते यासु नौकादिषु ताः। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। (इषः) या इष्यन्ते ता इष्टसुखसाधिकाः (अश्विना) वह्निजलवद्यानसिद्धिं सम्पाद्य प्रेरकचालकावध्वर्यू। अश्विनावध्वर्यू। (श॰ब्रा॰1.1.2.17) (युवम्) युवाम्। प्रथमायाश्च द्विवचने भाषायाम्। (अष्टा॰7.2.88) इत्याकारादेशनिषेधः। (दोषाः) रात्रिषु। अत्र सुपां सुलुग्॰ इति सुब्व्यत्ययः। दोषेति रात्रिनामसु पठितम्। (निघं॰1.7) (अस्मभ्यम्) शिल्पक्रियाकारिभ्यः (उषसः) प्रापितप्रकाशेषु दिवसेषु। अत्रापि सुब्व्यत्ययः। उष इति पदनामसु पठितम्। (निघं॰5.5) (च) समुच्चये (पिन्वतम्) प्रीत्या सेवेथाम्॥3॥ अन्वयः—हे अश्विनावद्यगोहनाध्वर्यू! युवं युवां समानेऽहनि मधुना यज्ञं त्रिर्मिमिक्षतमद्यास्मभ्यं दोषा उषसः त्रिर्यानानि पिन्वतं वाजवतीरिषश्च त्रिः पिन्वतम्॥3॥ भावार्थः—शिल्पविद्याविद्विद्वांसो यन्त्रैर्यानं चालयिताश्च प्रतिदिनं शिल्पविद्यया यानानि निष्पाद्य त्रिधा शरीरात्ममनः सुखाय धनाद्यनेकोत्तमान् पदार्थानर्जयित्वा सर्वान् प्राणिनः सुखयन्तु। येनाहोरात्रे सर्वे पुरुषार्थेनेमां विद्यामुन्नीयालस्यं त्यक्त्वोत्साहेन तद्रक्षणे नित्यं प्रयतेरन्निति॥3॥ पदार्थः—हे (अश्विना) अग्नि जल के समान यानों को सिद्ध करके प्रेरणा करने और चलाने तथा (अवद्यगोहना) निन्दित दुष्ट कर्मों को दूर करने वाले विद्वान् मनुष्यो! (युवम्) तुम दोनों (समाने) एक (अहन्) दिन में (मधुना) जल से (यज्ञम्) ग्रहण करने योग्य शिल्पादि विद्या सिद्धि करने वाले यज्ञ को (त्रिः) तीन वार (मिमिक्षितम्) सींचने की इच्छा करो और (अद्य) आज (अस्मभ्यम्) शिल्पक्रियाओं को सिद्ध करने कराने वाले हम लोगों के लिये (दोषाः) रात्रियों और (उषसः) प्रकाश को प्राप्त हुए दिनों में (त्रिः) तीन वार यानों का (पिन्वतम्) सेवन करो और (वाजवतीः) उत्तम-उत्तम सुखदायक (इषः) इच्छा सिद्धि करने वाले नौकादि यानों को (त्रिः) तीन वार (पिन्वतम्) प्रीति से सेवन करो॥3॥ भावार्थः—शिल्पविद्या को जानने और कलायन्त्रों से यान को चलाने वाले प्रतिदिन शिल्पविद्या से यानों को सिद्ध कर तीन प्रकार अर्थात् शारीरिक, आत्मिक और मानसिक सुख के लिये धन आदि अनेक उत्तम-उत्तम पदार्थों को इकट्ठा कर सब प्राणियों को सुखयुक्त करें, जिससे दिन-रात में सब लोग अपने पुरुषार्थ से इस विद्या की उन्नति कर और आलस्य को छोड़ के उत्साह से उसकी रक्षा में निरन्तर प्रयत्न करें॥3॥ पुनस्ताभ्यां किं कार्यं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते॥ फिर उनसे क्या कार्य करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्रिर्व॒र्तिर्या॑तं॒ त्रिरनु॑ व्रते॒ जने॒ त्रिः सु॑प्रा॒व्ये॑ त्रे॒धेव॑ शिक्षतम्। त्रिर्ना॒न्द्यं॑ वहतमश्विना यु॒वं त्रिः पृक्षो॑ अ॒स्मे अ॒क्षरे॑व पिन्वतम्॥4॥ त्रिः। व॒र्तिः। या॒त॒म्। त्रिः। अनु॑ऽव्रते। जने॑। त्रिः। सु॒प्र॒ऽअ॒व्यें॑। त्रे॒धाऽइ॑व। शि॒क्ष॒त॒म्। त्रिः। ना॒न्द्य॑म्। व॒ह॒त॒म्। अ॒श्वि॒ना॒। यु॒वम्। त्रिः। पृक्षः॑। अ॒स्मे इति॑। अ॒क्षरा॑ऽइव। पि॒न्व॒त॒म्॥4॥ पदार्थः—(त्रिः) त्रिवारम् (वर्त्तिः) वर्त्तन्ते व्यवहरन्ति यस्मिन् मार्गे। हृपिषिरुहिवृति॰ (उणा॰4.124)। इत्यधिकरण इप्रत्ययः। अत्र सुपां सुलुग्॰ इति द्वितीयैकवचनस्य स्थाने सोरादेशः। (यातम्) प्रापयतम् (त्रिः) त्रिवारम् (अनुव्रते) अनुकूलं सत्याचरणं व्रतं यस्य तस्मिन् (जने) यो जनयति बुद्धिं तस्मिन्। अत्र पचाद्यच्। (त्रिः) त्रिवारम् (सुप्राव्ये) सुष्ठु प्रकृष्टमवितुं प्रवेशितुं योग्यस्तस्मिन् अत्र वाच्छन्दसि सर्वे॰ इति वृद्धिनिरोधः। (त्रेधेव) यथा त्रिभिः पाठनज्ञापनहस्तक्रियादिभिः प्रकारैस्तथा। इवेन सह नित्यसमासो विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च। (अष्टा॰वा॰2.1.4) अत्र सायणाचार्य्येण त्रेधैव त्रिभिरेवप्रकारैरित्येवशब्दोऽशुद्धो व्याख्यातः, पदपाठ इव शब्दस्य प्रत्यक्षत्वात्। (शिक्षतम्) सुशिक्षया विद्यां ग्राहयतम् (त्रिः) त्रिवारम् (नान्द्यम्) नन्दयितुं समर्धयितुं योग्यं शिल्पज्ञानम् (वहतम्) प्रापयतम् (अश्विना) विद्यादाताग्रहीतारावध्वर्यू (युवम्) युवाम् (त्रिः) त्रिवारम् (पृक्षः) पृङ्क्ते येन तत्। अत्र पृचीधातोः सर्वधातुभ्योऽसुन्। बाहुलकात्सुडागमश्च। (अस्मे) अस्मान् (अक्षरेव) यथाऽक्षराणि जलानि तथा। अत्र शेश्छन्दसि इति शेर्लोपः। अक्षरमित्युदकनामसु पठितम्। (निघं॰1.12) (पिन्वतम्) प्रापयतम्॥4॥ अन्वयः—हे अश्विना! युवं युवामस्मे अस्माकं वर्तिर्मार्गं त्रिर्यातं तथा सुप्राव्येऽनुव्रते जने त्रिर्यातं प्रापयतम्, शिष्याय त्रेधा हस्तक्रियारक्षणचालनज्ञानाढ्यां शिक्षन्नध्यापक इवास्मान् त्रिः शिक्षतमस्मान्नान्द्यं त्रिर्वहतं त्रिवारं प्रापयतम् यथा नदीतडागसमुद्रादयो जलाशया मेघस्य सकाशादक्षराणि जलानि व्याप्नुवन्ति तथाऽस्मान् पृक्षोविद्या सम्पर्कं त्रिः पिन्वतम्॥4॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारौ। शिल्पविद्याविदां योग्यतास्ति विद्या चिकीर्षूननुकूलान् बुद्धिमतो जनान् हस्तक्रियाविद्यां पाठयित्वा पुनः पुनः सुशिक्ष्य कार्यसाधनसमर्थान् सम्पादयेयुः। ते चैतां सम्पाद्य यथावच्चातुर्यपुरुषार्थाभ्यां बहून् सुखोपकारान् गृह्णीयुः॥4॥ पदार्थः—हे (अश्विना) विद्या देने वा ग्रहण करने वाले विद्वान् मनुष्यो! (युवम्) तुम दोनों (अस्मे) हम लोगों के (वर्त्तिः) मार्ग को (त्रिः) तीन वार (यातम्) प्राप्त हुआ करो। तथा (सुप्राव्ये) अच्छे प्रकार प्रवेश करने योग्य (अनुव्रते) जिसके अनुकूल सत्याचरण व्रत है उस (जने) बुद्धि के उत्पादन करने वाले मनुष्य के निमित्त (त्रिः) तीन वार (यातम्) प्राप्त हूजिये और शिष्य के लिये (त्रेधेव) तीन प्रकार अर्थात् हस्तक्रिया, रक्षा और यान चालन के ज्ञान को शिक्षा करते हुए अध्यापक के समान (अस्मे) हम लोगों को (त्रिः) तीन वार (शिक्षतम्) शिक्षा और (नान्द्यम्) समृद्धि होने योग्य शिल्प ज्ञान को (त्रिः) तीन बार (वहतम्) प्राप्त करो और (अक्षरेव) जैसे नदी, तालाब और समुद्र आदि जलाशय मेघ के सकाश से जल को प्राप्त होते हैं, वैसे हम लोगों को (पृक्षः) विद्यासम्पर्क को (त्रिः) तीन वार (पिन्वतम्) प्राप्त करो॥4॥ भावार्थः—इस मन्त्र में दो उपमालङ्कार हैं। शिल्प विद्या के जानने वाले मनुष्यों को योग्य है कि विद्या की इच्छा करने वाले अनुकूल बुद्धिमान् मनुष्यों को पदार्थ विद्या पढ़ा और उत्तम-उत्तम शिक्षा वार-वार देकर कार्यों को सिद्ध करने में समर्थ करें और उनको भी चाहिये कि इस विद्या को सम्पादन करके यथावत् चतुराई और पुरुषार्थ से सुखों के उपकारों को ग्रहण करें॥4॥ पुनस्तौ किं साधकावित्युपदिश्यते॥ फिर वे किस कार्य के साधक हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्रिर्नो॑ र॒यिं व॑हतमश्विना यु॒वं त्रिर्दे॒वता॑ता॒ त्रिरु॒ताव॑तं॒ धियः॑। त्रिः सौ॑भग॒त्वं त्रिरु॒त श्रवां॑सि नस्त्रि॒ष्ठं वां॒ सूरे॑ दुहि॒ता रु॑ह॒द्रथ॑म्॥5॥ त्रिः। नः॒। र॒यिम्। व॒ह॒त॒म्। अ॒श्वि॒ना॒। यु॒वम्। त्रिः। दे॒वऽता॑ता। त्रिः। उ॒त। अ॒व॒त॒म्। धियः॑। त्रिः। सौ॒भ॒ग॒ऽत्वम्। त्रिः। उ॒त। श्रवां॑सि। नः॒। त्रि॒ऽस्थम्। वा॒म्। सूरे॑। दु॒हि॒ता। आ। रु॒ह॒त्। रथ॑म्॥5॥ पदार्थः—(त्रिः) त्रिवारं विद्याराज्यश्रीप्राप्तिरक्षणक्रियामयम् (नः) अस्मान् (रयिम्) परमोत्तमं धनम् (वहतम्) प्रापयतम् (अश्विना) द्यावापृथिव्यादिसंज्ञकाविव। अत्र सुपां सुलुग्॰ इत्याकारादेशः। (युवम्) युवाम् (त्रिः) त्रिवारं प्रेरकसाधकक्रियाजन्यम्। (देवताता) शिल्पक्रियायज्ञसम्पत्तिहेतू यद्वा देवान् विदुषो दिव्यगुणान् वा तनुतस्तौ। अत्र दुतनिभ्यां दीर्घश्च। (उणा॰3.88) इति क्तः प्रत्ययः। देवतातेति यज्ञनामसु पठितम्। (निघं॰3.17) (त्रिः) त्रिवारं शरीरप्राणमनोभी रक्षणम् (उत्) अपि (अवतम्) प्रविशतम् (धियः) धारणावतीर्बुद्धीः (त्रिः) त्रिवारं भृत्यसेनास्वात्मभार्यादिशिक्षाकरणम् (सौभगत्वम्) शोभना भगा ऐश्वर्याणि यस्मात् पुरुषार्थात् तस्येदं सौभगं तस्य भावः सौभगत्वम् (त्रिः) त्रिवारं श्रवणमनननिदिध्यासनकरणम् (उत) अपि (श्रवांसि) श्रूयन्ते यानि तानि वेदादिशास्त्रश्रवणानि धनानि वा। श्रव इति धननामसु पठितम्। (निघं॰2.10) (नः) अस्माकम् (त्रिस्थम्) त्रिषु शरीरात्ममनस्सुखेषु तिष्ठतीति त्रिस्थम् (वाम्) तयोः (सूरे) सूर्यस्य। अत्र सुपां सुलुग्॰ इति शे आदेशः। (दुहिता) कन्येव। दुहिता दुर्हिता दूरे हिता दोग्धेर्वा। (निरु॰3.4) (आ) समन्तात् (रुहत्) रोहेत्। अत्र कृमृदृरुहिभ्यश्छन्दसि। (अष्टा॰3.1.59) इति च्लेरङ्। बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि (अष्टा॰6.4.75) इत्यडभावो लडर्थे लुङ्। च (रथम्) रमन्ते येन तं विमानादियानसमूहम्॥5॥ अन्वयः—हे देवतातावश्विनौ! युवं युवां नोऽस्मभ्यं रयिं त्रिर्वहतं नोऽस्माकं धियो बुद्धीरुतापि बलं त्रिरवतं नोऽस्मभ्यं त्रिस्थं सौभगत्वं त्रिर्वहतं प्राप्नुतमुतापि श्रवांसि त्रिर्वहतं प्राप्नुतं वां ययोरश्विनोः सूरे दुहिता पुत्रो वसुविद्यया नोऽस्माकं रथं त्रिरारुहत् त्रिवारमारोहेत् तौ वयं शिल्पकार्येषु सम्प्रयुज्महे॥5॥ भावार्थः—मनुष्यैरश्विनोः सकाशाच्छिल्पकार्याणि निर्वर्त्य बुद्धिं वर्धयित्वा सौभाग्यमुत्तमान्नादीनि च प्रापणीयानि तत्सिद्धयानेषु स्थित्वा देशदेशान्तरान् गत्वा व्यवहारेण धनं प्राप्य सदानन्दयितव्यमिति॥5॥ पदार्थः—हे (देवताता) शिल्प क्रिया और यज्ञ सम्पत्ति के मुख्य कारण वा विद्वान् तथा शुभगुणों के बढ़ाने और (अश्विना) आकाश-पृथिवी के तुल्य प्राणियों को सुख देने वाले विद्वान् लोगो! (युवम्) आप (नः) हम लोगों के लिये (रयिम्) उत्तम धन (त्रिः) तीन वार अर्थात् विद्या, राज्य, श्री की प्राप्ति और रक्षण क्रियारूप ऐश्वर्य को (वहतम्) प्राप्त करो (नः) हम लोगों की (धियः) बुद्धियों (उत) और बल को (त्रिः) तीन बार (अवतम्) प्रवेश कराइये (नः) हम लोगों के लिये (त्रिष्ठम्) तीन अर्थात् शरीर, आत्मा और मन के सुख में रहने और (सौभगत्वम्) उत्तम ऐश्वर्य्य के उत्पन्न करने वाले पुरुषार्थ को (त्रिः) तीन अर्थात् भृत्य, सन्तान और स्वात्म, भार्यादि को प्राप्त कीजिये (उत) और (श्रवांसि) वेदादि शास्त्र वा धनों को (त्रिः) शरीर, प्राण और मन की रक्षा सहित प्राप्त करते और (वाम्) जिन अश्वियों के सकाश से (सूरेः) सूर्य की (दुहिता) पुत्री के समान कान्ति (नः) हम लोगों के (रथम्) विमानादि यानसमूह को (त्रिः) तीन अर्थात् प्रेरक, साधक और चालन क्रिया से (आरुहत्) ले जाती है, उन दोनों को हम लोग शिल्प कार्यों में अच्छे युक्त करें॥5॥ भावार्थः—मनुष्यों को उचित है कि अग्नि भूमि के अवलम्ब से शिल्प कार्यों को सिद्ध और बुद्धि बढ़ाकर सौभाग्य और उत्तम अन्नादि पदार्थों को प्राप्त हो तथा इस सब सामग्री से सिद्ध हुए यानों में बैठ के देश-देशान्तरों को जा आ और व्यवहार द्वारा धन को बढ़ा कर सब काल में आनन्द में रहें॥5॥ पुनस्ताभ्यां किं कार्यमित्युपदिश्यते॥ फिर उनसे क्या करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्रिर्नो॑ अश्विना दि॒व्यानि॑ भेष॒जा त्रिः पार्थि॑वानि॒ त्रिरु॑ दत्तम॒द्भ्यः। ओ॒मानं॑ शं॒योर्मम॑काय सू॒नवे॑ त्रि॒धातु॒ शर्म॑ वहतं शुभस्पती॥6॥4॥ त्रिः। नः॒। अ॒श्वि॒ना॒। दि॒व्यानि॑। भे॒ष॒जा। त्रिः। पार्थि॑वानि त्रिः। ऊँ॒ इति॑। द॒त्त॒म्। अ॒त्ऽभ्यः। ओ॒मान॑म्। शं॒ऽयोः। मम॑काय। सू॒नवे॑। त्रि॒ऽधातु॑। शर्म॑। व॒ह॒त॒म्। शु॒भः॒। प॒ती॒ इति॑॥6॥ पदार्थः—(त्रिः) त्रिवारम् (नः) अस्मभ्यम् (अश्विना) अश्विनौ विद्याज्योतिर्विस्तारमयौ (दिव्यानि) विद्यादिशुभगुणप्रकाशकानि (भेषजा) सोमादीन्यौषधानि रसमयानि (त्रिः) त्रिवारम् (पार्थिवानि) पृथिव्या विकारयुक्तानि (त्रिः) त्रिवारम् (ऊँ) वितर्के (दत्तम्) (अद्भ्यः) सातत्यागन्तृभ्यो वायुविद्युदादिभ्यः (ओमानम्) रक्षन्तम्, विद्याप्रवेशकं क्रियागमकं व्यवहारम्। अत्रावधातोः। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्त इति मनिन्। (शंयोः) शं सुखं कल्याणं विद्यते यस्मिँस्तस्य (ममकाय) ममायं ममकस्तस्मै। अत्र संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः। (अष्टा॰6.4.146) इति वृद्ध्यभावः (सूनवे) औरसाय विद्या पुत्राय वा (त्रिधातु) त्रयोऽयस्ताम्रपित्तलानि धातवो यस्मिन् भूसमुद्रान्तरिक्षगमनार्थे याने तत् (शर्म) गृहस्वरूपं सुखकारकं वा। शर्मेति गृहनामसु पठितम्। (निघं॰3.4) (वहतम्) प्रापयतम् (शुभः) यत् कल्याणकारकं मनुष्याणां कर्म तस्य। अत्र सम्पादादित्वात् क्विप्। (पती) पालयितारौ। षष्ठ्याः पतिपुत्र॰ (अष्टा॰8.3.53) इति संहितायां विसर्जनीयस्य सकारादेशः॥6॥ अन्वयः—हे शुभस्पती अश्विनौ! युवां नोऽस्मभ्यमद्भ्यो दिव्यानि भेषजौषधानि त्रिर्दत्तं ऊँ इति वितर्के पार्थिवानि भेषजौषधानि त्रिर्दत्तं ममकाय सूनवे शंयोः सुखस्य दानमोमानं च त्रिर्दत्तं त्रिधातु शर्म ममकाय सूनवे त्रिर्वहतं प्रापयतम्॥6॥ भावार्थः—मनुष्यैर्जलपृथिव्योर्मध्ये यानि रोगनाशकान्यौषधानि सन्ति तानि त्रिविधतापनिवारणाय भोक्तव्यान्यनेकधातुकाष्ठमयं गृहाकारं यानं रचयित्वा तत्रोत्तमानि यवादीन्यौषधानि संस्थाप्याग्निगृहेऽग्निं पार्थिवैरिन्धनैः प्रज्वाल्यापः स्थापयित्वा वाष्पबलेन यानानि चालयित्वा व्यवहारार्थं देशदेशान्तरं गत्वा तत आगत्य सद्यः स्वदेशः प्राप्तव्य एवं कृते महान्ति सुखानि प्राप्तानि भवन्तीति॥6॥ इति चतुर्थो वर्गः॥4॥ पदार्थः—हे (शुभस्पती) कल्याणकारक मनुष्यों के कर्मों की पालना करने और (अश्विना) विद्या की ज्योति को बढ़ाने वाले शिल्पि लोगो! आप दोनों (नः) हम लोगों के लिये (अद्भ्यः) जलों से (दिव्यानि) विद्यादि उत्तम गुण प्रकाश करने वाले (भेषजा) रसमय सोमादि औषधियों को (त्रिः) तीन ताप निवारणार्थ (दत्तम्) दीजिये (उ) और (पार्थिवानि) पृथिवी के विकारयुक्त औषधी (त्रिः) तीन प्रकार से दीजिये और (ममकाय) मेरे (सूनवे) औरस अथवा विद्यापुत्र के लिये (शंयोः) सुख तथा (ओमानम्) विद्या में प्रवेश और क्रिया के बोध कराने वाले रक्षणीय व्यवहार को (त्रिः) तीन वार कीजिये और (त्रिधातु) लोहा ताँबा पीतल इन तीन धातुओं के सहित भूजल और अन्तरिक्ष में जाने वाले (शर्म) गृहस्वरूप यान को मेरे पुत्र के लिये (त्रिः) तीन वार (वहतम्) पहुंचाइये॥6॥ भावार्थः—मनुष्यों को चाहिये कि जो जल और पृथिवी में उत्पन्न हुई रोग नष्ट करने वाली औषधी हैं, उनका एक दिन में तीन वार भोजन किया करें और अनेक धातुओं से युक्त काष्ठमय घर के समान यान को बना उसमें उत्तम-उत्तम जव आदि औषधी स्थापन, अग्नि के घर में अग्नि को काष्ठों से प्रज्ज्वलित जल के घर में जलों को स्थापन, भाफ के बल से यानों को चला व्यवहार के लिये देश-देशान्तरों को जा और वहाँ से आकर जल्दी अपने देश को प्राप्त हों, इस प्रकार करने से बड़े बड़े सुख प्राप्त होते हैं॥6॥ यह चौथा वर्ग समाप्त हुआ॥4॥ पुनस्तौ कीदृशौ स्त इत्युपदिश्यते॥ फिर वे कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्रिर्नो॑ अश्विना यज॒ता दि॒वेदि॑वे॒ परि॑ त्रि॒धातु॑ पृथि॒वीम॑शायतम्। ति॒स्रो ना॑सत्या रथ्या परा॒वत॑ आ॒त्मेव॒ वातः॒ स्वस॑राणि गच्छतम्॥7॥ त्रिः। नः॒। अ॒श्वि॒ना॒। य॒ज॒ता। दि॒वेऽदि॑वे। परि॑। त्रि॒ऽधातु॑। पृ॒थि॒वीम्। अ॒शा॒यत॒म्। ति॒स्रः। ना॒स॒त्या॒। र॒थ्या॒। प॒रा॒ऽवतः॑। आ॒त्माऽइ॑व। वातः॑। स्वस॑राणि। ग॒च्छ॒त॒म्॥7॥ पदार्थः—(त्रिः) त्रिवारम् (नः) अस्माकम् (अश्विना) जलाग्नी इव शिल्पिनौ (यजता) यष्टारौ सङ्गन्तारौ। अत्र सर्वत्र सुपां सुलुग्॰ इत्याकारादेशः। (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् (परि) सर्वतो भावे (त्रिधातु) सुवर्णरजतादिधातुसम्पादितम् (पृथिवीम्) भूमिमन्तरिक्षं वा। पृथिवीत्यन्तरिक्षनामसु पठितम्। (निघं॰1.3) (आशयतम्) शयाताम्। अत्र लोडर्थे लङ। अशयातामिति प्राप्ते ह्रस्वदीर्घयोर्व्यत्ययासः। (तिस्रः) ऊर्ध्वाधः समगतीः (नासत्या) न विद्यतेऽसत्यं ययोस्तौ (रथ्या) यौ रथविमानादिकं यानं वहतस्तौ (परावतः) दूरस्थानानि। परावतः प्रेरितवतः परागताः। (निरु॰11.48) परावत इति दूरनामसु पठितम्। (निघं॰3.26) (आत्मेव) आत्मनः शीघ्रगमनवत् (वातः) कलाभिर्भ्रामितो वायुः (स्वसराणि) स्वस्वकार्य्यप्रापकाणि दिनानि। स्वसराणीति पदनामसु पठितम्। (निघं॰4.2) अनेन प्राप्त्यर्थो गृह्यते (गच्छतम्)॥7॥ अन्वयः—हे नासत्यौ यजतौ रथ्यावश्विनाविव शिल्पिनौ युवां! पृथिवी प्राप्य त्रिः पर्य्यशयातमात्मेव वातः प्राणश्च स्वसराणि दिवे दिवे गच्छति तद्वद्गच्छतं नोऽस्माकं त्रिधातु यानं परावतो मागार्ँस्तिस्रो गतीर्गमयतम्॥7॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। ऐहिकसुखमभीप्सवो जना यथा जीवोऽन्तरिक्षादिमार्गैः सद्यः शरीरान्तरं गच्छति यथा च वायुः सद्यो गच्छति तथैव पृथिव्यादिविकारैः कलायन्त्रयुक्तानि यानानि रचयित्वा तत्र जलाग्न्यादीन् सम्प्रयोज्याभीष्टान् दूरदेशान् सद्यः प्राप्नुयुः। नैतेन कर्मणा विना सांसारिकं सुखं भवितुमर्हति॥7॥ पदार्थः—हे (नासत्या) असत्य व्यवहाररहित (यजता) मेल करने तथा (रथ्या) विमानादि यानों को प्राप्त कराने वाले (अश्विना) जल और अग्नि के समान कारीगर लोगो! तुम दोनों (पृथिवी) भूमि वा अन्तरिक्षे को प्राप्त होकर (त्रिः) तीन वार (पर्य्यशायतम्) शयन करो (आत्मेव) जैसे जीवात्मा के समान (वातः) प्राण (स्वसराणि) अपने कार्य्यों में प्रवृत्त करने वाले दिनों को नित्य नित्य प्राप्त होते हैं, वैसे (गच्छतम्) देशान्तरों को प्राप्त हुआ करो और जो (नः) हम लोगों के (त्रिधातु) सोना चान्दी आदि धातुओं से बनाये हुए यान (परावतः) दूर स्थानों को (तिस्रः) ऊंची नीची और सम चाल चलते हुए मनुष्यादि प्राणियों को पहुंचाते हैं, उनको कार्यसिद्धि के अर्थ हम लोगों के लिये बनाओ॥7॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। संसारसुख की इच्छा करने वाले पुरुष जैसे जीव अन्तरिक्ष आदि मार्गों से दूसरे शरीरों को शीघ्र प्राप्त होता और जैसे वायु शीघ्र चलता है, वैसे ही पृथिव्यादि विकारों से कलायन्त्र युक्त यानों को रच और उनमें अग्नि, जल आदि का अच्छे प्रकार प्रयोग करके चाहे हुए दूर देशों को शीघ्र पहुंचा करें, इस काम के विना संसारसुख होने को योग्य नहीं है॥7॥ पुनस्तौ कीदृशौ ताभ्यां किं किं साध्यमित्युपदिश्यते॥ फिर वे कैसे हैं और उनसे क्या-क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्रिर॑श्विना॒ सिन्धु॑भिः स॒प्तमा॑तृभि॒स्त्रय॑ आहा॒वास्त्रे॒धा ह॒विष्कृ॒तम्। ति॒स्रः पृ॑थि॒वीरु॒परि॑ प्र॒वा दि॒वो नाकं॑ रक्षेथे॒ द्युभि॑र॒क्तुभि॑र्हि॒तम्॥8॥ त्रिः। अ॒श्वि॒ना॒। सिन्धु॑ऽभिः। स॒प्तमा॑तृऽभिः। त्रयः॑। आ॒ऽहा॒वाः। त्रे॒धा। ह॒विः। कृ॒तम्। ति॒स्रः। पृ॒थि॒वीः। उ॒परि॑। प्र॒वा। दि॒वः। नाक॑म्। र॒क्ष॒थे॒ इति॑। द्युऽभिः॑। अ॒क्तुऽभिः॑। हि॒तम्॥8॥ पदार्थः—(त्रिः) त्रिवारम् (अश्विना) अश्विनौ सूर्य्याचन्द्रमसाविव। अत्र सर्वत्र सुपां सुलुग्॰ इत्याकारादेशः। (सिन्धुभिः) नदीभिः (सप्तमातृभिः) सप्तार्थात् पृथिव्यग्निसूर्यवायुविद्युदुदकावकाशा मातरो जनका यासां ताभिः (त्रयः) उपर्यधोमध्याख्याः (आहावाः) निपानसदृशा मार्गा जलाधारा वा। निपानमाहावः। (अष्टा॰3.3.74) इति निपातनम्। (त्रेधा) त्रिभिः प्रकारैः (हविः) होतुमर्हं द्रव्यम्। (कृतम्) शोधितम् (तिस्रः) स्थूलत्रसरेणुपरमाण्वाख्याः (पृथिवीः) विस्तृताः (उपरि) ऊर्ध्वार्थे (प्रवा) गमयितारौ (दिवः) प्रकाशयुक्तान् किरणान् (नाकम्) अविद्यमानदुःखम् (रक्षेथे) रक्षतम्। अत्र लोडर्थे लङ् व्यत्ययेनात्मनेपदं च (द्युभिः) दिनैः (अक्तुभिः) रात्रिभिः। द्युरित्यहर्नामसु पठितम्। (निघं॰1.7 (हितम्) धृतम्॥8॥ अन्वयः—हे प्रवौ गमयितारावश्विनौ वायुसूर्य्याविव शिल्पिनौ! युवां सप्तमातृभिः सिन्धुभिर्द्युभिरक्तुभिश्च यस्य त्रय आहावाः सन्ति तत् त्रेधा हविष्कृतं शोधितं नाकं हितं द्रव्यमुपरि प्रक्षिप्य तत् तिस्रः पृथिवीर्दिवः प्रकाशयुक्तान् किरणान् प्रापय्य तदितस्ततश्चालयित्वाऽधो वर्षयित्वैतेन सर्वं जगती रक्षेथे त्रिवारं रक्षतम्॥8॥ भावार्थः—मनुष्यैर्वायुसूर्य्ययोश्छेदनाकर्षणवृष्ट्युद्भावकैर्गुणैर्नद्यश्चलन्ति हुतं द्रव्यं दुर्गन्धादिदोषान्निवार्य हितं सर्वदुःखरहितं सुख साधयति यतोऽहर्निशं सुखं वर्द्धते येन विना कश्चित्प्राणी जीवितुं न शक्नोति तस्मादेतच्छोधनार्थं यज्ञाख्यं कर्म नित्यं कर्तव्यमिति॥8॥ पदार्थः—हे (प्रवा) गमन कराने वाले (अश्विना) सूर्य और वायु के समान कारीगर लोगो! आप (सप्तमातृभिः) जिन को सप्त अर्थात् पृथिवी, अग्नि, सूर्य, वायु, बिजुली, जल और आकाश सात माता के तुल्य उत्पन्न करने वाले हैं उन (सिन्धुभिः) नदियों और (द्युभिः) दिन (अक्तुभिः) रात्रि के साथ जिसके (त्रयः) ऊपर, नीचे और मध्य में चलने वाले (आहावः) जलाधार मार्ग हैं, उस (त्रेधा) तीन प्रकार से (हविष्कृतम्) ग्रहण करने योग्य शोधे हुए (नाकम्) सब दुःखों से रहित (हितम्) स्थित द्रव्य को (उपरि) ऊपर चढ़ा के (तिस्रः) स्थूल त्रसरेणु और परमाणु नाम वाली तीन प्रकार की (पृथिवीः) विस्तारयुक्त पृथिवी और (दिवः) प्रकाशस्वरूप किरणों को प्राप्त कराके उसको इधर-उधर चला और नीचे वर्षा के इससे सब जगत् की (त्रिः) तीन वार (रक्षेथे) रक्षा कीजिये॥8॥ भावार्थः—मनुष्यों को योग्य है कि जो सूर्य वायु के छेदन आकर्षण और वृष्टि कराने वाले गुणों से नदियां चलती तथा हवन किया हुआ द्रव्य दुर्गन्धादि दोषों को निवारण कर सब दुःखों से रहित सुखों को सिद्ध करता है, जिससे दिन-रात सुख बढ़ता है, इसके विना कोई प्राणी जीवने को समर्थ नहीं हो सकता, इस से इसकी शुद्धि के लिये यज्ञरूप कर्म नित्य करें॥8॥ पुनस्ताभ्यां किं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते॥ फिर उन से क्या करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ क्व त्री च॒क्रा त्रि॒वृतो॒ रथ॑स्य॒ क्व त्रयो॑ व॒न्धुरो॒ ये सनी॑ळाः। क॒दा योगो॑ वा॒जिनो॒ रास॑भस्य॒ येन॑ य॒ज्ञं ना॑सत्योपया॒थः॥9॥ क्व॑। त्री। च॒क्रा। त्रि॒ऽवृतः॑। रथ॑स्य। क्व॑। त्रयः॑। व॒न्धुरः॑। ये। सऽनी॑ळाः। क॒दा। योगः॑। वा॒जिनः॑। रास॑भस्य। येन॑। य॒ज्ञम्। ना॒स॒त्या॒। उ॒प॒ऽया॒थः॥9॥ पदार्थः—(क्व) कस्मिन् (त्री) त्रीणि (चक्रा) यानस्य शीघ्रं गमनाय निर्मितानि कलाचक्राणि। अत्रोभयत्र शेश्छन्द॰ इति शेर्लोपः। (त्रिवृतः) त्रिभी रचनचालनसामग्रीभिः पूर्णस्य (रथस्य) त्रिषु भूमिजलान्तरिक्षमार्गेषु रमन्ते येन तस्य (क्व) (त्रयः) जलाग्निमनुष्यपदार्थस्थित्यर्थावकाशाः (बन्धुरः) बन्धनविशेषाः। सुपां सुलुग्॰ इति जसः स्थाने सुः। (ये) प्रत्यक्षाः (सनीडाः) समाना नीडा बन्धना धारा गृहविशेषा अग्न्यागारविशेषा वा येषु ते (कदा) कस्मिन् काले (योगः) युज्यते यस्मिन् सः (वाजिनः) प्रशस्तो वाजो वेगोऽस्यास्तीति तस्य। अत्र प्रशंसार्थ इनिः। (रासभस्य) रासयन्ति शब्दयन्ति येन वेगेन तस्य रासभावश्विनोरित्यादिष्टोपयोजननामसु पठितम्। (निघं॰1.15) (येन) रथेन (यज्ञम्) गमनयोग्यं मार्गं (नासत्या) सत्यगुणस्वभावौ (उपयाथः) शीघ्रमभीष्टस्थाने सामीप्यं प्रापयथः॥9॥ अन्वयः—हे नासत्यावश्विनौ शिल्पिनौ युवां! येन विमानादियानेन यज्ञं सङ्गन्तव्यं मार्गं कदोपयाथो दूरदेशस्थं स्थानं सामीप्यवत्प्रापयथः तस्य च रासभस्य वाजिनस्त्रिवृतो रथस्य मध्ये क्व त्रीणि चक्राणि कर्त्तव्यानि क्व चास्मिन् विमानादियाने ये सनीडास्त्रयो बन्धुरास्तेषां योगः कर्त्तव्य इति त्रयः प्रश्नाः॥9॥ भावार्थः—अत्रोक्तानां त्रयाणां प्रश्नानामेतान्युत्तराणि वेद्यानि विभूतिकामैर्नरै रथस्यादिमध्यान्तेषु सर्वकलाबन्धनाधाराय त्रयो बन्धनविशेषाः कर्त्तव्याः। एकं मनुष्याणां स्थित्यर्थं द्वितीयमग्निस्थित्यर्थं तृतीयं जलस्थित्यर्थं च कृत्वा यदा यदा गमनेच्छा भवेत्तदा तदा यथायोग्यकाष्ठानि संस्थाप्याग्निं योजयित्वा कलायन्त्रोद्भावितेन वायुना सन्दीप्य वाष्पवेगेन चालितेन यानेन सद्यो दूरमपि स्थानं समीपवत्प्राप्तुं शक्नुयुः। नहीदृशेन यानेन विना कश्चिन्निर्विघ्नतया स्थानान्तरं सद्यो गन्तुं शक्नोतीति॥9॥ पदार्थः—हे नासत्या सत्य गुण और स्वभाव वाले कारीगर लोगो! तुम दोनों (यज्ञम्) दिव्यगुण युक्त विमान आदि यान से जाने-आने योग्य मार्ग को (कदा) कब (उपयाथः) शीघ्र जैसे निकट पहुंच जावें, वैसे पहुंचते हो और (येन) जिससे पहुंचते हो उस (रासभस्य) शब्द करने वाले (वाजिनः) प्रशंसनीय वेग से युक्त (त्रिवृतः) रचन, चालन आदि सामग्री से पूर्ण (रथस्य) और भूमि, जल, अन्तरिक्ष मार्ग में रमण कराने वाले विमान में (क्व) कहाँ (त्री) तीन (चक्रा) चक्र रचने चाहिये और इस विमानादि यान में (ये) जो (सनीडाः) बराबर बन्धनों के स्थान वा अग्नि रहने का घर (बन्धुरः) नियमपूर्वक चलाने के हेतु काष्ठ होते हैं, उनका (योगः) योग (क्व) कहाँ रहना चाहिये ये तीन प्रश्न हैं॥9॥ भावार्थः—इस मन्त्र में कहे हुए तीन प्रश्नों के ये उत्तर जानने चाहिये। विभूति की इच्छा रखने वाले पुरुषों को उचित है कि रथ के आदि, मध्य और अन्त में सब कलाओं के बन्धनों के आधार के लिये तीन बन्धन विशेष सम्पादन करें तथा तीन कला घूमने-घुमाने के लिये सम्पादन करें। एक मनुष्यों के बैठने, दूसरी अग्नि की स्थिति और तीसरी जल की स्थिति के लिये करके जब-जब चलने की इच्छा हो, तब-तब यथायोग्य जलकाष्ठों को स्थापन, अग्नि को युक्त और कला के वायु से प्रदीप्त करके भाफ के वेग से चलाये हुए यान से शीघ्र दूर स्थान को भी निकट के समान जाने को समर्थ होवें। क्योंकि इस प्रकार किये विना निर्विघ्नता से स्थानान्तर को कोई मनुष्य शीघ्र नहीं जा सकता॥9॥ पुनस्ताभ्यां किं साधनीयमित्युपदिश्यते॥ फिर उन से क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मंन्त्र में किया है॥ आ ना॑सत्या॒ गच्छ॑तं हू॒यते॑ ह॒विर्मध्वः॑ पिबतं मधु॒पेभि॑रा॒सभिः॑। यु॒वोर्हि पूर्वं॑ सवि॒तोषसो॒ रथ॑मृ॒ताय॑ चि॒त्रं घृ॒तव॑न्त॒मिष्य॑ति॥10॥ आ। ना॒स॒त्या॒। गच्छ॑तम्। हू॒यते॑। ह॒विः। मध्वः॑। पि॒ब॒त॒म्। म॒धु॒ऽपेभिः॑। आ॒सऽभिः॑। यु॒वोः। हि। पूर्व॑म्। स॒वि॒ता। उ॒षसः॑। रथ॑म्। ऋ॒ताय॑। चि॒त्रम्। घृ॒तऽव॑न्तम्। इष्य॑ति॥10॥ पदार्थः—(आ) समन्तात् (नासत्या) अश्विनाविव। अत्र सुपां सुलुग्॰ इत्याकारादेशः (गच्छतम्) (हूयते) क्षिप्यते दीप्यते (हविः) होतुं प्रक्षेप्तुं दातुमर्हं काष्ठाादिकमिन्धनम् (मध्वः) मधुरगुणयुक्तानि जलानि। मध्वित्युदकनामसु पठितम्। (निघं॰1.12) अत्र लिङ्गव्यत्ययेन पुंस्त्वम्। वाच्छन्दसि सर्वे॰ इति पूर्वसवर्णप्रतिषेधाद्यणादेशः। (पिबतम्) (मधुपेभिः) मधूनि जलानि पिबन्ति यैस्तैः (आसभिः) स्वकीयैरास्यवच्छेदकगुणैः। अत्रास्यस्य स्थाने पदन्नोमासू॰ (अष्टा॰6.1.63) इत्यासन्नादेशः। (युवोः) युवयोः (हि) निश्चयार्थे (पूर्वम्) प्राक् (सविता) सूर्यलोकः (उषसः) सूर्योदयात्प्राक् वर्त्तमानकालवेलायाः (रथम्) रमणहेतुम् (ऋताय) सत्यगमनाय। ऋतमिति सत्यनामसु पठितम्। (निघं॰3.10) (चित्रम्) आश्चर्य्यवेगादियुक्तम् (घृतवन्तम्) घृतानि बहून्युदकानि विद्यन्ते यस्मिँस्तम्। घृतमित्युदकनामसु पठितम्। (निघं॰1.12) (इष्यति) गच्छति॥10॥ अन्वयः—हे अश्विनौ! नासत्याभ्यामश्विभ्यामिव युवाभ्यां यद्धविर्हूयते तेन हविषा शोधितानि मध्वो मधूनि जलानि मधुपेभिरासभिः पिबतम्। अस्मदानन्दाय घृतवन्तं चित्रं रथमागच्छतं समन्ताच्छीघ्रं प्राप्नुतं युवोर्युवयोर्यो रथ उषसः पूर्वं सवितेव प्रकाशमान इष्यति स ह्यृतायास्माभिर्गृहीतव्यो भवति॥10॥ भावार्थः—यदा यानेष्वग्निजले प्रदीप्य चालयन्ति तदेमानि यानानि स्थानान्तरं सद्यः प्राप्नुवन्ति। तत्र जलवाष्पनिस्सारणायैकमीदृशं स्थानं निर्मातव्यं यद्द्वारा वाष्पनिर्मोचनेन वेगो वर्द्धेत। एतद्विद्याऽभिज्ञ एव सम्यक् सुखं प्राप्नोति॥10॥ पदार्थः—हे शिल्पिलोगो! तुम दोनों (नासत्या) जल और अग्नि के सदृश जिस (हविः) सामग्री का (हूयते) हवन करते हो उस हवि से शुद्ध हुए (मध्वः) मीठे जल (मधुपेभिः) मीठे-मीठे जल पीने वाले (आसभिः) अपने मुखों से (पिबतम्) पियो और हम लोगों को आनन्द देने के लिये (घृतवन्तम्) बहुत जल की कलाओं से युक्त (चित्रम्) वेगादि आश्चर्य्य गुणसहित (रथम्) विमानादि यानों से देशान्तरों को (गच्छतम्) शीघ्र जाओ आओ (युवोः) तुम्हारा जो रथ (उषसः) प्रातःकाल से (पूर्वम्) पहिले (सविता) सूर्यलोक के समान प्रकाशमान (इष्यति) शीघ्र चलता है (हि) वही (ऋताय) सत्य सुख के लिये समर्थ होता है॥10॥ भावार्थः—जब यानों में जल और अग्नि को प्रदीप्त करके चलाते हैं, तब ये यान और स्थानों को शीघ्र प्राप्त कराते हैं, उनमें जल और भाप के निकलने का एक ऐसा स्थान रच लेवें कि जिसमें होकर भाफ के निकलने से वेग की वृद्धि होवे। इस विद्या का जानने वाला ही अच्छे प्रकार सुखों को प्राप्त होता है॥10॥ पुनस्ताभ्यां किं किं साधनीयमित्युपदिश्यते॥ फिर उनसे क्या-क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ आ ना॑सत्या त्रि॒भिरे॑काद॒शैरि॒ह दे॒वेभि॑र्यातं मधु॒पेय॑मश्विना। प्रायु॒स्तारि॑ष्टं॒ नी रपां॑सि मृक्षतं॒ सेध॑तं॒ द्वेषो॒ भव॑तं सचा॒भुवा॑॥11॥ आ। ना॒स॒त्या॒। त्रि॒ऽभिः। ए॒का॒द॒शैः। इ॒ह। दे॒वेभिः॑। या॒त॒म्। म॒धु॒ऽपेय॑म्। अ॒श्वि॒ना॒। प्र। आयुः॑। तारि॑ष्टम्। निः। रपां॑सि। मृ॒क्ष॒त॒म्। सेध॑तम्। द्वेषः॑। भव॑तम्। स॒चा॒ऽभुवा॑॥11॥ पदार्थः—(आ) समन्तात् (नासत्या) सत्यगुणस्वभावौ। अत्र सर्वत्र सुपां सुलुग्॰ इत्याकारादेशः। (त्रिभिः) एभिरहोरात्रैः समुद्रस्य पारम् (एकादशैः) एभिरहोरात्रैर्भूगोलान्तम् (इह) यानेषु सम्प्रयोजितौ (देवेभिः) विद्वद्भिः (यातम्) प्राप्नुतम् (मधुपेयम्) मधुभिर्गुणैर्युक्तं पेयं द्रव्यम् (अश्विना) द्यावापृथिव्यादिकौ द्वौ द्वौ (प्र) प्रकृष्टार्थे (आयुः) जीवनम् (तारिष्टम्) अन्तरिक्षं प्लावयतम् (निः) नितराम् (रपांसि) पापानि दुःखप्रदानि। रपोरिप्रमिति पापनामनी भवतः। (निरु॰4.21) (मृक्षतम्) दूरीकुरुतम् (सेधतम्) मङ्गलं सुखं प्राप्नुतम् (द्वेषः) द्विषतः शत्रून्। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्त इति कर्तरि विच्। (भवतम्) (सचाभुवा) यौ सचा समवायं भावयतस्तौ। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः॥11॥ अन्वयः—हे शिल्पिनौ! युवां नासत्याश्विना सचाभुवाविव देवेभिर्विद्वद्भिस्सहेहोत्तमेषु यानेषु स्थित्वा त्रिभिरहोरात्रैर्महासमुद्रस्य पारमेकादशैरहोरात्रैर्भूगोलान्तं यातं द्वेषो रपांसि च निर्मृक्षतं मधुपेयमायुः प्रतारिष्टं सुसुखं सेधतं विजयिनौ भवतम्॥11॥ भावार्थः—यदा मनुष्या ईदृशेषु (यानेषु) स्थित्वा चालयन्ति तदा त्रिभिरहोरात्रैः सुखेन समुद्रपारमेकादशैरहोरात्रैर्भूगोलस्याभितो गन्तुं शक्नुवन्ति। एवं कुर्वन्तो विद्वांसः सुखयुक्तं पूर्णमायुः प्राप्य दुःखानि दूरीकृत्य शत्रून् विजित्य चक्रवर्त्तिराज्यभागिनो भवन्तीति॥11॥ पदार्थः—हे शिल्पि लोगो! तुम दोनों (नासत्या) सत्यगुण स्वभावयुक्त (सचाभुवा) मेल कराने वाले जल और अग्नि के समान (देवेभिः) विद्वानों के साथ (इह) इन उत्तम यानों में बैठ के (त्रिभिः) तीन दिन और तीन रात्रियों में महासमुद्र के पार और (एकादशभिः) ग्यारह दिन और ग्यारह रात्रियों में भूगोल पृथिवी के अन्त को (यातम्) पहुंचो (द्वेषः) शत्रु और (रपांसि) पापों को (निर्मृक्षतम्) अच्छे प्रकार दूर करो (मधुपेयम्) मधुर गुणयुक्त पीने योग्य द्रव्य और (आयुः) उमर को (प्रतारिष्टम्) प्रयत्न से बढ़ाओ, उत्तम सुखों को (सेधतम्) सिद्ध करो और शत्रुओं को जीतने वाले (भवतम्) होओ॥11॥ भावार्थः—जब मनुष्य ऐसे यानों में बैठ और उनको चलाते हैं, तब तीन दिन और रात्रियों में सुख से समुद्र के पार तथा ग्यारह दिन और ग्यारह रात्रियों में ब्रह्माण्ड के चारों और जाने को समर्थ हो सकते हैं। इसी प्रकार करते हुए विद्वान् लोग सुखयुक्त पूर्ण आयु को प्राप्त हो दुःखों को दूर और शत्रुओं को जीत कर चक्रवर्त्तिराज्य भोगने वाले होते हैं॥11॥ पुनरेताभ्यां किं साधनीयमित्युपदिश्यते॥ फिर इन से क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ आ नो॑ अश्विना त्रि॒वृता॒ रथे॑ना॒र्वाञ्चं॑ व॑हतं सु॒वीर॑म् शृ॒ण्वन्ता॑ वा॒मव॑से जोहवीमि वृ॒धे च॑ नो भवतं॒ वाज॑सातौ॥12॥5॥ आ। नः॒। अ॒श्वि॒ना॒ त्रि॒ऽवृता॑। रथे॑न। अ॒र्वाञ्च॑म्। र॒यिम्। व॒ह॒त॒म्। सु॒ऽवीर॑म्। शृ॒ण्वन्ता॑। वा॒म्। अव॑से। जो॒ह॒वी॒मि॒। वृ॒धे। च॒। नः॒। भ॒व॒त॒म्। वाज॑ऽसातौ॥12॥ पदार्थः—(आ) समन्तात् (नः) अस्माकम् (अश्विना) जलपवनौ। अत्र सर्वत्र सुपां सुलुग्॰ इत्याकारादेशः। (त्रिवृता) यस्त्रिषु स्थलजलान्तरिक्षेषु पूर्णगत्या गमनाय वर्त्तते यते तेन (रथेन) विमानादियानस्वरूपेण रमणसाधनेन (अर्वाञ्चम्) अर्वागुपरिष्टादधस्थं स्थानमभीष्टं वाऽञ्चति येन तम् (रयिम्) चक्रवर्त्तिराज्यसिद्धं धनम् (वहतम्) प्राप्नुतः। अत्र लडर्थे लोट्। (सुवीरम्) शोभना वीरा यस्य तम् (शृण्वन्ता) शृण्वन्तौ (वाम्) युवयोः (अवसे) रक्षणाय सुखावगमाय विद्यायां प्रवेशाय वा (जोहवीमि) पुनः पुनराददामि (वृधे) वर्द्धनाय। अत्र कृतो बहुलम् इति भावे क्विप्। (च) समुच्चये (नः) अस्मान् (भवतम्) भवतः। अत्र लडर्थे लोट्। (वाजसातौ) सङ्ग्रामे॥12॥ अन्वयः—हे शिल्पविद्याविचक्षणौ शृण्वन्ता श्रावयितारावश्विनौ! युवां द्यावापृथिव्यादिकौ द्वाविव त्रिवृता रथेन नोऽस्मानर्वाञ्चं सुवीरं रयिमावहतं प्राप्नुतम् नोऽस्माकं वाजसातौ वृधे वर्द्धनाय च विजयिनौ भवतं यथाऽहं वामवसे जोहवीमि पुनः पुनराददामि तथा मां गृह्णीतम्॥12॥ भावार्थः—नैतदश्विसम्प्रयोजितरथेन विना कश्चित् स्थलजलान्तरिक्षमार्गान् सुखेन सद्यो गन्तुं शक्नोत्यतो राज्यश्रियमुत्तमां सेनां वीरपुरुषाँश्च सम्प्राप्येदृशेन यानेन युद्धे विजयं प्राप्तुं शक्नुवन्ति तस्मादेतस्मिन् मनुष्याः सदा युक्ता भवन्त्विति॥12॥ पूर्वेण सूक्तेनैतद्विद्यासाधकेन्द्रोऽर्थः प्रतिपादितोऽनेन सूक्तेन ह्येतस्या विद्याया मुख्यौ साधकावश्विनौ द्यावापृथिव्यादिकौ च प्रतिपादितौ स्त इत्येतदर्थस्य पूर्वार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति विज्ञेयम्। इति पञ्चमो वर्गश्चतुस्त्रिंशं सूक्तं च समाप्तम्॥34॥ पदार्थः—हे कारीगरी में चतुरजनो! (शृण्वन्ता) श्रवण कराने वाले (अश्विना) दृढ़ विद्या बलयुक्त आप दोनों जल और पवन के समान (त्रिवृता) तीन अर्थात् स्थल, जल और अन्तरिक्ष में पूर्णगति से जाने के लिये वर्त्तमान (रथेन) विमान आदि यान से (नः) हम लोगों को (अर्वाञ्चम्) ऊपर से नीचे अभीष्ट स्थान को प्राप्त होने वाले (सुवीरम्) उत्तम वीर युक्त (रयिम्) चक्रवर्त्ति राज्य से सिद्ध हुए धन को (आवहतम्) अच्छे प्रकार प्राप्त होके पहुंचाइये (च) और (नः) हम लोगों के (वाजसातौ) सङ्ग्राम में (वृधे) वृद्धि के अर्थ विजय को प्राप्त कराने वाले (भवतम्) हूजिये, जैसे मैं (अवसे) रक्षादि के लिये (वाम्) तुम्हारा (जोहवीमि) वारंवार ग्रहण करता हूं, वैसे आप मुझ को ग्रहण कीजिये॥12॥ भावार्थः—जल अग्नि से प्रयुक्त किये हुए रथ के विना कोई मनुष्य स्थल जल और अन्तरिक्ष मार्गों में शीघ्र जाने को समर्थ नहीं हो सकता। इस से राज्यश्री, उत्तम सेना और वीर पुरुषों को प्राप्त होके ऐसे विमानादि यानों से युद्ध में विजय को पा सकते हैं। इस कारण इस विद्या में मनुष्य सदा युक्त हों॥12॥ पूर्व सूक्त से इस विद्या के सिद्ध करने वाले इन्द्र शब्द के अर्थ का प्रतिपादन किया तथा इस सूक्त से इस विद्या के साधक अश्वि अर्थात् द्यावापृथिवी आदि अर्थ प्रतिपादन किये हैं। इससे इस सूक्त के अर्थ की पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये। यह पांचवां वर्ग और चौतीसवां सूक्त समाप्त हुआ॥34॥

अथैकादशर्चस्य पञ्चत्रिंशस्य सूक्स्याङ्गिरसो हिरण्यस्तूप ऋषिः। आदिमस्य मन्त्रस्याग्निर्मित्रावरुणौ रात्रिः सविता च, 2-11 सविता च देवताः। 1 विराड् जगती। 9 निचृज्जगती छन्दः। निषादः स्वरः। 2, 5, 10, 11 विराट् त्रिष्टुप्। 3, 4, 6 त्रिष्टुप् छन्दः। धैवतः स्वरः 7,8 भुरिक् पङ्क्तिश्छन्दः। पञ्चमः स्वरः॥ तत्र अग्न्यादिगुणान् विज्ञाय कृत्यं सिद्धं कुर्य्यादित्युपदिश्यन्ते॥ अब पैतीसवें सूक्त का आरम्भ है। उस के पहिले मन्त्र से अग्नि आदि के गुणों को जाने के सब प्रयोजनों को सिद्ध करे, इस विषय का वर्णन किया है॥ ह्वया॑म्य॒ग्निं प्र॑थ॒मं स्व॒स्तये॒ ह्वया॑मि मि॒त्रावरु॑णावि॒हाव॑से। ह्वया॑मि॒ रात्रीं॒ जग॑तो नि॒वेश॑नीं॒ ह्वया॑मि दे॒वं स॑वि॒तार॑मू॒तये॑॥1॥ ह्वया॑मि। अ॒ग्निम्। प्र॒थ॒मम्। स्व॒स्तये॑। ह्वया॑मि। मि॒त्रावरु॑णौ। इ॒ह। अव॑से। ह्वया॑मि। रात्री॑म्। जग॑तः। नि॒ऽवेश॑नीम्। ह्वया॑मि। दे॒वम्। स॒वि॒तार॑म्। ऊ॒तये॑॥1॥ पदार्थः—(ह्वयामि) स्पर्धामि (अग्निम्) रूपगुणम् (प्रथमम्) जीवनस्यादिमनिमित्तम् (स्वस्तये) सुशोभनमिष्टं सुखमस्ति यस्मात्तस्मै सुखाय (ह्वयामि) स्वीकरोमि (मित्रावरुणौ) मित्रः प्राणो वरुण उदानस्तौ (इह) अस्मिन् शरीरधारणादिव्यवहारे (अवसे) रक्षणाद्याय (ह्वयामि) प्राप्नोमि (रात्रीम्) सूर्याभावादन्धकाररूपाम् (ह्वयामि) गृह्णामि (देवम्) द्योतनात्मकं (सवितारम्) सूर्यलोकम् (ऊतये) क्रियासिद्धीच्छायै॥1॥ अन्वयः—अहमिह स्वस्तये प्रथममग्निं ह्वयाम्यवसे मित्रावरुणौ ह्वयामि जगतो निवेशनीं रात्रीं ह्वयाम्यूतये सवितारं देवं ह्वयामि॥1॥ भावार्थः—मनुष्यैरहर्निशं सुखायाग्निवायुसूर्याणां सकाशादुपयोगं गृहीत्वा सर्वाणि सुखानि प्राप्याणि नैतदादिना विना कदाचित् कस्यचित् सुखं सम्भवतीति॥1॥ पदार्थः—मैं (इह) इस शरीर धारणादि व्यवहार में (स्वस्तये) उत्तम सुख होने के लिये (प्रथमम्) शरीर धारण के आदि साधन (अग्निम्) रूप गुणयुक्त अग्नि के (ह्वयामि) ग्रहण की इच्छा करता हूँ (अवसे) रक्षणादि के लिये (मित्रावरुणौ) तथा प्राण वा उदान वायु को (ह्वयामि) स्वीकार करता हूं (जगतः) संसार को (निवेशनीम्) निद्रा में निवेश कराने वाली (रात्रीम्) सूर्य के अभाव से अन्धकाररूप रात्रि को (ह्वयामि) प्राप्त होता हूं (ऊतये) क्रियासिद्धि की इच्छा के लिये (देवम्) द्योतनात्मक (सवितारम्) सूर्य लोक को (ह्वयामि) ग्रहण करता हूं॥1॥ भावार्थः—मनुष्यों को चाहिये कि दिन-रात सुख के लिये अग्नि वायु और सूर्य के सकाश से उपकार को ग्रहण करके सब सुखों को प्राप्त होवें, क्योंकि इस विद्या के विना कभी किसी पुरुष को पूर्ण सुख का सम्भव नहीं हो सकता॥1॥ अथ सूर्यलोकगुणा उपदिश्यन्ते॥ अब अगले मन्त्र में सूर्यलोक के गुणों का उपदेश किया है॥ आ कृ॒ष्णेन॒ रज॑सा॒ वर्त॑मानो निवे॒शय॑न्न॒मृतं॒ मर्त्यं॑ च। हि॒र॒ण्यये॑न सवि॒ता रथे॒ना दे॒वो या॑ति॒ भुव॑नानि॒ पश्य॑न्॥2॥ आ। कृ॒ष्णेन॑। रज॑सा। वर्त॑मानः। नि॒ऽवे॒शय॑न्। अ॒मृत॑म्। मर्त्य॑म्। च॒। हि॒र॒ण्यये॑न। स॒वि॒ता रथे॑न। आ। दे॒वः। या॒ति॒। भुव॑नानि। पश्य॑न्॥2॥ पदार्थः—(आ) समन्तात् (कृष्णेन) कर्षति येन स कृष्णस्तेन। यद्वा कृष्णवर्णेन लोकेन। कृष्णं कृष्येतर्निकृष्टो वर्णः। (निरु॰2.20) यत्कृष्णं तदन्नस्य। (छान्दो॰6.5) एताभ्यां प्रमाणाभ्यां पृथिवीलोका अत्र गृह्यन्ते। कृषेर्वर्णे। (उणा॰3.4) इति नक् प्रत्ययः। अत्राङ्पूर्वकत्वादाकर्षणार्थो गृह्यते (रजसा) लोकसमूहेन सह। लोका रजांस्युच्यन्ते। (निरु॰4.19) (वर्त्तमानः) वर्त्ततेऽसौ वर्त्तमानः (निवेशयन्) नितरां स्वस्वसामर्थ्ये स्थापयन् (अमृतम्) अन्तर्यामितया वेदद्वारा च मोक्षसाधकं सत्यं ज्ञानं वृष्टिद्वाराऽमृतात्मकं रसं वा (मर्त्यम्) कर्मप्रलयप्राप्तिव्यवस्थया कालव्यवस्थया वा मरणधर्मयुक्तं प्राणिनम् (च) समुच्चये (हिरण्ययेन) ज्योतिर्मयेनानन्तेन यशसा तेजोमयेन वा। ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्वमाध्वीहिरण्ययानि छन्दसि। (अष्टा॰वा॰6.4.175) इत्ययं निपातितः। ज्योतिर्हि हिरण्यम्। (श॰ब्रा॰4.3.1.21) (सविता) सर्वेषां प्रसविता प्रकाशवृष्टिरसानां च प्रसविता (रथेन) रंहति जानाति गच्छति गमयति वा येन तेन। रथो रंहतेर्गतिकर्मणः। (निरु॰9.11) (आ) समन्तात् (देवः) दीव्यति प्रकाशयतीति (याति) प्राप्नोति प्रापयति वा। अत्र पक्षेऽन्तर्गतो ण्यर्थः। (भुवनानि) भवन्ति भूतानि येषु तानि। भूसू॰ (उणा॰2.78) इत्यधिकरणे क्युन् प्रत्ययः। (पश्यन्) प्रेक्षमाणो दर्शयन् वा। अत्रापि पक्षेऽन्तर्गतो ण्यर्थः॥2॥ अन्वयः—अयं सविता देवः परमेश्वर आकृष्णेन रजसा सहाभिव्याप्य वर्त्तमानः सर्वस्मिन् जगत्यमृतं मर्त्यं च निवेशयन् सन् हिरण्ययेन यशोमयेन ज्ञानरथेन युक्तो भुवनानि पश्यन्नायाति समन्तात् सर्वान् पदार्थान् प्राप्नोतीति पूर्वोऽन्वयः। अयं सविता देवः सूर्यलोकः कृष्णेन रजसा सह वर्त्तमानोऽस्मिन् जगत्यमृतं मर्त्यं च निवेशयन् हिरण्ययेन रथेन भुवनानि पश्यन् दर्शयन् सन्नायाति समन्ताद् वृष्ट्यादिरूपविभागं च प्रापयतीत्यपरोऽन्वयः॥2॥ भावार्थः—अत्र श्लेषालङ्कारः। यथा पृथिव्यादयो लोकाः सर्वान् मनुष्यादीन् धरन्ति सूर्यलोक आकर्षणेन पृथिव्यादीन् धरति। ईश्वरः स्वसत्तया सूर्यादीन् लोकान् धरति। एवं क्रमेण सर्वलोकधारणं प्रवर्त्तते, नैतेन विनान्तरिक्षे कस्यचिद् गुरुत्वयुक्तस्य लोकस्य स्वपरिधौ स्थितेः सम्भवोऽस्ति। नैव लोकानां भ्रमणेन विना क्षणमुहूर्त्तप्रहराहोरात्रपक्षमासर्तुसंवत्सरादयः कालावयवा उत्पत्तुं शक्नुवन्तीति॥2॥ पदार्थः—यह (सविता) सब जगत् के उत्पन्न करने वाला (देवः) सबसे अधिक प्रकाशयुक्त परमेश्वर (आकृष्णेन) अपनी आकर्षण शक्ति से (रजसा) सब सूर्य्यादि लोकों के साथ व्यापक (वर्त्तमानः) हुआ (अमृतम्) अन्तर्यामिरूप वा वेद द्वारा मोक्षसाधक सत्य ज्ञान (च) और (मर्त्यम्) कर्मों और प्रलय की व्यवस्था से मरणयुक्त जीव को (निवेशयन्) अच्छे प्रकार स्थापना करता हुआ (हिरण्ययेन) यशोमय (रथेन) ज्ञानस्वरूप रथ से युक्त (भुवनानि) लोकों को (पश्यन्) देखता हुआ (आयाति) अच्छे प्रकार सब पदार्थों को प्राप्त होता है॥1॥2॥ यह (सविता) प्रकाश वृष्टि और रसों का उत्पन्न करने वाला (कृष्णेन) प्रकाशरहित (रजसा) पृथिवी आदि लोकों के साथ (आ वर्त्तमानः) अपनी आकर्षण शक्ति से वर्त्तमान इस जगत् में (अमृतम्) वृष्टि द्वारा अमृत स्वरूप रस (च) तथा (मर्त्यम्) काल व्यवस्था से मरण को (निवेशयन्) अपने-अपने सामर्थ्य में स्थापन करता हुआ (हिरण्ययेन) प्रकाशस्वरूप (रथेन) गमन शक्ति से (भुवनानि) लोकों को (पश्यन्) दिखाता हुआ (आयाति) अच्छे प्रकार वर्षा आदि रूपों की अलग अलग प्राप्ति कराता है॥2॥ भावार्थः—इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जैसे सब पृथिवी आदि लोक मनुष्यादि प्राणियों वा सूर्यलोक अपने आकर्षण से पृथिवी आदि लोकों वा ईश्वर अपनी सत्ता से सूर्यादि सब लोकों का धारण करता है, ऐसे क्रम से सब लोकों का धारण होता है, इसके विना अन्तरिक्ष में किसी अत्यन्त भारयुक्त लोक का अपनी परिधि में स्थिति होने का सम्भव नहीं होता और लोकों के घूमने विना क्षण, मुहूर्त, प्रहर, दिन, रात, पक्ष, मास, ऋतु और संवत्सर आदि कालों के अवयव नहीं उत्पन्न हो सकते हैं॥2॥ अथ वायुसूर्य्यदृष्टान्तेन शूरवीरगुणा उपदिश्यन्ते॥ अब वायु और सूर्य्य के दृष्टान्त के साथ अगले मन्त्र में शूरवीर के गुणों का उपदेश किया है॥ याति॑ दे॒वः प्र॒वता॒ यात्यु॒द्वता॒ याति॑ शु॒भ्राभ्यां॑ यज॒तो हरि॑भ्याम्। आ दे॒वो या॑ति सवि॒ता प॑रा॒वतोऽप॒ विश्वा॑ दुरि॒ता बाध॑मानः॥3॥ याति॑। दे॒वः। प्र॒ऽवता॑। याति॑। उ॒त्ऽवता॑। याति॑। शु॒भ्राभ्या॑म्। य॒ज॒तः। हरि॑ऽभ्याम्। आ। दे॒वः। या॒ति॒। स॒वि॒ता। प॒रा॒ऽवतः॑। अप॑। विश्वा॑। दुः॒इ॒ता। बाध॑मानः॥3॥ पदार्थः—(याति) गच्छति (देवः) द्योतको वायुः (प्रवता) अधोमार्गेण। अत्र प्रपूर्वकात् संभजनार्थाद् वनधातोः क्विप् (याति) प्राप्नोति (उद्वता) ऊर्ध्वमार्गेण (याति) गच्छति (शुभ्राभ्याम्) शुद्धाभ्याम् (यजतः) सङ्गन्तुं योग्यः (हरिभ्याम्) कृष्णशुक्लपक्षाभ्याम् (आ) अभ्यर्थे (देवः) प्रकाशकः (याति) प्राप्नोति (सविता) सूर्यलोकः (परावतः) दूरमार्गान्। परावत इति दूरनामसु पठितम्। (निघं॰3.26) (अप) दूरार्थे (विश्वा) विश्वानि सर्वाणि (दुरिता) दुष्टानि दुःखानि। अत्रोभयत्र शेश्छन्दसि इति लोपः। (बाधमानः) दुरीकुर्वन्॥3॥ अन्वयः—हे राजपुरुषा! भवन्तो यथा विश्वानि दुरितान्यपबाधमानो यजतो देवो वायुः प्रवता मार्गेण यात्युद्वता मार्गेण यात्यायाति च यथा च विश्वा दुरिता सर्वाणि दुःखप्रदान्यन्धकारादीनि बाधमानो यजतः सविता देवः सूर्यलोकः शुभ्राभ्यां हरिभ्यां हरणसाधनाभ्यामहोरात्राभ्यां कृष्णशुक्लपक्षाभ्यां परावतो दूरस्थान् पदार्थान् स्वकिरणैः प्राप्य पृथिव्यादीन् लोकान् याति प्राप्नोति तथा युद्धाय शूरवीरा गमनागमनाभ्यां प्रजाः सततं सुखयन्तु॥3॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा ईश्वरोत्पादितायां सृष्टौ वायुरधऊर्ध्वसमगत्या गच्छन्नधस्थानुपर्युपरिस्थानानयति यथायमहोरात्रादिभ्यां हरणशीलाभ्यां स्वकिरणयुक्ताभ्यां युक्तः सविता देवोऽन्धकाराद्यपवारणेन दुःखानि विनाश्य सुखानि प्रकटय्य कदाचित् सुखानि निवार्य्य दुःखानि प्रकटयति तथा सभापत्यादिभिरपि सेनादिभिः सहगत्वागत्य च शत्रून् जित्वा प्रजापालनमनुष्ठेयम्॥3॥ पदार्थः—जैसे (विश्वा) सब (दुरिता) दुष्ट दुःखों को (अप) (बाधमानः) दूर करता हुआ (यजतः) संगत करने योग्य (देवः) श्रवण आदि ज्ञान का प्रकाशक वायु (प्रवता) नीचे मार्ग से (याति) जाता आता और (उद्वता) ऊर्ध्व मार्ग से (याति) जाता आता है और जैसे सब दुःख देने वाले अन्धकारादिकों को दूर करता हुआ (यजतः) सङ्गत होने योग्य (सविता) प्रकाशक सूर्यलोक (शुभ्राभ्याम्) शुद्ध (हरिभ्याम्) कृष्ण वा शुक्लपक्षों से (परावतः) दूरस्थ पदार्थों को अपनी किरणों से प्राप्त होकर पृथिव्यादि लोकों को (आयाति) सब प्रकार प्राप्त होता है, वैसे शूरवीरादि लोग सेना आदि सामग्री सहित ऊंचे-नीचे मार्ग में जा आ के शत्रुओं को जीत कर प्रजा की रक्षा निरन्तर किया करें॥3॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे ईश्वर की उत्पन्न की हुई सृष्टि में वायु नीचे ऊपर वा समगति से चलता हुआ नीचे के पदार्थों को ऊपर और ऊपर के पदार्थों को नीचे करता है और जैसे दिन-रात वा आकर्षण धारण गुण वाले अपने किरण समूह से युक्त सूर्यलोक अन्धकारादिकों के दूर करने से दुःखों का विनाश कर सुख और सुखों का विनाश कर दुःखों को प्रगट करता है, वैसे ही सभापति आदि को भी अनुष्ठान करना चाहिये॥3॥ पुनस्तयोर्दृष्टान्तेन राजकृत्यमुपदिश्यते॥ फिर भी अगले मन्त्र में दोनों के दृष्टान्त से राजकार्य्य का उपदेश किया है॥ अ॒भीवृ॑तं॒ कृश॑नैर्वि॒श्वरू॑पं॒ हिर॑ण्यशम्यं यज॒तो बृ॒हन्त॑म्। आस्था॒द्रथं॑ सवि॒ता चि॒त्रभा॑नुः कृ॒ष्णा रजां॑सि॒ तवि॑षीं॒ दधा॑नः॥4॥ अ॒भिऽवृ॑तम्। कृश॑नैः। वि॒श्वऽरू॑पम्। हिर॑ण्यऽशम्यम्। य॒ज॒तः। बृ॒हन्त॑म्। आ। अ॒स्था॒त्। रथ॑म्। स॒वि॒ता। चि॒त्रऽभा॑नुः। कृ॒ष्णा। रजां॑सि। तवि॑षीम्। दधा॑नः॥4॥ पदार्थः—(अभीवृतम्) अभितः सर्वतः साधनैः पूर्णो वर्त्तते सोऽभीवृत्तम्। नहिवृति॰ (अष्टा॰6.3.116) इति पूर्वस्य दीर्घत्वम्। (कृशनैः) तनूकरणैः सूक्ष्मत्वनिष्पादकैः किरणैर्विविधैरूपैर्वा। कृशनमिति रूपनामसु पठितम्। (निघं॰3.7) (विश्वरूपम्) विश्वानि बहूनि रूपाणि यस्मिन् प्रकाशे तम् (हिरण्यशम्यम्) हिरण्यसुवर्णान्यन्यानि वा ज्योतींषि शम्यानि शमितुं योग्यानि यस्मिंस्तम् (यजतः) सङ्गतिप्रकाशयोर्दाता (बृहन्तम्) महान्तम् (आ) समन्तात् (अस्थात्) तिष्ठति। अत्र लडर्थे लुङ्। (रथम्) यस्मिन् रमते तम्। रममाणोऽस्मिंस्तिष्ठतीति वा। (निरु॰9.11) (सविता) ऐश्वर्यवान् राजा सूर्यलोको वायुर्वा। सवितेति पदनामसु पठितम्। (निघं॰5.4) अनेन प्राप्तिहेतोर्वायोरपि ग्रहणम्। (चित्रभानुः) चित्राभानवो दीप्तयो यस्य यस्माद्वा सः (कृष्णा) कृष्णान्याकर्षणाकृष्णवर्णयुक्तानि पृथिव्यादीनि (रजांसि) लोकान् (तविषीम्) बलम्। तविषीति बलनामसु पठितम्। (निघं॰2.9) (दधानः) धरन्॥4॥ अन्वयः—हे सभेश राजँस्त्वं यथा यजतश्चित्रभानुः सविता सूर्यो वायुर्वा कृशनैः किरणै रूपैर्वा बृहन्तं हिरण्यशम्यमभीवृतं विश्वरूपं रथं कृष्णानि रजांसि पृथिव्यादिलोकांस्तविषीं बलं च दधानः सन्नास्थात् समन्तात् तिष्ठति तथा भूत्वा वर्त्तस्व॥4॥ भावार्थः—अत्र श्लेषवाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा सूर्यादिजननिमित्तः सूर्यादिलोकधारको बलवान् सर्वान् लोकानाकर्षणाख्यं बलं च धरन् वायुर्वर्त्तते यथा च सूर्यलोकः स्वसन्निहितान् लोकान् धरन् सर्वं रूपं प्रकटयन् बलाकर्षणाभ्यां सर्वं धरति नैताभ्यां विना कस्यचित् परमाणोरपि धारणं संभवति। तथैव राजा शुभगुणाढ्यो भूत्वा राज्यं धरेत्॥4॥ पदार्थः—हे सभा के स्वामी राजन्! आप जैसे (यजतः) सङ्गति करने वा प्रकाश का देने वाला (चित्रभानुः) चित्र-विचित्र दीप्तियुक्त (सविता) सूर्यलोक वा वायु (कृशनैः) तीक्ष्ण करने वाले किरण वा विविधरूपों से (बृहन्तम्) बड़े (हिरण्यशम्यम्) जिसमें सुवर्ण वा ज्योति शान्त करने योग्य हो (अभीवृतम्) चारों ओर से वर्त्तमान (विश्वरूपम्) जिसके प्रकाश वा चाल में बहुत रूप हैं, उस (रथम्) रमणीय रथ (कृष्णा) आकर्षण वा कृष्णवर्ण युक्त (रजांसि) पृथिव्यादि लोकों और (तविषीम्) बल को (दधानः) धारण करता हुआ (आस्थात्) अच्छे प्रकार स्थित होता है, वैसे अपना बर्त्ताव कीजिये॥4॥ भावार्थः—इस मन्त्र में श्लेष और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे सूर्य आदि की उत्पत्ति का निमित्त सूर्य आदि लोक का धारण करने वाला बलवान् सब लोकों और आकर्षणरूपी बल को धारण करता हुआ वायु विचरता है और जैसे सूर्य्यलोक अपने समीप स्थलों को धारण और सब रूप विषय को प्रकट करता हुआ बल वा आकर्षण शक्ति से सबको धारण करता है और इन दोनों के विना किसी स्थूल वा सूक्ष्म वस्तु के धारण का संभव नहीं होता, वैसे ही राजा को होना चाहिये कि उत्तम गुणों से युक्त होकर राज्य का धारण किया करें॥4॥ पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते॥ फिर वे कैसे हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ वि जना॑ञ्छ्या॒वाः शि॑ति॒पादो॑ अख्य॒न् रथं॒ हिर॑ण्यप्रउगं॒ वह॑न्तः। शश्व॒द्विशः॑ सवि॒तुर्दैव्य॑स्यो॒पस्थे॒ विश्वा॒ भुव॑नानि तस्थुः॥5॥6॥ वि। जना॑न्। श्या॒वाः। शि॒ति॒ऽपादः॑। अ॒ख्य॒न्। रथ॑म्। हिर॑ण्यऽप्रउगम्। वह॑न्तः। शश्व॑त्। विशः॑। स॒वि॒तुः। दैव्य॑स्य। उ॒पऽस्थे॑। विश्वा॑। भुव॑नानि। त॒स्थुः॒॥5॥ पदार्थः—(वि) विशेषार्थे (जनान्) विदुषः (श्यावाः) श्यायन्ते प्राप्नुवन्ति ते। श्यावाः। सवितुरित्यादिष्टोपयोजननामसु पठितम्। (निघं॰1.15) (शितिपादः) शितयः शुक्लाः पादा अंशा येषां किरणानान्ते (अख्यन्) ख्याता भवन्ति। अत्र लडर्थे लुङ्। (रथम्) विमानादियानम् (हिरण्यप्रउगम्) हिरण्यस्य ज्योतिषोऽग्नेः प्रउगं सुखवत्स्थानं यस्मिँस्तं प्रयोगार्हम्। पृषोदरादिना अभीष्टरूपसिद्धिः (वहन्तः) प्राप्नुवन्तः (शश्वत्) अनादयः (विशः) प्रजा (सवितुः) सूर्यलोकस्य (दैव्यस्य) देवेषु दिव्येषु पदार्थेषु भवो दैव्यस्तस्य (उपस्थे) उपतिष्ठन्ते यस्मिँस्तस्मिन्। अत्र घञर्थे कविधानम् इत्यधिकरणे कः प्रत्ययः। (विश्वा) विश्वानि सर्वाणि। अत्र शेश्छन्दसि इति शेर्लोपः। (भुवनानि) पृथिवीगोलादीनि (तस्थुः) तिष्ठन्ति। अत्र लडर्थे लिट्॥5॥ अन्वयः—हे सज्जन! यथाऽस्य दैव्यस्य सवितुः सूर्यलोकस्योपस्थे विश्वा भुवनानि सर्वे भूगोलास्तस्थुस्तस्य शितिपादः श्यावाः किरणा जनान् हिरण्यप्रउगं रथं शश्वद्विशश्च वहन्त व्यख्यन् विविधतया ख्यान्ति तथा तव निकटे विद्वांसस्तिष्ठन्तु त्वं च विद्याधर्मौ प्रकटय॥5॥ भावार्थः—हे मनुष्या! यूयं यथा सूर्यलोकस्य प्रकाशाकर्षणादयो गुणाः सन्ति, ते सर्वं जगद्धारणपुरस्सरं यथायोग्यं प्रकटयन्ति, ये सूर्यस्य सन्निधौ लोकाः सन्ति, ते सूर्य्यप्रकाशेन प्रकाशन्ते, या अनादिरूपाः प्रजास्ता अपि वायुर्धरति। अनेन सर्वे लोकाः स्वस्वपरिधौ समवतिष्ठन्ते तथा गुणान् धरत स्वस्वव्यवस्थायां स्थित्वा न्यायान् स्थापयत च॥5॥ पदार्थः—हे सज्जन पुरुष! आप जैसे जिस (दैव्यस्य) विद्वान् वा दिव्य पदार्थों में उत्पन्न होने वाले (सवितुः) सूर्यलोक की (उपस्थे) गोद अर्थात् आकर्षण शक्ति में (विश्वा) सब (भुवनानि) पृथिवी आदि लोक (तस्थुः) स्थित होते हैं, उसके (शितिपादः) अपने श्वेत अवयवों से युक्त (श्यावाः) प्राप्ति होने वाले किरण (जनान्) विद्वानों (हिरण्यप्रउगम्) जिसमें ज्योतिरूप अग्नि के मुख के समान स्थान हैं, उस (रथम्) विमान आदि यान और (शश्वत्) अनादि रूप (विशः) प्रजाओं को (वहन्तः) धारण और बढ़ाते हुए (अख्यन्) अनेक प्रकार प्रगट होते हैं, वैसे तेरे समीप विद्वान् लोग रहें और तू भी विद्या तथा धर्म का प्रचार कर॥5॥ भावार्थः—हे मनुष्यो! तुम जैसे सूर्यलोक के प्रकाश वा आकर्षण आदि गुण सब जगत् को धारणपूर्वक यथायोग्य प्रकट करते हैं और जो सूर्य के समीप लोक हैं, वे सूर्य के प्रकाश से प्रकाशित होते हैं, जो अनादि रूप प्रजा है, उसका भी वायु धारण करता है। इस प्रकार होने से सब लोक अपनी-अपनी परिधि में स्थित होते हैं, वैसे तुम सद्गुणों को धारण और अपने-अपने अधिकारों में स्थित होकर अन्य सबको न्याय मार्ग में स्थापन किया करो॥5॥ पुनरपि वायुसूर्य्ययोर्गुणा उपदिश्यन्ते॥ फिर भी वायु और सूर्य्य के गुणों का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ ति॒स्रो द्यावः॑ सवि॒तुर्द्वा उ॒पस्थाँ॒ एका॑ य॒मस्य॒ भुव॑ने विरा॒षाट्। आ॒णिं न रथ्य॑म॒मृताधि॑ तस्थुरि॒ह ब्र॑वीतु॒ य उ॒ तच्चिके॑तत्॥6॥ ति॒स्रः। द्यावः॑। स॒वि॒तुः। द्वौ। उ॒पऽस्था॑। एका॑। य॒मस्य॑। भुव॑ने। वि॒रा॒षाट्। आ॒णिम्। न। रथ्य॑म्। अ॒मृता॑। अधि॑। त॒स्थुः॒। इ॒ह। ब्र॒वी॒तु॒। यः। ऊँ॒ इति॑। तत्। चिके॑तत्॥6॥ पदार्थः—(तिस्रः) त्रित्वसंख्याकाः (द्यावः) सूर्याग्निविद्युद्रूपाः (सवितुः) सूर्यलोकस्य (द्वौ) स्वप्रकाशभूगोलौ (उपस्था) उपतिष्ठन्ति यस्मिँस्तत्र। अत्र आङयाजयाराणां चोपसङ्ख्यानम्। (अष्टा॰वा॰7.1.39) इति वार्त्तिकेन ङेः स्थाने आङादेशः। आङोऽनुनासिकश्छन्दसि। (अष्टा॰6.1.126) इति प्रकृतिभावादसंधिः। (एका) विद्युदाख्यदीप्तिः (यमस्य) वायोः (भुवने) अन्तरिक्षस्थाने (विराषाट्) वीरान् ज्ञानवतः प्राप्तिशीलान् जीवान् सहते सः। अत्र वर्णव्यत्ययेन दीर्घेकारस्य स्थाने ह्रस्वेकारोऽकारस्थान आकारश्च स्फायितञ्चि॰ (उणा॰2.13) इत्यजधातोरक् प्रत्ययः। छन्दसि सहः। (अष्टा॰3.2.63) इति ण्विः। सहेः साढः सः। (अष्टा॰8.3.56) इति षत्वम् (आणिम्) संग्रामम्। आणाविति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं॰2.17) (न) इव (रथ्यम्) रथान् वहति तम् (अमृता) अमृतानि (अधि) उपरिभावे (तस्थुः) तिष्ठन्ति। अत्र लडर्थे लिट्। (इह) अस्मिन् संसारेऽस्यां विद्यायां वा (ब्रवीतु) उपदिशतु (यः) मनुष्यः (ऊँ) वितर्के (तत्) ज्ञानम् (चिकेतत्) विजानीयात्। अयं कितज्ञाने धातोर्लेट् प्रथमैकवचनप्रयोगः। बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः॥6॥ अन्वयः—हे विद्वँस्त्वं रथ्यमाणिं भृत्यानेवाऽस्य सवितुः सूर्यलोकस्य प्रकाशे यास्तिस्रो द्यावोऽधितस्थुस्तत्र द्वौ सवितृमण्डलस्योपस्था वर्त्तेते। एका विराषाट् विद्युदाख्या दीप्तिर्यमस्य नियन्तुर्वायोर्भुवनेऽन्तरिक्षे हि तिष्ठति। यान्यमृता कारणरूपेण नाशरहितानि चन्द्रतारकादीनि भुवनानि सन्ति तान्यन्तरिक्षेऽधितस्थुरधितिष्ठन्ति य उ एतानि चिकेतत् जानीयात् स तज्ज्ञानं ब्रवीतु तथा भूत्वेमां विद्यामुपादिश॥6॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। ईश्वरेण या अग्न्याख्यात् कारणात् तिस्रो दीप्तयः सूर्याग्निविद्युदाख्या रचिताः सन्ति, तद्द्वारा सर्वाणि कार्याणि सिध्यन्ति। यदा ये जीवाः। शरीराणि त्यक्त्वा यस्य यमस्य स्थानं गच्छन्ति स कोऽस्तीति पृच्छ्यते। अत्रोत्तरमन्तरिक्षस्थं वायुं यमाख्यं गच्छन्तीति ब्रूयात्। यथा युद्धे रथस्य भृत्यादीन्यङ्गान्युपतिष्ठन्ति। तथैव मृता जीविताश्च जीवा वायुमाश्रित्य तिष्ठन्ति। पृथिवीचन्द्रतारकादयो लोकाः सूर्यप्रकाशमुपाश्रित्य वर्त्तन्ते। यो विद्वान् स एव प्रश्नोत्तराणि वदेन्नेतरो मूढः। नैव मनुष्यैरविद्वत्कथने विश्वसितव्यं न किलाप्तशब्दऽश्रद्धातव्यं चेति॥6॥ पदार्थः—हे विद्वान्! तू (रथ्यम्) रथ आदि के चलाने योग्य (आणिम्) संग्राम को जीतने वाले राजभृत्यों के (न) समान इस (सवितुः) सूर्यलोक के प्रकाश में जो (तिस्रः) तीन अर्थात् (द्यावः) सूर्य, अग्नि और विद्युत् रूप के साधनों से युक्त (अधितस्थुः) स्थित होते हैं उनमें से (द्वौ) दो प्रकाश वा भूगोल सूर्य मण्डल के (उपस्था) समीप में रहते हैं और (एका) एक (विराषाट्) शूरवीर ज्ञानवान् प्राप्ति स्वभाव वाले जीवों को सहने वाली बिजुली रूप दीप्ति (यमस्य) नियम करने वाले वायु के (भुवने) अन्तरिक्ष में ही रहती है और जो (अमृता) कारणरूप से नाशरहित चन्द्र, तारे आदि लोक हैं, वे इस सूर्य लोक के प्रकाश में प्रकाशित होकर (अधितस्थुः) स्थित होते हैं (यः) जो मनुष्य (ऊँ) वाद-विवाद से इनको (चिकेतत्) जाने और इस ज्ञान को (ब्रवीतु) अच्छे प्रकार उपदेश करे, उसी के समान हो के हम को सद्गुणों का उपदेश किया कर॥6॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जिस ईश्वर ने अग्निरूप कारण से सूर्य अग्नि और बिजुली रूप तीन प्रकार की दीप्ति रची है, जिनके द्वारा सब कार्य सिद्ध होते हैं। जब कोई ऐसा पूछे कि जीव अपने शरीरों को छोड़ के जिस यम के स्थान को प्राप्त होते हैं, वह कौन है, तब उत्तर देने वाला अन्तरिक्ष में रहने वाले वायु को प्राप्त होते हैं, ऐसा कहे। जैसे युद्ध में रथ, भृत्य आदि सेना के अङ्गों में स्थित होते हैं, वैसे मरे और जीते हुए जीव वायु के अवलम्ब से स्थित होते हैं। पृथिवी चन्द्रमा और नक्षत्रादि लोक सूर्य्य प्रकाश के आश्रय से स्थित होते हैं, जो विद्वान् हो, वही प्रश्नों के उत्तर कह सकता है, मूर्ख नहीं। इसलिये मनुष्यों को मूर्ख अर्थात् अनाप्तों के कहने मंव विश्वास और विद्वानों के कथन में अश्रद्धा कभी न करनी चाहिये॥6॥ पुनरस्य सूर्यलोकस्य गुणा उपदिश्यन्ते॥ फिर इस सूर्यलोक के गुणों का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ वि सु॑प॒र्णो अ॒न्तरि॑क्षाण्यख्यद् गभी॒रवे॑पा॒ असु॑रः सुनी॒थः। क्वे॒3॒॑दानीं॒ सूर्यः॒ कश्चि॑केत कत॒मां द्यां र॒श्मिर॒स्या त॑तान॥7॥ वि। सु॒ऽप॒र्णः। अ॒न्तरि॑क्षाणि। अ॒ख्य॒त्। ग॒भी॒रऽवे॑पाः। असु॑रः। सु॒ऽनी॒थः। क्व॑। इ॒दानी॑म्। सूर्यः॑। कः। चि॒के॒त॒। क॒त॒माम्। द्याम्। र॒श्मिः। अ॒स्य॒। आ। त॒ता॒न॒॥7॥ पदार्थः—(वि) विशेषार्थे (सुपर्णः) शोभनपतनशीला रश्मयो यस्य। सुपर्णा इति रश्मिनामसु पठितम्। (निघं॰1.5) (अन्तरिक्षाणि) अन्तरिक्षस्थानि सर्वाणि भुवनानि (अख्यत्) ख्यापयति प्रकाशयति (गभीरवेपाः) गभीरोऽविद्वद्भिर्लक्षितुमशक्यो वेपः कम्पनं यस्य सः। टुवेपृ कम्पन अस्मात् सर्वधातुभ्योऽसुन् इत्यसुन् प्रत्ययः (असुरः) सर्वेभ्यः प्राणदः सूर्य्योदये मृता इवोत्तिष्ठन्तीत्यतः। असुषु प्राणेषु रमते वा। (सुनीथः) सुष्ठु नीथाः पदार्था प्राप्तयो यस्मात् सः। हनिकुषि॰ (उणा॰2.2) अनेन णीञ् प्रापणे धातोः क्थन् प्रत्ययः। (क्व) कुत्र (इदानीम्) अस्मिन् समये वर्त्तमानायां रात्रौ (सूर्यः) (कः) विद्वान् (चिकेत) केतति जानाति। अत्र कितज्ञाने धातोर्लडर्थे लिट्। (कतमाम्) बहूनां पृथिवीनां मध्ये काम् (द्याम्) द्योतनात्मिकाम् (रश्मिः) ज्योतिः (अस्य) सूर्यस्य (आ) समन्तात् (ततान) तनोति विस्तृणोति। अत्रापि लडर्थे लिट्॥7॥ अन्वयः—हे विद्वन्! यथाऽसुरो गभीरवेपाः सुनीथः सुपर्णोऽस्य रश्मिरन्तरिक्षाणि व्यख्यद् विख्यापयति प्रकाशयति तेन रश्मिगणेन युक्तः सूर्य्य इदानीं क्व वर्त्तते। एतत्कश्चिकेत को जानाति। कतमां द्यामस्य सूर्य्यस्य रश्मिराततानैतदपि कश्चिकेत। कश्चिदेव जानाति न तु सर्वे तदेतत्तत्त्वमवेहि॥7॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदायं भूगोलो भ्रमणेन सूर्यप्रकाशमाच्छाद्यान्धकारं जनयति तदाऽविद्वांसो जनाः पृच्छन्तीदानीं सूर्य्यः क्व गत इति तं प्रश्नमुत्तरेणैवं समादध्यात्। पृथिव्या अपरे पृष्ठेऽस्तीति यस्य चलनमतीव सूक्ष्ममस्त्यतः प्राकृतैर्जनैर्न विज्ञायत एवं विद्वदभिप्रायोऽपि॥7॥ पदार्थः—हे विद्वज्जन! जैसे यह सूर्य्यलोक जो (असुरः) सब के लिये प्राणदाता अर्थात् रात्रि में सोये हुओं को उदय के समय चेतनता देने (गभीरवेपाः) जिसका कम्पन गभीर अर्थात् सूक्ष्म होने से साधारण पुरुषों के मन में नहीं बैठता (सुनीथः) उत्तम प्रकार से पदार्थों की प्राप्ति कराने और (सुपर्णः) उत्तम पतन स्वभाव किरणयुक्त सूर्य्य (अन्तरिक्षाणि) अन्तरिक्ष में ठहरे हुए सब लोकों को (व्यख्यत्) प्रकाशित करता है (इदानीम्) इस वर्त्तमान समय रात्रि में (क्व) कहाँ है। इस बात को (कः) कौन (चिकेत) जानता तथा (कतमाम्) बहुतों में किस (द्याम्) प्रकाश को (अस्य) इस सूर्य्य के (रश्मिः) किरण (आततान) व्याप्त हो रहे हैं, इस बात को भी कौन जानता है अर्थात् कोई-कोई जो विद्वान् हैं वे ही जानते हैं, सब साधारण पुरुष नहीं, इसलिये सूर्य्यलोक का स्वरूप और गति आदि को तू जान॥7॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जब यह भूगोल अपने भ्रमण से सूर्य्य के प्रकाश का आच्छादन कर अन्धकार करता है, तब साधारण मनुष्य पूंछते हैं कि अब वह सूर्य्य कहाँ गया, उस प्रश्न का उत्तर से समाधान करे कि पृथिवी के दूसरे पृष्ठ में है, जिस का चलना अति सूक्ष्म है, जैसे वह मूर्ख मनुष्यों से जाना नहीं जाता, वैसे ही महाशय मनुष्यों का आशय भी अविद्वान् लोग नहीं जान सकते॥7॥ पुनरतेस्य कृत्यमुपदिश्यन्ते॥ फिर इसके कृत्य का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अ॒ष्टौ व्य॑ख्यत्क॒कुभः॑ पृथि॒व्यास्त्री धन्व॒ योज॑ना स॒प्त सिन्धू॑न्। हि॒र॒ण्या॒क्षः स॑वि॒ता दे॒व आगा॒द् दध॒द्रत्ना॑ दा॒शुषे॒ वार्या॑णि॥8॥ अ॒ष्टौ। वि। अ॒ख्य॒त्। क॒कुभः॑। पृ॒थि॒व्याः। त्री। धन्व॑। योज॑ना। स॒प्त। सिन्धू॑न्। हि॒र॒ण्य॒ऽअ॒क्षः। स॒वि॒ता। दे॒वः। आ। अ॒गा॒त्। दध॑त्। रत्ना॑। दा॒शुषे॑। वार्या॑णि॥8॥ पदार्थः—(अष्टौ) चतस्रो दिश उपदिशश्च। (वि) विशेषार्थे क्रियायोगे (अख्यत्) ख्यापयति (ककुभः) दिशः। ककुभ इति दिङ्नामसु पठितम्। (निघं॰1.6) (पृथिव्याः) भूमेः सम्बन्धिनीः (त्री) त्रीणि भूम्यन्तरिक्षप्रकाशस्थानि भुवनानि (धन्व) प्राप्तव्यानि। अत्र गत्यर्थाद्धविधातौरौणादिकः कनिन्, सुपां सुलुग्॰ इति विभक्तेर्लुक्। (योजना) युज्यन्ते सर्वाणि वस्तूनि येषु भुवनेषु तानि योजनानि। अत्र शेश्छन्दसि इति शेर्ल्लोपः। (सप्त) सप्त सङ्ख्याकान् (सिन्धून्) भूम्यन्तरिक्षोपर्युपरिस्थितान् (हिरण्याक्षः) हिरण्यानि ज्योतींष्यक्षीणि व्याप्तिशीलानि यस्य सः (सविता) वृष्ट्युत्पादकः (देवः) द्योतनात्मकः (आ) समन्तात् (अगात्) एति प्राप्नोति। अत्र लडर्थे लुङ्। इणो गा लुङि। (अष्टा॰2.4.45) इति गा आदेशः। (दधत्) दधातीति दधत्सन् (रत्ना) सुवर्णादीनि रमणीयानि (दाशुषे) सर्वोपकारकाय विद्यादिदानशीलाय यजमानाय (वार्य्याणि) वरितुं ग्रहीतुं योग्यानि॥8॥ अन्वयः—हे सभेश! त्वं यथा यो हिरण्याक्षः सविता देवः सूर्यलोकः पृथिव्याः सम्बन्धिनीरष्टौ ककुभस्त्री त्रीण्युपर्यधोमध्यस्थानि धन्वानि योजनानि तदुपलक्षितान् मार्गान् सप्तसिधूँश्च व्यख्यद् विख्यापयति, स दाशुषे वार्याणि रत्ना रत्नानि दधत्सन्नागात् समन्तादेति तथा भूतः सन् वर्त्तस्व॥8॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽयं सूर्यलोकः सर्वाणि मूर्त्तद्रव्याणि प्रकाश्य छित्वा वायुद्वाराऽन्तरिक्षे नीत्वा तस्मादधो निपात्य सर्वाणि रमणीयानि सुखानि जीवार्थं नयति। पृथिव्या मध्ये स्थितानामेकोनपञ्चाशत् क्रोशपर्यन्तेऽन्तरिक्षे स्थूलसूक्ष्मलघुगुरुत्वरूपेण स्थितानां चापां सप्तसिन्ध्विति संज्ञैताः सर्वा आकर्षणेन धरति च तथा सर्वैर्विद्वद्भिर्विद्याधर्म्माभ्यां सकलान् मनुष्यान् धृत्वाऽऽनन्दयितव्याः॥8॥ पदार्थः—हे सभेश! जैसे जो (हिरण्याक्षः) जिसके सुवर्ण के समान ज्योति है वह (सविता) वृष्टि उत्पन्न करने वाला (देवः) द्योतनात्मक सूर्यलोक (पृथिव्याः) पृथिवी से सम्बन्ध रखने वाली (अष्टौ) आठ (ककुभः) दिशा अर्थात् चार दिशा और चार उपदिशाओं (त्री) तीन भूमि, अन्तरिक्ष और प्रकाश के अर्थात् ऊपर, नीचे और मध्य में ठहरने वाले (धन्व) प्राप्त होने योग्य (योजना) सब वस्तु के आधार तीन लोकों और (सप्त) सात (सिन्धून्) भूमि, अन्तरिक्ष वा ऊपर स्थित हुए जलसमुदायों को (व्यख्यत्) प्रकाशित करता है, वह (दाशुषे) सर्वोपकारक विद्यादि उत्तम पदार्थ देने वाले यजमान के लिये (वार्याणि) स्वीकार करने योग्य (रत्ना) पृथिवी आदि वा सुवर्ण आदि रमणीय रत्नों को (दधत्) धारण करता हुआ (आगात्) अच्छे प्रकार प्राप्त होता है, वैसे तुम भी वर्त्तो॥8॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे यह सूर्यलोक सब मूर्त्तिमान् पदार्थों का प्रकाश, छेदन, वायु द्वारा अन्तरिक्ष में प्राप्त और वहाँ से नीचे गिराकर सब रमणीय सुखों को जीवों के लिये उत्पन्न करता और पृथिवी में स्थित और उनचास क्रोश पर्यन्त अन्तरिक्ष में स्थूल, सूक्ष्म, लघु और गुरु से स्थित हुए जलों को अर्थात् जिन का सप्तसिन्धु नाम है, आकर्षणशक्ति से धारण करता है, वैसे सब विद्वान् लोग विद्या और धर्म से सब प्रजा को धारण करके सबको आनन्द में रक्खें॥8॥ पुनः स किं करोतीत्युपदिश्यते॥ फिर वह क्या करता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ हिर॑ण्यपाणिः सवि॒ता विच॑र्षणिरु॒भे द्यावा॑पृथि॒वी अ॒न्तरी॑यते। अपामी॑वां॒ बाध॑ते॒ वेति॒ सूर्य॑म॒भि कृ॒ष्णेन॒ रज॑सा॒ द्यामृ॑णोति॥9॥ हिर॑ण्यऽपाणिः। स॒वि॒ता। विऽच॑र्षणिः। उ॒भे इति॑। द्यावा॑पृथि॒वी इति॑। अ॒न्तः। ई॒य॒ते॒। अप॑। अमी॑वाम्। बाध॑ते। वेति॑। सूर्य॑म्। अ॒भि। कृ॒ष्णेन॑। रज॑सा। द्याम्। ऋ॒णो॒ति॒॥9॥ पदार्थः—(हिरण्यपाणिः) हिरण्यानि ज्योतींषि पाण्यो हस्तवद्ग्रहणसाधनानि यस्य सः (सविता) रसानां प्रसविता (विचर्षणिः) विलेखनस्वभावेन विच्छेदकः। कृषेरादेश्च चः। (उणा॰2.100) इति कृषविलेखने धातोरनिः प्रत्ययः। (उभे) द्वे (द्यावापृथिवी) प्रकाशपृथिव्यौ (अन्तः) अन्तरिक्षस्य मध्ये (ईयते) प्रापयति (अप) दूरीकरणे (अमीवाम्) रोगपीडाम् (बाधते) निवारयति (वेति) प्रजनयति। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (सूर्यम्) सरणशीलं स्वकीयरश्मिगणम् (अभि) सर्वतो भावे (कृष्णेन) पृथिव्यादिना (रजसा) लोकसमूहेन (द्याम्) प्रकाशम् (ऋणोति) प्रापयति। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः॥9॥ अन्वयः—भोः सभाध्यक्ष! यथा हिरण्यपाणिर्विचर्षणिः सविता सूर्यलोक उभे द्यावापृथिवी अन्तरीयते अमीवामपबाधते सूर्यमभिवेति कृष्णेन रजसा सह द्यामृणोति तथाभूतस्त्वं भव॥9॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे सभापते! यथायं सूर्यो बहुभिर्लोकैः सहाकर्षणसम्बन्धेन वर्त्तमानः सर्वं वस्तुजातं प्रकाशयन् प्रकाशपृथिव्योरान्तर्यं करोति तथैव त्वया भवितव्यमिति॥9॥ पदार्थः—हे सभाध्यक्ष! जैसे (हिरण्यपाणिः) जिसके हिरण्यरूप ज्योति हाथों के समान ग्रहण करने वाले हैं (विचर्षणिः) पदार्थों को छिन्न-भिन्न और (सविता) रसों को उत्पन्न करने वाला सूर्यलोक (उभे) दोनों (द्यावापृथिवी) प्रकाशभूमि को (अन्तः) अन्तरिक्ष के मध्य में (ईयते) प्राप्त (अमीवाम्) रोग पीड़ा का (अपबाधते) निवारण (सूर्य्यम्) सबको प्राप्त होने वाले अपने किरणसमूह को (अभिवेति) साक्षात् प्रगट और (कृष्णेन) पृथिवी आदि प्रकाशरहित (रजसा) लोकसमूह के साथ अपने (द्याम्) प्रकाश को (ऋणोति) प्राप्त करता है, वैसे तुझ को भी होना चाहिये॥9॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे सभापते! जैसे यह सूर्य्यलोक बहुत लोकों के साथ आकर्षण सम्बन्ध से वर्त्तमान सब वस्तुमात्र को प्रकाशित करता हुआ प्रकाश तथा पृथिवी लोक का मेल करता है, वैसे स्वभावयुक्त आप हूजिये॥9॥ अथ वायुगुणा उपदिश्यन्ते॥ अब अगले मन्त्र में वायु के गुणों का उपदेश किया है॥ हिर॑ण्यहस्तो॒ असु॑रः सुनी॒थः सु॑मृळी॒कः स्ववाँ॑ यात्व॒र्वाङ्। अ॒प॒सेध॑न् र॒क्षसो॑ यातु॒धाना॒नस्था॑द् दे॒वः प्र॑तिदो॒षं गृ॑णा॒नः॥10॥ हिर॑ण्यऽहस्तः। असु॑रः। सु॒ऽनी॒थः। सु॒ऽमृ॒ळी॒कः। स्वऽवा॑न् या॒तु॒। अ॒र्वाङ्। अ॒प॒ऽसेध॑न्। र॒क्षसः॑। या॒तु॒ऽधाना॑न्। अस्था॑त्। दे॒वः। प्र॒ति॒ऽदो॒षम्। गृ॒णा॒नः॥10॥ पदार्थः—(हिरण्यहस्तः) हिरण्यानि सर्वतो गमनानि हस्ता इव यस्य सः। अत्र गत्यर्थाद्धर्य्य धातौरौणादिकः कन्यन् प्रत्ययः। (असुरः) असून् प्राणान् राति ददात्यविद्यमानरूपगुणो वा सोऽसुरो वायुः। आतोऽनुपसर्गे कः। (अष्टा॰3.2.3) इत्यसूपपदाद्राधातोः कः। (सुनीथः) शोभनं नीथो नयनं प्रापणं यस्य सः। (सुमृडीकः) यः शोभने मृडयति सुखयति सः। मृडः कीकच् कङ्कणौ। (उणा॰4.25) इति कीकच्। (स्ववान्) स्वे प्रशस्ताः स्पर्शादयो गुणा विद्यन्ते यस्मिन् सः। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। (यातु) प्राप्नोति प्राप्नोतु वा (अर्वाङ्) अर्वतः स्वकीयानध ऊर्ध्वतिर्यग्गमनाख्यवेगानञ्चति प्राप्नोतीति। अत्र ऋत्विग्दधृक्॰ (अष्टा॰3.2.59) इति क्विन्। क्विन् प्रत्यस्य कुः (अष्टा॰8.2.62) इति कवर्गादेशः। (अपसेधन्) निवारयन् सन् (रक्षसः) चोरादीन् दुष्टकर्मकर्तॄन्। रक्षो रक्षयितव्यमस्मात्। (निरु॰4.18) (यातुधानान्) यातवो यातनाः पीडा धीयन्ते येषु तान् दस्यून् (अस्थात्) स्थितवानस्ति (देवः) सर्वव्यवहारसाधकः (प्रतिदोषम्) रात्रिं रात्रिं प्रति। अत्र रात्रेरुपलक्षणत्वाद् दिवसस्यापि ग्रहणमस्ति प्रतिसमयमित्यर्थः। दोषेति रात्रिनामसु पठितम्। (निघं॰1.7) (गृणानः) स्वगुणैः स्तोतुमर्हः॥10॥ अन्वयः—हे सभेश! भवान् यथाऽयं हिरण्यहस्तोऽसुरः सुनीथः सुमृडीकः स्ववानर्वाङ् वायुर्याति सर्वतश्चलति। एवं प्रति दोषं गृणानो देवो वायु दुःखानि निवार्य सुखानि प्रापयित्वाऽस्थात् तथा यातुधानान् रक्षसोऽपसेधन् सर्वान् दुष्टान्निवारयन् श्रेष्ठान् यातु प्राप्नोतु॥10॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे सभापते! यथायं वायुः स्वकीयाकर्षणबलादिगुणैः सर्वान् पदार्थान् व्यवस्थापयति यथा च दिवसे चौराः प्रबला भवितुं नार्हन्ति, तथैव भवतापि भवितव्यम्। येन जगदीश्वरेण बहुगुणसुखप्रापका वायुवादयः पदार्था रचितास्तस्मै सर्वैर्धन्यवादा देयाः॥10॥ पदार्थः—हे सभापते! आप जैसे यह (हिरण्यहस्तः) जिसका चलना हाथ के समान है (असुरः) प्राणों की रक्षा करने वाला रूपगुणरहित (सुनीथः) सुन्दर रीति से सबको प्राप्त होने (सुमृडीकः) उत्तम व्यवहारों से सुखयुक्त करने और (स्ववान्) उत्तम-उत्तम स्पर्श आदि गुण वाला (अर्वाङ्) अपने नीचे-ऊपर टेढ़े जाने वाले वेगों को प्राप्त होता हुआ वायु चारों ओर से चलता है तथा (प्रतिदोषम्) रात्रि-रात्रि के प्रति (गृणानः) गुण कथन से स्तुति करने योग्य (देवः) सुखदायक वायु दुःखों को निवृत्त और सुखों को प्राप्त करके (अस्थात्) स्थित होता है, वैसे (रक्षसः) दुष्ट कर्म करने वाले (यातुधानान्) जिनसे पीड़ा आदि दुःख होते हैं, उन डाकुओं को (अपसेधन्) निवारण करते हुए श्रेष्ठों को प्राप्त हूजिये॥10॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे सभापति! जैसे यह वायु अपने आकर्षण और बल आदि गुणों से सब पदार्थों को व्यवस्था में रखता है और जैसे दिन में चोर प्रबल नहीं हो सकते हैं, वैसे आप भी हूजिये और तुमको जिस जगदीश्वर ने बहुत गुणयुक्त सुख प्राप्त करने वाले वायु आदि पदार्थ रचे हैं, उसी को सब धन्यवाद देने योग्य हैं॥10॥ अथेन्द्रशब्दनेश्वर उपदिश्यते॥ अब अगले मन्त्र में इन्द्र शब्द से ईश्वर का उपदेश किया है॥ ये ते॒ पन्थाः॑ सवितः पू॒र्व्यासो॑ऽरे॒णवः॒ सुकृ॑ता अ॒न्तरि॑क्षे। तेभि॑र्नो॑ अ॒द्य प॒थिभिः॑ सु॒गेभी॒ रक्षा॑ च नो॒ अधि॑ च ब्रूहि देव॥11॥7॥7॥ ये। ते॒। पन्थाः॑। स॒वि॒त॒रिति॑। पू॒र्व्यासः॑। अ॒रे॒णवः॑। सुऽकृ॑ताः। अ॒न्तरि॑क्षे। तेभिः॑। नः॒। अ॒द्य। प॒थिऽभिः॑। सु॒ऽगेभिः॑। रक्ष॑। च॒। नः॒। अधि॑। च॒। ब्रू॒हि॒। दे॒व॒॥11॥ पदार्थः—(ये) वक्ष्यमाणाः (ते) तव (पन्थाः) धर्ममार्गाः। अत्र सुपां सुलुग्॰ इति जसः स्थाने सुः। (सवितः) सकलजगदुत्पादकेश्वर (पूर्व्यासः) पूर्वैः कृता साधिताः सेविताश्च। अत्र पूर्वैः कृतमिनियौ च। (अष्टा॰4.4.133) इति पूर्वशब्दाद्यः प्रत्ययः। आज्जसेरसुग् (अष्टा॰7.1.50) इत्यसुगागमश्च। (अरेणवः) अविद्यमाना रेणवो धूल्यंशा इव विघ्ना येषु ते। अजिवृरी॰ (उणा॰3.37) इति रीधातोर्णुः प्रत्ययः। (सुकृताः) सुष्ठु निर्मिताः (अन्तरिक्षे) स्व्याप्तिरूपे ब्रह्माण्डे (तेभिः) तैः (नः) अस्मान् (अद्य) अस्मिन्नहनि (पथिभिः) उक्तमार्गैः (सुगेभिः) सुखेन गच्छन्ति येषु तैः। सुदुरोरधिकरणे॰ (अष्टा॰3.2.48) इति वार्त्तिकेन सूपपदाद् गमधातोर्डः प्रत्ययः (रक्ष) पालय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (च) समुच्चये (नः) अस्मभ्यम् (अधि) ईश्वरार्थ उपरिभावे (च) अपि (ब्रूहि) उपदिश (देव) सर्वसुखप्रदातरीश्वर॥11॥ अन्वयः—हे सवितर्देव जगदीश्वर! त्वं कृपया ये ते तवारेणवः पूर्व्यासः सुकृताः पन्थानोऽन्तरिक्षे स्वव्याप्तिरूपे वर्त्तन्ते, तेभिः सुगेभिः पथिभिर्नोऽस्मानद्य रक्ष च नोऽस्मभ्यं सर्वा विद्या अधिब्रूहि च॥11॥ भावार्थः—हे ईश्वर! त्वया ये सूर्यादिलोकानां भ्रमणार्था मार्गा प्राणिसुखाय च धर्ममार्गा अन्तरिक्षे स्वमहिम्नि च रचितास्तेष्विमे यथानियमं भ्रमन्ति विचरन्ति च तान् सर्वेषां पदार्थानां मार्गान् गुणांश्चास्मभ्यं ब्रूहि। येन वयं कदाचिदितस्ततो न भ्रमेमेति॥11॥ अस्मिन् सूक्ते सूर्यलोकेश्वरवायुगुणानां प्रतिपादनाच्चतुस्त्रिंशसूक्तोक्तार्थेन सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम्। इति सप्तमो 7 वर्गः, अनुवाकः पञ्चत्रिंशं 35 सूक्तं च समाप्तम्॥ पदार्थः—हे (सवितः) सकल जगत् के रचने और (देव) सब सुख देने वाले जगदीश्वर! (ये) जो (ते) आपके (अरेणवः) जिनमें कुछ भी धूलि के अंशों के समान विघ्नरूप मल नहीं हैं तथा (पूर्व्यासः) जो हमारी अपेक्षा से प्राचीनों ने सिद्ध और सेवन किये हैं (सुकृताः) अच्छे प्रकार सिद्ध किये हुए (पन्थाः) मार्ग (अन्तरिक्षे) अपने व्यापकता रूप ब्रह्माण्ड में वर्त्तमान हैं (तेभिः) उन (सुगेभिः) सुखपूर्वक सेवने योग्य (पथिभिः) मार्गों से (नः) हम लोगों की (अद्य) आज (रक्ष) रक्षा कीजिये (च) और (नः) हम लोगों के लिये सब विद्याओं का (अधिब्रूहि) उपदेश (च) भी कीजिये॥11॥ भावार्थः—हे ईश्वर! आपने जो सूर्य आदि लोकों के घूमने और प्राणियों के सुख के लिये आकाश वा अपने महिमारूप संसार में शुद्ध मार्ग रचे हैं, जिनमें सूर्यादि लोक यथानियम से घूमते और सब प्राणी विचरते हैं, उन सब पदार्थों के मार्गों तथा गुणों का उपदेश कीजिये कि जिससे हम लोग इधर-उधर चलायमान न होवें॥11॥ इस सूक्त में सूर्यलोक वायु और ईश्वर के गुणों का प्रतिपादन करने से चौंतीसवें सूक्त के साथ इस सूक्त की सङ्गति जाननी चाहिये॥ यह सातवां वर्ग 7 सातवां अनुवाक 7 और पैंतीसवां सूक्त समाप्त हुआ॥35॥

अथ विंशत्यृचस्य षट्त्रिंशस्य सूक्तस्य घौरः काण्वऋषिः। अग्निर्देवता। 1, 12 भुरिगनुष्टुप् छन्दः। गान्धारः स्वरः। 2 निचृत्सतःपङ्क्तिः। 4 निचृत्पङ्क्तिः। 10,14 निचृद्विष्टारपङ्क्तिः। 18 विष्टारपङ्क्तिः। 20 सतः पङ्क्तिश्छन्दः। पञ्चमः स्वरः। 3,11 निचृत्पथ्याबृहती। 5,16 निचृद्बृहती। 6 भुरिग् बृहती। 7 बृहती। 8 स्वराड् बृहती। 9 निचृदुपरिष्टाद् बृहती। 12 उपरिष्टाद् बृहती। 15 विराट् पथ्या बृहती। 17 विराडुपरिष्टाद् बृहती। 19 पथ्याबृहती च छन्दः। मध्यमः स्वरः॥ तत्रादावग्निशब्देनेश्वरगुणा उपदिश्यन्ते॥ अब छत्तीसवें सूक्त का आरम्भ है उसके पहिले मन्त्र में अग्नि शब्द से ईश्वर के गुणों का उपदेश किया है॥ प्र वो॑ य॒ह्वं पु॑रू॒णां वि॒शां दे॑वय॒तीना॑म्। अ॒ग्निं सू॒क्तेभि॒र्वचो॑भिरीमहे॒ यं सी॒मिद॒न्य ईळ॑ते॥1॥ प्र। वः॒। य॒ह्वम्। पु॒रू॒णाम्। वि॒शाम्। दे॒व॒ऽय॒तीना॑म्। अ॒ग्निम्। सु॒ऽउ॒क्तेभिः॑। वचः॑ऽभिः। ई॒म॒हे॒। यम्। सी॒म्। इत्। अ॒न्ये। ईळ॑ते॥1॥ पदार्थः—(प्र) प्रकृष्टार्थे (वः) युष्माकम् (यह्वम्) गुणैर्महान्तम्। यह्व इति महन्नामसु पठितम्। (निघं॰3.3) (पुरूणाम्) बह्वीनाम् (विशाम्) प्रजानां मध्ये (देवयतीनाम्) आत्मनो देवान् दिव्यान् भोगान् गुणाँश्चेच्छन्तीनाम् (अग्निम्) परमेश्वरम् (सूक्तेभिः) सुष्ठूक्ता विद्या येषु तैः (वचोभिः) वेदार्थज्ञानयुक्तैर्वचनैः (ईमहे) याचामहे। अत्र बहुलं छन्दसि इति श्यनो लुक्। ईमह इति याञ्चाकर्मसु पठितम्। (निघं॰3.19) (यम्) उक्तम् (सीम्) सर्वतः। प्र सी॑मादि॒त्यो अ॑सृजत्। (ऋ॰2.28.4) प्रासृजदिति वा। प्रासृजत् सर्वत इति वा। (निरु॰1.7) इति सीमव्ययं सर्वार्थे गृह्यते। (इत्) एव (अन्ये) परोपकारका बुद्धिमन्तो धार्मिका विद्वांसः (ईळते) स्तुवन्ति॥1॥ अन्वयः—वयं यथान्ये विद्वांसः सूक्तेभिर्वचोभिर्देवयतीनां पुरूणां वो युष्माकं विशां प्रजानां सुखाय यं यह्वमग्निं सीमीडते तथा तमिदेव प्रेमहे प्रकृष्टतया याचामहे प्रकाशयामश्च॥1॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोमालङ्कारः। हे मनुष्या! यूयं यथा विद्वांसः प्रजासुखसम्पत्तये सर्वव्यापिनं परमेश्वरं निश्चित्योपदिश्य च तद्गुणान् प्रयत्नेन विज्ञापयन्ति स्तावयन्ति, तथैव वयमपि प्रकाशयामः। यथेश्वरोऽग्न्यादिपदार्थरचनपालनाभ्यां जीवेषु सर्वाणि सुखानि दधाति तथा वयमपि सर्वप्राणिसुखानि सदा निर्वर्त्तयेमेति बुध्यध्वम्॥1॥ पदार्थः—हम लोग जैसे (अन्ये) अन्य परोपकारी धर्मात्मा विद्वान् लोग (सूक्तेभिः) जिनमें अच्छे प्रकार विद्या कही है, उन (वचोभिः) वेद के अर्थज्ञानयुक्त वचनों से (देवयतीनाम्) अपने लिये दिव्यभोग वा दिव्यगुणों की इच्छा करने वाले (पुरूणाम्) बहुत (वः) तुम (विशाम्) प्रजा लोगों के सुख के लिये (यम्) जिस (यह्वम्) अनन्तगुण युक्त (अग्निम्) परमेश्वर की (सीम्+ईडते) सब प्रकार स्तुति करते हैं, वैसे उस (इत्) ही की (प्रेमहे) अच्छे प्रकार याचना और गुणों का प्रकाश करें॥1॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो! जैसे तुम लोग पूर्ण विद्यायुक्त विद्वान् लोग प्रजा के सुख की सम्पत्ति के लिये सर्वव्यापी परमेश्वर का निश्चय तथा उपदेश करके प्रयत्न से जानते हैं, वैसे ही हम लोग भी उसके गुण प्रकाशित करें। जैसे ईश्वर अग्नि आदि पदार्थों के रचन और पालन से जीवों में सब सुखों को धारण करता है, वैसे हम लोग भी प्राणियों के लिये सदा सुख वा विद्या को सिद्ध करते रहें, ऐसा जानो॥1॥ पुनः स एवार्थ उपदिश्यते॥ फिर भी अगले मन्त्र में उक्त विषय का उपदेश किया है॥ जना॑सो आ॒Åग्न द॑धिरे सहो॒वृधं॑ ह॒विष्म॑न्तो विधेम ते। स त्वं नो॑ अ॒द्य सु॒मना॑ इ॒हावि॒ता भवा॒ वाजे॑षु सन्त्य॥2॥ जना॑सः। अ॒ग्निम्। द॒धि॒रे॒। स॒हः॒ऽवृध॑म्। ह॒विष्म॑न्तः। वि॒धे॒म॒। ते॒। सः। त्वम्। नः॒। अ॒द्य। सु॒ऽमनाः॑। इ॒ह। अ॒वि॒ता। भव॑। वाजे॑षु। स॒न्त्य॒॥2॥ पदार्थः—(जनासः) विद्यासु प्रादुर्भूता मनुष्याः (अग्निम्) सर्वाभिरक्षकमीश्वरम् (दधिरे) धरन्ति। अत्र लडर्थे लिट्। (सहोवृधम्) सहोबलं वर्धयतीति सहोवृत्तम् (हविष्मन्तः) प्रशस्तानि हवींषि दातुमादातुमर्हाणि वस्तूनि विद्यन्ते येषां ते। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। (विधेम) सेवेमहि (ते) तव। अत्र सायणाचार्य्येण ते त्वामित्युक्तं तन्न सम्भवति द्वितीयैकवचने त्वाऽऽदेशविधानात् (सः) ईश्वरः (त्वम्) सर्वदा प्रसन्नः (नः) अस्माकम् (अद्य) अस्मिन्नहनि (सुमनाः) शोभनं मनो ज्ञानं यस्य सः (इह) अस्मिन् संसारे (अविता) रक्षको ज्ञापकः सर्वासु विद्यासु प्रवेशकः (भवा) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (वाजेषु) युद्धेषु (सन्त्य) सन्तौ दाने साधुस्तत्सम्बुद्धौ। अत्र षणुदान इत्यस्माद् बाहुलकादौणादिकस्तिः प्रत्ययस्ततः साध्वर्थे यच्च॥2॥ अन्वयः—हे सन्त्येश्वर! यथा हविष्मन्तो जनासो यस्य ते तवाश्रयं दधिरे तथा तं सहोवृधमग्निं त्वां वयं विधेम स सुमनास्त्वमद्य नोऽस्माकमिह वाजेषु चाविता भव॥2॥ भावार्थः—मनुष्यैरेकस्याद्वितीयपरमेश्वरस्योपासनेनैव सन्तोषितव्यं नहि विद्वांसः कदााचिद् ब्रह्मस्थानेऽन्यद् वस्तूपास्यत्वेन स्वीकुर्वन्ति। अत एव तेषां युद्धेष्विह कदाचित् पराजयो न दृश्यते। एवं नहि कदाचिदनीश्वरोपासकास्तान् विजेतुं शक्नुवन्ति येषामीश्वरो रक्षकोऽस्ति कुतस्तेषां पराभवः॥2॥ पदार्थः—हे (सन्त्य) सब वस्तु देनेहारे ईश्वर! जैसे (हविष्मन्तः) उत्तम देने-लेने योग्य वस्तु वाले (जनासः) विद्या में प्रसिद्ध हुए विद्वान् लोग जिस (ते) आप के आश्रय का (दधिरे) धारण करते हैं, वैसे उन (सहोवृधम्) बल को बढ़ाने वाले (अग्निम्) सब के रक्षक आप को हम लोग (विधेम) सेवन करें (सः) सो (सुमनाः) उत्तम ज्ञान वाले (त्वम्) आप (अद्य) आज (नः) हम लोगों के (इह) संसार और (वाजेषु) युद्धों में (अविता) रक्षक और सब विद्याओं में प्रवेश कराने वाले (भव) हूजिये॥2॥ भावार्थः—मनुष्यों को एक अद्वितीय परमेश्वर की उपासना ही से सन्तुष्ट रहना चाहिये, क्योंकि विद्वान् लोग परमेश्वर के स्थान में अन्य वस्तु को उपासना भाव से स्वीकार कभी नहीं करते। इसी कारण उनका युद्ध वा इस संसार में कभी पराजय दीख नहीं पड़ता, क्योंकि वे धार्मिक ही होते हैं और इसी से ईश्वर की उपासना नहीं करने वाले उनके जीतने को समर्थ नहीं होते, क्योंकि ईश्वर जिनकी रक्षा करने वाला है, उनका कैसे पराजय हो सकता है॥2॥ अथ भौतिकाग्निदृष्टान्तेन राजदूतगुणा उपदिश्यन्ते॥ अब अगले मन्त्र में भौतिक अग्नि के दृष्टान्त से राजदूत के गुणों का उपदेश किया है॥ प्र त्वा॑ दू॒तं वृ॑णीमहे॒ होता॑रं वि॒श्ववे॑दसम्। म॒हस्ते॑ स॒तो वि च॑रन्त्य॒र्चयो॑ दि॒वि स्पृ॑शन्ति भा॒नवः॑॥3॥ प्र। त्वा॒। दू॒तम्। वृ॒णी॒म॒हे॒। होता॑रम्। वि॒श्वऽवे॑दसम्। म॒हः। ते॒। स॒तः। वि। च॒र॒न्ति। अ॒र्चयः॑। दि॒वि। स्पृ॒श॒न्ति॒। भा॒नवः॑॥3॥ पदार्थः—(प्र) प्रकृष्टार्थे (त्वा) त्वाम् (दूतम्) यो दुनोत्युपतापयति सर्वान् पदार्थानितस्ततो भ्रमणेन दुष्टान् वा तम् (वृणीमहे) स्वीकुर्महे (होतारम्) ग्रहीतारम् (विश्ववेदसम्) विश्वानि सर्वाणि शिल्पसाधनानि विन्दन्ति यस्मात्तं सर्वप्रजासमाचारज्ञं वा (महः) महसो महागुणविशिष्टस्य। सर्वधातुभ्योऽसुन् (उणा॰4.190) इत्यसुन्। सुपां सुलुग्॰ इति ङसो लुक्। (ते) तव (सतः) कारणरूपेणाविनाशिनो विद्यमानस्य (वि) विशेषार्थे (चरन्ति) गच्छन्ति (अर्चयः) दीप्तिरूपा ज्वाला न्यायप्रकाशका नीतयो वा (दिवि) द्योतनात्मके सूर्यप्रकाशे प्रजाव्यवहारे वा (स्पृशन्ति) सम्बध्नन्ति (भानवः) किरणाः प्रभावा वा। भानव इति रश्मिनामसु पठितम्। (निघं॰1.5)॥3॥ अन्वयः—हे विद्वन् राजदूत! यथा वयं विश्ववेदसं होतारं दूतमग्निं प्रवृणीमहे तथाभूतं त्वा त्वामपि प्रवृणीमहे यथा च महो महसः सतोऽग्नेर्भानवः सर्वान् पदार्थान् स्पृशन्ति सम्बध्नन्त्यर्चयो दिवि विचरन्ति च तथा ते तवापि सन्तु॥3॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे स्वकर्मप्रवीण राजदूत! यथा सर्वैर्मनुष्यैर्महाप्रकाशादिगुणयुक्तमग्निं पदार्थप्राप्त्यप्राप्त्योः कारकत्वाद् दूतं कृत्वा शिल्पकार्याणि वियदि हुतद्रव्यप्रापणं च साधयित्वा सुखानि स्वीक्रियन्ते यथाऽस्य विद्युद्रूपास्याग्नेर्दीप्तयः सर्वत्र वर्त्तन्ते प्रसिद्धस्य लघुत्वाद् वायोश्छेदकत्वेनावकाशकारित्वाज्जवाला उपरि गच्छन्ति तथा त्वमपीदं कृत्वैवं भव॥3॥ पदार्थः—हे विद्वन् राजदूत! जैसे हम लोग (विश्ववेदसम्) सब शिल्पविद्या का हेतु (होतारम्) ग्रहण करने और (दूतम्) सब पदार्थों को तपाने वाले अग्नि को (वृणीमहे) स्वीकार करते हैं, वैसे (त्वा) तुझ को भी ग्रहण करते हैं तथा जैसे (महः) महागुणविशिष्ट (सतः) सत्कारणरूप से नित्य अग्नि के (भानवः) किरण सब पदार्थों से (स्पृशन्ति) सम्बन्ध करते और (अर्चयः) प्रकाशरूप ज्वाला (दिवि) द्योतनात्मक सूर्य्य के प्रकाश में (विचरन्ति) विशेष करके प्राप्त होती हैं, वैसे तेरे भी सब काम होने चाहिये॥3॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे अपने काम में प्रवीण राजदूत! जैसे सब मनुष्य महाप्रकाशादिगुणयुक्त अग्नि को पदार्थों की प्राप्ति वा अप्राप्ति के कारण दूत के समान जान और शिल्पकार्यों को सिद्ध करके सुखों को स्वीकार करते और जैसे इस बिजुली रूप अग्नि की दीप्ति सब जगह वर्त्तती है और प्रसिद्ध अग्नि की दीप्ति छोटी होने तथा वायु के छेदक होने से अवकाश करने वाला होकर ज्वाला ऊपर जाती है, वैसे तू भी अपने कामों में प्रवृत हो॥3॥ पुनः स दूतः कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर वह दूत कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ दे॒वास॑स्त्वा॒ वरु॑णो मि॒त्रो अ॑र्य॒मा सं दू॒तं प्र॒त्नमि॑न्धते। विश्वं॒ सो अ॑ग्ने जयति॒ त्वया॒ धनं॒ यस्ते॑ द॒दाश॒ मर्त्यः॑॥4॥ दे॒वासः॑। त्वा॒। वरु॑णः। मि॒त्रः। अ॒र्य॒मा। सम्। दू॒तम्। प्र॒त्नम्। इ॒न्ध॒ते॒। विश्व॑म्। सः। अ॒ग्ने॒। ज॒य॒ति॒। त्वया॑। धन॑म्। यः। ते॒। द॒दाश॑। मर्त्यः॑॥4॥ पदार्थः—(देवासः) सभ्या विद्वांसः (त्वा) त्वाम् (वरुणः) उत्कृष्टः (मित्रः) मित्रवत्प्राणप्रदः (अर्य्यमा) न्यायकारी (सम्) सम्यगर्थे (दूतम्) यो दुनोति सामादिभिः शत्रूँस्तम्। दुतनिभ्यां दीर्घश्च। (उणा॰3.88)। (प्रत्नम्) कारणरूपेणानादिम्। नश्च पुराणे प्रादूक्तव्याः। (अष्टा॰5.4.30) इति पुराणार्थे प्रशब्दात् तनप् प्रत्ययः। (इन्धते) शुभगुणैः प्रकाशन्ते (विश्वम्) सर्वम् (सः) (अग्ने) धर्मविद्या श्रेष्ठगुणैः प्रकाशमानसभापते (जयति) उत्कर्षयति (त्वया) (धनम्) विद्यासुवर्णादिकम् (यः) (ते) तव (ददाश) दाशति। अत्र लडर्थे लिट्। (मर्त्यः) मनुष्यः॥4॥ अन्वयः—हे अग्ने सभेश! यस्ते दूतो मर्त्त्यो धनं ददाश यस्त्वया सह शत्रूञ्जयति मित्रो वरुणोऽर्यमा देवासो यं दूतं समिन्धते यस्त्वा त्वां प्रजाञ्च प्रीणाति स प्रत्नं विश्वं राज्यं रक्षितुमर्हति॥4॥ भावार्थः—नहि केचिदपि सर्वशास्त्रविशारदै राजधर्मवित्तमैः परावरज्ञैर्धार्मिकैः प्रगल्भैः शूरैर्दूतैः सराजभिः सभासद्भिश्च विना राज्यं लब्धुं रक्षितुमुन्नेतुमुपकर्त्तुं शक्नुवन्ति तस्मादेवमेव सर्वैः सदा विधेयमिति॥4॥ पदार्थः—हे (अग्ने) धर्म विद्या श्रेष्ठ गुणों से प्रकाशमान सभापते! (यः) जो (ते) तेरा (दूतः) दूत (मर्त्यः) मनुष्य तेरे लिये (धनम्) विद्या, राज्य, सुवर्णादि श्री को (ददाश) देता है तथा जो (त्वया) तेरे साथ शत्रुओं को (जयति) जीतता है (मित्रः) सबका सुहृद् (वरुणः) सब से उत्तम (अर्यमा) न्यायकारी (देवासः) ये सब सभ्य विद्वान् मनुष्य जिसको (समिन्धते) अच्छे प्रकार प्रशंसित जान कर स्वीकार के लिये शुभगुणों से प्रकाशित करें जो (त्वा) तुझ और सब प्रजाको प्रसन्न रक्खे (सः) वह दूत (प्रत्नम्) जो कि कारणरूप से अनादि है (विश्वम्) सब राज्य को सुरक्षित रखने को योग्य होता है॥4॥ भावार्थः—कोई भी मनुष्य सब शास्त्रों में प्रवीण, राजधर्म को ठीक-ठीक जानने, पर-अपर इतिहासों के वेत्ता, धर्मात्मा, निर्भयता से सब विषयों के वक्ता, शूरवीर, दूतों और उत्तम राजा सहित सभासदों के विना राज्य को पाने, पालने, बढ़ाने और परोपकार में लगाने को समर्थ नहीं हो सकते, इससे पूर्वोक्त प्रकार ही से राज्य की प्राप्ति आदि का विधान सब लोग सदा किया करें॥4॥ पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ म॒न्द्रो होता॑ गृ॒हप॑ति॒रग्ने॑ दू॒तो वि॒शाम॑सि। त्वे विश्वा॒ संग॑तानि व्र॒ता ध्रु॒वा यानि॑ दे॒वा अकृ॑ण्वत॥5॥8॥ म॒न्द्रः। होता॑। गृ॒हऽप॑तिः। अग्ने॑। दू॒तः। वि॒शाम्। अ॒सि॒। त्वे इति॑। विश्वा॑। सम्ऽग॑तानि। व्र॒ता। ध्रु॒वा। यानि॑। दे॒वाः। अकृ॑ण्वत॥5॥ पदार्थः—(मन्द्रः) पदार्थप्रापकत्वेन हर्षहेतुः (होता) सुखानां दाता (गृहपतिः) गृहकार्याणां पालयिता (अग्ने) शरीरबलेन देदीप्यमान (दूतः) यो दुनोत्युपतप्य भिनत्ति दुष्टान् शत्रून् सः (विशाम्) प्रजानाम् (असि) (त्वे) त्वयि राज्यपालके सति (विश्वा) विश्वानि सर्वाणि (संगतानि) धर्म्यव्यवहारसंयुक्तानि (व्रता) व्रतानि सत्याचरणानि कर्माणि। व्रतमिति कर्मनामसु पठितम्। (निघं॰2.1) (ध्रुवा) निश्चलानि। अत्र त्रिषु शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। (यानि) (देवाः) विद्वांसः (अकृण्वत) कृण्वन्ति कुर्वन्ति। अत्र लडर्थे लङ् व्यत्येयनात्मनेपदञ्च॥5॥ अन्वयः—हे अग्ने! यतस्त्वं मन्द्रो होता गृहपतिर्दूतो विशांपतिरसि, तस्मात् सर्वा प्रजा यानि विश्वा ध्रुवा संगतानि व्रता धर्म्याणि कर्माणि देवा अकृण्वत तानि त्वे सततं सेवन्ते॥5॥ भावार्थः—सुराजदूतसभासद एव राज्यं रक्षितुमर्हन्ति न विपरीताः॥5॥ इत्यष्टमो वर्गः॥ पदार्थः—हे (अग्ने) शरीर और आत्मा के बल से सुशोभित जिससे आप (मन्द्रः) पदार्थों की प्राप्ति करने से सुख का हेतु (होता) सुखों के देने (गृहपतिः) गृहकार्यों का पालन (दूतः) दुष्ट शत्रुओं को तप्त और छेदन करने वाले (विशाम्) प्रजाओं के (पतिः) रक्षक (असि) हैं, इससे सब प्रजा (यानि) जिन (विश्वा) सब (ध्रुवा) निश्चल (संगतानि) सम्यक् युक्त समयानुकूल प्राप्त हुए (व्रता) धर्मयुक्त कर्मों को (देवाः) धार्मिक विद्वान् लोग (अकृण्वत) करते हैं, उनका सेवन (त्वे) आप के रक्षक होने से सदा कर सकती हैं॥5॥ भावार्थः—जो प्रशस्त राजा, दूत और सभासद् होते हैं, वे ही राज्य का पालन कर सकते हैं, इन से विपरीत मनुष्य नहीं कर सकते॥5॥ आठवाँ वर्ग समाप्त हुआ॥ अथाग्निदृष्टान्तेन राजपुरुषगुणा उपदिश्यन्ते॥ अब अग्नि के दृष्टान्त से राजपुरुषों के गुणों का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वे इद॑ग्ने सु॒भगे॑ यविष्ठ्य॒ विश्व॒मा हू॑यते ह॒विः। स त्वं नों॑ अ॒द्य सु॒मना॑ उ॒ताप॒रं यक्षि॑ दे॒वान्त्सु॒वीर्या॑॥6॥ त्वे इति॑। इत्। अ॒ग्ने॒। सु॒ऽभगे॑। य॒वि॒ष्ठ्य॒। विश्व॑म्। आ। हू॒य॒ते॒। ह॒विः। सः। त्वम्। नः॒। अ॒द्य। सु॒ऽमनाः॑। उ॒त। अ॒प॒रम्। यक्षि॑। दे॒वान्। सु॒ऽवीर्या॑॥6॥ पदार्थः—(त्वे) त्वयि (इत्) एव (अग्ने) सुखप्रदातः सभेश (सुभगे) शोभनमैश्वर्यं यस्मिँस्तस्मिन् (यविष्ठ्य) यो वेगेन पदार्थान् यौति संयुनक्ति संहतान् भिनत्ति वा स युवातिशयेन युवा यविष्ठो यविष्ठ एव यविष्ठ्यस्तत्सम्बुद्धौ (विश्वम्) सर्वम् (आ) समन्तात् (हूयते) दीयते (हविः) सुसंस्कृतं वस्तु (सः) त्वम् (नः) अस्मान् (अद्य) अस्मिन्नहनि (सुमनाः) शोभनं मनो विज्ञानं यस्य सः (उत) अपि (अपरम्) श्वो दिनं प्रति (यक्षि) संगमय। अत्र लोडर्थे लङडभावश्च। (देवान्) विदुषः (सुवीर्या) शोभनानि वीर्याणि येषां तान्। अत्र सुपां सुलुग्॰ इत्याकारादेशः॥6॥ अन्वयः—हे यविष्ठ्याग्ने! यथा होत्राग्नौ विश्वं हविराहूयते यस्मिन् सुभगे त्वे त्वयि सर्वो न्यायोऽस्माभिरधिक्रियते स सुमनास्त्वमद्योताप्यपरं दिनं प्रति नोऽस्मान् सुवीर्या श्रेष्ठपराक्रमयुक्तानि देवान्यक्षि संगमय॥6॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वांसो वह्नौ शुद्धं हव्यं द्रव्यं प्रक्षिप्य जगते सुखं जनयन्ति तथैव राजपुरुषा दुष्टान् कारागृहे प्रक्षिप्य धार्मिकेभ्य आनन्दं प्रादुर्भावयन्तु॥6॥ पदार्थः—हे (यविष्ठ्य) पदार्थों के मेल करने में बलवान् (अग्ने) सुख देनेवाले राजन्! जैसे होता द्वारा (अग्नौ) अग्नि में (विश्वम्) सब (हविः) उत्तमता से संस्कार किया हुआ पदार्थ (आहूयते) डाला जाता है, वैसे जिस (सुभगे) उत्तम ऐश्वर्ययुक्त (त्वे) आप में न्याय करने का काम स्थापित करते हैं सो (सुमनाः) अच्छे मन वाले (त्वम्) आप (अद्य) आज (उत) और (अपरम्) दूसरे दिन में भी (नः) हम लोगों को (सुवीर्य्या) उत्तम वीर्य वाले (देवान्) विद्वान् (इत्) ही (यक्षि) कीजिये॥6॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विद्वान् लोग वह्नि में पवित्र होम करके योग्य घृतादि पदार्थों को होम के संसार के लिये सुख उत्पन्न करते हैं, वैसे ही (राजपुरुष) दुष्टों को बन्दीघर में डाल के सज्जनों को आनन्द सदा दिया करें॥6॥ पुनः स एवार्थ उपदिश्यते॥ फिर उसी अर्थ का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ तं घे॑मि॒त्था न॑म॒स्विन॒ उप॑ स्व॒राज॑मासते। होत्रा॑भिर॒ग्निं मनु॑षः॒ समि॑न्धते तिति॒र्वांसो॒ अति॒ स्रिधः॑॥7॥ तम्। घ॒। ई॒म्। इ॒त्था। न॒म॒स्विनः॑। उप॑। स्व॒ऽराज॑म्। आ॒स॒ते॒। होत्रा॑भिः। अ॒ग्निम्। मनु॑षः। सम्। इ॒न्ध॒ते॒। ति॒ति॒र्वांसः॑। अति॑। स्रिधः॑॥7॥ पदार्थः—(तम्) प्रधानसभाध्यक्षं राजानम् (घ) एव (ईम्) प्रदातारम्। ईमिति पदनामसु पठितम्। (निघं॰4.2) अनेन प्राप्त्यर्थो गृह्यते (इत्था) अनेन प्रकारेण (नमस्विनः) नमः प्रशस्तो वज्रः शस्त्रसमूहो विद्यते येषां ते। अत्र प्रशंसार्थे विनिः। (उप) सामीप्ये (स्वराजम्) स्वेषां राजा स्वराजस्तम् (आसते) उपविशन्ति (होत्राभिः) हवनसत्यक्रियाभिः (अग्निम्) ज्ञानस्वरूपम् (मनुषः) मनुष्याः। अत्र मनधातोर्बाहुलकादौणादिक उसिः प्रत्ययः। (सम्) सम्यगर्थे (इन्धते) प्रकाशयन्ते (तितिर्वांसः) सम्यक् तरन्तः। अत्र तृधातोर्लिटः स्थाने वर्त्तमाने क्वसुः। (अति) अतिशयार्थे (स्रिधः) हिंसकान् क्षयकर्त्तृञ्च्छत्रून्॥7॥ अन्वयः—ये नमस्विनो मनुषो होत्राभिस्तं स्वराजमग्निं सभाध्यक्षं घोपासते समिन्धते च तेऽतिस्रिधस्तितिर्वांसो भवेयुः॥7॥ भावार्थः—न खलु सभाध्यक्षोपासकैः सभासद्भिर्भृत्यैर्विना कश्चिदपि स्वराजसिद्धिं प्राप्य शत्रून् विजेतुं शक्नोति॥7॥ पदार्थः—जो (नमस्विनः) उत्तम सत्कार करने वाले (मनुषः) मनुष्य (होत्राभिः) हवनयुक्त सत्य क्रियाओं से (स्वराजम्) अपने राजा (अग्निम्) ज्ञानवान् सभाध्यक्ष को (घ) ही (उपासते) उपासना और (तम्) उसीका (समिन्धते) प्रकाश करते हैं, वे मनुष्य (स्रिधः) हिंसानाश करने वाले शत्रुओं को (अति तितिर्वांसः) अच्छे प्रकार जीतकर पार हो सकते हैं॥7॥ भावार्थः—कोई भी मनुष्य सभाध्यक्ष की उपासना करने वाले भृत्य और सभासदों के विना अपने राज्य की सिद्धि को प्राप्त होकर शत्रुओं से विजय को प्राप्त नहीं हो सकता॥7॥ पुनः स एवार्थ उपदिश्यते॥ फिर भी पूर्वोक्त विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ घ्नन्तो॑ वृ॒त्रम॑तर॒न् रोद॑सी अ॒प उ॒रु क्षया॑य चक्रिरे। भुव॒त्कण्वे॒ वृषा॑ द्यु॒म्न्याहु॑तः॒ क्रन्द॒दश्वो॒ गवि॑ष्टि॑षु॥8॥ घ्रन्तः॑। वृ॒त्रम्। अ॒त॒र॒न्। रोद॑सी॒ इति॑। अ॒पः। उ॒रु। क्षया॑य। च॒क्रि॒रे॒। भुव॑त्। कण्वे॑। वृषा॑। द्यु॒म्नी। आऽहु॑तः। क्रन्द॑त्। अश्वः॑। गोऽइ॑ष्टिषु॥8॥ पदार्थः—(घ्नन्तः) शत्रुहननं कुर्वन्तो विद्युत्सूर्यकिरणा इव सेनापत्यादयः (वृत्रम्) मेघमिव शत्रुम् (अतरन्) प्लावयन्ति। अत्र लडर्थे लङ्। (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अपः) कर्माणि। अप इति कर्मनामसु पठितम्। (निघं॰2.1) (उरु) बहु (क्षयाय) निवासाय (चक्रिरे) कुर्वन्ति। अत्र लडर्थे लिट्। (भुवत्) भवेत् लेट् प्रयोगो बहुलं छन्दसि इति शपो लुकि भूसुवोस्तिङि। (अष्टा॰7.3.88) इति गुणप्रतिषेधः। (कण्वे) शिल्पविद्याविदि मेधाविनि विद्वज्जने (वृषा) सुखवृष्टिकर्त्ता (द्युम्नी) द्युम्नानि बहुविधानि धनानि भवन्ति यस्मिन्। अत्र भूम्न्यर्थ इनिः। (आहुतः) सभाध्यक्षत्वेन स्वीकृतः (क्रन्दत्) हेषणाख्यं शब्दं कुर्वन् (अश्वः) तुरङ्ग इव (गविष्टिषु) गवां पृथिव्यादीनामिष्टिप्राप्तीच्छा येषु संग्रामेषु तेषु॥8॥ अन्वयः—राजपुरुषा विद्युत्सूर्यकिरणा वृत्रमिव शत्रुदलं घ्नन्तो रोदसी अतरन्नपः कुर्युः तथा गविष्टिषु क्रन्ददश्व इवाहुतो वृषासन्नुरुक्षयाय कण्वे द्युम्नी दधद्भवत्॥8॥ भावार्थः—यथा विद्युद्भभौतिकसूर्याग्नयो मेघं छित्त्वा वर्षयित्वा सर्वान् लोकान् जलेन पूयन्ति तत् कर्म प्राणिनां चिरसुखाय भवत्येवं सभाध्यक्षादिभी राजपुरुषैः कण्टकरूपाञ्छत्रून् हत्वा प्रजाः सततं तर्पणीयाः॥8॥ पदार्थः—राजपुरुष जैसे बिजुली सूर्य और उसके किरण (वृत्रम्) मेघ का छेदन करते और वर्षाते हुए आकाश और पृथिवी को जल से पूर्ण तथा इन कर्मों को प्राणियों के संसार में अधिक निवास के लिये करते हैं, वैसे ही शत्रुओं को (घ्नन्तः) मारते हुए (रोदसी) प्रकाश और अन्धेरे में (अपः) कर्म को करें और सब जीवों को (अतरन्) दुःखों के पार करें तथा (गविष्टिषु) गाय आदि पशुओं के संघातों में (क्रन्दत्) शब्द करते हुए (अश्वः) घोड़े के समान (आहुतः) राज्याधिकार में नियत किया (वृषा) सुख की वृष्टि करने वाला (उरुक्षयाय) बहुत निवास के लिये (कण्वे) बुद्धिमान् में (द्युम्नी) बहुत ऐश्वर्य को धरता हुआ सुखी (भुवत्) होवे॥8॥ भावार्थः—जैसे बिजुली, भौतिक और सूर्य यही तीन प्रकार के अग्नि मेघ को छिन्न-भिन्न कर सब लोकों को जल से पूर्ण करते हैं, उनका युद्ध कर्म सब प्राणियों के अधिक निवास के लिये होता है, वैसे ही सभाध्यक्षादि राजपुरुषों को चाहिये कि कण्टकरूप शत्रुओं को मार के प्रजा को निरन्तर तृप्त करें॥8॥ अथ सभापतेर्गुणा उपदिश्यन्ते॥ अब अगले मन्त्र में सभापति के गुणों का उपदेश किया है॥ सं सी॑दस्व म॒हाँ अ॑सि॒ शोच॑स्व देव॒वीत॑मः। वि धू॒मम॑ग्ने अरु॒षं मि॑येध्य सृ॒ज प्र॑शस्त दर्श॒तम्॥9॥ सम्। सी॒द॒स्व॒। म॒हान्। अ॒सि॒। शोच॑स्व। दे॒व॒ऽवीत॑मः। वि। धू॒मम्। अ॒ग्ने॒। अ॒रु॒षम्। मि॒ये॒ध्य॒। सृ॒ज। प्र॒ऽश॒स्त॒। द॒र्श॒त॒म्॥9॥ पदार्थः—(सम्) सम्यगर्थे (सीदस्व) दोषान् हिन्धि। व्यत्येनात्रत्मनेपदम् (महान्) महागुणविशिष्टः (असि) वर्त्तसे (देववीतमः) देवान् पृथिव्यादीन् वेत्ति व्याप्नोति (शोचस्व) प्रकाशस्व। शुचिदीप्तावित्यस्माल्लोट् (देववीतमः) यो देवान् विदुषो व्याप्नोति सोऽतिशयतः (वि) (धूमम्) धूमसदृशमलरहितम् (अग्ने) तेजस्विन् सभापते (अरुषम्) सुन्दररूपयुक्तम्। अरुषमिति रूपनामसु पठितम्। (निघं॰3.7) (मियेध्य) मेधार्ह। अयं प्रयोगः पृषोदरादिना अभीष्टः सिद्ध्यति। (सृज) (प्रशस्त) प्रशंसनीय (दर्शतम्) द्रष्टुमर्हम्॥9॥ अन्वयः—हे तेजस्विन् मियेध्याग्ने सभापते! यस्त्वं महानसि स सभापते देववीतमः सन्न्याये संसीदस्व शोचस्व। हे प्रशस्त राजँस्त्वमत्र विधूमं दर्शतमरुषं सृजोत्पादय॥9॥ भावार्थः—मेधाविनो राजपुरुषा अग्निवत् तेजस्विनो महागुणाढ्या भूत्वा दिव्यगुणानां पृथिव्यादिभूतानां तत्त्वं विज्ञाय प्रकाशमानाः सन्तो निर्मलं दर्शनीयं रूपमुत्पादयेयुः॥9॥ पदार्थः—हे (तेजस्विन्) विद्याविनययुक्त (मियेध्य) प्राज्ञ (अग्ने) विद्वन् सभापते! जो आप (महान्) बड़े-बड़े गुणों से युक्त (असि) हैं सो (देववीतमः) विद्वानों को व्याप्त होने हारे आप न्यायधर्म में स्थित होकर (संसीदस्व) सब दोषों का नाश कीजिये और (शोचस्व) प्रकाशित हूजिये हे (प्रशस्त) प्रशंसा करने योग्य राजन्! आप (विधूमम्) धूमसदृश मल से रहित (दर्शतम्) देखने योग्य (अरुषम्) रूप को (सृज) उत्पन्न कीजिये॥9॥ भावार्थः—प्रशंसित बुद्धिमान् राजपुरुषों को चाहिये कि अग्नि के समान तेजस्वि और बड़े-बड़े गुणों से युक्त हों और श्रेष्ठ गुणवाले पृथिवी आदि भूतों के तत्त्व को जान के प्रकाशमान होते हुए निर्मल देखने योग्य स्वरूपयुक्त पदार्थों को उत्पन्न करें॥9॥ मनुष्याः कीदृशं सभेशं कुर्य्युरित्याह॥ मनुष्य किस प्रकार के पुरुष को सभाध्यक्ष करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ यं त्वा॑ दे॒वासो॒ मन॑वे द॒धुरि॒ह यजि॑ष्ठं हव्यवाहन। यं कण्वो॒ मेध्या॑तिथिर्धन॒स्पृतं॒ यं वृषा॒ यमु॑पस्तु॒तः॥10॥9॥ यम्। त्वा॒। दे॒वासः॑। मन॑वे। द॒धुः। इ॒ह। यजि॑ष्ठम्। ह॒व्य॒ऽवा॒ह॒न॒। यम्। कण्वः॑। मेध्य॑ऽअतिथिः। ध॒न॒ऽस्पृत॑म्। यम्। वृषा॑। यम्। उ॒प॒ऽस्तु॒तः॥10॥ पदार्थः—(यम्) मननशीलम् (त्वा) त्वाम् (देवासः) विद्वांसः (मनवे) मननयोग्याय राजशासनाय (दधुः) दध्यासुः। अत्र लिङर्थे लिट्। (इह) अस्मिन् संसारे (यजिष्ठम्) अतिशयेन यष्टारम् (हव्यवाहन) हव्यान्यादातुमर्हाणि वसूनि वहति प्राप्नोति तत्सम्बुद्धौ सभ्यजन (यम्) शिक्षितम् (कण्वः) मेधावीजनः (मेध्यातिथिः) मेध्यैरतिथिभिर्युक्तोऽध्यापकः (धनस्पृतम्) धनैर्विद्यासुवर्णादिभिः स्पृतः प्रीतः सेवितस्तम् (यम्) सुखस्य वर्षकम् (वृषा) विद्यावर्षकः (यम्) स्तोतुमर्हम् (उपस्तुतः) उपगतः स्तौति स उपस्तुतो विद्वान्। अत्र स्तुधातोर्बाहुलकादौणादिकः क्तः प्रत्ययः॥10॥ अन्वयः—हे हव्यवाहन! यं यजिष्ठं त्वा त्वां देवासो मनव इह दधुर्दधति। यं धनस्पृतं त्वा त्वां मेध्यातिथिः कण्वो दधे। यं त्वा त्वां वृषादधे। यं त्वा त्वामुपस्तुतो दधे तं त्वां वयं सभापतित्वेनाङ्गीकुर्महे॥10॥ भावार्थः—अस्मिञ्जगति सर्वैर्मनुष्यैर्विद्वांसोऽन्ये च श्रेष्ठपुरुषा मिलित्वा यं विचारशीलमादेयवस्तु- प्रापकं शुभगुणाढ्यं विद्यासुवर्णादिधनयुक्तं सभ्यजनं राज्यशासनाय नियुञ्ज्युस्स एव पितृवत्पालको राजा भवेत्॥10॥ पदार्थः—हे (हव्यवाहन) ग्रहण करने योग्य वस्तुओं की प्राप्ति कराने वाले सभ्यजन! (यम्) जिस विचारशील (यजिष्ठम्) अत्यन्त यज्ञ करने वाले (त्वा) आप को (देवासः) विद्वान् लोग (मनवे) विचारने योग्य राज्य की शिक्षा के लिये (इह) पृथिवी में (दधुः) धारण करते (यम्) जिस शिक्षा पाये हुए (धनस्पृतम्) विद्या सुवर्ण आदि धन से युक्त आप को (मेध्यातिथिः) पवित्र अतिथियों से युक्त अध्यापक (कण्वः) विद्वान् पुरुष स्वीकार करता (यम्) जिस सुख की वृष्टि करने वाला (त्वा) आप को (वृषा) सुखों का फैलाने वाला धारण करता और (यम्) जिस स्तुति के योग्य आप को (उपस्तुतः) समीपस्थ सज्जनों की स्तुति करने वाला राजपुरुष धारण करता है, उन आप को हम लोग सभापति के अधिकार में नियत करते हैं॥10॥ भावार्थः—इस सृष्टि में सब मनुष्यों को चाहिये कि विद्वान् और अन्य सब श्रेष्ठ चतुर पुरुष मिल के जिस विचारशील ग्रहण के योग्य वस्तुओं के प्राप्त कराने वाले शुभ गुणों से भूषित विद्या सुवर्णादि धनयुक्त सभा के योग्य पुरुष को राज्य शिक्षा के लिये नियुक्त करें, उसी पिता के तुल्य पालन करने वाला जन राजा होवे॥10॥ पुनरेतैरग्न्यादिपदार्थाः कथमुपकर्त्तव्याः॥ फिर सभाध्यक्षादि लोग अग्नि आदि पदार्थों से कैसे उपकार लेवें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ यम॒ग्निं मेध्या॑तिथिः॒ कण्व॑ ई॒ध ऋ॒तादधि॑। तस्य॒ प्रेषो॑ दीदियु॒स्तमि॒मा ऋच॒स्तम॒ग्निं व॑र्धयामसि॥11॥ यम्। अ॒ग्निम्। मेध्य॑ऽअतिथिः। कण्वः॑। ई॒धे। ऋ॒तात्। अधि॑। तस्य॑। प्र। इषः॑। दी॒दि॒युः॒। तम्। इ॒माः। ऋचः॑। तम्। अ॒ग्निम्। व॒र्ध॒या॒म॒सि॒॥11॥ पदार्थः—(यम्) (अग्निम्) दाहगुणविशिष्टं सर्वपदार्थछेदकं च (मेध्यातिथिः) पवित्रैः पूजकैः शिष्यवर्गैर्युक्तो विद्वान् (कण्वः) विद्याक्रियाकुशलः (ईधे) दीपयति। अत्र लडर्थे लिट्। इजादेश्च गुरुमतोऽनृच्छः। (अष्टा॰3.1.36) इति ‘अमन्त्रे’ इति प्रतिषेधाद् ‘आम्’ निषेधः। इन्धिभवतिभ्यां लिट् च। (अष्टा॰1.2.6) इति लिटः कित्त्वाद् अनिदिताम्॰ (अष्टा॰6.4.24) इति नलोपो गुणाभावश्च। (ऋतात्) मेघमण्डलादुपरिष्टादुदकात् (अधि) उपरिभावे (तस्य) अग्नेः (प्र) प्रकृष्टार्थे (इषः) प्रापिका दीप्तयो रश्मयः (दीदियुः) दीयन्ते। दीदयतीति ज्वलतिकर्मसु पठितम्। (निघं॰1.16) दीङ् क्षय इत्यस्माद् व्यत्ययेन परस्मैपदमभ्यासस्य ह्रस्वत्वे वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इत्यनभ्यासस्य ह्रस्वः। सायणाचार्येणेदं पदमन्यथा व्याख्यातम्। (तम्) यज्ञस्य मुख्यं साधनम् (इमाः) प्रत्यक्षाः (ऋचः) वेदमन्त्राः विद्युदाख्यम् (अग्निम्) सर्वत्र व्यापकम् (वर्धयामसि) वर्धयामः॥11॥ अन्वयः—मेध्यातिथिः कण्व ऋतादधि यमग्निमीधे तस्येषो प्रदीदियुरिमा ऋचस्तं वर्णयन्ति तमेवाग्निं राजपुरुषा वयं शिल्पक्रियासिद्धये वर्धयामसि॥11॥ भावार्थः—सभाध्यक्षादिराजपुरुषैर्होत्रादयो विद्वांसो वायुवृष्टिशुद्ध्यर्थं हवनाय यमग्निं दीपयन्ति, यस्य रश्मय ऊर्ध्वं प्रकाशन्ते, यस्य गुणान् वेदमन्त्रा वदन्ति, स राजव्यवहारसाधकशिल्पक्रियासिद्धय एव वर्द्धनीयः॥11॥ पदार्थः—(मेध्यातिथिः) पवित्र सेवक शिष्यवर्गों से युक्त (कण्वः) विद्यासिद्ध कर्मकाण्ड में कुशल विद्वान् (ऋतादधि) मेघमण्डल के ऊपर से सामर्थ्य होने के लिये (यम्) जिस (अग्निम्) दाहयुक्त सब पदार्थों के काटने वाले अग्नि को (ईधे) प्रदीप्त करता है (तस्य) उस अग्नि के (इषः) घृतादि पदार्थों को मेघमण्डल में प्राप्त करने वाले किरण (प्र) अत्यन्त (दीदियुः) प्रज्वलित होते हैं और (इमाः) ये (ऋचः) वेद के मन्त्र (तम्) जिस अग्नि के गुणों का प्रकाश करते हैं (तम्) उसी (अग्निम्) अग्नि को सभाध्यक्षादि राजपुरुष हम लोग शिल्प क्रियासिद्धि के लिये (वर्धयामसि) बढ़ाते हैं॥11॥ भावार्थः—सभाध्यक्षादि राजपुरुषों को चाहिये कि होता आदि विद्वान् लोग वायु वृष्टि के शोधक हवन के लिये जिस अग्नि को प्रकाशित करते हैं, जिसके किरण ऊपर को प्रकाशित होते और जिसके गुणों को वेदमन्त्र कहते हैं, उसी अग्नि को राज्य साधक क्रियासिद्धि के लिये बढ़ावें॥11॥ पुनश्च तेषामेव राजपुरुषाणां गुणा उपदिश्यन्ते॥ फिर भी अगले मन्त्र में उन्हीं राजपुरुषों के गुणों का उपदेश किया है॥ रा॒यस्पू॑र्धि स्वधा॒वोऽस्ति॒ हि तेऽग्ने॑ दे॒वेष्वाप्य॑म्। त्वं वाज॑स्य॒ श्रुत्य॑स्य राजसि॒ स नो॑ मृळ म॒हाँ अ॑सि॥12॥ रा॒यः। पू॒र्धि॒। स्व॒धा॒ऽवः॒। अस्ति॑। हि। ते॒। अग्ने॑। दे॒वेषु॑। आप्य॑म्। त्वम्। वाज॑स्य। श्रुत्य॑स्य। रा॒ज॒सि॒। सः। नः॒। मृ॒ळ॒। म॒हान्। अ॒सि॒॥12॥ पदार्थः—(रायः) विद्यासुवर्णचक्रवर्त्तिराज्यादिधनानि (पूर्धि) पिपूर्धि। अत्र बहुलं छन्दसि (अष्टा॰2.4.73) इति शपो लुक्। श्रुशृणुपॄ॰ (अष्टा॰6.4.102) इति हेर्धिः। (स्वधावः) स्वधा भोक्तव्या अन्नादिपदार्थाः सन्ति यस्य तत्सम्बुद्धौ (अस्ति) (हि) यतः (ते) तव (अग्ने) अग्निवत्तेजस्विन् (देवेषु) विद्वत्सु (आप्यम्) आप्तुं प्राप्तुं योग्यं सखित्वम्। अत्र आप्लृ व्याप्तावित्यस्मादौणादिको यत्। सायणाचार्य्येण प्रमादाददुपधत्वाभावेऽपि पोरदुपधात् इति कर्मणि यत्। यतो नाव (अष्टा॰6.1.210) इत्याद्युदात्तत्वम् यच्च छान्दसमाद्युदात्तत्वमित्यशुद्धमुक्तम्। औणादिकस्य यत्प्रत्ययस्य विद्यमानत्वात् (त्वम्) पुत्रवत्प्रजापालकः (वाजस्य) युद्धस्य (श्रुत्यस्य) श्रोतुं योग्यस्य। श्रु श्रवण इत्यस्मादौणादिकः कर्माणि क्यप् प्रत्ययः। (राजसि) प्रकाशितो भवसि (सः) (नः) अस्मान् (मृड) सुखय (महान्) बृहद् गुणाढ्यः (असि) वर्त्तसे॥12॥ अन्वयः—हे स्वधावोऽग्ने! हि यतस्ते देवेष्वाप्यमस्ति रायस्पूर्धि। यस्त्वं महानसि श्रुत्यस्य वाजस्य च मध्ये राजसि, स त्वं नोऽस्मान् मृड सुखयुक्तान् कुरु॥12॥ भावार्थः—वेदवित्सु विद्यावृद्धिषु मैत्रीं भावयद्भिः सभाध्यक्षादिराजपुरुषैरन्नधनादिपदार्थागारान् सततं प्रपूर्य प्रसिद्धैर्दस्युभिस्सह युद्धाय समर्था भूत्वा प्रजायै महान्ति सुखानि दातव्यानि॥12॥ पदार्थः—हे (स्वधावः) भोगने योग्य अन्नादि पदार्थों से युक्त (अग्ने) अग्नि के समान तेजस्वी सभाध्यक्ष! (हि) जिस कारण (ते) आपकी (देवेषु) विद्वानों के बीच में (आप्यम्) ग्रहण करने योग्य मित्रता (अस्ति) है, इसलिये आप (रायः) विद्या, सुवर्ण और चक्रवर्त्ति राज्यादि धनों को (पूर्धि) पूर्ण कीजिये जो आप (महान्) बड़े-बड़े गुणों से युक्त (असि) हैं और (श्रुत्यस्य) सुनने के योग्य (वाजस्य) युद्ध के बीच में प्रकाशित होते हैं (सः) सो (त्वम्) पुत्र के तुल्य प्रजा की रक्षा करनेहारे आप (नः) हम लोगों को (मृड) सुखयुक्त कीजिये॥12॥ भावार्थः—वेदों को जानने वाले उत्तम विद्वानों में मित्रता रखते हुए सभाध्यक्षादि राजपुरुषों को उचित है कि अन्न, धन आदि पदार्थों के कोशों को निरन्तर भर और प्रसिद्ध डाकुओं के साथ निरन्तर युद्ध करने को समर्थ होके प्रजा के लिये बड़े-बड़े सुख देने वाले होवें॥12॥ पुनः स कथंभूत इत्युपदिश्यते॥ फिर वह सभाध्यक्ष कैसा होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ ऊ॒र्ध्व ऊ॒ षु ण॑ ऊ॒तये॒ तिष्ठा॑ दे॒वो न स॑वि॒ता। ऊ॒र्ध्वो वाज॑स्य॒ सनि॑ता॒ यद॒ञ्जिभि॑र्वा॒घद्भि॑र्वि॒ह्वया॑महे॥13॥ ऊ॒र्ध्वः। ऊँ॒ इति॑। सु। नः॒। ऊ॒तये॑। तिष्ठ॑। दे॒वः। न। स॒वि॒ता। ऊ॒र्ध्वः। वाज॑स्य। सनि॑ता। यत्। अ॒ञ्जिऽभिः॑। वा॒घत्ऽभिः॑। वि॒ऽह्वया॑महे॥13॥ पदार्थः—(ऊर्ध्वः) उच्चासने (ऊँ) च (सु) शोभने। अत्र सोरुपसर्गस्यग्रहणं न किन्तु सुञो निपातस्य तेन इकः सुञि। (अष्टा॰6.3.134) इति संहितायामुकारस्य दीर्घः। सुञः। (अष्टा॰8.3.107) इति मूर्द्धन्यादेशश्च। (नः) अस्माकम्। नश्च धातुस्थोरुषभ्यः। (अष्टा॰8.4.26) इति णत्वम्। (ऊतये) रक्षणाद्याय (तिष्ठ) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घश्च। (देवः) द्योतकः (न) इव (सविता) सूर्यलोकः (ऊर्ध्वः) उन्नतस्सन् (वाजस्य) संग्रामस्य (सनिता) सम्भक्ता सेवकः (यत्) यस्मात् (अञ्जिभिः) अञ्जसाधनानि प्रकटयद्भिः। सर्वधातुभ्य इन्। (उणा॰4.123) इति कर्त्तरीन् प्रत्ययः। (वाघद्भिः) विद्वद्भिर्मेधाविभिः। वाघत इति मेधाविनामसु पठितम्। (निघं॰3.15) (विह्वयामहे) विविधैः शब्दैः स्तुमः॥13॥ अन्वयः—हे सभापते! त्वं सविता देवो नेव नोऽस्माकमूतय ऊर्ध्वः सुतिष्ठ। ऊ चोर्ध्वः सन् वाजस्य सनिता भव, अतो वयमञ्जिभिर्वाघद्भिस्सह त्वां विह्वयामहे॥13॥ भावार्थः—सूर्य्यवदुत्कष्टतेजसा सभापतिना संग्रामसेवने न दुष्टशत्रून्निवार्य्य सर्वेषां प्राणिनामूतये यज्ञसाधकैर्विद्वद्भिः सहात्युच्चासने स्थातव्यम्॥13॥ पदार्थः—हे सभापते! आप (देवः) सबको प्रकाशित करनेहारे (सविता) सूर्य्यलोक के (न) समान (नः) हम लोगों की रक्षा आदि के लिये (ऊर्ध्वः) ऊंचे आसन पर (सुतिष्ठ) सुशोभित हूजिये (ऊँ) और (ऊर्ध्वः) उन्नति को प्राप्त हुए (वाजस्य) युद्ध के (सविता) सेवने वाले हूजिये, इसलिये हम लोग (अञ्जिभिः) यज्ञ के साधनों को प्रसिद्ध करने तथा (वाघद्भिः) सब ऋतुओं में यज्ञ करने वाले विद्वानों के साथ (विह्वयामहे) विविध प्रकार के शब्दों से आप की स्तुति करते हैं॥13॥ भावार्थः—सूर्य्य के समान अति तेजस्वी सभापति को चाहिये कि संग्राम सेवन से दुष्ट शत्रुओं को हटा के सब प्राणियों की रक्षा के लिये प्रसिद्ध विद्वानों के साथ सभा में बीच में ऊंचे आसन पर बैठे॥13॥ पुनः स कीदृश इत्याह॥ फिर वह सभापति कैसा होवे, यह अगले मन्त्र में कहा है॥ ऊ॒र्ध्वो नः॑ पा॒ह्यंह॑सो॒ नि के॒तुना॒ विश्वं॒ सम॒त्रिणं॑ दह। कृ॒धी न॑ ऊ॒र्ध्वाञ्च॒रथा॑य जी॒वसे॑ वि॒दा दे॒वेषु॑ नो॒ दुवः॑॥14॥ ऊ॒र्ध्वः। नः॒। पा॒हि॒। अंह॑सः। नि। के॒तुना॑। विश्व॑म्। सम्। अ॒त्रिण॑म्। द॒ह॒। कृ॒धि। नः॒। ऊ॒र्ध्वान्। च॒रथा॑य। जी॒वसे॑। वि॒दाः। दे॒वेषु॑। नः॒। दुवः॑॥14॥ पदार्थः—(ऊर्ध्वः) सर्वोत्कृष्टः (नः) अस्मान् (पाहि) रक्ष (अंहसः) परपदार्थहरणरूपपापात्। अमेर्हुक् च। (उणा॰4.213)। इत्यसुन् प्रत्ययो हुगागमश्च। (नि) नितराम् (केतुना) प्रकृष्टज्ञानदानेन केतुरिति प्रज्ञानामसु पठितम्। (निघं॰3.9) (विश्वम्) सर्वम् (सम्) सम्यगर्थे (अत्रिणम्) अत्ति भक्षयत्यन्यायेन परपदार्थान् यः स शत्रुस्तम् (दह) भस्मी (कृधि) कुरु। अत्रान्येषामपीति संहितायां दीर्घः। (नः) अस्मान् (ऊर्ध्वान्) उत्कृष्टगुणसुखसहितान् (चरथाय) चरणाय (जीवसे) जीवितुम्। जीव धातोस्तुमर्थेऽसे प्रत्ययः (विदाः) लम्भय। अत्र लोडर्थे लेट्। (देवेषु) विद्वत्स्वृतुषु वा। ऋतवो वै देवाः। (शत॰7.2.4.26; तै॰सं॰5.4.11.4) (नः) अस्माकमस्मभ्यं वा (दुवः) परिचर्याम्॥14॥ अन्वयः—हे सभापते! त्वं केतुना प्रज्ञादानेन नोंऽहसो निपाहि विश्वमत्रिणं शत्रुं सन्दह ऊर्ध्वस्त्वं चरथाय न ऊर्ध्वान् कृधि देवेषु जीवसे नो दुवो विदाः॥14॥ भावार्थः—उत्कृष्टगुणस्वभावेन सभाध्यक्षेण राज्ञा राज्यनियमदण्डभयेन सर्वमनुष्यान् पापात् पृथक्कृत्य सर्वान् शत्रून् दग्ध्वा विदुषः परिषेव्य ज्ञानसुखजीवनवर्द्धनाय सर्वे प्राणिन उत्कृष्टगुणाः सदा सम्पादनीयाः॥14॥ पदार्थः—हे सभापते! आप (केतुना) बुद्धि के दान से (नः) हम लोगों को (अंहसः) दूसरे का पदार्थ हरणरूप पाप से (निपाहि) निरन्तर रक्षा कीजिये (विश्वम्) सब (अत्रिणम्) अन्याय से दूसरे के पदार्थों को खाने वाले शत्रुमात्र को (संदह) अच्छे प्रकार जलाइये और (ऊर्ध्वः) सब से उत्कृष्ट आप (चरथाय) ज्ञान और सुख की प्राप्ति के लिये (नः) हम लोगों को (ऊर्ध्वान्) बड़े-बड़े गुण कर्म और स्वभाव वाले (कृधि) कीजिये तथा (नः) हमको (देवेषु) धार्मिक विद्वानों में (जीवसे) सम्पूर्ण अवस्था होने के लिये (दुवः) सेवा को (विदाः) प्राप्त कीजिये॥14॥ भावार्थः—अच्छे गुण, कर्म और स्वभाव वाले सभाध्यक्ष राजा को चाहिये कि राज्य की रक्षा नीति और दण्ड के भय से सब मनुष्यों को पाप से हटा सब शत्रुओं को मार और विद्वानों की सब प्रकार सेवा करके प्रजा में ज्ञान, सुख और अवस्था बढ़ाने के लिये सब प्राणियों को शुभगुणयुक्त सदा किया करें॥14॥ पुनः तं प्रति प्रजासेनाजनाः किङ्किम्प्रार्थयेयुरित्युपदिश्यते॥ फिर उस सभाध्यक्ष राजा से प्रजा और सेना के जन क्या-क्या प्रार्थना करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ पा॒हि नो॑ अग्ने र॒क्षसः॑ पा॒हि धू॒र्तेररा॑व्णः। पा॒हि रीष॑त उ॒त वा॒ जिघां॑सतो॒ बृह॑द्भानो॒ यवि॑ष्ठ्य॥15॥10॥ पा॒हि। नः॒। अ॒ग्ने॒। र॒क्षसः॑। पा॒हि। धू॒र्तेः। अरा॑व्णः। पा॒हि। रिष॑तः। उ॒त। वा॒। जिघां॑सतः। बृह॑द्भानो॒ इति॒ बृह॑त्ऽभानो। यवि॑ष्ठ्य॥15॥ पदार्थः—(पाहि) रक्ष (नः) अस्मान् (अग्ने) सर्वाग्रणीः सर्वाभिरक्षक (रक्षसः) महादुष्टान्मनुष्यात् (पाहि) (धूर्त्तेः) विश्वासघातिनः। अत्र धुर्वी धातोर्बाहुलकादाणौदिकस्तिः प्रत्ययः। (अराव्णः) राति ददाति स रावा न अरावा रावा तस्मात्कृपणाददानशीलात्। (पाहि) रक्ष (रिषतः) हिंसकाद् व्याघ्रादेः प्राणिनः। अत्रान्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। (उत) अपि (वा) पक्षान्तरे (जिघांसतः) हन्तुमिच्छतः शत्रोः (बृहद्भानो) बृहन्ति भानवो विद्याद्यैश्वर्य्यतेजांसि यस्य तत्सम्बुद्धौ (यविष्ठ्य) अतितरुणावस्थायुक्त॥15॥ अन्वयः—हे बृहद्भानो यविष्ठ्याग्ने सभाध्यक्ष महाराज! त्वं धूर्तेरराव्यणो रक्षसो नः पाहि। रिषतः पापाचाराज्जनात् पाहि। उत वा जिघांसतः पाहि॥15॥ भावार्थः—मनुष्यैः सर्वतोभिरक्षणाय सर्वाभिरक्षको धर्म्मोन्नतिं चिकीर्षुर्दयालुः सभाध्यक्षः सदा प्रार्थनीयः। स्वैरपि दुष्टस्वभावेभ्यो मनुष्यादिप्राणिभ्यः सर्वपापेभ्यश्च शरीरवचोमनोभिर्दूरे स्थातव्यं नैवं विना कश्चित्सदा सुखी भवितुमर्हति॥15॥ पदार्थः—हे (बृहद्भानो) बड़े-बड़े विद्यादि ऐश्वर्य्य के तेजवाले (यविष्ठ्य) अत्यन्त तरुणावस्थायुक्त (अग्ने) सब से मुख्य सब की रक्षा करने वाले मुख्य सभाध्यक्ष महाराज! आप (धूर्तेः) कपटी, अधर्मी (अराव्णः) दानधर्मरहित कृपण (रक्षसः) महाहिंसक दुष्ट मनुष्य से (नः) हमको (पाहि) बचाइये (रिषतः) सबको दुःख देने वाले सिंह आदि दुष्ट जीव दुष्टाचारी मनुष्य से हम को पृथक् रखिये (उत) और (वा) भी (जिघांसतः) मारने की इच्छा करते हुए शत्रु से हमारी रक्षा कीजिये॥15॥ भावार्थः—सब मनुष्यों को चाहिये कि सब प्रकार रक्षा के लिये सर्वरक्षक धर्मोन्नति की इच्छा करने वाले सभाध्यक्ष की सर्वदा प्रार्थना करें और अपने आप भी दुष्ट स्वभाव वाले मनुष्य आदि प्राणियों और सब पापों से मन वाणी और शरीर से दूर रहें, क्योंकि इस प्रकार रहने के विना कोई मनुष्य सर्वदा सुखी नहीं रह सकता॥15॥ पुनस्तदेवाह॥ फिर भी अगले मन्त्र में उसी सभाध्यक्ष का उपदेश किया है॥ घ॒नेव॒ विष्व॒ग्वि ज॒ह्यरा॑व्ण॒स्तपु॑र्जम्भ॒ यो अ॑स्म॒ध्रुक्। यो मर्त्यः॒ शिशी॑ते॒ अत्य॒क्तुभि॒र्मा नः॒ स रि॒पुरी॑शत॥16॥ घ॒नाऽइ॑व। विष्व॑क्। वि। ज॒हि॒। अरा॑व्णः। तपुः॑ऽजम्भ। यः। अ॒स्म॒ऽध्रुक्। यः। मर्त्यः॑। शिशी॑ते। अति॑। अ॒क्तुऽभिः॑। मा। नः॒। सः। रि॒पुः। ई॒श॒त॒॥16॥ पदार्थः—(घनेव) घनाभिर्यष्टिभिर्यथा घटं भिनत्ति तथा (विष्वक्) सर्वतः (वि) विगतार्थे (जहि) नाशय (अराव्णः) उक्तशत्रून् (तपुर्जम्भ) तप सन्ताप इत्यस्मादौणादिक उसिन् प्रत्ययः, सन्ताप्यन्ते शत्रवो यैस्तानि तपूंषि। जभि नाशन इत्यस्मात् करणे घञ्, जभ्यन्त एभिरिति जम्भान्यायुधानि तपूंष्येव जम्भानि यस्य भवतस्तत्सम्बुद्धौ (यः) मनुष्यः (अस्मध्रुक्) अस्मान् द्रुह्यति यः सः (यः) (मर्त्यः) मनुष्यः (शिशीते) कृशं करोति। शो तनूकरण इत्यस्माल्लटि विकरणव्यत्ययेन श्यनः स्थाने श्लुरात्मनेपदं बहुलं छन्दसि इत्यभ्यासस्येत्वम्। ई हल्यघोः। (अष्टा॰6.4.113) इत्यनभ्यासस्येकारादेशश्च। (अति) अतिशये (अक्तुभिः) अञ्जन्ति मृत्युं नयन्ति यैस्तैः शस्त्रैः। अञ्जू धातोर्बाहुलकादौणादिकस्तुः प्रत्ययः (मा) निषेधार्थे (नः) अस्मान् (सः) (रिपुः) शत्रुः (ईशतम्) ईष्टां समर्थो भवतु। अत्र लोडर्थे लङ्, बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्॥16॥ अन्वयः—हे तपुर्ज्जम्भ सेनापते! विष्वक् त्वमराव्णोऽरीन् घनेन विजहि यो मर्त्योऽक्तुभिरस्मध्रुगतिशिशीते स रिपुर्नोऽस्मान् मेशत॥16॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। सेनापत्यादयो यथा घनेनायः पाषाणादीस्त्रोटयन्ति, तथैव शत्रूणामङ्गानि त्रोटयित्वाऽहर्निशं धार्मिकप्रजापालनतत्पराः स्युर्यतोऽरय एते दुःखयितुन्नो शक्नुयुरिति॥16॥ पदार्थः—हे (तपुर्ज्जम्भ) शत्रुओं को सताने और नाश करने के शस्त्र बांधने वाले सेनापते! (विष्वक्) सर्वथा सेनादि बलों से युक्त होके आप (अराव्णः) सुखदानरहित शत्रुओं को (घनेव) घन के समान (विजहि) विशेष करके जीत और (यः) जो (मर्त्यः) मनुष्य (अक्तुभिः) रात्रियों से (अस्मध्रुक्) हमारा द्रोही (अतिशिशीते) अति हिंसा करता हो (सः) सो (रिपुः) वैरी (नः) हम लोगों को पीड़ा देने में (मा) मत (ईशत) समर्थ होवे॥16॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमा अलङ्कार है। सेनाध्यक्षादि लोग जैसे लोहा के घन से लोहे पाषाणादिकों को तोड़ते हैं, वैसे ही अधर्म्मी दुष्ट शत्रुओं के अङ्गों को छिन्न-भिन्न कर दिन-रात धर्म्मात्मा प्रजाजनों के पालन में तत्पर हों, जिससे शत्रुजन इन प्रजाओं को दुःख देने को समर्थ न हो सकें॥16॥ पुनस्तेषां गुणा अग्नि दृष्टान्तेनोपदिश्यते॥ फिर भी इन सभाध्यक्षादि राजपुरुषों के गुण अग्नि के दृष्टान्त से अगले मन्त्र में कहे हैं॥ अ॒ग्निर्व॑व्ने सु॒वीर्य॑म॒ग्निः कण्वा॑य॒ सौभ॑गम्। अ॒ग्निः प्राव॑न्मि॒त्रोत मेध्या॑तिथिम॒ग्निः सा॒ता उ॑पस्तु॒तम्॥17॥ अ॒ग्निः। व॒व्ने॒। सु॒ऽवीर्य॑म्। अ॒ग्निः। कण्वा॑यः। सौभ॑गम्। अ॒ग्निः। प्र। आ॒व॒त्। मि॒त्रा। उ॒त। मेध्य॑ऽअतिथिम्। अ॒ग्निः। सा॒तौ। उ॒प॒ऽस्तु॒तम्॥17॥ पदार्थः—(अग्निः) विद्युदिव सभाध्यक्षो राजा (वव्ने) याचते। वनु याचन इत्यस्माल्लडर्थे लिट्, वन सम्भक्तावित्यस्माद् वा छन्दसो वर्णलोपो वा इत्यनेनोपधालोपः। (सुवीर्यम्) शोभनं शरीरात्मपराक्रमलक्षणं बलम् (अग्निः) उत्तमैश्वर्यप्रदः (कण्वाय) धर्मात्मने मेधाविने शिल्पिने (सौभगम्) शोभना भगा ऐश्वर्ययोगा यस्य तस्य भावस्तम् (अग्निः) सर्वमित्रः (प्र) प्रकृष्टार्थे (आवत्) रक्षति प्रीणाति (मित्रा) मित्राणि। अत्र शेर्लोपः। (उत) अपि (मेध्यातिथिम्) मेध्याः सङ्गमनीयाः पवित्रा अतिथयो यस्य तम् (अग्निः) सर्वाभिरक्षकः (सातौ) सम्भजन्ते धनानि यस्मिन् युद्धे शिल्पकर्मणि वा तस्मिन् (उपस्तुतम्) य उपगतैर्गुणैः स्तूयते तम्॥17॥ अन्वयः—यो विद्वान् राजाग्निरिव सातौ संग्रामे उपस्तुतं सुवीर्यमग्निरिव कण्वाय सौभगं वव्नेऽग्निरिव मित्राः सुहृदः प्रावदग्निरिवोताग्निरिव मेध्यातिथिं च सेवेत, स एव राजा भवितुमर्हेत॥17॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथायं भौतिकोऽग्निर्विद्वद्भिः सुसेवितः सन् तेभ्यो बलपराक्रमान् सौभाग्यं च प्रदाय शिल्पविद्याप्रवीणं तन्मित्राणि च सर्वदा रक्षति। तथैव प्रजासेनास्थैर्भद्रपुरुषैर्याचितोऽयं सभाध्यक्षो राजा तेभ्यो बलपराक्रमोत्साहानैश्वर्य्यशक्तिं च दत्त्वा युद्धं विद्याप्रवीणान् तन्मित्राणि च सर्वथा पालयेत्॥17॥ पदार्थः—जो विद्वान् (अग्नि) भौतिक अग्नि के समान (सातौ) युद्ध में (उपस्तुतम्) उपगत स्तुति के योग्य (सुवीर्य्यम्) अच्छे प्रकार शरीर और आत्मा के बल पराक्रम (अग्निः) विद्युत् के सदृश (कण्वाय) उसी बुद्धिमान् के लिये (सौभगम्) अच्छे ऐश्वर्य्य को (वव्ने) किसी ने याचित किया हुआ देता है (अग्निः) पावक के तुल्य (मित्रा) मित्रों को (आवत्) पालन करता (उत) और (अग्निः) जाठराग्निवत् (उपस्तुतम्) शुभ गुणों से स्तुति करने योग्य (मेध्यातिथिम्) कारीगर विद्वान् को सेवे, वही पुरुष राजा होने को योग्य होता है॥17॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे यह भौतिक अग्नि विद्वानों का ग्रहण किया हुआ, उनके लिये बल पराक्रम और सौभाग्य को देकर, शिल्पविद्या में प्रवीण और उसके मित्रों की सदा रक्षा करता है, वैसे ही प्रजा और सेना के भद्रपुरुषों से प्रार्थना किया हुआ यह सभाध्यक्ष राजा उनके लिये बल, पराक्रम, उत्साह और ऐश्वर्य का सामर्थ्य देकर युद्धविद्या में प्रवीण और उनके मित्रों को सब प्रकार पाले॥17॥ सर्वे मनुष्याः सभाध्यक्षेण सह दुष्टान् कथं हन्युरित्युपदिश्यते॥ सब मनुष्य सभाध्यक्ष से मिल के दुष्टों को कैसे मारें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अ॒ग्निना॑ तु॒र्वशं॒ यदुं॑ परा॒वत॑ उ॒ग्रादे॑वं हवामहे। अ॒ग्निर्न॑य॒न्नव॑वास्त्वं बृ॒हद्र॑थं तु॒र्वीतिं॒ दस्य॑वे॒ सहः॑॥18॥ अ॒ग्निना॑। तु॒र्वश॑म्। यदु॑म्। प॒रा॒ऽवतः॑। उ॒ग्रऽदे॑वम्। ह॒वा॒म॒हे॒। अ॒ग्निः। न॒य॒त्। नव॑ऽवास्त्वम्। बृ॒हत्ऽर॑थम्। तु॒र्वीति॑म्। दस्य॑वे। सहः॑॥18॥ पदार्थः—(अग्निना) अग्निवत्तेजस्विना सभाध्यक्षेण (तुर्वशम्) तुरा शीघ्रतया परपदार्थान् वष्टि काङ्क्षति सः। तुर्वशा इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं॰2.3) (यदुम्) इतरधनाय यततेऽसौ यदुर्मनुष्यस्तम्। अत्र यती प्रयत्न इत्यस्माद्बाहुलकादौणादिक उः प्रत्ययस्तकारस्य दकारः (परावतः) दूरदेशात् (उग्रादेवम्) उग्रान् तीव्रस्वभावान् विजिगीषुम्। अत्रान्येषामपि दृश्यत इति पूर्वपदस्य दीर्घः (हवामहे) योद्धुमाह्वयेम (अग्निः) अग्रणीस्सभाध्यक्षः (नयत्) नयतु बन्धनागारे प्रापयतु। अयं लेट्प्रयोगः। (नववास्त्वम्) नवानि नवीनान्यरण्ये निर्मितानि वस्तूनि गृहाणि येन तम्। अमिपूर्वः (अष्टा॰6.1.107) इत्यत्र वाच्छन्दसि (अष्टा॰6.1.106) इत्यनुवर्त्तनात् पूर्वसवर्णाभावे यणादेशः। (बृहद्रथम्) बृहन्तो रथा रमणसाधका यस्य तम् (तुर्वीतिम्) तुर्वति हिनस्ति यस्तम्। अत्र हिंसार्थात् तुर्वीधातोर्बाहुलकादौणादिकः कर्त्तृकारक इतिः प्रत्ययः (दस्यवे) स्वबलोत्कर्षेण परपदार्थहर्त्तुर्दस्योः। अत्र षष्ठ्यर्थे चतुर्थी। (सहः) पराभावुकः॥18॥ अन्वयः—वयं येनाग्निना संग्राह्योग्रादेवं तुर्वशं यदुं परावतो हवामहे। स च दस्यवे सहोऽग्निर्नववास्त्वं बृहद्रथं तुर्वीतिमिहानयत् बन्धागारे प्रापयतु॥18॥ भावार्थः—सर्वैर्धार्मिकपुरुषैस्तेजस्विना सभाध्यक्षेण राज्ञा सह समागम्य वेगेन परपदार्थहर्त्तॄन् कुटिलस्वभावान् स्वविजयमिच्छन् दस्यूनाहूय पर्वतारण्यादिषु निर्मितानि तद्गृहाणि निपात्य तान् बध्वा कारागृहे नियोक्तव्याः सायणाचार्य्येणायं मन्त्रोऽर्वाचीनपुराणाख्यमिथ्याग्रन्थरीतिमाश्रित्य भ्रान्त्याऽनर्थो व्याख्यातः॥18॥ पदार्थः—हम लोग जिस (अग्निना) अग्नि के समान तेजस्वी सभाध्यक्ष राजा के साथ मिल के (उग्रादेवम्) तेज स्वभाव वालों को जीतने की इच्छा करने तथा (तुर्वशम्) शीघ्र ही दूसरे के पदार्थों को ग्रहण करने वाले (यदुम्) दूसरे का धन मारने के लिये यत्न करते हुए डाकू पुरुष को (परावतः) दूसरे देश से (हवामहे) युद्ध के लिये बुलावें, वह (दस्यवे) अपने विशेष बल से दूसरे का पदार्थ हरने वाले डाकू का (सहः) तिरस्कार करने योग्य बल को (अग्निः) सब मुख्य राजा (नववास्त्वम्) एकान्त में नवीन घर बनाने (बृहद्रथम्) बड़े-बड़े रमण के साधन रथों वाले (तुर्वीतिम्) हिंसक दुष्टपुरुषों को यहाँ (नयत्) कैद में रक्खे॥18॥ भावार्थः—सब धार्मिक पुरुषों को चाहिये कि तेजस्वी सभाध्यक्ष राजा के साथ मिल के वेग से अन्य के पदार्थों को हरने खोटे स्वभावयुक्त और अपने विजय की इच्छा करने वाले डाकुओं को बुला उनके पर्वतादि एकान्त स्थानों में बने हुए घरों को खसाकर और बाँध के उनको कैद में रक्खें॥18॥ सायणाचार्य ने यह मन्त्र नवीन पुराण मिथ्या ग्रन्थों की रीति के अवलम्ब से भ्रम के साथ कुछ का कुछ विरुद्ध वर्णन किया है॥ पुनरेषां सहायकारी जगदीश्वरः कीदृश इत्युपदिश्यते॥ फिर उन राजपुरुषों का सहायक जगदीश्वर कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ नि त्वाम॑ग्ने॒ मनु॑र्दधे॒ ज्योति॒र्जना॑य॒ शश्व॑ते। दी॒देथ॒ कण्व॑ ऋ॒तजा॑त उक्षि॒तो यं न॑म॒स्यन्ति॑ कृ॒ष्टयः॑॥19॥ नि। त्वाम्। अ॒ग्ने॒। मनुः॑। द॒धे॒। ज्योतिः॑। जना॑य। शश्व॑ते। दी॒देथ॑। कण्वे॑। ऋ॒तऽजा॑तः। उ॒क्षि॒तः। यम्। न॒म॒स्यन्ति॑। कृ॒ष्टयः॑॥19॥ पदार्थः—(नि) नितराम् (त्वाम्) सर्वसुखप्रदम्। अत्र स्वरव्यत्ययादुदात्तत्वम्। सायणाचार्येणेदं भ्रमान्न बुद्धम्। (अग्ने) तेजस्विन् (मनुः) विज्ञानन्यायेन सर्वस्याः प्रजायाः पालकः (दधे) स्वात्मनि धरे (ज्योतिः) स्वयं प्रकाशकत्वेन ज्ञानप्रकाशकम् (जनाय) जीवस्य रक्षणाय (शश्वते) स्वरूपेणानादिने (दीदेथ) प्रकाशयेथ। शबभावः। (कण्वे) मेधाविनि जने (ऋतजातः) ऋतेन सत्याचरणेन जातः प्रसिद्धः (उक्षितः) आनन्दैः सिक्तः (यम्) परमात्मानम् (नमस्यन्ति) पूजयन्ति। नमसः पूजायाम्। (अष्टा॰3.1.19) (कृष्टयः) मनुष्याः। कृष्टय इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं॰2.3)॥19॥ अन्वयः—हे अग्ने जगदीश्वर! यं परमात्मानं त्वां शश्वते जनाय कृष्टयो नमस्यन्ति। हे विद्वांसो! यूयं दीदेथ तज्ज्योतिस्स्वरूपं ब्रह्म ऋतजात उक्षितो मनुरहं कण्वे निदधे, तमेव सर्वे मनुष्या उपासीरन्॥19॥ भावार्थः—पूज्यस्य परमात्मनः कृपया प्रजारक्षणाय राज्याधिकारे नियोजितैः मनुष्यैः सर्वैः सत्यव्यवहारप्रसिद्ध्या धार्मिका आनन्दितव्या दुष्टाश्च ताड्या बुद्धिमत्सु मनुष्येषु विद्या निधातव्याः॥19॥ पदार्थः—हे (अग्ने) परमात्मन्! (यम्) जिस परमात्मा (त्वाम्) आप को (शश्वते) अनादि स्वरूप (जनाय) जीवों की रक्षा के लिये (कृष्टयः) सब विद्वान् मनुष्य (नमस्यन्ति) पूजा और हे विद्वान् लोगो! जिसको आप (दिदेथ) प्रकाशित करते हैं, उस (ज्योतिः) ज्ञान के प्रकाश करने वाले परब्रह्म को (ऋतजातः) सत्याचरण से प्रसिद्ध (उक्षितः) आनन्दित (मनुः) विज्ञानयुक्त मैं (कण्वे) बुद्धिमान् मनुष्य में (निदधे) स्थापित करता हूं, उसकी सब मनुष्य लोग उपासना करें॥19॥ भावार्थः—सब के पूजने योग्य परमात्मा के कृपाकटाक्ष से प्रजा की रक्षा के लिये राज्य के अधिकारी सब मनुष्यों को योग्य है कि सत्यव्यवहार की प्रसिद्धि से धर्मात्माओं को आनन्द और दुष्टों को ताड़ना देवें॥19॥ अथ तं सभेशं प्रति किं किमुपदिशेदित्याह॥ अब उस सभापति के प्रति क्या-क्या उपदेश करे, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वे॒षासो॑ अ॒ग्नेरम॑वन्तो अ॒र्चयो॑ भी॒मासो॒ न प्रती॑तये। र॒क्ष॒स्विनः॒ सद॒मिद्या॑तु॒माव॑तो॒ विश्वं॒ सम॒त्रिणं॑ दह॥20॥11॥ त्वे॒षासः॑। अ॒ग्नेः। अम॑ऽवन्तः। अ॒र्चयः॑। भी॒मासः॑। न। प्रति॑ऽइतये। र॒क्ष॒स्विनः॑। सद॑म्। इत्। या॒तु॒ऽमाव॑तः। विश्व॑म्। सम्। अ॒त्रिण॑म्। द॒॒॒ह॒॥20॥ पदार्थः—(त्वेषासः) त्विषन्ति दीप्यन्ते यास्ताः (अग्नेः) सूर्यविद्युत्प्रसिद्धरूपस्य (अमवन्तः) निन्दितरोगकारकाः (अर्चयः) दीप्तयः। अर्चिरिति ज्वलतो नामधेयेषु पठितम्। (निघं॰1.17) (भीमासः) बिभ्यति याभ्यस्ता भयङ्कराः (न) इव (प्रतीतये) सुखप्राप्तये ज्ञानाय वा (रक्षस्विनः) रक्षांसि निन्दिताः पुरुषा सन्ति येषु व्यवहारेषु ते। अत्र निन्दितार्थे विनिः। (सदम्) सीदन्त्यवतिष्ठन्ति यस्मिँस्तत् (इत्) एव (यातुमावतः) यान्ति प्राप्नुवन्ति ये यातवः, मत्सदृशा इति मावन्तः। यातवश्च ते मावन्तश्च तान्। अत्र सायणाचार्येण यातुरिति पूर्वपदं मावानित्युत्तरपदं चाविदित्वा यातुमावत्पदान् मतुप्कृतस्तदिदं पदपाठाद् विरुद्धत्वादशुद्धम्। (विश्वम्) सर्वं जगत् (सम्) सम्यगर्थे (अत्रिणम्) परपदार्थापहर्त्तारं शत्रुम् (दह) भस्मी कुरु॥20॥ अन्वयः—हे तेजस्विन् सभापते! त्वमग्नेस्त्वेषसो भीमासोऽर्चयोर्न येऽमवन्तो रक्षस्विनः सन्ति तानत्रिणं चेदेवं संदह प्रतीतये विश्वं सदं यातुमावतश्च संरक्ष॥20॥ भावार्थः—सभाध्यक्षादिभी राजपुरुषैः प्रजाजनैश्च यथाऽग्न्यादयः वनादीनि दहन्ति तथा दुष्टाचाराः प्राणिनो विनाशनीया एवं प्रयतमानैः सततं प्रजारक्षणं कार्यमिति॥20॥ अत्र सर्वाभिरक्षकेश्वरस्य दूतदृष्टान्तेन भौतिकाग्नेश्च गुणवर्णनं दूतगुणोपदेशोऽग्निदृष्टान्तेन राजपुरुषगुणवर्णनं सभापतिकृत्यं सभापतित्वाधिकारिप्रकारोऽग्न्यादिपदार्थोपयोगकरणं मनुष्याणां सभेशस्य प्रार्थना सर्वमनुष्याणां सभाध्यक्षेण सह दुष्टहननं राजपुरुषसहायकेश्वरवर्णनं चोक्तमत एतत्सूक्तोक्तार्थस्य पूर्वसूक्तोक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेदितव्यम्। षट्त्रिंशं सूक्तमेकादशो वर्गश्च समाप्तः॥36॥ पदार्थः—हे तेजस्वी सभास्वामिन्! आप (अग्नेः) सूर्य, विद्युत् और प्रसिद्ध रूप अग्नि की (त्वेषासः) प्रकाशस्वरूप (भीमासः) भयकारक (अर्चयः) ज्वाला के (न) समान जो (अमवन्तः) निन्दित रोग करने वाले (रक्षस्विनः) राक्षस अर्थात् निन्दित पुरुष हैं, उन और (अत्रिणम्) बल से दूसरे के पदार्थों को हरने वाले शत्रु को (इत्) ही (संदह) अच्छे प्रकार भस्म कीजिये और (प्रतीतये) विज्ञान वा उत्तम सुख की प्रतीति होने के लिये (विश्वम्) सब (सदम्) संसार तथा (यातुमावतः) मेरे समान होने वालों की रक्षा कीजिये॥20॥ भावार्थः—इस मन्त्र में सायणाचार्य ने यातु पूर्वपद और मावान् उत्तर पद नहीं जान (यातुमा) इस पूर्वपद से मतुप् प्रत्यय माना है, सो पद पाठ से विरुद्ध होने के कारण अशुद्ध है। सभाध्यक्ष आदि राजपुरुषों और प्रजा के मनुष्यों को चाहिये कि जिस प्रकार अग्नि आदि पदार्थ वन आदि को भस्म कर देते हैं, वैसे दुःख देने वाले शत्रु जनों के विनाश के लिये इस प्रकार प्रयत्न करें॥20॥ इस सूक्त में सब की रक्षा करने वाले परमेश्वर तथा दूत के दृष्टान्त से भौतिक अग्नि के गुणों का वर्णन, दूत के गुणों का उपदेश, अग्नि के दृष्टान्त से राजपुरुषों के गुणों का वर्णन, सभापति का कृत्य, सभापति होने के अधिकारी का कथन, अग्नि आदि पदार्थों से उपयोग लेने की रीति, मनुष्यों की सभापति से प्रार्थना, सब मनुष्यों को सभाध्यक्ष के साथ मिलके दुष्टों का मारना और राजपुरुषों के सहायक जगदीश्वर के उपदेश से इस सूक्त के अर्थ की पूर्वसूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये। यह छत्तीसवां सूक्त और ग्यारहवां वर्ग समाप्त हुआ॥36॥

अथास्य पञ्चदशर्चस्य सप्तत्रिंशस्य सूक्तस्य घौरः कण्व ऋषिः। मरुतो देवताः। 1,2,4,6,8,12 गायत्री। 3,9,11,14 निचृद्गायत्री। 5 विराड्गायत्री 10,15 पिपीलिकामध्या निचृद्गायत्री। 13 पादनिचृद्गायत्री च छन्दः। षड्जः स्वरः॥ अत्र मोक्षमूलरादिकृतव्याख्यानं सर्वमसङ्गतं तत्र प्रत्येकमन्त्रेणानर्जयमस्तीति वेद्यम्। तत्रादिमे मन्त्रे विद्वद्भिर्वायुगुणैः किं किं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते॥ अब सैंतीसवे सूक्त का आरम्भ है और इस सूक्त भर में मोक्षमूलर आदि साहिबों का किया हुआ व्याख्यान असङ्गत है, उसमें एक-एक मन्त्र में उनकी अंसगति जाननी चाहिये। इस सूक्त के प्रथम मन्त्र में विद्वानों को वायु के गुणों से क्या-क्या उपकार लेना चाहिये, इस विषय का उपदेश किया है॥ क्र॒ीळं वः॒ शर्धो॒ मारु॑तमन॒र्वाणं॑ रथे॒ शुभ॑म्। कण्वा॑ अ॒भि प्र गा॑यत॥1॥ क्र॒ीळम्। वः॒। शर्धः॑। मारु॑तम्। अ॒न॒र्वाण॑म्। र॒थे॒। शुभ॑म्। कण्वाः॑। अ॒भि। प्र। गा॒य॒त॒॥1॥ पदार्थः—(क्रीडम्) क्रीडन्ति यस्मिँस्तत्। अत्र कीडृ विहार इत्यस्माद् घञर्थे कविधानम् इति कः प्रत्ययः। (वः) युष्माकम् (शर्धः) बलम्। शर्ध इति बलनामसु पठितम्। (निघं॰2.9) (मारुतम्) मरुतां समूहः। अत्र मृग्रोरुतिः। (उणा॰1.95) इति मृङ्धातोरुतिः प्रत्ययः। अनुदात्तादेरञ्। (अष्टा॰4.2.44) इत्यञ् प्रत्ययः। इदं पदं सायणाचार्येण मरुतां सम्बन्धि तस्येदम् इत्यण् व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वमित्यशुद्धं व्याख्यातम् (अनर्वाणम्) अविद्यमाना अर्वाणोऽश्वा यस्मिँस्तम्। अर्वेत्यश्वनामसु पठितम्। (निघं॰1.14) (रथे) रयते गच्छन्ति येन तस्मिन् विमानादियाने (शुभम्) शोभनम् (कण्वाः) मेधाविनः (अभि) आभिमुख्ये (प्र) प्रकृष्टार्थे (गायत) शब्दायत शृणुतोपदिशत च॥1॥ अन्वयः—हे कण्वा मेधाविनो विद्वांसो! यूयं यद्वोऽनर्वाणं रथे क्रीडं क्रियायां शुभमारुतं शर्धोऽस्ति, तदभिप्रगायत॥1॥ भावार्थः—विद्वद्भिर्ये वायवः प्राणिनां चेष्टाबलवेगयानमङ्गलादिव्यवहारान् साधयन्ति, तस्मात् तद्गुणान् परीक्ष्यैतेभ्यो यथायोग्यमुपकारा ग्राह्याः॥1॥ मोक्षमूलराख्येनार्वशब्देन ह्यश्वग्रहणनिषेधः कृतः सोऽशुद्ध एव भ्रममूलत्वात्। तथा पुनरर्वशब्देन सर्वत्रैवाश्वग्रहणं क्रियत इत्युक्तम्। एतदपि प्रमाणाभावादशुद्धमेव। अत्र विमानादेरनश्वस्य रथस्य विवक्षितत्वात्। अत्र कलाभिश्चालितेन वायुनाग्नेः प्रदीपनाज्जलस्य वाष्पवेगेन यानस्य गमनं कार्य्यते नहि पशवोऽश्वा गृह्यन्त इति॥1॥ पदार्थः—हे (कण्वाः) मेधावी विद्वान् मनुष्यो! तुम जो (वः) आप लोगों के (अनर्वाणम्) घोड़ों के योग से रहित (रथे) विमानादि यानों में (क्रीडम्) क्रीड़ा का हेतु क्रिया में (शुभम्) शोभनीय (मारुतम्) पवनों का समूह रूप (शर्धः) बल है, उसको (अभि प्रगायत) अच्छे प्रकार सुनो वा उपदेश करो॥1॥ भावार्थः—सायणाचार्य्य ने (मारुतम्) इस पद को पवनों का सम्बन्धि (तस्येदम्) इस सूत्र से अण् प्रत्यय और व्यत्यय से आद्युदात्त स्वर अशुद्ध व्याख्यान किया है। बुद्धिमान् पुरुषों को चाहिये कि जो पवन प्राणियों के चेष्टा, बल, वेग, यान और मङ्गल आदि व्यवहारों को सिद्ध करते, इससे इनके गुणों की परीक्षा करके इन पवनों से यथायोग्य उपकार ग्रहण करें॥1॥ मोक्षमूलर साहिब ने ‘अर्व’ शब्द से अश्व के ग्रहण का निषेध किया है, सो भ्रममूलक होने से अशुद्ध ही है और फिर अर्व शब्द से सब जगह अश्व का ग्रहण किया है, यह भी प्रमाण के न होने से अशुद्ध ही है। इस मन्त्र में अश्वरहित विमान आदि रथ की विवक्षा होने से यानों में कलाओं से चलाये हुए पवन तथा अग्नि के प्रकाश और जल की भाफ के वेग से यानों के गमन का सम्भव है, इससे यहाँ कुछ पशुरूप अश्व नहीं लिये हैं॥1॥ पुनस्तैः कथं भवितव्यमित्युपदिश्यते॥ फिर वे विद्वान् कैसे होने चाहियें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ ये पृष॑तीभिर्ऋ॒ष्टिभिः॑ सा॒कं वाशी॑भिर॒ञ्जिभिः॑। अजा॑यन्त॒ स्वभा॑नवः॥2॥ ये। पृष॑तीभिः। ऋ॒ष्टिऽभिः॑। सा॒कम्। वाशी॑भिः। अ॒ञ्जिऽभिः॑। अजा॑यन्त। स्वऽभा॑नवः॥2॥ पदार्थः—(ये) मरुत इव विज्ञानशीला विद्वांसो जनाः (पृषतीभिः) पर्षन्ति सिञ्चन्ति धर्मवृक्षं याभिरद्भिः (ऋष्टिभिः) याभिः कलायन्त्रयष्टीभिर्ऋषन्ति जानन्ति प्राप्नुवन्ति व्यवहाराँस्ताभिः (साकम्) सह (वाशीभिः) वाणीभिः। वाशीति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं॰1.11) (अञ्जिभिः) अञ्जन्ति व्यक्तीकुर्वन्ति पदार्थगुणान् याभिः क्रियाभिः (अजायन्त) धर्म्मक्रियाप्रचाराय प्रादुर्भवन्ति। अत्र लडर्थे लङ्। (स्वभानवः) वायुवत्स्वभानवो ज्ञानदीप्तयो येषान्ते॥2॥ अन्वयः—ये पृषतीभिर्ऋष्टिभिरञ्जिभिर्वाशीभिः साकं क्रियाकौशले प्रयतन्ते ते स्वभानवोऽजायन्त॥2॥ भावार्थः—हे विद्वांसो मनुष्या! युष्माभिरीश्वररचितायां सृष्टौ कार्यस्वभावप्रकाशस्य वायोः सकाशाज्जलसेचनं चेष्टाकरणमग्न्यादिप्रसिद्धिर्वायुव्यवहाराश्चार्थात् कथनश्रवणस्पर्शा भवन्ति, तैः क्रियाविद्याधर्मादिशुभगुणाः प्रचारणीयाः॥2॥ मोक्षमूलरोक्तिः। ये ते वायवो विचित्रैर्हरिणैरयोमयोभिः शक्तिभिरसिभिः प्रदीप्तैराभूषणैश्च सह जाता इत्यसम्भवोऽस्ति। कुतः? वायवो हि पृषत्यादीनां स्पर्शादिगुणानां च योगेन सर्वचेष्टाहेतुत्वेन च वागग्निप्रादुर्भावे हेतवः सन्तः स्वप्रकाशवन्तः सन्त्यतः। यच्चोक्तं सायणाचार्येण वाशीशब्दस्य व्याख्यानं समीचीनं कृतमित्यप्यलीकम्। कुतः? मन्त्रपदवाक्यार्थविरोधात्। यश्च प्रकरणपदवाक्यभावार्थानुकूलोऽस्ति सोऽयमस्य मन्त्रस्यार्थो द्रष्टव्यः॥2॥ पदार्थः—(ये) जो (पृषतीभिः) पदार्थों को सींचने (ऋष्टिभिः) व्यवहारों को प्राप्त और (अञ्जिभिः) पदार्थों को प्रगट कराने वाली (वाशीभिः) वाणियों के (साकम्) साथ क्रियाओं के करने की चतुराई में प्रयत्न करते हैं, वे (स्वभानवः) अपने ऐश्वर्य के प्रकाश से प्रकाशित (अजायन्त) होते हैं॥2॥ भावार्थः—हे विद्वान् मनुष्यो! तुम लोगों को उचित है कि ईश्वर की रची हुई इस कार्य्य सृष्टि में जैसे अपने-अपने स्वभाव के प्रकाश करने वाले वायु के सकाश से जल की वृष्टि, चेष्टा का करना, अग्नि आदि की प्रसिद्धि और वाणी के व्यवहार अर्थात् कहना सुनना स्पर्श करना आदि सिद्ध होते हैं, वैसे ही विद्या और धर्मादि शुभगुणों का प्रचार करो॥2॥ मोक्षमूलर साहिब कहते हैं कि जो वे पवन, चित्र-विचित्र हरिण, लोह की शक्ति तथा तलवारों और प्रकाशित आभूषणों के साथ उत्पन्न हुए हैं, इति। यह व्याख्या असम्भव है, क्योंकि पवन निश्चय करके वृष्टि कराने वाली क्रिया तथा स्पर्शादि गुणों के योग और सब चेष्टा के हेतु होने से वाणी और अग्नि के प्रगट करने के हेतु हुए अपने आप प्रकाश वाले हैं और जो उन्होंने कहा है कि सायणाचार्य ने ‘वाशी’ शब्द का व्याख्यान यथार्थ किया है, सो भी असङ्गत है, क्योंकि वह भी मन्त्र पद और वाक्यार्थ से विरुद्ध है और जो मेरे भाष्य में प्रकरण, पद, वाक्य और भावार्थ के अनुकूल अर्थ है, उसको विद्वान् लोग स्वयं विचार लेंगे कि ठीक है वा नहीं॥2॥ पुनरेते तैः किं कुर्य्युरित्युपदिश्यते॥ फिर वे विद्वान् लोग इन पवनों से क्या-क्या उपकार लेवें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ इ॒हेव॑ शृण्व एषां॒ कशा॒ हस्ते॑षु॒ यद्वदा॑न्। नि याम॑ञ्चि॒त्रमृ॑ञ्जते॥3॥ इ॒हऽइ॑व। शृ॒ण्वे॒। ए॒षा॒म्। कशाः॑। हस्ते॑षु। यत्। वदा॑न्। नि। याम॑न्। चि॒त्रम्। ऋ॒ञ्ज॒ते॒॥3॥ पदार्थः—(इहेव) यथाऽस्मिन् स्थाने स्थित्वा तथा (शृण्वे) शृणोमि। अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (एषाम्) वायूनाम् (कशाः) चेष्टासाधनरज्जुवन्नियमप्रापिकाः क्रियाः (हस्तेषु) हस्ताद्यङ्गेषु। बहुवचनादङ्गानीति ग्राह्यम्। (यत्) व्यावाहारिकं वचः (वदान्) वदेयुः (नि) नितराम् (यामन्) यान्ति प्राप्नुवन्ति सुखहेतुपदार्थान् यस्मिँस्तस्मिन् मार्गे। अत्र सुपां सुलुग्॰ इति ङेर्लुक्। (चित्रम्) अद्भुतं कर्म (ऋञ्जते) प्रसाध्नोति। ऋञ्जतिः प्रसाधनकर्मा। (निरु॰6.21)॥3॥ अन्वयः—अहं यदेषां वायूनां कशा हस्तेषु सन्ति प्राणिनो वदान् वदेयुस्तदिहेव शृण्वे सर्वः प्राण्यप्राणी यद्यामन् यामनि चित्रं कर्म न्यृञ्जते तदहमपि कर्त्तुं शक्नोमि॥3॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। पदार्थविद्यामभीप्सुभिर्विद्वद्भिर्यानि कर्माणि जडचेतनाः पदार्थाः कुर्वन्ति, तद्धेतवो वायवः सन्ति। यदि वायुर्न स्यात्तर्हि कश्चित् किञ्चदपि कर्म कर्त्तुं न शक्नुयात्। दूरस्थेनोच्चारिताञ्छब्दान् समीपस्थानिव वाुचेष्टामन्तरेण कश्चिदपि श्रोतुं वक्तुं च न प्रभवेत्। वीरा युद्धादिकार्येषु यावन्तौ बलपराक्रमौ कुर्वन्ति, तावत्तौ सर्वौ वायुयोगादेव भवतः। नह्येतेन विना नेत्रस्पन्दनमपि कर्त्तुं शक्यमतोऽस्य सर्वदेव शुभगुणाः सर्वैः सदान्वेष्टव्याः॥3॥ मोक्षमूलरोक्तिः। अहं सारथिना कशाशब्दाञ्च्छृणोमि। अतिनिकटे हस्तेषु तान् प्रहरन्ति ते स्वमार्गेष्वतिशोभां प्राप्नुवन्ति। यामन्निति मार्गस्य नाम येन मार्गेण देवा गच्छन्ति यस्मान् मार्गाद् बलिदानानि प्राप्नुवन्ति। यथास्माकं प्रकरणे मेघावयवानामपि ग्रहणं भवतीत्यशुद्धास्ति। कुतः? अत्र कशाशब्देन वायुहेतुकानां क्रियाणां ग्रहणाद् यामन्निति शब्देन सर्वव्यवहारसुखप्रापिकस्य कर्मणो ग्रहणाच्च॥3॥ पदार्थः—मैं (यत्) जिस कारण (एषाम्) इन पवनों की (कशाः) रज्जु के समान चेष्टा के साधन नियमों को प्राप्त कराने वाली क्रिया (हस्तेषु) हस्त आदि अङ्गो में हैं, इससे सब चेष्टा और जिससे प्राणी व्यवहार सम्बन्धी वचन को (वदान्) बोलते हैं, उसको (इहेव) जैसे इस स्थान में स्थित होकर वैसे करता और (शृण्वे) श्रवण करता हूं और जिससे सब प्राणी और अप्राणी (यामन्) सुख हेतु व्यवहारों के प्राप्त कराने वाले मार्ग में (चित्रम्) आश्चर्य्यरूप कर्म को (न्यृञ्जते) निरन्तर सिद्ध करते हैं, उसके करने को समर्थ उसी से मैं भी होता हूं॥3॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। वायु, पदार्थ-विद्या की इच्छा करने वाले विद्वानों को चाहिये कि मनुष्य आदि प्राणी जितने कर्म करते हैं, उन सभी के हेतु पवन हैं। जो वायु न हों तो कोई मनुष्य कुछ भी कर्म करने को समर्थ न हो सके और दूरस्थित मनुष्य ने उच्चारण किये हुए शब्द निकट के उच्चारण के समान, वायु की चेष्टा के विना, कोई भी कह वा सुन न सके और मनुष्य मार्ग में चलने आदि जितने बल वा पराक्रमयुक्त कर्म करते हैं, वे सब वायु ही के योग से होते हैं। इससे यह सिद्ध है कि वायु के विना कोई नेत्र के चलाने को भी समर्थ नहीं हो सकता, इसलिये इसके शुभगुणों का खोज सर्वदा किया करें॥3॥ मोक्षमूलर साहिब कहते हैं कि मैं सारथियों के कशा अर्थात् चाबुक के शब्दों को सुनता हूं तथा अति समीप हाथों में उन पवनों को प्रहार करते हैं, वे अपने मार्ग में अत्यन्त शोभा को प्राप्त होते हैं और ‘यामन्’ यह मार्ग का नाम है, जिस मार्ग से देव जाते हैं वा जिस मार्ग से बलिदानों को प्राप्त होते हैं, जैसे हम लोगों के प्रकरण में मेघ के अवयवों का भी ग्रहण होता है। यह सब अशुद्ध है, क्योंकि इस मन्त्र में ‘कशा’ शब्द से सब क्रिया और ‘यामन्’ शब्द से मार्ग में सब व्यवहार प्राप्त करने वाले कर्मों का ग्रहण है॥3॥ पुनरेते वायोः कस्मै प्रयोजनाय किं कुर्युरित्युपदिश्यते॥ फिर वे विद्वान् लोग वायु से किस-किस प्रयोजन के लिये क्या-क्या करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ प्र वः॒ शर्धा॑य॒ घृष्व॑ये त्वे॒षद्यु॑म्नाय शु॒ष्मिणे॑। दे॒वत्तं॒ ब्रह्म॑ गायत॥4॥ प्र। वः॒। शर्धा॑य। घृष्व॑ये। त्वे॒षऽद्यु॑म्नाय। शु॒ष्मिणे॑। दे॒वत्त॑म्। ब्रह्म॑। गा॒य॒त॒॥4॥ पदार्थः—(प्र) प्रीतार्थे (वः) युष्माकम् (शर्धाय) बलाय (घृष्वये) घर्षन्ति परस्परं संचूर्णयन्ति येन तस्मै (त्वेषद्युम्नाय) प्रकाशमानाय यशसे। द्युम्नं द्योततेर्यशो वान्नं वा। (निरु॰5.5) (शुष्मिणे) शुष्यति बलयति येन व्यवहारेण स बहुर्विद्यते यस्मिँस्तस्मै। अत्र भूम्न्यर्थ इनिः। (देवत्तम्) यद्देवेनेश्वरेण दत्तं विद्वद्भिर्वाध्यापकेन तत् (ब्रह्म) वेदम् (गायत) षड्जादि स्वरैरालपत॥4॥ अन्वयः—हे विद्वांसो मनुष्या! य इमे वायवः वो युष्माकं शर्धाय घृष्वये शुष्मिणे त्वेषद्युम्नाय सन्ति, तन्नियोगेन देवत्तं ब्रह्म यूयं गायत॥4॥ भावार्थः—विद्वद्भिर्मनुष्यैरीश्वरोक्तान् वेदानधीत्य वायुगुणान् विदित्वा यशस्वीनि बलकारकाणि कर्माणि नित्यमनुष्ठाय सर्वेभ्यः प्राणिभ्यः सुखानि देयानीति॥4॥ मोक्षमूलरोक्तिः। येषां गृहेषु वायवो देवता आगच्छन्ति हे कण्वा! यूयं तेषामग्रे ता देवता स्तुत। ताः कीदृश्यः सन्ति। उन्मत्ता विजयवत्यो बलवत्यश्च। अत्र। ऋ॰4.17.2 इदमत्रप्रमाणमस्तीत्यशुद्धास्ति। यच्चात्र मन्त्रप्रमाणं दत्तं तत्रापि तदभीष्टोऽर्थो नास्तीत्यतः॥4॥ पदार्थः—हे विद्वान् मनुष्यो! जो ये पवन (वः) तुम लोगों के (शर्धाय) बल प्राप्त करनेवाले (घृष्वये) जिसके लिये परस्पर लड़ते-भिड़ते हैं, उस (शुष्मिणे) अत्यन्त प्रशंसित बलयुक्त व्यवहार वाले (त्वेषद्युम्नाय) प्रकाशमान यश के लिये हैं, तुम लोग उनके नियोग से (देवत्तम्) ईश्वर ने दिये वा विद्वानों ने पढ़ाये हुए (ब्रह्म) वेद को (प्रगायत) अच्छे प्रकार षड्जादि स्वरों से स्तुतिपूर्वक गाया करो॥4॥ भावार्थः—विद्वान् मनुष्यों को चाहिये कि ईश्वर के कहे हुए वेदों को पढ़, वायु के गुणों को जान और यश वा बल के कर्मों का अनुष्ठान करके सब प्राणियों के लिये सुख देवें॥4॥ मोक्षमूलर साहिब का अर्थः— जिन के घरों में वायु देवता आते हैं, हे बुद्धिमान् मनुष्यो! तुम उनके आगे उन देवताओं की स्तुति करो तथा देवता कैसे हैं कि उन्मत्त विजय करने वा वेग वाले। इसमें चौथे मण्डल सत्रहवें सूक्त दूसरे मन्त्र का प्रमाण है। सो यह अशुद्ध है, क्योंकि सब जगह पवनों की स्थिति के जाने-आने वाली क्रिया होने वा उनके सामीप्य के विना वायु के गुणों की स्तुति के सम्भव होने से और वायु से भिन्न वायु का कोई देवता नहीं हैं, इससे तथा जो मन्त्र का प्रमाण दिया है, वहाँ भी उनका अभीष्ट अर्थ इनके अर्थ के साथ नहीं है॥4॥ पुनरेतेषां योगेन किं किं भवतीत्युपदिश्यते॥ फिर इनके योग से क्या-क्या होता है, यह अगले मन्त्र में उपदेश किया है॥ प्र शं॑सा॒ गोष्वघ्न्यं॑ क्र॒ीळं यच्छर्धो॒ मारु॑तम्। जम्भे॒ रस॑स्य वावृधे॥5॥12॥ प्र। शं॒स॒। गोषु॑। अघ्न्य॑म्। क्र॒ीळम्। यत्। शर्धः॑। मारु॑तम्। जम्भे॑। रस॑स्य। व॒वृ॒धे॒॥5॥ पदार्थः—(प्र) प्रकृष्टार्थे (शंसा) अनुशाधि (गोषु) पृथिव्यादिष्विन्द्रियेषु पशुषु वा (अघ्न्यम्) हन्तुमयोग्यमघ्न्याभ्यो गोभ्यो हितं वा। अघ्न्यादयश्च। (उणा॰4.112)। अनेनाऽयं सिद्धः। अघ्न्येति गोनामसु पठितम्। (निघं॰2.11) (क्रीडम्) क्रीडति येन तत् (यत्) (शर्धः) बलम् (मारुतम्) मरुतो विकारो मारुतस्तम् (जम्भे) जम्भ्यन्ते गात्राणि विनाम्यन्ते चेष्ट्यन्ते येन मुखेन तस्मिन् (रसस्य) भुक्तान्नत उत्पन्नस्य शरीरवर्द्धकस्य भोगेन (वावृधे) वर्धते। अत्र तुजादीनां दीर्घोऽभ्यासस्य (अष्टा॰6.1.7) इति दीर्घः॥5॥ अन्वयः—हे विद्वंस्त्वं यद् गोषु क्रीडमघ्न्यं मारुतं जम्भे रसस्य सकाशादुत्पद्यमानं शर्धो बलं वावृधे तन्मह्यं प्रशंस नित्यमनुशाधि॥5॥ भावार्थः—मनुष्यैर्यद्वायुसम्बन्धि शरीरादिषु क्रीडाबलवर्धनमस्ति तन्नित्यं वर्धनीयम्। यावद्रसादिज्ञानं तत्सर्वं वायुसन्नियोगेनैव जायते, अतः सर्वैः परस्परमेवमनुशासनं कार्य्यं यतः सर्वेषां वायुगुणविद्या विदिता स्यात्॥5॥ मोक्षमूलरोक्तिः। स प्रसिद्धो वृषभो गवां मध्य अर्थात् पवनदलानां मध्ये उपाधिवर्द्धितो जातः सन् यथा तेन मेघावयवाः खादिताः। कुतः? अनेन मरुतामादरः कृतस्तस्मादित्यशुद्धास्ति। कथम्। अत्र यद्गवां मध्ये मारुतं बलमस्ति। तस्य प्रशंसाः कार्य्याः। यच्च प्राणिभिर्मुखेन खाद्यते तदपि मारुतं बलमस्तीति। अत्र जम्भशब्दार्थे विलसन मोक्षमूलराख्यविवादो निष्फलोऽस्ति॥5॥ पदार्थः—हे विद्वान्मनुष्यो! तुम (यत्) जो (गोषु) पृथिवी आदि भूत वा वाणी आदि इन्द्रिय तथा गौ आदि पशुओं में (क्रीडम्) क्रीड़ा का निमित्त (अघ्न्यम्) नहीं हनन करने योग्य वा इन्द्रियों के लिये हितकारी (मारुतम्) पवनों का विकाररूप (रसस्य) भोजन किये हुए अन्नादि पदार्थों से उत्पन्न (जम्भे) जिससे गात्रों का संचलन हो, मुख में प्राप्त हो के शरीर में स्थित (शर्धः) बल (वावृधे) वृद्धि को प्राप्त होता है, उसको मेरे लिये नित्य (प्रशंसा) शिक्षा करो॥5॥ भावार्थः—मनुष्यों को योग्य है कि जो वायुसम्बन्धी शरीर आदि में क्रीड़ा और बल का बढ़ना है, उसको नित्य उन्नति देवें और जितना रस आदि प्रतीत होता है, वह सब वायु के संयोग से होता है। इससे परस्पर इस प्रकार सब शिक्षा करनी चाहिये कि जिससे सब लोगों को वायु के गुणों की विद्या विदित हो जावे॥5॥ मोक्षमूलर साहिब का कथन कि यह प्रसिद्ध वायु पवनों के दलों में उपाधि से बढ़ा हुआ जैसे उस पवन ने मेघावयवों को स्वादयुक्त किया है, क्योंकि इसने पवनों का आदर किया इससे। सो यह अशुद्ध है, कैसे कि जो इस मन्त्र में इन्द्रियों के मध्य में पवनों का बल कहा है, उसकी प्रशंसा करनी और जो प्राणि लोग मुख से स्वाद लेते हैं, वह भी पवनों का बल है और इस ‘जम्भ’ शब्द के अर्थ में विलसन और मोक्षमूलर साहिब का वाद-विवाद निष्फल है॥5॥ पुनरेतेभ्यः प्रजाराजजनाभ्यां किं किं कार्य्यं ज्ञातव्यं चेत्युपदिश्यते॥ फिर इन पवनों से मनुष्यों को क्या-क्या करना वा जानना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ को वो॒ वर्षि॑ष्ठ॒ आ न॑रो दि॒वश्च॒ ग्मश्च॑ धूतयः। यत्सी॒मन्तं॒ न धू॑नु॒थ॥6॥ कः। वः॒। वर्षिष्ठः॑। आ। न॒रः॒। दि॒वः। च॒। ग्मः। च॒। धू॒त॒यः॒। यत्। सी॒म्। अन्त॑म्। न। धू॒नु॒थ॥6॥ पदार्थः—(कः) प्रश्ने (वः) युष्माकं मध्ये (वर्षिष्ठः) अतिशयेन वृद्धः (आ) समन्तात् (नरः) नयन्ति ये ते नरस्तत्सम्बुद्धौ (दिवः) द्योतकान् सूर्यादिलोकान् (च) समुच्चये (ग्मः) प्रकाशरहितपृथिव्यादि- लोकान्। ग्मेति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं॰1.1) अत्र गमधातोर्बाहुलकादौणादिक आप्रत्यय उपधालोपश्च। (च) तत्सम्बन्धितश्च (धूतयः) धून्वन्ति ये ते (यत्) ये (सीम्) सर्वतः (अन्तम्) वस्त्रप्रान्तम् (न) इव (धूनुथ) शत्रून् कम्पयत॥6॥ अन्वयः—हे धूतयो नरो विद्वांसो मनुष्या! यद्ये यूयं दिवः सूर्यादिप्रकाशकाँल्लोकाँस्तत्सम्बन्धिनोऽन्याँश्च ग्मः ग्मपृथिवीस्तत्सम्बन्धिन इतराँश्च सीं सर्वतस्तृणवृक्षाद्यवयवान् कम्पयन्तो वायवो नेव शत्रुगणानामन्तं यदाधूनुथ समन्तात् कम्पयत तदा वो युष्माकं मध्ये को वर्षिष्ठो विद्वान्न जायते॥6॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। विद्वद्भी राजपुरुषैर्यथाकश्चिद्बलवान् मनुष्यो निर्बलं केशान् गृहीत्वा कम्पयति, यथा च वायवः सर्वान् लोकान् धृत्वा कम्पयित्वा चालयित्वा स्वं स्वं परिधिं प्रापयन्ति, तथैव सर्वं शत्रुगणं प्रकम्प्य तत्स्थानात् प्रचाल्य प्रजा रक्षणीया॥6॥ मोक्षमूलरोक्तिः। हे मनुष्या! युष्माकं मध्ये महान् कोऽस्ति? यूयं कम्पयितार आकाशपृथिव्योः। यदा यूयं धारितवस्त्रप्रान्तकम्पनवत् तान् कम्पयत। अन्तशब्दार्थं सायणाचार्योक्तं न स्वीकुर्वे किन्तु विलसनाख्यादिभिरुक्तमित्यशुद्धमिति। कुतः? अत्रोपमालङ्कारेण यथा राजपुरुषाः शत्रूनितरे मनुष्यास्तृणकाष्ठादिकं च गृहीत्वा कम्पयन्ति तथा वायवोऽग्निपृथिव्यादिकं गृहीत्वा कम्पयन्तीत्यर्थस्य विदुषां सकाशान्निश्चयः कार्य इत्युक्तत्वात्। यथा सायणाचार्येण कृतोऽर्थो व्यर्थोऽस्ति, तथैव मोक्षमूलरोक्तोऽस्तीति विजानीमः॥6॥ पदार्थः—हे विद्वान् मनुष्यो! (धूतयः) शत्रुओं को कम्पाने वाले (नरः) नीतियुक्त (यत्) ये तुम लोग (दिवः) प्रकाश वाले सूर्य आदि (च) वा उनके सम्बन्धी और तथा (ग्मः) पृथिवी (च) और उनके सम्बन्धी प्रकाश रहित लोकों को (सीम्) सब ओर से अर्थात् तृण, वृक्ष आदि अवयवों के सहित ग्रहण करके कम्पाते हुए वायुओं के (न) समान शत्रुओं का (अन्तम्) नाश कर दुष्टों को जब (आधूनुथ) अच्छे प्रकार कम्पाओ, तब (वः) तुम लोगों के बीच में (कः) कौन (वर्षिष्ठः) यथावत् श्रेष्ठ विद्वान् प्रसिद्ध न हो॥6॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। विद्वान् राजपुरुषों को चाहिये कि जैसे कोई बलवान् मनुष्य निर्बल मनुष्य के केशों का ग्रहण करके कंपाता और जैसे वायु सब लोकों का ग्रहण तथा चलायमान करके अपनी-अपनी परिधि में प्राप्त करते हैं, वैसे ही सब शत्रुओं को कम्पा और उनके स्थानों से चलायमान करके प्रजा की रक्षा करें॥6॥ मोक्षमूलर साहिब का अर्थ कि हे मनुष्यो! तुम्हारे बीच में बड़ा कौन है तथा तुम आकाश वा पृथिवी लोक को कम्पाने वाले हो, जब तुम धारण किये हुए वस्त्र का प्रान्त भाग कंपने समान उनको कंपित करते हो। सायणाचार्य के कहे हुए अन्त शब्द के अर्थ को मैं स्वीकार नहीं करता, किन्तु विलसन आदि के कहे हुए को स्वीकार करता हूं। यह अशुद्ध और विपरीत है, क्योंकि इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे राजपुरुष शत्रुओं और अन्य मनुष्य, तृण, काष्ठ आदि को ग्रहण करके कंपाते हैं, वैसे वायु भी हैं, इस अर्थ का विद्वानों के सकाश से निश्चय करना चाहिये, इस प्रकार कहे हुए व्याख्यान से। जैसे सायणाचार्य का किया हुआ अर्थ व्यर्थ है, वैसा ही मोक्षमूलर साहिब का किया हुआ अर्थ अनर्थ है, ऐसा हम सब सज्जन लोग जानते हैं॥6॥ पुना राजप्रजाजनैः कथं भवितव्यमित्युपदिश्यते॥ फिर वे राजा और प्रजाजन कैसे होने चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ नि वो॒ यामा॑य॒ मानु॑षो द॒ध्र उ॒ग्राय॑ म॒न्यवे॑। जिही॑त॒ पर्व॑तो गि॒रिः॥7॥ नि। वः॒। यामा॑य। मानु॑षः। द॒ध्रे। उ॒ग्राय॑। म॒न्यवे॑। जिही॑त। पर्व॑तः। गि॒रिः॥7॥ पदार्थः—(नि) निश्चयार्थे (वः) युष्माकम् (यामाय) यथार्थव्यवहारप्रापणाय। अर्त्तिस्तुसु॰ (उणा॰1.140)। इति याधातोर्मप्रत्ययः। (मानुषः) सभापतिर्मनुजः (दध्रे) धरति। अत्र लडर्थे लिट्। (उग्राय) तीव्रदण्डाय (मन्यवे) क्रोधरूपाय (जिहीत) स्वस्थानाच्चलति। अत्र लडर्थे लिङ्। (पर्वतः) मेघः (गिरिः) यो गिरति जलादिकं गृणाति महतः शब्दान् वा सः॥7॥ अन्वयः—हे प्रजासेनास्था मनुष्या! भवन्तो यस्य सेनापतेर्भयाद्वायोः सकाशाद् गिरिः पर्वत इव शत्रुगणो जिहीत पलायते, स मानुषो वो युष्माकं यामाय मन्यव उग्राय च राज्यं दध्र इति विजानन्तु॥7॥ भावार्थः—अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। हे प्रजासेनास्था मनुष्याः! युष्माकं सर्वे व्यवहारा राज्यव्यवस्थयैव वायुवद् व्यवस्थाप्यन्ते। स्वनियमविचलितेभ्यश्च युष्मभ्यं वायुरिव सभाध्यक्षो भृशं दण्डं दद्यात्, यस्य भयाच्छत्रवश्च वायोर्मेघा इव प्रचलिता भवेयुस्तं पितृवन्मन्यध्वम्॥7॥ मोक्षमूलरोक्तिः। हे वायवो! युष्माकमागमनेन मनुष्यस्य पुत्रः स्वयमेव नम्रो भवति, युष्माकं क्रोधात् पलायत इति व्यर्थोऽस्ति। कुतोऽत्र गिरिपर्वतशब्दाभ्यां मेघो गृहीतोऽस्ति, मानुषशब्दोऽर्थो निदध्रे इति क्रियायाः कर्त्तास्त्यतो नात्र बालकशिरो नमनस्य ग्रहणं यथा सायणाचार्यस्य व्यर्थोऽर्थः तथैव मोक्षमूलरस्यापीति वेद्यम्। यदि वेदकर्त्तेश्वर एव नैव मनुष्याः सन्तीत्येतावत्यपि मोक्षमूलरेण न स्वीकृतं तर्हि वेदार्थज्ञानस्य तु का कथा॥7॥ पदार्थः—हे प्रजासेना के मनुष्यो! जिस सभापति राजा के भय से वायु के बल से (गिरिः) जल को रोकने गर्जना करने वाले (पर्वतः) मेघ शत्रु लोग (जिहीत) भागते हैं वह (मानुषः) सभाध्यक्ष राजा (वः) तुम लोगों के (यामाय) यथार्थ व्यवहार चलाने और (मन्यवे) क्रोधरूप (उग्राय) तीव्र दण्ड देने के लिये राज्यव्यवस्था को (दध्रे) धारण कर सकता है, ऐसा तुम लोग जानो॥7॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचक लुप्तोपमालङ्कार है। हे प्रजासेनास्थ मनुष्यो! तुम लोगों के सब व्यवहार वायु के समान राजव्यवस्था ही से ठीक-ठीक चल सकते हैं और जब तुम लोग अपने नियमोपनियमों पर नहीं चलते हो, तब तुम को सभाध्यक्ष राजा वायु के समान शीघ्र दण्ड देता है और जिसके भय से वायु से मेघों के समान शत्रुजन पलायमान होते हैं, उसको तुम लोग पिता के समान जानो॥7॥ मोक्षमूलर कहते हैं कि हे पवनो! आप के आने से मनुष्य का पुत्र अपने आप ही नम्र होता है तथा तुम्हारे क्रोध से डर भागता है। यह उनका कथन व्यर्थ है, क्योंकि इस मन्त्र में गिरि और पर्वत शब्द से मेघ का ग्रहण किया है। तथा मानुष शब्द का अर्थ धारण क्रिया का कर्त्ता है और न इस मन्त्र में बालक के शिर के नमन होने का ग्रहण है। जैसा कि सायणाचार्य्य का अर्थ व्यर्थ है, वैसा ही मोक्षमूलर का भी जानना चाहिये। वेद का करने वाला ईश्वर ही है, मनुष्य नहीं। इतनी भी परीक्षा मोक्षमूलर साहिब ने नहीं की, पुनः वेदार्थज्ञान की तो क्या ही कथा है॥7॥ पुनस्तेषां योगेन किं भवतीत्युपदिश्यते। फिर उन पवनों के योग से क्या होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ येषा॒मज्मे॑षु पृथि॒वी जु॑जु॒र्वाँ इ॑व वि॒श्पतिः॑। भि॒या यामे॑षु॒ रेज॑ते॥8॥ येषा॑म्। अज्मे॑षु। पृ॒थि॒वी। जु॒जु॒र्वान्ऽइ॑व। वि॒॒श्पतिः॑। भि॒या। यामे॑षु। रेज॑ते॥8॥ पदार्थः—(येषाम्) महताम् (अज्मेषु) प्रापकक्षेपकादिगुणेषु सत्सु (पृथिवी) भूः (जुजुर्वान् इव) यथा वृद्धावस्थां प्राप्तो मनुष्यः। जॄष वयोहानावित्यस्मात् क्वसुः। बहुलं छन्दसि (अष्टा॰7.1.103) इत्युत्वम्। वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीति हलि च (अष्टा॰8.2.77) इति दीर्घो न। (विश्पतिः) विशां प्रजानां पालको राजा (भिया) भयेन (यामेषु) स्वस्वगमनरूपमार्गेषु (रेजते) कम्पते चलति॥8॥ अन्वयः—हे विद्वांसो! येषां मरुतामज्मेषु सत्सु भिया जुजुर्वानिव वृद्धो विश्पतिः पृथिव्यादिलोकसमूहो यामेषु रेजते कम्पते चलति, तान् कार्य्येषु सम्प्रयुङ्ध्वम्॥8॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा जीर्णावस्थां प्राप्तः कश्चिद्राजा रोगैः शत्रूणां भयेन वा कम्पते तथा वायुभिः सर्वतो धारितः पृथिवीलोकः स्वपरिधौ प्रतिक्षणं भ्रमति एवं सर्वे लोकाश्च। नहि सूत्रवद्वेष्टनेन वायुना कस्यचिल्लोकस्य स्थितिर्भ्रमणं च सम्भवतीति॥8॥ मोक्षमूलरोक्तिः येषां मरुतां धावने पृथिवी निर्बलराजवद्भयेन मार्गेषु कम्पते, संस्कृतरीत्यायं महान् दोषो यत् स्त्रीलिङ्गोपमेयेन सह पुल्लिङ्गोपमा न दीयत इत्यलीकास्ति कुतो वायोर्योगेनैव पृथिव्या धारणभ्रमणे सम्भूय तद्भीषणेनैव पृथिव्यादीनां लोकानां स्वरूपस्थितिर्भवति, नायं लिङ्गव्यत्ययेनोपमालङ्कारे दोषो भवितुमर्हति। मनोवद्वायुर्गच्छति। वायुरिव मनो गच्छति। श्येनवन्मेना गच्छति। स्त्रीवत् पुरुषः पुरुषवत् स्त्री। हस्तिवन्महिषी हस्तिनीवद्वा चन्द्रवन्मुखम्। सूर्यप्रकाश इव राजनीतिरित्यादिनास्य शोभनत्वात्॥8॥ पदार्थः—हे विद्वानो लोगो! (येषाम्) जिन पवनों के (अज्मेषु) पहुंचाने फेंकने आदि गुणों में (भिया) भय से (जुजुर्वानिव) जैसे वृद्धावस्था को प्राप्त हुआ (विश्पतिः) प्रजा की पालना करने वाला राजा शत्रुओं से कम्पता है, वैसे (पृथिवी) पृथिवी आदि लोक (यामेषु) अपने-अपने चलने रूप परिधि मार्गों में (रेजते) चलायमान होते हैं॥8॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे कोई राजा जीर्ण अवस्था को प्राप्त हुआ रोग वा शत्रुओं के भय से कम्पता है, वैसे पवनों से सब प्रकार धारण किये हुए पृथिवी आदि लोक घूमते हैं। और सूत्र के समान बंधे हुए वायु के विना किसी लोक की स्थिति वा भ्रमण का सम्भव कभी नहीं हो सकता॥8॥ मोक्षमूलर साहिब का कथन कि जिन पवनों के दौड़ने में पृथिवी निर्बल राजा के समान भय से मार्गों में कम्पित होती है। संस्कृत की रीति से यह बड़ा दोष है कि जो स्त्रीलिङ्ग उपमेय के साथ पुल्लिङ्गवाची उपमान दिया है। सो यह मोक्षमूलर का कथन मिथ्या है, क्योंकि वायु के योग ही से पृथिवी के धारण वा भ्रमण का सम्भव होकर वायु के भीषण ही से पृथिवी आदि लोकों के स्वरूप की स्थिति होती है तथा यह लिङ्गव्यत्यय से उपमालङ्कार में दोष नहीं हो सकता, जैसे मनुष्य के तुल्य वायु और वायु के समान मन चलता है, श्येनपक्षी के समान सेना, स्त्री के समान पुरुष वा पुरुष के समान स्त्री, हाथी के समान भैंसी अथवा हथिनी के समान, चन्द्रमा के समान मुख, सूर्य प्रकाश के समान राजनीति, इस प्रकार उपमालङ्कार में लिङ्गभेद से कोई भी दोष नहीं आ सकता॥8॥ पुनस्ते वायवः कीदृशगुणाः सन्तीत्युपदिश्यते॥ फिर वे वायु कैसे गुण वाले हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ स्थि॒रं हि जान॑मेषां॒ वयो॑ मा॒तुर्निरे॑तवे। यत्सी॒मनु॑ द्वि॒ता शवः॑॥9॥ स्थि॒रम्। हि। जान॑म्। ए॒षा॒म्। वयः॑। मा॒तुः। निःऽए॑तवे। यत्। सी॒म्। अनु॑। द्वि॒ता। शवः॑॥9॥ पदार्थः—(स्थिरम्) गमनरहितम् (हि) खलु (जानम्) जायते यस्मात्तदाकाशम्। अत्र जनधातोर्घञ् स्वरव्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्। सायणाचार्येणेदं जनिवध्योरित्यादीनामबोधादुपेक्षितम्। (एषाम्) वायूनाम्। (वयः) पक्षिणः (मातुः) अन्तरिक्षस्य मध्ये (निरेतवे) निरन्तरमेतुं गन्तुम् (यत्) (सीम्) सर्वतः (अनु) अनुक्रमेण (द्विता) द्वयोः शब्दस्पर्शयोर्गुणयोर्भावः (शवः) बलम्। शव इति बलनामसु पठितम्। (निघं॰2.9)॥9॥ अन्वयः—हे मनुष्या! एषां यत् स्थिरं जानं शवो बलं द्विता वर्त्तते, यदाश्रित्य वयः पक्षिणो मातुरन्तरिक्षस्य मध्ये सीं निरेतवे शक्नुवन्ति, तान् भवन्तोऽनुविजानन्तु॥9॥ भावार्थः—य इमे कार्यवायव आकाशादुत्पद्येतस्ततो गच्छन्त्यागच्छन्ति यत्र यत्रावकाशस्तत्र तत्र येषां सर्वतो गमनं सम्भवति। सर्वे प्राणिनो याननुजीवनं प्राप्य बलवन्तो भवन्ति, तान् युक्त्या यूयं सेवध्वम्॥9॥ मोक्षमूलरोक्तिः। सत्यमेव वायूनामुत्पत्तिस्तेषां सामर्थ्यं मातुः सकाशादागच्छत्येतेषां सामर्थ्यं द्विगुणं चास्तीति निष्प्रयोजनास्येयं व्याख्याऽस्ति। कुतः सर्वेषां द्रव्याणामुत्पत्तिः स्वस्वकारणानुकूलत्वेन बलवती जायते, तेषां कार्याणां मध्ये कारणगुणा आगच्छन्त्येव वयःशब्देन किल पक्षिणो ग्रहणमस्तीत्यतः॥9॥ पदार्थः—हे मनुष्यो! (एषाम्) इन (वायूनाम्) पवनों का (यत्) जो (स्थिरम्) निश्चल (जानम्) जन्मस्थान आकाश (शवः) बल और जिसमें (द्विता) शब्द और स्पर्श गुण का योग है, जिसके आश्रय से (वयः) पक्षी (मातुः) अन्तरिक्ष के बीच में (सीम्) सब प्रकार (निरेतवे) निरन्तर जाने-आने को समर्थ होते हैं, उन वायुओं को आप लोग (अनु) पश्चात् विशेषता से जानिये॥9॥ भावार्थः—ये कार्यरूप पवन आकाश में उत्पन्न होकर इधर-उधर जाते-आते हैं, जहाँ अवकाश है, वहाँ जिनके सब प्रकार गमन का सम्भव होता और जिनकी अनुकूलता से सब प्राणी जीवन को प्राप्त होकर बल वाले होते हैं, उनको युक्ति के साथ तुम लोग सेवन किया करो॥9॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि सत्य ही है कि पवनों की उत्पत्ति बल वाली तथा उनका सामर्थ्य आकाश से आता है, उनका सामर्थ्य द्विगुण वा पुष्कल है। सो यह निष्प्रयोजन है, क्योंकि सब द्रव्यों की उत्पत्ति अपने-अपने कारण के अनुकूल बलवाली होती है उनके कार्यों में कारण के गुण आते ही हैं और वयः शब्द से पक्षियों का ग्रहण है॥9॥ पुनस्ते कीदृशं कर्म कुर्युरित्युपदिश्यते॥ फिर वे कैसे काम करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ उदु॒ त्ये सू॒नवो॒ गिरः॒ काष्ठा॒ अज्मे॑ष्वत्नत। वा॒श्रा अ॑भि॒ज्ञु यात॑वे॥10॥13॥ उत्। ऊँ॒ इति॑। त्ये। सू॒नवः॑। गिरः॑। काष्ठाः॑। अज्मे॑षु। अ॒त्न॒त॒। वा॒श्राः। अ॒भि॒ऽज्ञु। यात॑वे॥10॥ पदार्थः—(उत्) उत्कृष्टार्थे (उ) वितर्के (त्ये) परोक्षाः (सूनवः) ये प्राणिगर्भान् विमोचयन्ति। (गिरः) वाचः (काष्ठाः) दिशः। काष्ठा इति दिङ्नामसु पठितम्। (निघं॰1.6) (अज्मेषु) गमनाऽधिकरणेषु मार्गेषु (अत्नत) तन्वते। अत्र लडर्थे लु्ङ्। बहुलं छन्दसि इति विकरणाभावः। तनिपत्योश्छन्दसि। (अष्टा॰6.4.99) अनेनोपधालोपः। (वाश्राः) यथा शब्दायमाना गावो वत्सानभितो गच्छन्ति तथा (अभिज्ञु) अभिगते जानुनी यासां ताः। अत्र अव्ययं विभक्ति॰ (अष्टा॰2.1.6) इति यौगपद्यार्थे समासः। वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इति समासान्तो ज्ञुरादेशश्च (यातवे) यातुम्। अत्र तुमर्थे तवेन् प्रत्ययः॥10॥ अन्वयः—हे राजप्रजाजना! भवन्तस्त्ये तेऽन्तरिक्षस्थास्सूनवो वायव अभिज्ञु वाश्रा इव गिरः काष्ठा अज्मेषु उ यातवे यातुं तन्वन्तीव सुखमुद् अत्नत तन्वन्तु॥10॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। राजप्रजाजनैर्यथेमे वायव एव वाचो जलानि च चालयित्वा विस्तार्य शब्दानाश्रावयन्तो गमनागमनजन्मवृद्धिक्षयहेतवः सन्ति, तथैतैः शुभकर्माण्यनुष्ठेयानि॥10॥ मोक्षमूलरोक्तिः। ये गायनाः पुत्राः स्वगतौ गोष्ठानानि विस्तीर्णानि लम्बीभूतानि कुर्वन्ति, गावो जानुबलेनागच्छन्निति व्यर्थास्ति कुतः? अत्र सूनुशब्देन प्रियां वाचमुच्चायन्तो बालका गृह्यन्ते। यथा गावो वत्सलेहनार्थं पृथिव्या जानुनी स्थापयित्वा सुखयन्ति, तथा वायवोऽपीति विवक्षितत्वात्॥10॥ त्रयोदशो वर्ग समाप्तः॥13॥ पदार्थः—हे राजप्रजा के मनुष्यो! आप लोग (त्ये) वे अन्तरिक्ष में रहने वा (सूनवः) प्राणियों के गर्भ छुड़ाने वाले पवन (अभिज्ञु) जिनकी सन्मुख जंघा हों (वाश्राः) उन शब्द करती वा बछड़ों को सब प्रकार प्राप्त होती हुई गौओं के समान (गिरः) वाणी वा (काष्ठाः) दिशाओं से (अज्मेषु) जाने के मार्गों में और (यातवे) प्राप्त होने को विस्तार करते हुओं के समान सुख का (उत् अत्नत) अच्छे प्रकार विस्तार कीजिये॥10॥ भावार्थः—इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। राजा और प्रजा के मनुष्यों को चाहिये कि जैसे ये वायु ही वाणी और जलों को चलाकर विस्तृत करके अच्छे प्रकार शब्दों को श्रवण कराते हुए जाना-आना, जन्म, वृद्धि और नाश के हेतु हैं, वैसे ही शुभाशुभ कर्मों का अनुष्ठान सुख-दुःख का निमित्त है॥10॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि जो गान करने वाले पुत्र अपनी गति में गौओं के स्थानों को विस्तारयुक्त लम्बे करते हैं तथा गौ जांघ के बल से आती हैं। सो वह व्यर्थ है, क्योंकि इस मन्त्र में ‘सूनु’ शब्द से प्रिय वाणी को उच्चारण करते हुए बालक ग्रहण किये हैं, जैसे गौ बछड़ों को चाटने के लिये पृथिवी में जंघाओं को स्थापन करके सुखयुक्त होती है, इस प्रकार विवक्षा के होने से॥10॥ यह तेरहवां वर्ग समाप्त हुआ॥13॥ पुनरेते किं कुर्युरित्युपदिश्यते॥ फिर ये राजपुरुष क्या करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्यं चि॑द् घा दी॒र्घं पृ॒थुं मि॒हो नपा॑त॒ममृ॑ध्रम्। प्र च्या॑वयन्ति॒ याम॑भिः॥11॥ त्यम्। चि॒त्। घ॒। दी॒र्घम्। पृ॒थुम्। मि॒हः। नपा॑तम्। अमृ॑ध्रम्। प्र। च्या॒व॒य॒न्ति॒। याम॑ऽभिः॥11॥ पदार्थः—(त्यम्) मेघम् (चित्) अपि (घ) एव। अत्र ऋचि तुनुघ॰ इति दीर्घः। (दीर्घम्) स्थूलम्। (पृथुम्) विस्तीर्णम् (मिहः) सेचनकर्त्तारः। अत्र इगुपधलक्षणः इत्यनेन कः प्रत्ययः। सुपां सुलुक्॰ इति जसः स्थाने सुः। (नपातम्) यो न पातयति जलं तम्। अत्र नपात् (अष्टा॰6.3.75) इति निपातनम्। (अमृध्रम्) न मर्धते नोनत्ति तम्। अत्र नञ्पूर्वान्मृधधातोर्बाहुलकादौणादिको रक् प्रत्ययः। (प्र) प्रकृष्टार्थे (च्यावयन्ति) पातयन्ति (यामभिः) यान्त्यायान्ति यैस्तैः स्वकीयगमनागमनैः॥11॥ अन्वयः—हे राजपुरुषा! यूयं यथा मिहो वृष्ट्या सेचनकर्त्तारो मरुतो यामभिर्घैव नपातममृध्रं पृथुं दीर्घं त्यं चिदपि प्र च्यावयन्ति तथा शत्रून् प्रच्याव्य प्रजा आनन्दयत॥11॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। राजपुरुषैर्यथा मरुत एव मेघनिमित्तं पुष्कलं जलमुपरि गमयित्वा परस्परं घर्षणेन विद्युतमुत्पाद्य तत्समूहमपतनशीलमतुन्दनीयं दीर्घावयवं मेघं भूमौ निपातयन्ति, तथैव धर्मविरोधिनः सर्वव्यवहाराः प्रच्यावनीयाः॥11॥ मोक्षमूलरोक्तिः। ते वायवोऽस्य दीर्घकालं वर्षतोऽप्रतिबद्धस्य मेघस्य निमित्तं सन्ति पातनाय मार्गस्योपरि। इति किञ्चिच्छुद्धास्ति। कुतः? मिह इति मरुतां विशेषणमस्त्यनेन मेघविशेषणं कृतमस्त्यतः॥11॥ पदार्थः—हे राजपुरुषो! तुम लोग जैसे (मिहः) वर्षा जल से सींचने वाले पवन (यामभिः) अपने जाने के मार्गों से (घ) ही (त्यम्) उस (नपातम्) जल को न गिराने और (अमृध्रम्)) गीला न करने वाले (पृथुम्) बड़े (चित्) भी (दीर्घम्) स्थूल मेघ को (प्रच्यावयन्ति) भूमि पर गिरा देते हैं, वैसे शत्रुओं को गिरा के प्रजा को आनन्दित करो॥11॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। राजपुरुषों को चाहिये कि जैसे पवन ही मेघ के निमित्त बहुत जल को ऊपर पहुंचा कर परस्पर घिसने से बिजुली को उत्पन्न कर उस न गिरने योग्य तथा न गीला करने और बड़े आकार वाले मेघ को भूमि में गिराते हैं, वैसे ही धर्मविरोधी सब व्यवहारों को छोड़ें और छुड़ावें॥11॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि वे पवन इस बहुत काल वर्षा कराते हुए अप्रतिबद्ध मेघ के निमित्त और मार्ग के ऊपर गिराने के लिये हैं, यह कुछेक शुद्ध है। क्योंकि (मिहः) यह पद पवनों का विशेषण है और इन्होंने मेघ का विशेषण किया है॥11॥ पुनस्ते वायुवत् कर्माणि कुर्युरित्युपदिश्यते॥ फिर वे राजप्रजाजन वायु के समान कर्म करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ मरु॑तो॒ यद्ध॑ वो॒ बलं॒ जनाँ॑ अचुच्यवीतन। गि॒रीँर॑चुच्यवीतन॥12॥ मरु॑तः। यत्। ह॒। वः॒। बल॑म्। जना॑न्। अ॒चु॒च्य॒वी॒त॒न॒। गि॒रीन्। अ॒चुच्य॒वी॒त॒न॒॥12॥ पदार्थः—(मरुतः) वायव इव सेनाध्यक्षादयः (यत्) यस्मात् (ह) प्रसिद्धम् (वः) युष्माकम् (बलम्) सेनादिकम् (जनान्) प्रजास्थान् मनुष्यान्। अत्र दीर्घादटि समानपादे। (अष्टा॰8.3.9) इति नकारस्य रुत्वम्। अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा। (अष्टा॰8.3.2) इति पूर्वस्याऽनुनासिकः। भोभगोअघो॰ (अष्टा॰8.3.17) इति य लोपः। (अचुच्यवीतन) प्रेरयन्ति। अत्र लडर्थे लङ्। बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः। बहुलं छन्दसि इति ईडागमः। तप्तनप्तनथनाश्च (अष्टा॰7.1.45) इति तनबादेशः। पुरुषव्यत्ययः। सायणाचार्येणेदं भ्रान्त्या लुङन्तं व्याख्याय बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुरिति सूत्रं योजितम्। तत्र च्लेरपवादत्वाच्छबेव नास्ति, कुतः श्लुः, कस्य लुक्, तस्मादशुद्धमेव। (गिरीन्) मेघान्। गिरिरिति मेघनामसु पठितम्। (निघं॰1.10) अत्र रुत्वाऽनुनासिकाविति पूर्ववत् (अचुच्यवीतन) आकाशे भूमौ च प्रापयन्ति। अस्य सिद्धिः पूर्ववत् अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः॥12॥ अन्वयः—हे मरुत इव वर्त्तमानाः सेनापत्यादयो! यूयं यद्वो युष्माकं ह बलमस्ति तेन वायवो गिरीनचुच्यवीतनेव जनानचुच्यवीतन स्वस्वव्यवहारेषु प्रेरयत॥12॥ भावार्थः—अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। सभाध्यक्षादिराजपुरुषैर्यथा वायवो मेघानितस्ततः प्रेरयन्ति, तथैव सर्वे प्रजाजनाः स्वस्वकर्मसु न्यायव्यवस्थया सदैव निरालस्ये प्रेरणीयाः॥12॥ मोक्षमूलरोक्तिः। हे मरुत! ईदृग्बलेन सह यादृशी शक्तिर्युष्माकमस्ति यूयं पुरुषाणां पातननिमित्तं स्थ पर्वतानां चेत्यशुद्धास्ति। कुतः? गिरिशब्देनात्र मेघस्य ग्रहणं न शैलानां जनशब्देन सामान्यगतिमतो ग्रहणं न तु पतनमात्रस्यातः॥12॥ पदार्थः—हे (मरुतः) पवनों के समान सेनाध्यक्षादि राजपुरुषो! तुम लोग (यत्) जिस कारण (वः) तुम्हारा (ह) प्रसिद्ध (बलम्) सेना आदि दृढ़ बल है, इसलिये जैसे वायु (गिरीन्) मेघों को (अचुच्यवीतन) इधर-उधर आकाश पृथिवी में घुमाया करते हैं, वैसे (जनान्) प्रजा के मनुष्यों को (अचुच्यवीतन) अपने-अपने उत्तम व्यवहारों में प्रेरित करो॥12॥ भावार्थः—इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। सभाध्यक्षादि राजपुरुषों को चाहिये कि जैसे वायु मेघों को इधर-उधर घुमा के वर्षाते हैं, वैसे ही प्रजा के सब मनुष्यों को न्याय की व्यवस्था से अपने-अपने कर्मों में आलस्य छोड़के सदा नियुक्त करते रहें॥12॥ मोक्षमूलर की उक्ति है। हे पवनो! ऐसे बल के साथ जैसी आप की शक्ति है और तुम पुरुष वा पर्वतों को पतन कराने के निमित्त हो सो यह अशुद्ध है, क्योंकि गिरि शब्द से इस मन्त्र में मेघ का ग्रहण है और जन शब्द से सामान्य गति वाले का ग्रहण है, पतनमात्र का नहीं है॥12॥ पुनस्ते वायुभ्यः किं किमुपकुर्युरित्युपदिश्यते॥ फिर वे वायुओं से क्या-क्या उपकार लेवें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ यद्ध॒ यान्ति॑ म॒रुतः॒ सं ह॑ ब्रुव॒तेऽध्व॒न्ना। शृ॒णोति॒ कश्चि॑देषाम्॥13॥ यत्। ह॒। यान्ति॑। म॒रुतः॑। सम्। ह॒। ब्रु॒व॒ते॒। अध्व॑न्। आ। शृ॒णोति॑। कः। चि॒त्। ए॒षा॒म्॥13॥ पदार्थः—(यत्) ये (ह) स्फुटम् (यान्ति) गच्छन्ति (मरुतः) वायवः (सम्) सङ्गमे (ह) प्रसिद्धम् (ब्रुवते) परस्परमुपदिशन्ति (अध्वन्) अध्वनि विद्यामार्गे। अत्र सुपां सुलुक्॰ इति ङेर्लुक् (आ) समन्तात् (शृणोति) शब्दविद्यां गृह्णाति (कः) विद्वान् (चित्) अपि (एषाम्) मरुताम्॥13॥ अन्वयः—यथा यद्येत इमे मरुत इतस्ततो ह यान्त्यायान्ति तथाऽध्वन् विद्यामार्गे शिल्पिनो विद्वांसो ह समाब्रुवते, एषां मरुतां विद्यां कश्चिदेव शृणोति विजानाति च न तु सर्वे॥13॥ भावार्थः—अस्य वायोर्विद्यां कश्चिद्विद्याक्रियाकुशल एव ज्ञातुं शक्नोति नेतरो जडधीः॥13॥ मोक्षमूलरोक्तिः। यदा खलु मरुतः सह गच्छन्ति स्वमार्गाणामुपरि परस्परं वदन्ति। कश्चिन्मनुष्यः शृणोति किमित्यशुद्धास्ति। कुतः? मरुतां जडत्वेन परस्परं वार्त्ताकरणाऽसम्भावत्। वक्तॄणां चेतनानां जीवानां वचनश्रवणहेतुत्वाच्च॥13॥ पदार्थः—जैसे (यत्) ये (मरुतः) पवन (यान्ति) जाते-आते हैं, वैसे (अध्वन्) विद्यामार्ग में कारीगर विद्वान् लोग (ह) स्पष्ट (समाब्रुवते) मिलके अच्छे प्रकार परस्पर उपदेश करते हैं और (एषाम्) इन वायुओं की विद्या को (कश्चित्) कोई विद्वान् पुरुष (शृणोति) सुनता और जानता है, सब साधारण पुरुष नहीं॥13॥ भावार्थः—इस वायु विद्या को कोई विद्वान् ही ठीक-ठीक जान सकता है, जड़बुद्धि नहीं जान सकता॥13॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि जब निश्चय करके पवन परस्पर साथ-साथ जाते वा अपने मार्गों के ऊपर बोलते हैं, तब कोई मनुष्य क्या श्रवण करता है अर्थात् नहीं, यह अशुद्ध है, क्योंकि पवनों का जड़त्व होने से वार्त्ता करना असम्भव है और कहने वाले चेतन जीवों के बोलने-सुनने में हेतु तो होते हैं॥13॥ पुनर्मनुष्यैर्वायुभ्यः किं किं कार्य्यमित्युपदिश्यते॥ फिर मनुष्यों को वायुओं से क्या-क्या कार्य्य लेना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ प्र या॑त॒ शीभ॑मा॒शुभिः॒ सन्ति॒ कण्वे॑षु वो॒ दुवः॑। तत्रो॒ षु मा॑दयाध्वै॥14॥ प्र। या॒त॒। शीभ॑म्। आ॒शुऽभिः॑। सन्ति॑। कण्वे॑षु। वः॒। दुवः॑। तत्रो॒ इति॑। सु। मा॒द॒या॒ध्वै॒॥14॥ पदार्थः—(प्र) प्रकृष्टार्थे (यात) अभीष्टं स्थानं प्राप्नुत (शीभम्) शीघ्रम्। शीभमिति क्षिप्रनामसु पठितम्। (निघं॰2.15) (आशुभिः) शीघ्रं गमनागमनकारकैर्विमानादियानैः (सन्ति) (कण्वेषु) मेधाविषु (वः) युष्माकम् (दुवः) परिचरणानि (तत्रो) तेषु खलु (सु) शोभनार्थे। सुञः। (अष्टा॰8.3.107) इति मूर्द्धन्यादेशः। (मादयाध्वै) मादयध्वम्। लेट् प्रयोगोऽयम्॥14॥ अन्वयः—हे राजप्रजाजना! यूयमाशुभिः शीभं वायुवत् प्र यात। येषु कण्वेषु वो दुवः सन्ति तत्रो सु मादयाध्वै॥14॥ भावार्थः—राजप्रजास्थैर्विद्वद्भिर्जनैरभीष्टस्थानेषु वायुवच्छीघ्रगमनाय यानान्युत्पाद्य स्वकार्याणि सततं साधनीयानि। धर्मात्मनां सेवनेऽधर्मात्मनां च ताडने सदैवानन्दितव्यञ्च॥14॥ मोक्षमूलरोक्तिः यूयं तीव्रगतीनामश्वानामुपरि स्थित्वा शीघ्रमागच्छत, तत्र युष्माकं पूजारयः कण्वानां मध्ये सन्ति, यूयं तेषां मध्ये आनन्दं कुरुतेत्यशुद्धास्ति। कुतः? महान्तो वेगादयो गुणा एवाश्वास्ते वायौ समवायसम्बन्धेन वर्त्तन्ते। तेषामुपरि वायूनां स्थितेरसम्भवात्। कण्वशब्देन विदुषां ग्रहणं तत्र निवासेनान्दस्योद्भवाच्चेति॥14॥ पदार्थः—हे राजपुरुषो! तुम लोग (आशुभिः) शीघ्र ही गमनागमन कराने वाले यानों से (शीभम्) शीघ्र वायु के समान (प्र यात) अच्छे प्रकार अभीष्ट स्थान को प्राप्त हुआ करो, जिन (कण्वेषु) बुद्धिमान् विद्वानों में (वः) तुम लोगों की (दुवः) सत् क्रिया हैं (तत्र उ) उन विद्वानों में तुम लोग (सु मादयाध्वै) सुन्दर रीति से प्रसन्न रहो॥14॥ भावार्थः—राजा और प्रजा के विद्वानों को चाहिये कि वायु के समान अभीष्ट स्थानों को शीघ्र जाने-आने के लिये विमानादि यान बना के अपने कार्यों को निरन्तर सिद्ध करें और धर्मात्माओं की सेवा तथा दुष्टों को ताड़ने में सदैव आनन्दित रहें॥14॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि तुम तीव्र गति वाले घोड़ों के ऊपर स्थित होकर जल्दी आओ, वहाँ आपके पुजारी कण्वों के मध्य में हैं, तुम उनमें आनन्दित होओ, सो यह अशुद्ध है, क्योंकि बड़े-बड़े वेग आदि गुण ही अश्व हैं, वे गुण वायु के हैं, वे गुण उनमें समवाय सम्बन्ध से रहते हैं, उनके ऊपर इन पवनों की स्थिति होने का ही सम्भव नहीं और कण्व शब्द से विद्वानों का ग्रहण है, उनमें निवास करने से विद्या की प्राप्ति और आनन्द का प्रकाश होता है॥14॥ पुनस्ते वायवः किं प्रयोजनाः सन्तीत्युपदिश्यते॥ फिर वे वायु किस-किस प्रयोजन के लिये हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अस्ति॒ हि ष्मा॒ मदा॑य वः॒ स्मसि॑ ष्मा व॒यमे॑षाम्। विश्वं॑ चि॒दायु॑र्जी॒वसे॑॥15॥14॥ अस्ति॑। हि। स्म। मदा॑य। वः॒। स्मसि॑। स्म॒। व॒यम्। ए॒वा॒म्। विश्व॑म्। चि॒त्। आयुः॑। जी॒वसे॑॥15॥ पदार्थः—(अस्ति) वर्त्तते (हि) यतः (स्म) खलु। अत्र निपातस्य च इति दीर्घः। अविहितलक्षणो मूर्द्धन्यः सुषामादिषु द्रष्टव्यः। (अष्टा॰8.3.98) इति वार्त्तिकेन मूर्द्धन्यादेशः। इदं पदं सायणाचार्येण व्याकरणविषयमबुद्ध्वा त्यक्तम्। (मदाय) आनन्दाय (वः) युष्माकम् (स्मसि) भवेम। अत्र लिङर्थे लट्। इदन्तो मसि (अष्टा॰7.1.46) इतीकारागमः (स्म) नैरन्तर्ये। अत्रापि पूर्ववन्मूर्द्धन्यादेशः। (वयम्) उपदेश्या जनाः (एषाम्) ज्ञातविद्यानां मरुतां सकाशात् (विश्वम्) सर्वम् (चित्) अपि (आयुः) प्राणधारणम् (जीवसे) जीवितुम्। अत्र तुमर्थे॰ (अष्टा॰3.4.9) इत्यसेन् प्रत्ययः॥15॥ अन्वयः—हे विद्वांसो मनुष्या! एषां हि स्म वो युष्माकं मदाय जीवसे विश्वामायुरस्ति, तथाभूता वयं चित्स्मसि स्म॥15॥ भावार्थः—यथा योगाभ्यासेन प्राणविद्याविदो वायुविकारज्ञाः पथ्यकारिणो जनाश्चानन्देन सर्वमायुर्भुञ्जते तथैवेतरैर्जनैस्तत्सकाशात् तद्विद्यां ज्ञात्वा सर्वमायुर्भोक्तव्यम्॥15॥ मोक्षमूलरोक्तिः निश्चयेन तत्र युष्माकं प्रसन्नता पुष्कलास्ति वयं सदा युष्माकं भृत्याः स्मः। यद्यपि वयं सर्वमायुर्जीवेमेत्यशुद्धास्ति कुतः? अत्र प्रमाणरूपेण वायुना जीवनं भवतीति वयमेतद्विद्यां विजानीमेत्युक्तत्वादिति॥15॥ एवमेव यथात्र मोक्षमूलरेण कपोलकल्पनया मन्त्रार्था विरुद्धा वर्णितास्तथैवाग्रेऽप्येतदुक्तिरन्यथास्तीति वेदितव्यम्। यदा पक्षपातविरहा विद्वांसो मद्रचितस्य मन्त्रार्थभाष्यस्य मोक्षमूलरोक्तादेश्च सम्यक् परीक्ष्य विवेचनं करिष्यन्ति, तदैतेषां कृतावशुद्धिर्विदिता भविष्यतीत्यलमिति विस्तरेण। अत्राग्निप्रकाशकस्य सर्वचेष्टाबलायुर्निमित्तस्य वायोस्तद्विद्याविदां राजप्रजाश्वविदुषां च गुणवर्णनादेतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिरस्तीति वेद्यम्। इति चतुर्दशो वर्गः सप्तत्रिंशं सूक्तञ्च समाप्तम्॥37॥ पदार्थः— हे विद्वान् मनुष्यो! (एषाम्) जानी है विद्या जिनकी उन पवनों के सकाश से (हि) जिस कारण (स्म) निश्चय करके (वः) तुम लोगों के (मदाय) आनन्दपूर्वक (जीवसे) जीने के लिये (विश्वम्) सब (आयुः) अवस्था है। इसी प्रकार (वयम्) आप से उपदेश को प्राप्त हुए हम लोग (चित्) भी (स्मसि,स्म) निरन्तर होवें॥15॥ भावार्थः—जैसे योगाभ्यास करके प्राणविद्या और वायु के विकारों को ठीक-ठीक जानने वाले पथ्यकारी विद्वान् लोग आनन्दपूर्वक सब आयु भोगते हैं वैसे अन्य मनुष्यों को भी करनी चाहिये कि उन विद्वानों के सकाश से उस वायु विद्या को जान के सम्पूर्ण आयु भोगें॥15॥ मोक्षमूलर की उक्ति है कि निश्चय करके वहां तुम्हारी प्रसन्नता पुष्कल है। हम लोग सब दिन तुम्हारे भृत्य हैं, जो भी हम सम्पूर्ण आयु भर जीते हैं-यह अशुद्ध है। क्योंकि यहाँ प्राणरूप वायु से जीवन होता है, हम लोग इस विद्या को जानते हैं, इस प्रकार इस मन्त्र का अर्थ है॥15॥ इसी प्रकार कि जैसे यहाँ मोक्षमूलर साहेब ने अपनी कपोल कल्पना से मन्त्रों के अर्थ विरुद्ध वर्णन किये हैं, वैसे आगे भी इनकी शक्ति अन्यथा ही है, ऐसा सबको जानना चाहिये। जब पक्षपात को छोड़ कर मेरे रचे हुए मन्त्रार्थ भाष्य वा मोक्षमूलरादिकों के कहे हुए की परीक्षा करके विवेचन करेंगे, तब इनके किये हुए ग्रन्थों की अशुद्धि जान पड़ेंगी, बहुत को थोड़े ही लिखने से जान लेवें। आगे अब बहुत लिखने से क्या है। इस सूक्त में अग्नि के प्रकाश करने वाले सब चेष्टा, बल और आयु के निमित्त वायु और उस वायु विद्या को जानने वाले राजप्रजा के विद्वानों के गुणवर्णन से इस सूक्तार्थ की पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये। यह चौदहवां वर्ग और सैंतीसवां सूक्त समाप्त हुआ॥37॥

अथास्य पञ्चदशर्चस्याष्टत्रिंशस्य सूक्तस्य घौरः कण्व ऋषिः। मरुतो देवताः॥1,8,11,13,15 गायत्री 2,6,7,9,10 निचृद्गायत्री। 3 पादनिचृद्गायत्री। 5,12 पिपीलिकामध्या निचृद्गायत्री। 14 यवमध्या विराड्गायत्री छन्दः। षड्जः स्वरः॥ तत्रादिमे मन्त्रे वायुरिव मनुष्यैर्भवितव्यमित्युपदिश्यते॥ अब अड़तीसवें सूक्त का आरम्भ है। उसके पहिले मन्त्र में वायु के समान मनुष्यों को होना चाहिये, इस विषय का वर्णन अगले मन्त्र में किया है॥ कद्ध॑ नू॒नं क॑धप्रियः पि॒ता पु॒त्रं न हस्त॑योः। द॒धि॒ष्वे वृ॑क्तबर्हिषः॥1॥ कत्। ह॒। नू॒नम्। क॒ध॒ऽप्रि॒यः॒। पि॒ता। पु॒त्रम्। न। हस्त॑योः। द॒धि॒ध्वे। वृ॒क्त॒ऽब॒र्हि॒षः॒॥1॥ पदार्थः—(कत्) कदा। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वा इत्याकारलोपः. (ह) प्रसिद्धम् (नूनम्) निश्चयार्थे (कधप्रियः) ये कधाभिः कथाभिः प्रीणयन्ति ते। अत्र वर्णव्यत्ययेन थकारस्य धकारः। ङ्यापोः संज्ञाछन्दसोर्बहुलम्। (अष्टा॰6.3.63) अनेन ह्रस्वः। (पिता) जनकः (पुत्रम्) औरसम् (न) इव (हस्तयोः) बाह्वोः (दधिध्वे) धरिष्यथ। अत्र लोडर्थे लिट्। (वृक्तबर्हिषः) ऋत्विजो विद्वांसः॥1॥ अन्वयः—हे कधप्रिया वृक्तबर्हिषो विद्वांसः! पिता हस्तयोः पुत्रं न मरुतो लोकानिव कद्ध नूनं यज्ञकर्म दधिध्वे॥1॥ भावार्थः—अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यथा पिता हस्ताभ्यां स्वपुत्रं गृहीत्वा शिक्षित्वा पालयित्वा सत्कार्येषु नियोज्य सुखी भवति, तथैव ये मनुष्या मरुतो लोकानिव विद्यया यज्ञं गृहीत्वा युक्त्या संसेवन्ते त एव सुखिनो भवन्तीति॥1॥ पदार्थः—हे (कधप्रियाः) सत्य कथाओं से प्रीति कराने वाले (वृक्तबर्हिषः) ऋत्विज् विद्वान् लोगो! (न) जैसे (पिता) उत्पन्न करने वाला जनक (पुत्रम्) पुत्र को (हस्तयोः) हाथों से धारण करता है और जैसे पवन लोकों को धारण कर रहे हैं, वैसे (कद्ध) कब प्रसिद्ध से (नूनम्) निश्चय करके यज्ञकर्म को (दधिष्वे) धारण करोगे॥1॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे पिता हाथों से अपने पुत्र को ग्रहण कर शिक्षापूर्वक पालना तथा अच्छे कार्यों में नियुक्त करके सुखी होता और जैसे पवन सब लोकों को धारण करते हैं, वैसे जो मनुष्य विद्या से यज्ञ का ग्रहण कर युक्ति से अच्छे प्रकार सेवन करते हैं, वे ही सुखी होते हैं॥1॥ पुनस्ते कथं प्रश्नोत्तरं कुर्युरित्युपदिश्यते॥ फिर मनुष्यों को परस्पर किस प्रकार प्रश्नोत्तर करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ क्व॑ नू॒नं कद्वो॒ अर्थं॒ गन्ता॑ दि॒वो न पृ॑थि॒व्याः। क्व॑ वो॒ गावो॒ न र॑ण्यन्ति॥2॥ क्व॑। नू॒नम्। कत्। वः॒। अर्थ॑म्। गन्त॑। दि॒वः। न। पृ॒थि॒व्याः। क्व॑। वः॒। गावः॑। न। र॒ण्य॒न्ति॒॥2॥ पदार्थः—(क्व) कुत्र (नूनम्) निश्चयार्थे (कत्) कदा (वः) युष्माकम् (अर्थम्) द्रव्यं (गन्त) गच्छति गच्छन्ति वा। अत्र पक्षे लडर्थे लोट्। बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। तप्तनप्तन॰ इfित तबादेशो ङित्वाभावादनुनासिकलोपाभावः। द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घश्च। (दिवः) द्योतनकर्मणः सूर्यस्य (न) इव (पृथिव्याः) भूमेरुपरि (क्व) कस्मिन् (वः) युष्माकम् (गावः) पशव इन्द्रियाणि वा (न) उपमार्थे (रण्यन्ति) रणन्ति शब्दयन्ति। अत्र व्यत्ययेन शपः स्थाने श्यन्॥2॥ अन्वयः—मनुष्या यूयं पृथिव्या कन्नूनं दिवो गावोऽर्थं गन्त, क्व वो युष्माकमर्थं गन्त तथा वो युष्माकं गावो रण्यन्ति नेव मरुतः क्व रणन्ति॥2॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारौ। यथा सूर्यस्य किरणाः पृथिव्यां स्थितान् पदार्थान् प्रकाशयन्ति तथा यूयमपि विदुषां समीपं प्राप्य क्व वायूनां नियोगः कर्त्तव्य इति तान् पृष्ट्वाऽर्थान् प्रकाशयत। यथा गावः स्ववत्सान् प्रति शब्दयित्वा धावन्ति तथा यूयमपि विदुषां संङ्गं कर्तुं शीघ्रं गच्छत गत्वा शब्दयित्वाऽस्माकमिन्द्रियाणि वायुवत् क्व स्थित्वाऽर्थान् प्रति गच्छन्तीति पृष्ट्वा युष्माभिर्निश्चेतव्यम्॥2॥ पदार्थः—हे मनुष्यो! तुम (न) जैसे (कत्) कब (नूनम्) निश्चय से (पृथिव्याः) भूमि के वाष्प और (दिवः) प्रकाश कर्म वाले सूर्य की (गावः) किरणें (अर्थम्) पदार्थों को (गन्त) प्राप्त होती हैं, वैसे (क्व) कहाँ (वः) तुम्हारे अर्थ को (गन्त) प्राप्त होते हो, जैसे (गावः) गौ आदि पशु अपने बछड़ों के प्रति (रण्यन्ति) शब्द करते हैं, वैसे तुम्हारी गाय आदि शब्द करते हुओं के समान वायु कहाँ शब्द करते हैं॥2॥ भावार्थः—इस मन्त्र में दो उपमालङ्कार हैं। हे मनुष्यो! जैसे सूर्य की किरणें पृथिवी में स्थित हुए पदार्थों को प्रकाश करती हैं, वैसे तुम भी विद्वानों के समीप जाकर कहाँ पवनों का नियोग करना चाहिये, ऐसा पूछ कर अर्थों को प्रकाश करो और जैसे गौ अपने बछड़ों के प्रति शब्द करके दौड़ती हैं, वैसे तुम भी विद्वानों के संग करने को प्राप्त हो तथा हम लोगों की इन्द्रियां वायु के समान कहाँ स्थित होकर अर्थों को प्राप्त होती हैं, ऐसा पूछकर निश्चय करो॥2॥ पुनस्तदेवाह॥ फिर भी उक्त विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ क्व॑ वः सु॒म्ना नव्यां॑सि॒ मरु॑तः॒ क्व॑ सुवि॒ता। क्वो॒ विश्वा॑नि॒ सौभ॑गा॥3॥ क्व॑। वः॒। सु॒म्ना। नव्यां॑सि। मरु॑तः। क्व॑। सु॒वि॒ता। क्वो॒  इति॑। विश्वा॑नि। सौभ॑गा॥3॥ पदार्थः—(क्व) कुत्र (वः) युष्माकं विदुषाम् (सुम्ना) सुखानि। अत्र सर्वत्र शेश्छन्दसि बहुलम् (अष्टा॰6.1.70) इति शेर्लोपः। (नव्यांसि) नवीयांसि नवतमानि। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वा इति ईकारलोपः। (मरुतः) वायुवच्छीघ्रं गमनकारिणो जनाः (क्व) कस्मिन् (सुविता) प्रेरणानि (क्वो) कुत्र। अत्र वर्णव्यत्ययेन अकारस्थान ओकारः। (विश्वा) सर्वाणि (सौभगा) सुभगानां कर्म्माणि। अत्र उद्गातृत्वादञ् ॥3॥ अन्वयः—हे मरुतो मनुष्या! यूयं विदुषां सदेशं प्राप्य वो युष्माकं क्व विश्वानि नव्यांसि सुम्ना क्व सुविता सौभगाः सन्तीति पृच्छत॥3॥ भावार्थः—अत्र लुप्तोपमालङ्कारः। हे शुभे कर्म्मणि वायुवत् क्षिप्रं गन्तारो मनुष्या! युष्माभिर्विदुषः प्रति पृष्ट्वा यथा नवीनानि क्रियासिद्धिनिमित्तानि कर्म्माणि नित्यं प्राप्येरंस्तथा प्रयतितव्यम्॥3॥ पदार्थः—हे (मरुतः) वायु के समान शीघ्र गमन करने वाले मनुष्यो! तुम लोग विद्वानों के समीप प्राप्त होकर (वः) आप लोगों के (विश्वानि) सब (नव्यांसि) नवीन (सुम्ना) सुख (क्व) कहाँ? सब (सुविता) प्रेरणा कराने वाले गुण (क्व) कहाँ? और सब नवीन (सौभगा) सौभाग्य प्राप्ति कराने वाले कर्म (क्वो) कहाँ हैं? ऐसा पूछो॥3॥ भावार्थः—हे शुभ कर्मों में वायु के समान शीघ्र चलने वाले मनुष्यो! तुम लोगों को चाहिये कि विद्वानों के प्रति पूछ कर जिस प्रकार नवीन क्रिया की सिद्धि के निमित्त कर्म प्राप्त होवें, वैसा अच्छे प्रकार निरन्तर यत्न किया करो॥3॥ पुनस्ते कीदृशाः स्युरित्युपदिश्यते॥ फिर वे राजपुरुष कैसे होने चाहियें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है। यद्यू॒यं पृ॑श्निमातरो॒ मर्ता॑सः॒ स्यात॑न। स्तो॒ता वो॑ अ॒मृतः॑ स्यात्॥4॥ यत्। यू॒यम्। पृ॒श्नि॒ऽमा॒त॒रः॒। मर्ता॑सः। स्यात॑न। स्तो॒ता। वः॒। अ॒मृतः॑। स्या॒त्॥4॥ पदार्थः—(यत्) यदि (यूयम्) (पृश्निमातरः) पृश्निराकाशो माता येषा वायूनां त इव (मर्त्तासः) मरणधर्माणो राजाप्रजाजनाः। अत्राज्जसेरसुग् इत्यसुगागमः। (स्यातन) भवेत। तस्य तनबादेशः। (स्तोता) स्तुतिकर्त्ता सभाध्यक्षो राजा (वः) युष्माकम् (अमृतः) शत्रुभिरप्रतिहतः (स्यात्) भवेत्॥4॥ अन्वयः—हे पृश्निमातर इव वर्त्तमाना मर्त्तासो! यूयं यद्यदि पुरुषार्थिनः स्यातन तर्हि वः स्तोताऽमृतः स्यात्॥4॥ भावार्थः—राजप्रजापुरुषैरालस्यं त्यक्त्वा वायव इव स्वकर्मसु नियुक्तैर्भवितव्यम्। यत एतेषां रक्षकः सभाध्यक्षो राजा शत्रुभिर्हन्तुमशक्यो भवेत्॥4॥ पदार्थः—हे (पृश्निमातरः) जिन वायुओं का माता आकाश है, उनके सदृश (मर्त्तासः) मरणधर्म युक्त राजा और प्रजा के पुरुषो! आप पुरुषार्थयुक्त (यत्) जो अपने-अपने कामों में (स्यातन) हों तो (वः) तुम्हारी रक्षा करने वाला सभाध्यक्ष राजा (अमृतः) अमृत सुखयुक्त (स्यात्) होवे॥4॥ भावार्थः—राजा और प्रजा के पुरुषों को उचित है कि आलस्य छोड़ वायु के समान अपने-अपने कामों में नियुक्त होवें, जिससे सब का रक्षक सभाध्यक्ष राजा शत्रुओं से मारा नहीं जा सकता॥4॥ तत्सम्बन्धेन जीवस्य किं भवतीत्युपदिश्यते॥ उन वायुओं के सम्बन्ध से जीव को क्या होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ मा वो॑ मृ॒गो न यव॑से जरि॒ता भू॒दजो॑ष्यः। प॒था य॒मस्य॑ गा॒दुप॑॥5॥15॥ मा। वः॒। मृ॒गः। न। यव॑से। ज॒रि॒ता। भू॒त। अजो॑ष्यः। प॒था। य॒मस्य॑। गा॒त्। उप॑॥5॥ पदार्थः—(मा) निषेधार्थे (वः) एतेषां मरुताम् (मृगः) हरिणः (न) इव (यवसे) भक्षणीये घासे (जरिता) स्तोता जनः (भूत्) भवेत्। अत्र बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि (अष्टा॰6.4.75) इत्यडभावः। (अजोष्यः) असेवनीयः (पथा) श्वासप्रश्वासरूपेण मार्गेण (यमस्य) निग्रहीतुर्वायोः (गात्) गच्छेत्। अत्र लिङर्थे लुङडभावश्च। (उप) सामीप्ये॥5॥ अन्वयः—हे राजप्रजाजना! यूयं यवसे मृगो नेव वो जरिताऽजोष्यो मा भूत्, यमस्य पथा च मोपगादेवं विधत्त॥5॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा हरिणा निरन्तरं घासं भक्षयित्वा सुखिनो भवन्ति, तथा प्राणविद्याविन्मनुष्यो युक्त्याऽऽहारविहारं कृत्वा यमस्य मार्गं मृत्युं नोपगच्छेत्, पूर्णमायुर्भुक्त्वा शरीरं सुखेन त्यजेत्॥5॥ पदार्थः—हे राजा और प्रजा के जनो! आप लोग (नः) जैसे (मृगः) हिरन (यवसे) खाने योग्य घास खाने के निमित्त प्रवृत्त होता है, वैसे (वः) तुम्हारा (जरिता) विद्याओं का दाता (अजोष्यः) असेवनीय अर्थात् पृथक् (मा भूत्) न होवे तथा (यमस्य) निग्रह करने वाले वायु के (पथा) मार्ग से (मोप गात्) कभी अल्पायु होकर मृत्यु को प्राप्त न होवे, वैसा काम किया करो॥5॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे हिरन युक्ति से निरन्तर घास खाकर सुखी होते हैं, वैसे प्राणवायु की विद्या को जानने वाला मनुष्य युक्ति के साथ आहार-विहार कर वायु के मार्ग को अर्थात् मृत्यु को प्राप्त नहीं होता और सम्पूर्ण अवस्था को भोग के सुख से शरीर को छोड़ता है अर्थात् सदा विद्या पढ़े-पढ़ावें, कभी विद्यार्थी और आचार्य वियुक्त न हों और प्रमाद करके अल्पायु में न मर जायें॥5॥ पुनस्तद्विषयमाह॥ फिर भी पूर्वोक्त विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ मो षु णः॒ परा॑परा॒ निर्ऋ॑तिर्दु॒र्हणा॑ वधीत्। प॒दी॒ष्ट तृष्ण॑या स॒ह॥6॥ मो इति॑। सु। नः॒। परा॑ऽपरा। निःऽऋ॑तिः। दुः॒ऽहना॑। व॒धी॒त्। प॒दी॒ष्ट। तृष्ण॑या। स॒ह॥6॥ पदार्थः—(मो) निषेधार्थे (सु) सर्वथा (नः) अस्मान् (परापरा) या परोत्कृष्टा चासावपराऽनुत्कृष्टा च सा (निर्ऋतिः) वायूनां रोगकारिका दुःखप्रदा गतिः। निर्ऋतिर्निरमणादृच्छतेः कृच्छ्रापतिरितरा सा पृथिव्या संदिह्यते तयोर्विभागः। (निरु॰2.7) (दुर्हणा) दुःखेन हन्तुं योग्या (वधीत) नाशयतु। अत्र लोडर्थे लुङन्तर्गतो ण्यर्थश्च। (पदीष्ट) पत्सीष्ट प्राप्नुयात्। अत्र छन्दस्युभयथा इति सार्वधातुकाश्रयणात्सलोपः। (तृष्णया) तृष्यते यया पिपासया लोभगत्या वा तया (सह) सहिता॥6॥ अन्वयः—हे अध्यापका! यूयं यथा पराऽपरा दुर्हणा निर्ऋतिर्मरुतां प्रतिकूला गतिस्तृष्णया सह नोऽस्मान्मोपदीष्ट मोपवधीच्च किं त्वेतेषां या सुष्ठु सुखप्रदा गतिः सास्मान्नित्यं प्राप्ता भवेदेवं प्रयतध्वम्॥5॥ भावार्थः—मरुतां द्विविधा गतिरेका सुखकारिणी द्वितीया दुःखकारिणी च, तत्र या सुनियमैः सेविता रोगान् हन्त्री सती शरीरादिसुखहेतुर्भवति साऽऽद्या। या च कुनियमैः प्रमादेनोत्पादिता कृच्छ्रदुःखरोगप्रदा साऽपरा। एतयोर्मध्यान्मनुष्यैः परमेश्वराऽनुग्रहेण विद्वत्सङ्गेन स्वपुरुषार्थैश्च प्रथमामुत्पाद्य द्वितीयां निहत्य सुखमन्नेयम्। यः पिपासादिधर्मः स वायुनिमित्तेनैव यश्च लोभवेगः सोऽज्ञानेनैव जायत इति वेद्यम्॥6॥ पदार्थः—हे अध्यापक लोगो! आप जैसे (परापरा) उत्तम, मध्यम और निकृष्ट (दुर्हणा) दुःख से हटने योग्य (निर्ऋतिः) पवनों की रोग करने वा दुःख देने वाली गति (तृष्णया) प्यास वा लोभ गति के (सह) साथ (नः) हम लोगों को (मोपदिष्ट) कभी न प्राप्त हो और (मावधीत्) बीच में न मारें, किन्तु जो इन पवनों की सुख देने वाली गति है, वह हम लोगों को नित्य प्राप्त होवे, वैसा प्रयत्न किया कीजिये॥6॥ भावार्थः—पवनों की दो प्रकार की गति होती है, एक सुखकारक और दूसरी दुःख करने वाली, उनमें से जो उत्तम नियमों से सेवन की हुई रोगों का हनन करती हुई शरीर आदि के सुख का हेतु है, वह प्रथम और जो खोटे नियम और प्रमाद से उत्पन्न हुई क्लेश, दुःख और रोगों की देने वाली वह दूसरी। इन्हीं के मध्य में से मनुष्यों को अति उचित है कि परमेश्वर के अनुग्रह और अपने पुरुषार्थों से पहिली गति को उत्पन्न करके दूसरी गति का नाश करके सुख की उन्नति करनी चाहये और जो पिपासा आदि धर्म हैं, वह वायु के निमित्त से तथा जो लोभ का वेग है, वह अज्ञान से ही उत्पन्न होता है॥6॥ पुनस्ते कीदृशा भवेयुरित्युपदिश्यते॥ फिर वे कैसे हों, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ स॒त्यं त्वे॒षा अम॑वन्तो॒ धन्व॑ञ्चि॒दा रु॒द्रिया॑सः। मिहं॑ कृण्वन्त्यवा॒ताम्॥7॥ स॒त्यम्। त्वे॒षाः। अम॑ऽवन्तः। धन्व॑न्। चि॒त्। आ। रु॒द्रिया॑सः। मिह॑म्। कृ॒ण्व॒न्ति॒। अ॒वा॒ताम्॥7॥ पदार्थः—(सत्यम्) अविनाशि गमनागमनाख्यं कर्म (त्वेषाः) बाह्याभ्यन्तरघर्षणेनोत्पन्नविद्युदग्निना प्रदीप्ताः। (अमवन्तः) अमानां रोगानां गमनागमनबलानां वा सम्बन्धो विद्यते एषान्ते। अत्र सम्बन्धार्थे मतुप्। अम रोगे। अमगत्यादिषु चेत्यस्माद् हलश्च (अष्टा॰3.3.121) इति करणाधिकरणयोर्घञ्। अमन्ति रोगं प्राप्नुवन्ति यद्वाऽमन्ति गच्छन्त्यागच्छन्ति बलयन्ति यैस्तेऽमाः (धन्वन्) धन्वन्यन्तरिक्षे मरुस्थले वा। धन्वेत्यन्तरिक्षनामसु पठितम्। (निघं॰1.3) पदनामसु च। (निघं॰4.2) (चित्) उपमार्थे (आ) अभितः (रुद्रियासः) रुद्राणां जीवानामिमे जीवननिमित्ता रुद्रिया वायवः। तस्येदम् (अष्टा॰4.3.120) इति शैषिको घः। आज्जसेरसुग् इत्यसुगागमः (मिहम्) मेहति सिचति यया तां वृष्टिम् (कृण्वन्ति) कुर्वन्ति (अवाताम्) अविद्यमाना वातो यस्यास्ताम्॥7॥ अन्वयः—हे मनुष्या! यूयं धन्वन्नन्तरिक्षे त्वेषा अमवन्तो रुद्रियासो मरुतो वर्त्तन्तेऽवातां मिहं वृष्टिमाकृण्वन्ति तेषां मरुतां सत्यकर्मास्ति चिदिवानुतिष्ठत॥7॥ भावार्थः—मनुष्यैर्यथा येऽन्तरिक्षस्थाः सत्यगुणस्वभावा वायवो वृष्टिहेतवः सन्ति, त एव युक्त्या परिचरिता अनुकूला सन्तः सुखयन्ति। अयुक्त्या सेविताः प्रतिकूलाः सन्तश्च दुःखयन्ति तथा युक्त्या धर्माऽनुकूलानि कर्माणि सेव्यानि॥7॥ पदार्थः—हे मनुष्यो! तुम लोग जैसे (धन्वन्) अन्तरिक्ष में (त्वेषाः) बाहर-भीतर घिसने से उत्पन्न हुई बिजुली से प्रदीप्त (अमवन्तः) जिनका रोगों और गमनागमन रूप वालों के साथ सम्बन्ध है (रुद्रियासः) प्राणियों के जीने के निमित्त वायु (अवाताम्) हिंसा रहति (मिहम्) सींचने वाली वृष्टि को (आकृण्वन्ति) अच्छे प्रकार सम्पादन करते हैं और इनका (सत्यम्) सत्य कर्म है (चित्) वैसे ही सत्य कर्म का अनुष्ठान किया करो॥7॥ भावार्थः—मनुष्यों को चाहिये कि जैसे अन्तरिक्ष में रहने तथा सत्यगुण और स्वभाव वाले पवन वृष्टि के हेतु हैं, वे ही युक्ति से सेवन किये हुए अनुकूल होकर सुख देते और युक्तिरहित सेवन किये प्रतिकूल होकर दुःखदायक होते हैं, वैसे युक्ति से धर्मानुकूल कर्मों का सेवन करें॥7॥ एते किंवत्किं कुर्युरित्युपदिश्यते॥ ये मनुष्य किस के समान क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में किया है॥ वा॒श्रेव॑ वि॒द्युन्मि॑माति व॒त्सं न मा॒ता सि॑षक्ति। यदे॑षां वृ॒ष्टिरस॑र्जि॥8॥ वा॒श्राऽइ॑व। वि॒ऽद्युत्। मि॒मा॒ति॒। व॒त्सम्। न। मा॒ता। सि॒स॒क्ति॒। यत्। ए॒षा॒म्। वृ॒ष्टिः। अस॑र्जि॥8॥ पदार्थः— (वाश्रेव) यथा कामयमाना धेनुः (विद्युत्) स्तनयित्नुः (मिमाति) मिमीते जनयति। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (वत्सम्) स्वापत्यम् (न) इव (माता) मान्यप्रदा जननी (सिषक्ति) समेति सेवते वा। सिषक्तु सचत इति सेवमानस्य। (निरु॰3.21) (यत्) या (एषाम्) मरुतां सम्बन्धेन (वृष्टिः) अन्तरिक्षाज्जलस्याधःपतनम् (असर्जि) सृज्यते। अत्र लडर्थे लुङ्॥8॥ अन्वयः—हे मनुष्या! यूयं यद्येषां विद्युद्वत्सं वाश्रेव मिहं मिमाति कामयमाना माता पयसा पुत्रं सिषक्ति नेव यया वृष्टिरसर्जि सृज्यते तथैव परस्परं शुभगुणवर्षणेन सुखकारका भवत॥8॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारौ। यथा स्वस्ववत्सान् सेवितुं कामयमाना धेनवो मातरः स्वपुत्रान् प्रत्युच्चैः शब्दानुच्चार्य धावन्ति तथैव विद्युन्महाशब्दं कुर्वन्ती मेघावयवान् सेवितुं धावति॥8॥ पदार्थः—हे मनुष्यो! आप लोग (यत्) जो (एषाम्) इन वायुओं के योग से उत्पन्न हुई (विद्युत्) बिजुली (वाश्रेव) जैसे गौ अपने (वत्सम्) बछड़े को इच्छा करती हुई सेवन करती है, वैसे (मिहम्) वृष्टि को (मिमाति) उत्पन्न करती और इच्छा करती हुई (माता) मान्य देनेवाली माता पुत्र का दूध से (सिषक्ति न) जैसे सींचती है, वैसे पदार्थों को सेवन करती है, जो (वृष्टिः) वर्षा को (असर्जि) करती है, वैसे शुभ गुण, कर्मों से एक-दूसरों के सुख करनेहारे हूजिये॥8॥ भावार्थः—इस मन्त्र में दो उपमालङ्कार हैं। हे विद्वान् मनुष्यो! तुम लोगों को उचित है कि जैसे अपने-अपने बछड़ों को सेवन करने के लिये इच्छा करती हुई गौ और अपने छोटे बालक को सेवनेहारी माता ऊँचे स्वर से शब्द करके उनकी ओर दौ़ड़ती है, वैसे ही बिजुली बड़े-बड़े शब्दों को करती हुई मेघ के अवयवों के सेवन के लिये दौड़ती है॥8॥ पुनस्ते वायवः किं कुर्वन्तीत्युपदिश्यते॥ फिर से वायु क्या करते हैं इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र मं किया है॥ दिवा॑ चि॒त्तमः॑ कृण्वन्ति प॒र्जन्ये॑नोदवा॒हेन॑। यत्पृ॑थि॒वीं व्यु॒न्दन्ति॑॥9॥ दिवा॑। चि॒त्। तमः॑। कृ॒ण्व॒न्ति॒। प॒र्जन्ये॑न। उ॒द॒ऽवा॒हेन॑। यत्। पृ॒थि॒वीम्। वि॒ऽउ॒न्दन्ति॑॥9॥ पदार्थः—(दिवा) दिवसे (चित्) इव (तमः) अन्धकाराख्यां रात्रिम् (कृण्वन्ति) कुर्वन्ति (पर्जन्येन) मेघेन (उदवाहेन) य उदकानि वहति तेन। अत्र कर्मण्यण्। (अष्टा॰3.2.1) इत्यण् प्रत्ययः। वाच्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति इत्युदकस्योद आदेशः। (यत्) ये (पृथिवीम्) विस्तीर्णां भूमिम् (व्युन्दन्ति) विविधतया क्लेदयन्त्यार्द्रयन्ति॥9॥ अन्वयः—हे मनुष्या! यद्ये वायव उद्वाहेन पर्जन्येन दिवा तमः चित् कृण्वन्ति, पृथिवीं व्युन्दन्ति तान्युक्त्योपकुरुत॥9॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। वायव एव जलावयवान् कठिनीकृत्य घनाकारं मेघं दिवसेऽप्यन्धकारं जनित्वा पुनर्विद्युतमुत्पाद्य तया तान् छित्वा पृथिवीं प्रति निपात्य जलैः स्निग्धां कृत्वानेकानोषध्यादिसमूहान् जनयन्तीति विद्वांसोऽन्यानुपदिशन्तु॥9॥ पदार्थः—हे विद्वान् लोगो! आप (यत्) जो पवन (उदवाहेन) जलों को धारण वा प्राप्त कराने वाले (पर्जन्येन) मेघ से (दिवा) दिन में (तमः) अन्धकाररूप रात्रि के (चित्) समान अन्धकार (कृण्वन्ति) करते हैं (पृथिवीम्) भूमि को (व्युदन्ति) मेघ के जल से आर्द्र करते हैं, उनका युक्ति से सेवन करो॥9॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। पवन ही जलों के अवयवों को कठिन सघनाकार मेघ को उत्पन्न उस बिजुली से उन मेघों के अवयवों को छिन्न-भिन्न और पृथिवी में गेर कर जलों से स्निग्ध करके अनेक ओषधी आदि समूहों को उत्पन्न करते हैं, उनका उपदेश विद्वान् लोग अन्य मनुष्यों को सदा किया करें॥9॥ पुनरेतेषां योगेन किं भवतीत्युपदिश्यते॥ फिर इन पवनों के योग से क्या होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अध॑ स्व॒नान्म॒रुतां॒ विश्व॒मा सद्म॒ पार्थि॑वम्। अरे॑जन्त॒ प्र मानु॑षाः॥10॥16॥ अध॑। स्व॒नात्। म॒रुता॑म्। विश्व॑म्। आ। सद्म॑। पार्थि॑वम्। अरे॑जन्त। प्र। मानु॑षाः॥10॥ पदार्थः—(अध) आनन्तर्ये। वर्णव्यत्ययेन थस्य धः। (स्वनात्) उत्पन्नाच्छब्दात् (मरुताम्) वायूनां विद्युतश्च सकाशात् (विश्वम्) सर्वम् (आ) समन्तात् (सद्म) सीदन्ति यस्मिन् गृहे तत्। सद्मेति गृहनामसु पठितम्। (निघं॰3.4) (पार्थिवम्) पृथिव्यां विदितं वस्तु (अरेजन्त) कम्पन्ते। रेजृ कम्पन अस्माद्धातोर्लडर्थे लङ्। (प्र) प्रगतार्थे (मानुषाः) मानवाः॥10॥ अन्वयः—हे मानुषा! यूयं येषां मरुतां स्वनादध विश्वं पार्थिवं सद्म कम्पते प्राणिनः प्रारेजन्त प्रकम्पन्ते चलन्तीति तान् विजानीत॥10॥ भावार्थः—हे ज्योतिर्विदो विपश्चितो भवन्तो! मरुतां योगेनैव सर्वं मूर्तिमद्द्रव्यं चेष्टते प्राणिनो भयंकराद् विद्युच्छब्दाद् भीत्वा कम्पते पृथिव्यादिकं प्रतिक्षणं भ्रमतीति निश्चिन्वन्तु॥10॥ पदार्थः—हे (मानुषाः) मननशील मनुष्यो! तुम जिन (मरुताम्) पवनों के (स्थानात्) उत्पन्न शब्द के होने से (अध) अनन्तर (विश्वम्) सब (पार्थिवम्) पृथिवी में विदित वस्तुमात्र का (सद्म) स्थान कम्पता और प्राणिमात्र (प्रारेजन्त) अच्छे प्रकार कंपित होते हैं, इस प्रकार जानो॥10॥ भावार्थः—हे ज्योतिष्य शास्त्र के विद्वान् लोगो! आप पवनों के योग ही के सब मूर्तिमान् द्रव्य चेष्टा को प्राप्त होते, प्राणी लोग बिजुली के भयंकर शब्द में भय को प्राप्त होकर कंपित होते और भूगोल आदि प्रतिक्षण भ्रमण किया करते हैं, ऐसा निश्चित समझो॥10॥ पुनस्ते मानवो वायुभिः किं कुर्वन्तीत्युपदिश्यते॥ फिर वे मनुष्य पवनों से क्या करते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ मरु॑तो वीळुपा॒णिभि॑श्चि॒त्रा रोध॑स्वती॒रनु॑। या॒तेमखि॑द्रयामभिः॥11॥ मरु॑तः। वी॒ळु॒पा॒णिऽभिः॑। चि॒त्राः। रोध॑स्वतीः॒। अनु॑। या॒त। ई॒म्। अखि॑द्रयामऽभिः॥11॥ पदार्थः—(मरुतः) योगाभ्यासिनो व्यवहारसाधका वा जनाः (वीळुपाणिभिः) वीळूनि दृढानि बलानि पाण्योर्ग्रहणसाधनव्यवहारयोर्येषां तैः। वीड्विति बलनामसु पठितम्। (निघं॰2.9) (चित्राः) अद्भुतगुणाः (रोधस्वतीः) रोधो बहुविधमावरणं विद्यते यासां नदीनां नाडीनां वा ताः। रोधस्वत्य इति नदीनामसु पठितम्। (निघं॰1.13) (अनु) अनुकूले (यात) प्राप्नुत (ईम्) एव (अखिद्रयामभिः) अच्छिन्नानि निरन्तराणि निगमनानि येषां तैः। स्फायितञ्चि॰ (उणा॰2.14) इति रक्। सर्वधातुभ्यो मनिन् इति करणे मनिंश्च॥11॥ अन्वयः—हे मरुतो! यूयमखिद्रयामभिर्वीळुपाणिभिः पवनैः सह रोधस्वतीश्चित्रा ईमनुयात॥11॥ भावार्थः—वायुषु गमनबलव्यवहारहेतूनि कर्माणि स्वाभाविकानि सन्ति। एते खलु नदीनां गमयितारो नाडीनां मध्ये गच्छन्तो रुधिररसादिकं शरीराऽवयवेषु प्रापयन्ति, तस्माद्योगिभिर्योगाभ्यासेनेतरैर्जनैश्च बलादिसाधनाय वायुभ्यो महोपकारा ग्राह्याः॥11॥ पदार्थः—हे (मरुतः) योगाभ्यासी योगव्यवहार सिद्धि चाहनेवाले पुरुषो! तुम लोग (अखिद्रयामभिः) निरन्तर गमनशील (वीळुपाणिभिः) दृढ़ बलरूप ग्रहण के साधक व्यवहार वाले पवनों के साथ (रोधस्वतीः) बहुत प्रकार के बाँध वा आवरण और (चित्राः) आश्चर्य्य गुण वाली नदी वा नाडियों के (ईम्) (अनु) अनुकूल (यात) प्राप्त हों॥11॥ भावार्थः—पवनों में गमन बल और व्यवहार होने के हेतु स्वाभाविक धर्म हैं और ये निश्चय करके नदियों को चलाने वाले नाड़ियों के मध्य में गमन करते हुए रुधिर रसादि को शरीर के अवयवों में प्राप्त करते हैं, इस कारण योगी लोग योगाभ्यास और अन्य मनुष्य बल आदि के साधनरूप वायुओं से बड़े-बड़े उपकार ग्रहण करें॥11॥ पुनस्तदेवाह॥ फिर भी उक्त विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ स्थि॒रा वः॑ सन्तु ने॒मयो॒ रथा॒ अश्वा॑स एषाम्। सुसं॑स्कृता अ॒भीश॑वः॥12॥ स्थि॒राः। वः॒। स॒न्तु॒। ने॒मयः॑। रथाः॑। अश्वा॑सः। ए॒षा॒म्। सुऽसं॑स्कृताः। अ॒भीश॑वः॥12॥ पदार्थः—(स्थिराः) दृढा (वः) युष्माकम् (सन्तु) भवन्तु (नेमयः) कलाचक्राणि (रथाः) विमानादीनि यानानि (अश्वासः) अग्न्यादयस्तुरङ्गा वा। अत्र आज्जसरेसुग् इत्यसुगागमः। (एषाम्) मरुतां सकाशात् (अभीशवः) अभितोऽश्नुवते व्याप्नुवन्ति मार्गान् यैस्ते रश्मयो हया वा। अत्राभिपूर्वादशूङ् व्याप्तावित्यस्माद्धातोः। कृवापा॰ (उणा॰1.1) इत्युण् वर्णव्यत्ययेनाकारस्थान ईकारश्च॥12॥ अन्वयः—हे विद्वांसो मनुष्या! वो युष्माकमेषां मरुतां सकाशात्सुसंस्कृता नेमयो रथा अभिशवोऽश्वासश्च स्थिराः सन्तु॥12॥ भावार्थः—ईश्वर उपदिशति। हे मनुष्या! युष्माभिर्विविधकलाचक्राणि यानानि रचयित्वा तेष्वग्निजलादीनां शीघ्रं गमयतॄणां सम्प्रयोगेण वायूनां योगात्सुखेन सर्वतो गमनागमनानि शत्रुविजयादयः सर्वे व्यवहाराः संसाधनीया इति॥12॥ पदार्थः—हे विद्वान् लोगो! (वः) तुम्हारे (एषाम्) इन पवनों के सकाश से (सुसंस्कृताः) उत्तम शिल्प विद्या से संस्कार किए हुये (नेमयः) कला चक्रयुक्त (रथाः) विमान आदि रथ (अभीशवः) मार्गों को व्याप्त करने वाले (अश्वासः) अग्नि आदि वा घोड़ों के सदृश (स्थिराः) दृढ़ बलयुक्त (सन्तु) होवें॥12॥ भावार्थः—ईश्वर उपदेश करता है। हे मनुष्यो! तुम को चाहिये कि अनेक प्रकार के कलाचक्र युक्त विमान आदि यानों को रच कर उनमें जल्दी चलने वाले अग्नि जल के सम्प्रयोग वा पवनों के योग से सुख पूर्वक जाने-आने और शत्रुओं को जीतने आदि सब व्यवहारों को सिद्ध करो॥12॥ तदेतदुपदेशको विद्वान् कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते॥ फिर इस विमानादि विद्या का उपदेशक विद्वान् कैसा होवे, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ अच्छा॑ वदा॒ तना॑ गि॒रा ज॒रायै॒ ब्रह्म॑ण॒स्पति॑म्। अ॒ग्निं मि॒त्रं न द॑र्श॒तम्॥13॥ अच्छ॑। व॒द॒। तना॑। गि॒रा। ज॒रायै॑। ब्रह्म॑णः। पति॑म्। अ॒ग्निम्। मि॒त्रम्। न। द॒र्श॒तम्॥13॥ पदार्थः—(अच्छ) सम्यग्रीत्या। अत्र दीर्घः। (वद) उपदिश। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (तना) गुणप्रकाशं विस्तारयन्त्या (गिरा) स्वकीयया वेदयुक्त्या वाण्या (जरायै) स्तुत्यै। जरास्तुतिर्जरतेः स्तुतिकर्मणः। (निरु॰10.8) (ब्रह्मणः) वेदस्याऽध्यापनोपदेशेन (पतिम्) पालकम् (अग्निम्) ब्रह्मवर्चस्विनम् (मित्रम्) सुहृदम् (न) इव (दर्शतम्) द्रष्टव्यम्॥13॥ अन्वयः—हे सर्वविद्याविद्विद्वँस्त्वं ब्रह्मणस्पतिं दर्शतमग्निंमित्रं न जरायै, तना गिरा विमानादियानविद्यामच्छा वद॥13॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो मनुष्या! यथा प्रियः सखा प्रीतं तेजस्विनं वेदोपदेशकं सुहृदं सेवागुणस्तुतिभ्यां प्रीणाति तथा सर्वविद्याविस्तारिकया वेदवाण्या विमानादियानरचनविद्यां तद्गुणज्ञानाय सम्यगुपदिशत॥13॥ पदार्थः—हे सब विद्या के जानने वाले विद्वान्! तू (न) जैसे (ब्रह्मणः) वेद के पढ़ाने और उपदेश से (पतिम्) पालने हारे (दर्शतम्) देखने योग्य (अग्निम्) तेजस्वी (मित्रम्) जैसे मित्र को मित्र उपदेश करता है, वैसे (जरायै) गुणज्ञान के लिये (तना) गुणों के प्रकाश को बढ़ानेहारी (गिरा) अपनी वेदयुक्त वाणी से विमानादि यानविद्या का (अच्छा वद) अच्छे प्रकार उपदेश कर॥13॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे विद्वान् मनुष्यो! तुम लोगों को चाहिये कि जैसे प्रिय मित्र अपने प्रिय तेजस्वी वेदोपदेशक मित्र को सेवा और गुणों की स्तुति से तृप्त करता है, वैसे सब विद्याओं का विस्तार करने वाली वेद वाणी से विमानादि यानों के रचने की विद्या का उस के गुण ज्ञान के लिये निरन्तर उपदेश करो॥13॥ पुनस्तत्पाठितो विद्यार्थी कीदृशो भवेदित्युपदिश्यते॥ फिर उस विद्वान् का पढ़ाया शिष्य कैसा होना चाहिये, इसका उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ मि॒मी॒हि श्लोक॑मा॒स्ये॑ प॒र्जर्न्य॑ इव ततनः। गाय॑ गाय॒त्रमु॒क्थ्य॑म्॥14॥ मि॒मी॒हि। श्लोक॑म्। आ॒स्ये॑। प॒र्जन्यः॑ऽइव। त॒त॒नः॒। गाय॑। गा॒य॒त्रम्। उ॒क्थ्य॑म्॥14॥ पदार्थः—(मिमीहि) निर्मिमीहि। माङ् माने शब्दे चेत्यस्य रूपम् व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (श्लोकम्) वेदशिक्षायुक्तां वाणीम्। श्लोक इति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं॰1.11) (आस्ये) मुखे (पर्जन्य इव) यथा मेघो गर्जनं कुर्वन् वृष्टिं तनोति (ततनः) विस्तारय। लेटि मध्यमैकवचने तनु विस्तार इत्यस्य रूपम्। विकरणव्यत्ययेन ओः श्लुः। (गाय) पठ पाठय वा (गायत्रम्) गायत्रीछन्दस्कम् (उक्थ्यम्) गातुं वक्तुं योग्यम्॥14॥ अन्वयः—हे विद्वन् मनुष्य! त्वमास्ये श्लोकं मिमीहि तं च पर्जन्य इव ततनः। उक्थ्यं गायत्रं च गाय॥14॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। हे विद्वद्भ्योधीतविद्या मनुष्या! युष्माभिः सर्वथा प्रयत्नेन स्वकीयां वाणीं वेदविद्यासुशिक्षितां कृत्वा वाचस्पत्यं सम्पाद्य परमेश्वरस्य वाय्वादीनां च गुणाः स्तोतव्याः श्रोतव्या उपदेशनीयाश्च॥14॥ पदार्थः—हे विद्वान् मनुष्य! तू (आस्ये) अपने मुख में (श्लोकम्) वेद की शिक्षा से युक्त वाणी को (मिमीहि) निर्माण कर और उस वाणी को (पर्जन्य इव) जैसे मेघ वृष्टि करता है, वैसे (ततनः) फैला और (उक्थ्यम्) करने योग्य (गायत्रम्) गायत्री छन्द वाले स्तोत्ररूप वैदिक सूक्तों को (गाय) पढ़ तथा पढ़ा॥14॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे विद्वानों से विद्या पढ़े हुए मनुष्यो! तुम लोगों को उचित है कि सब प्रकार प्रयत्न के साथ वेदविद्या से शिक्षा की हुई वेदवाणी से वाणी के वेत्ता के समान वक्ता होकर वायु आदि पदार्थों के गुणों की स्तुति तथा उपदेश किया करो॥14॥ पुनः स किं कुर्यादित्युपदिश्यते॥ फिर वह विद्वान् क्या करे, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ वन्द॑स्व॒ मारु॑तं ग॒णं त्वे॒षं प॑न॒स्युम॒र्किण॑म्। अ॒स्मे वृ॒द्धा अ॑सन्नि॒ह॥15॥17॥ वन्द॑स्व। मारु॑तम्। ग॒णम्। त्वे॑षम्। प॒न॒स्युम्। अ॒र्किण॑म्। अ॒स्मे इति॑। वृ॒द्धाः। अ॒स॒न्। इ॒ह॥15॥ पदार्थः—(वन्दस्व) कामय (मारुतम्) मरुतमिमम् (गणम्) समूहम् (त्वेषम्) अग्न्यादिप्रकाशवद् द्रव्ययुक्तम् (पनस्युम्) पनायति व्यवहरति येन। तदात्मन इच्छुम् क्याच्छन्दसि (अष्टा॰3.2.170) इत्युः प्रत्ययः। (अर्किणम्) प्रशस्तोऽर्कोऽर्चनं विद्यते यस्मिंस्तम्। अत्र प्रशंसार्थ इनिः। (अस्मे) अस्माकम्। अत्र सुपां सुलुग् इत्यामः स्थाने शे। (वृद्धाः) दीर्घविद्यायुक्ताः (असन्) भवेयुः। लेट्प्रयोगः। (इह) अस्मिन् सर्वव्यवहारे॥15॥ अन्वयः—हे विद्वंस्त्वं यथेहास्मे वृद्धा असन् तथाऽर्किणं त्वेषं पनस्युं मारुतं गणं वन्दस्व॥15॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यथा वायवः कार्याणि साधकत्वेन सुखप्रदा भवेयुस्तथा विद्यापुरुषार्थाभ्यां प्रयतितव्यम्॥15॥ अथास्मिन् वायुदृष्टान्तेन विद्वद्गुणवर्णितेनातीतेन सूक्तेन सहास्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्॥ इति सप्तदशो वर्गोऽष्टात्रिशं सूक्तं च समाप्तम्॥38॥ पदार्थः—हे विद्वान् मनुष्य! तू जैसे (इह) इस सब व्यवहार में (अस्मे) हम लोगों के मध्य में (वृद्धाः) बड़ी विद्या और आयु से युक्त वृद्ध पुरुष सत्याचरण करने वाले (असन्) होवें, वैसे (अर्किणम्) प्रशंसनीय (त्वेषम्) अग्नि आदि प्रकाशवान् द्रव्यों से युक्त (पनस्युम्) अपने आत्मा के व्यवहार की इच्छा के हेतु (मारुतम्) वायु के इस (गणम्) समूह की (वन्दस्व) कामना कर॥15॥ भावार्थः—इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जैसे पवन कार्यों को सिद्ध करने के साधन होने से सुख देने वाले होते हैं, वैसे विद्या और अपने पुरुषार्थ से सुख किया करें॥15॥ इस सूक्त में वायु के दृष्टान्त से विद्वानों के गुण वर्णन करने से पूर्व सूक्त के साथ इस सूक्त की सङ्गति जाननी चाहिये। यह सत्रहवां वर्ग और अड़तीसवां सू्क्त समाप्त हुआ॥38॥

अथ दशर्चस्यैकोनचत्वारिंशस्य सूक्तस्य घोरपुत्रः कण्व ऋषिः मरुतो देवताः। 1,5,9 पथ्याबृहती। 7 उपरिष्टाद्विराड् बृहती छन्दः। मध्यमः स्वरः। 2,8,10 विराड् सतः पङ्क्तिः। 4,6 निचृत्सतःपङ्क्तिश्छन्दः। पञ्चमः स्वरः। 3 अनुष्टप् छन्दः। गान्धारः स्वरः। अत्र सायणाचार्य्यादिभिर्विलसनमोक्षमूलराख्यादिभिश्चैतत्सूक्तस्था मन्त्राः सतो बृहती छन्दस्का आयुजो बृहती छन्दस्काश्च छन्दःशास्त्राभिप्रायमविदित्वाऽन्यथा व्याख्याता इति मन्तव्यम्॥ पुनस्ते विद्वांसः कथं कथं संवदन्त इत्युपदिश्यते॥ अब उनतालीसवें सूक्त का आरम्भ है। फिर वे विद्वान् लोग परस्पर किस-किस प्रकार संवाद करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ प्र यदि॒त्था प॑रा॒वतः॑ शो॒चिर्न मान॒मस्य॑थ। कस्य॒ क्रत्वा॑ मरुतः॒ कस्य॒ वर्प॑सा॒ कं या॑थ॒ कं ह॑ धूतयः॥1॥ प्र। यत्। इ॒त्था। प॒रा॒ऽवतः॑। शो॒चिः। न। मान॑म्। अस्य॑थ। कस्य॑। क्रत्वा॑। म॒रु॒तः॒। कस्य॑। वर्प॑सा। कम्। या॒थ॒। कम्। ह॒। धू॒त॒यः॒॥1॥ पदार्थः—(प्र) प्रकृष्टार्थे (यत्) ये (इत्था) अस्माद्धेतोः (परावतः) दूरात् (शोचिः) सूर्यज्योतिः पृथिव्याम् (न) इव (मानम्) यत्परिमाणम् (अस्यथ) प्रक्षिपत (कस्य) सुखस्वरूपस्य परमात्मनः (क्रत्वा) क्रतुना कर्मणा ज्ञानेन वा। अत्र जसादिषु छन्दसि वा वचनम्। (अष्टा॰वा॰7.3.109) इति नादेशाभावः। (मरुतः) विद्वांसः (कस्य) सुखदातुर्भाग्यशालिनः (वर्पसा) रूपेण। वर्प इति रूपनामसु पठितम्। (निघं॰3.7) (कम्) सुखप्रदं देशम् (याथ) प्राप्नुत (कम्) सुखहेतुं पदार्थम् (ह) खलु (धूतयः) ये धून्वन्ति ते। क्तिच् क्तौ च संज्ञायाम्। (अष्टा॰3.3.174) इति क्तिच्॥1॥ अन्वयः—हे मरुतो! यूयं यद्ये धूतयो वायव इव शोचिर्न परावतः कस्य मानमस्यथ। इत्था ह कस्य क्रत्वा वर्पसा च कं याथचेति समाधानानि ब्रूत॥1॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। सुखमभीप्सुभिर्विद्वद्भिर्जनैर्यथा सूर्यस्य रश्मयो दूरदेशाद्भूमिं प्राप्य पदार्थान् प्रकाशयन्ति, तथैव सर्वसुखदातुः परमात्मनो भाग्यशालिनः परमविदुषश्च सकाशाद् वायोर्गुणकर्मस्वभावान् याथातथ्यतो विज्ञाय तेष्वेव रमणीयं वायवः कारणमानं कारणस्वरूपेण यान्तीति विजानीयात्॥1॥ पदार्थः—हे (मरुतः) विद्वान् लोगो! आप (यत्) जो (धूतयः) सबको कम्पाने वाले वायु (शोचिर्न) जैसे सूर्य की ज्योति और वायु पृथिवी पर दूर से गिरते हैं, इस प्रकार (परावतः) दूर से (कस्य) किस के (मानम्) परिमाण को (अस्यथ) छोड़ देते (इत्था) इसी हेतु से (कस्य) सुखस्वरूप परमात्मा के (क्रत्वा) कर्म वा ज्ञान और (वर्पसा) रूप के साथ (कम्) सुखदायक देश को (याथ) प्राप्त होते हो, इन प्रश्नों के उत्तर दीजिये॥1॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। सुख की इच्छा करने वाले विद्वान् पुरुषों को चाहिये कि जैसे सूर्य की किरणें दूर देश से भूमि को प्राप्त होकर पदार्थों को प्रकाश करती हैं, वैसे ही अभिमान को दूर से त्याग के सब सुख देने वाले परमात्मा और भाग्यशाली परमविद्वान् के गुण, कर्म, स्वभाव और मार्ग को ठीक-ठीक जान के उन्हीं में रमण करें, ये वायु कारण से आते कारणस्वरूप से स्थित और कारण में लीन भी हो जाते हैं॥1॥ अथ तेभ्य उपदिश्याऽशीर्दत्वा युष्माभिः किं किं साधनीयमित्युपदिश्यते॥ अब ईश्वर इनको उपदेश और आशीर्वाद देकर सब से कहता है कि तुमको क्या-क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ स्थि॒रा वः॑ स॒न्त्वायु॑धा परा॒णुदे॑ वी॒ळू उ॒त प्र॑ति॒ष्कभे॑। यु॒ष्माक॑मस्तु॒ तवि॑षी॒ पनी॑यसी॒ मा मर्त्य॑स्य मा॒यिनः॑॥2॥ स्थि॒रा। वः॒। स॒न्तु॒। आयु॑धा। प॒रा॒ऽनुदे॑। वी॒ळु। उ॒त। प्र॒ति॒ऽस्कभे॑। यु॒ष्माक॑म्। अ॒स्तु॒। तवि॑षी। पनी॑यसी। मा। मर्त्य॑स्य। मा॒यिनः॑॥2॥ पदार्थः—(स्थिरा) स्थिराणि चिरं स्थातुमर्हाणि। अत्र सर्वत्र शेश्छन्दसि इति लोपः। (वः) युष्माकम् (सन्तु) भवन्तु (आयुधा) आयुधान्याग्नेयानि धनुर्बाणभुसुण्डीशतघ्न्यादीन्यस्त्रशस्त्राणि (पराणुदे) परान्नुदन्ति शत्रून् यस्मिन् युद्धे तस्मै। अत्र कृतो बहुलम् इत्यधिकरणे क्विप्। (वीळू) वीडूनि दृढानि बलकारीणि। अत्र ईषा अक्षादित्वात् प्रकृतिभावः। (उत) अप्येव (प्रतिष्कभे) प्रतिष्कम्भते प्रतिबध्नाति शत्रून् येन कर्मणा तस्मै। अत्र सौत्रात् स्कम्भु धातोः पूर्ववत् क्विप्। (युष्माकम्) धार्मिकाणां वीराणाम् (अस्तु) भवतु (तविषी) प्रशस्तबलविद्यायुक्ता सेना। तवेर्णिद्वा। (उणा॰1.49) अनेन टिषच् प्रत्ययो णिद्वा। तविषीति बलनामसु पठितम्। (निघं॰2.9) (पनीयसी) अतिशयेन स्तोतुमर्हा व्यवहारसाधिका (मा) निषेधार्थे (मर्त्यस्य) मनुष्यस्य (मायिनः) कपटधर्माचरणयुक्तस्य। माया कुत्सिता प्रज्ञा विद्यते यस्य तस्य। अत्र निन्दार्थ इनिः। मायेति प्रज्ञानामु पठितम्। (निघं॰3.9)॥2॥ अन्वयः—हे धार्मिकमनुष्या व आयुधा! शत्रूणां पराणुद उत प्रतिष्कभे स्थिरा वीळू सन्तु। युष्माकं तविषी सेना पनीयस्यस्तु मायिनो मर्त्यस्य मा सन्तु॥2॥ भावार्थः—धार्मिका मनुष्या एवेश्वरानुग्रहविजयौ प्राप्नुवन्ति, ईश्वरोऽपि धर्मात्मभ्य एवाशीर्ददाति, नेतरेभ्यः। एतैः प्रशस्तानि शस्त्रास्त्राणि रचयित्वा तत्प्रक्षेपाभ्यासं कृत्वा प्रशस्तां सेनां शिक्षित्वा दुष्टानां शत्रूणां वधनिरोधपराजयान् कृत्वा न्यायेन नित्यं प्रजा रक्ष्या नेदं मायावी प्राप्तुं कर्त्तुं शक्नोति॥2॥ पदार्थः—हे धार्मिक मनुष्यो! (वः) तुम्हारे (आयुधा) आग्नेय आदि अस्त्र और तलवार, धनुष, बाण, भुसुण्डी (बन्दूक), शतघ्नी (तोप) आदि शस्त्र-अस्त्र (पराणुदे) शत्रुओं को व्यथा करने वाले युद्ध (उत) और (प्रतिष्कभे) रोकने, बांधने और मारने रूप कर्मों के लिये (स्थिरा) स्थिर दृढ़ चिरस्थायी (वीळू) दृढ़ बड़े-बड़े उत्तम बलयुक्त (तविषी) प्रशस्त सेना (पनीयसी) अतिशय करके स्तुति करने योग्य वा व्यवहार को सिद्ध करनेवाली (अस्तु) हो और पूर्वोक्त पदार्थ (मायिनः) कपट आदि अधर्माचरणयुक्त (मर्त्यस्य) दुष्ट मनुष्यों के (मा) कभी मत हों॥2॥ भावार्थः—धार्मिक मनुष्य ही परमात्मा के कृपा पात्र होकर सदा विजय को प्राप्त होते हैं, दुष्ट नहीं। परमात्मा भी धार्मिक मनुष्यों ही को आशीर्वाद देता है, पापियों को नहीं। पुण्यात्मा मनुष्यों को उचित है कि उत्तम-उत्तम शस्त्र-अस्त्र रचकर उनके फेंकने का अभ्यास करके सेना को उत्तम शिक्षा देकर शत्रुओं का निरोध वा पराजय करके न्याय से मनुष्यों की निरन्तर रक्षा करनी चाहिये ॥2॥ अथ विद्वन्मनुष्यकृत्यमुपदिश्यते॥ अब अगले मन्त्र में विद्वान् मनुष्यों के कार्य का उपदेश किया है॥ परा॑ ह॒ यत्स्थि॒रं ह॒थ नरो॑ व॒र्तय॑था गु॒रु। वि या॑थन व॒निनः॑ पृथि॒व्या व्याशाः॒ पर्व॑तानाम्॥3॥ परा॑। ह॒। यत्। स्थि॒रम्। ह॒थ। नरः॑। व॒र्तय॑थ। गु॒रु। वि। या॒थ॒न॒। व॒निनः॑। पृ॒थि॒व्याः वि। आशाः॑। पर्व॑तानाम्॥3॥ पदार्थः—(परा) प्रकृष्टार्थे (ह) किल (यत्) ये (स्थिरम्) दृढं बलम् (हथ) भग्नाङ्गाञ्च्छत्रून् कुरुथ (नरः) नेतारो मनुष्याः (वर्तयथ) निष्पादयथ। अत्र अन्येषामपि॰ इति दीर्घः (गुरु) गुरुत्वयुक्तं न्यायाचरणं पृथिव्यादिकं द्रव्यं वा (वि) विविधार्थे (याथन) प्राप्नुथ। अत्र तप्तनप्तन॰ इति थस्य स्थाने थनादेशः। (वनिनः) वनं रश्मिसम्बन्धो विद्यते येषान्ते वायवः। अत्र सम्बन्धार्थ इनिः। (पृथिव्याः) भूगोलस्यान्तरिक्षस्य वा (वि) विशिष्टार्थे (आशाः) दिशः। आशा इति दिङ्नामसु पठितम्। (निघं॰1.6) (पर्वतानाम्) गिरीणां मेघानां वा॥3॥ अन्वयः—हे नरो नायका! यूयं यथा वनिनो वायवो यत्पर्वतानां पृथिव्याश्च व्याशाः सन्तः स्थिरं गुरु हत्वा नयन्ति तथा तत्स्थिरं गुरु बलं सम्पाद्य शत्रून् पराहथ ह किलैतान् विवर्त्तयथ विजयाय वायुवच्छत्रुसेनाः शत्रुपुराणि वा वियाथ॥3॥ भावार्थः—अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा वेगयुक्ता वायवो वृक्षादीन् भञ्जते पृथिव्यादिकं धरन्ति तथा धार्मिका न्यायाधीशा अधर्म्माचरणानि भङ्क्त्वा धर्म्येण न्यायेन प्रजा धरेयुः। सेनापतयश्च महत्सैन्यं धृत्वा शत्रून् हत्वा पृथिव्यां चक्रवर्त्तिराज्यं संसेव्य सर्वासु दिक्षु सत्कीर्त्तिं प्रचारयन्तु यथा सर्वेषां प्राणाः प्रियाः सन्ति, तथैते विनयशीलाभ्यां प्रजासु स्युः॥3॥ पदार्थः—हे (नरः) नीतियुक्त मनुष्यो! तुम जैसे (वनिनः) सम्यक् विभाग और सेवन करने वाले किरण सम्बन्धी वायु अपने बल से (यत्) जिन (पर्वतानाम्) पहाड़ और मेघों (पृथिव्याः) और भूमि को (व्याशाः) चारों दिशाओं में व्यासवत् व्याप्त होकर उस (स्थिरम्) दृढ़ और (गुरु) बड़े-बड़े पदार्थों का धरते और वेग से वृक्षादि को उखाड़ के तोड़ देते हैं, वैसे विजय के लिये शत्रुओं की सेनाओं को (पराहथ) अच्छे प्रकार नष्ट करो और (ह) निश्चय से इन शत्रुओं को (विवर्त्तयथ) तोड़-फोड़, उलट-पलट कर अपनी कीर्त्ति से (आशाः) दिशाओं को (वियाथन) अनेक प्रकार व्याप्त करो॥3॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचक लुप्तोपमालङ्कार है। जैसे वेगयुक्त वायु वृक्षादि को उखाड़ तोड़-झंझोड़ देते और पृथिव्यादि को धरते हैं, वैसे धार्मिक न्यायाधीश अधर्माचारों को रोक के धर्मयुक्त न्याय से प्रजा को धारण करें और सेनापति दृढ़ बल युक्त हो, उत्तम सेना का धारण, शत्रुओं को मार, पृथिवी पर चक्रवर्त्ति राज्य का सेवन कर, सब दिशाओं में अपनी उत्तम कीर्त्ति का प्रचार करें और जैसे प्राण सब में अधिक प्रिय होते हैं, वैसे राजपुरुष प्रजा को प्रिय हों॥3॥ पुनस्ते कीदृशा भवेयुरित्युपदिश्यते॥ फिर वे विद्वान् किस प्रकार के हों, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ न॒हि वः॒ शत्रु॑र्विवि॒दे अधि॒ द्यवि॒ न भूम्यां॑ रिशादसः। यु॒ष्माक॑मस्तु॒ तवि॑षी॒ तना॑ यु॒जा रुद्रा॑सो॒ नू चि॑दा॒धृषे॑॥4॥ न॒हि। वः॒। शत्रुः॑। वि॒वि॒दे। अधि॑। द्यवि॑। न। भूम्या॑म्। रि॒शा॒द॒सः॒। यु॒ष्माक॑म्। अ॒स्तु॒। तवि॑षी। तना॑। यु॒जा। रुद्रा॑सः। नु। चि॒त्। आ॒ऽधृषे॑॥4॥ पदार्थः—(नहि) निषेधार्थे (वः) युष्मान् (शत्रुः) विरोधी (विविदे) विन्देत्। अत्र लिङर्थे लिट्। (अधि) उपरिभावे (द्यवि) प्रकाशे (न) निषेधार्थे (भूम्याम्) पृथिव्याम् (रिशादसः) रिशान् शत्रून् रोगान् वा समन्ताद् दस्यन्त्युपक्षयन्ति ये तत्सम्बुद्धौ (युष्माकम्) मनुष्याणाम् (अस्तु) भवतु (तविषी) प्रशस्तबलयुक्ता सेना (तना) विस्तृता (युजा) युनक्ति यया तया। अत्र कृतो बहुलम् इति करणे क्विप्। (रुद्रासः) ये रोदयन्त्यन्यायकारिणो जनांस्तत्सम्बुद्धौ (नु) क्षिप्रम् (चित्) यदि (आधृषे) समन्ताद् धृष्णुवन्ति यस्मिन् व्यवहारे तस्मै। अत्र पूर्ववत् क्विप्॥4॥ अन्वयः—हे रिशादसो रुद्रासो वीरा! चित् यदि युष्माकमाधृषे तना युजा तविष्यस्तु स्यात्तर्ह्यधि द्यवि न्यायप्रकाशे वो युष्मान् शत्रुर्नु नहि विविदे कदाचिन्न प्राप्नुयान्न भूम्यां भूमिराज्ये कश्चिच्छत्रुरुत्पद्यते॥4॥ भावार्थः—यथा पवना अजातशत्रवः सन्ति तथा मनुष्या विद्याधर्मबलपराक्रमवन्तो न्यायाधीशा भूत्वा सर्वान् प्रशास्य दुष्टाञ्च्छत्रून निवार्याऽदृष्टशत्रवः स्युः॥4॥ पदार्थः—हे (रिशादसः) शत्रुओं के नाशकारक (रुद्रासः) अन्यायकारी मनुष्यों को रुलाने वाले वीर पुरुष! (चित्) जो (युष्माकम्) तुम्हारे (आधृषे) प्रगल्भ होने वाले व्यवहार के लिये (तना) विस्तृत (युजा) बलादि सामग्री युक्त (तविषी) सेना (अस्तु) हो तो (अधिद्यवि) न्याय प्रकाश करने में (वः) तुम लोगों को (शत्रुः) विरोधी शत्रु (नु) शीघ्र (नहि) नहीं (विविदे) प्राप्त हो और (भूम्याम्) भूमि के राज्य में भी तुम्हारा कोई मनुष्य विरोधी उत्पन्न न हो॥4॥ भावार्थः—जैसे पवन आकाश में शत्रु रहित विचरते हैं, वैसे मनुष्य विद्या, धर्म, बल, पराक्रम वाले न्यायधीश हो, सबको शिक्षा दे और दुष्ट शत्रुओं को दण्ड देके, शत्रुओं से रहित होकर धर्म्म में वर्त्तें॥4॥ पुनस्ते कीदृशानि कर्माणि कुर्य्युरित्युपदिश्यते॥ फिर वे कैसे कर्म्म करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ प्र वे॑पयन्ति॒ पर्व॑ता॒न् वि वि॑ञ्चन्ति॒ वन॒स्पती॑न्। प्रो आ॑रत मरुतो दु॒र्मदा॑ इव॒ देवा॑सः॒ सर्व॑या वि॒शा॥5॥18॥ प्र। वे॒प॒य॒न्ति॒। पर्व॑तान्। वि। वि॒ञ्च॒न्ति॒ वन॒स्पती॑न्। प्रो इति। आ॒र॒त॒। म॒रु॒तः॒। दु॒र्मदाः॑ऽइव। देवा॑सः। सर्व॑या। वि॒शा॥5॥ पदार्थः—(प्र) प्रकृष्टार्थे (वेपयन्ति) चालयन्ति (पर्वतान्) मेघान् (वि) विवेकार्थे (विञ्चन्ति) विभञ्जन्ति (वनस्पतीन्) वटाश्वत्थादीन् (प्रो) प्रवेशार्थे (आरत) प्राप्नुत। अत्र लोडर्थे लुङ्। (मरुतः) वायुवद्बलवन्तः (दुर्मदा इव) यथा दुष्टमदा जनाः (देवासः) न्यायाधीशाः सेनापतयः सभासदो विद्वांसः। अत्राज्जसेरसुग् इत्यसुक्। (सर्वया) अखिलया (विशा) प्रजया सह॥5॥ अन्वयः—हे मरुतो देवासो! यूयं यथा वायवो वनस्पतीन् प्रवेपयन्ति पर्वतान् विञ्चन्ति तथा दुर्मदा इव वर्त्तमानानरीन् युद्धेन प्रो आरत सर्वया प्रजया सह सुखेन वर्त्तध्वम्॥5॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा राजधर्मनिष्ठा विद्वांसो दण्डेनोन्मत्तान् दस्यून् वशं नीत्वा धार्मिकीः प्रजाः पालयन्ति तथा यूयमप्येताः पालयत। यथा वायवा भूगोलस्याऽभितो विचरन्ति तथा भवन्तोऽपि विचरन्तु॥5॥ अष्टादशो वर्गः समाप्तः॥18॥ पदार्थः—हे (मरुतः) वायुवत् बलिष्ठ और प्रिय (देवासः) न्यायाधीश सेनापति सभाध्यक्ष विद्वान् लोगो! तुम जैसे वायु (वनस्पतीन्) बड़ और पिप्पल आदि वनस्पतियों को (प्रवेपयन्ति) कम्पाते और जैसे (पर्वतान्) मेघों को (वि विञ्चन्ति) पृथक्-पृथक कर देते हैं, वैसे (दुर्मदा इव) मदोन्मत्तों के समान वर्त्तते हुए शत्रुओं को युद्ध से (प्रो आरत) अच्छे प्रकार प्राप्त हूजिये और (सर्वया) सब (विशा) प्रजा के साथ सुख से वर्त्तिये॥5॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे राजधर्म में वर्त्तने वाले विद्वान् लोग दण्ड से घमण्डी डाकुओं को वश में करके धर्मात्मा प्रजाओं का पालन करते हैं, वैसे तुम भी अपनी प्रजा का पालन करो और जैसे पवन भूगोल के चारों और विचरते हैं, वैसे आप लोग भी सर्वत्र जाओ-आओ॥5॥ यह अठारहवां वर्ग समाप्त हुआ॥18॥ पुनर्मनुष्यैः केन सहैतान्सम्प्रयोज्य कार्याणि साधनीयानीत्युपदिश्यते॥ फिर मनुष्यों को किस के साथ इनको युक्त करके कार्यों को सिद्ध करने चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ उपो॒ रथे॑षु॒ पृष॑तीरयुग्ध्वं॒ प्रष्टि॑र्वहति॒ रोहि॑तः। आ वो॒ यामा॑य पृथि॒वी चि॑दश्रो॒दबी॑भयन्त॒ मानु॑षाः॥6॥ उपो॒ इति॑। रथे॑षु। पृष॑तीः। अ॒यु॒ग्ध्व॒म्। प्रष्टिः॑। व॒ह॒ति॒। रोहि॑तः। आ। वः॒। यामा॑य। पृ॒थि॒वी। चि॒त्। अ॒श्रो॒त्। अबीभ॑यन्त। मानु॑षाः॥6॥ पदार्थः—(उपो) सामीप्ये (रथेषु) स्थलजलान्तरिक्षाणां मध्ये रमणसाधनेषु यानेषु (पृषतीः) पर्षन्ति सिंचन्ति याभिस्ताः शीघ्रगतीः मरुतां धारणवेगादयोऽश्वाः। पृषत्यो मरुतामित्यादिष्टोपयोजननामसु पठितम्। (निघं॰1.15) (अयुग्ध्वम्) सम्प्रयुङ्ध्वम्। अत्र लोडर्थे लुङ्। बहुलं छन्दसि इति विकरणाभावश्च। (प्रष्टिः) पृच्छन्ति ज्ञीप्सन्त्यनेन सः (वहति) प्रापयति (रोहितः) रक्तगुणविशिष्टस्याग्नेर्वेगादिगुणसमूहः। रोहितोऽग्नेरित्यादिष्टोपयोजननामसु पठितम्। (निघं॰1.15)। (चित्) एव (अश्रोत्) शृणोति। अत्र बहुलं छन्दसि इति विकरणाभावः। (अबीभयन्त) भीषयन्ते। अत्र लडर्थे लुङ् (मानुषाः) विद्वांसो जनाः॥6॥ अन्वयः—हे मानुषा! यूयं वो युष्माकं यामाय प्रष्टी रोहितोऽग्निः पृथिवी भूमावन्तरिक्षे गमनाय यान् वहति यस्य शब्दानश्रोदबीभयन्त तेषु रथेषु तं पृषतीश्चायुग्ध्वम्॥6॥ भावार्थः—यदि मनुष्या यानेषु जलाग्निवायुप्रयोगान् कृत्वा तत्र स्थित्वा गमनागमने कुर्युस्तर्हि सुखेनैव सर्वत्र गन्तुमागन्तुं च शक्नुयुः॥6॥ पदार्थः—हे (मानुषाः) विद्वान् लोगो! तुम (वः) अपने (यामाय) स्थानान्तर में जाने के लिये (पृष्टिः) प्रश्नोत्तरादि विद्या व्यवहार से विदित (रोहितः) रक्तगुणयुक्त अग्नि (पृथिवी) स्थल जल अन्तरिक्ष में जिनको (उपो वहति) अच्छे प्रकार चलाता है जिनके शब्दों को (अश्रोत्) सुनते और (अबीभयन्त) भय को प्राप्त होते हैं, उन (रथेषु) रथों में (पृषतीः) वायुओं को (अयुग्ध्वम्) युक्त करो॥6॥ भावार्थः—जो मनुष्य यानों में जल, अग्नि और वायु को युक्त कर, उनमें बैठ, गमनागमन करें तो सुख ही से सर्वत्र जाने-आने को समर्थ हों॥6॥ पुनस्ते कीदृशा भवेयुरित्युपदिश्यते॥ फिर वे कैसे हों, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ आ वो॑ म॒क्षू तना॑य॒ कं रुद्रा॒ अवो॑ वृणीमहे। गन्ता॑ नू॒नं नोऽव॑सा॒ यथा॑ पु॒रेत्था कण्वा॑य बि॒भ्युषे॑॥7॥ आ। वः॒। म॒क्षु। तना॑य। कम्। रुद्राः॑। अवः॑। वृ॒णी॒म॒हे॒। गन्त॑। नू॒नम्। नः॒। अव॑सा। यथा॑। पु॒रा। इ॒त्था। कण्वा॑य। बि॒भ्युषे॑॥7॥ पदार्थः—(आ) समन्तात् (वः) युष्माकम् (मक्षु) शीघ्रम्। ऋचि तुनुघमक्षु॰ इति दीर्घः। (तनाय) यः सर्वस्मै सद्विद्या धर्मोपदेशेन सुखानि तनोति तस्मै। अत्र बाहुलकादौणादिकोऽन् प्रत्ययः। इदं सायणाचार्य्येण पचाद्यजित्यशुद्धं व्याख्यातम्। कुतोऽच् स्वराभावेन ञ्नित्यादिर्नित्यम् इत्याद्युदात्तस्याभिहितत्वात् (कम्) सुखम्। कमिति सुखनामसु पठितम्। (निघं॰3.6) (रुद्राः) दुष्टरोदनकारकाश्चतुश्चत्वारिंशद् वर्षकृतब्रह्मचर्यविद्याः (अवः) अवन्ति येन तद्रक्षणादिकम् (वृणीमहे) स्वीकुर्महे (गन्त) प्राप्नुत। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। तप्तनप्तन॰ इति तबादेशः। (नूनम्) निश्चितार्थे (नः) (अस्मभ्यम्) (अवसा) रक्षणादिना (यथा) येन प्रकारेण (पुरा) पूर्वं पुराकल्पे वा (इत्था) अनेन प्रकारेण (कण्वाय) मेधाविने (बिभ्युषे) भयं प्राप्ताय॥7॥ अन्वयः—हे रुद्रा! यथा वयं वोऽवसा मक्षु नूनं कं वृणीमह इत्था यूयं नोऽवो गन्त यथा चेश्वरो बिभ्युषे तनाय कण्वाय रक्षां विधत्ते तथा यूयं च मिलित्वाऽखिलप्रजायाः पालनं सततं विदध्याम॥7॥ भावार्थः—अ्त्रोपमालङ्कारः। यथा मेधाविनो वाय्वादिद्रव्यगुणसम्प्रयोगेण भयं निवार्य सद्यः सुखिनो भवन्ति, तथाऽस्माभिरप्यनुष्ठेयमिति॥7॥ पदार्थः—हे (रुद्राः) दुष्टों के रोदन कराने वाले 44 वर्ष पर्यन्त अखण्डित ब्रह्मचर्य सेवन से सकल विद्याओं को प्राप्त विद्वान् लोगो! (यथा) जैसे हम लोग (वः) आप लोगों के लिये (अवसा) रक्षादि से (मक्षु) शीघ्र (नूनम्) निश्चित (कम्) सुख को (वृणीमहे) सिद्ध करते हैं (इत्था) ऐसे तुम भी (नः) हमारे वास्ते (अवः) सुख वर्द्धक रक्षादि कर्म (गन्त) किया करो और जैसे ईश्वर (बिभ्युषे) दुष्ट प्राणी वा दुःखों से भयभीत (तनाय) सबको सद्विद्या और धर्म के उपदेश से सुखकारक (कण्वाय) आप्त विद्वान् के अर्थ रक्षा करता है, वैसे तुम और हम मिलके सब प्रजा की रक्षा सदा किया करें॥7॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे मेधावी विद्वान् लोग वायु आदि के द्रव्य और गुणों के योग से भय को निवारण करके तुरन्त सुखी होते हैं, वैसे हम लोगों को भी होना चाहिये॥7॥ पुनः युष्माभिस्तेभ्यः किं साधनीयमित्युपदिश्यते फिर तुम को उन से क्या सिद्ध करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ यु॒ष्मेषि॑तो मरुतो॒ मर्त्ये॑षित॒ आ यो नो॒ अभ्व॒ ईष॑ते। वि तं यु॑योत॒ शव॑सा॒ व्योज॑सा॒ वि यु॒ष्माका॑भिरू॒तिभिः॑॥8॥ यु॒ष्माऽइ॑षितः। म॒रु॒तः॒। मर्त्य॑ऽइषितः। आ। यः। नः॒। अभ्वः॑। ईष॑ते। वि। तम्। यु॒यो॒त॒। शव॑सा। वि। ओज॑सा। वि। यु॒ष्माका॑भिः। ऊ॒तिऽभिः॑॥8॥ पदार्थः—(युष्मेषितः) यो युष्माभिर्जेतुमिषितः सः। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वा इति दकारलोपः। इमं सुगमपक्षं विहाय सायणाचार्येण प्रत्ययलक्षणादिकोलाहलः कृतः (मरुतः) ऋत्विजः। मरुत इति ऋत्विङ्नामसु पठितम्। (निघं॰3.18) (मर्त्येषितः) मर्त्यैः सेनास्थैरितरैश्चेषितो विजयः (आ) समन्तात् यः शत्रुः (नः) अस्मान् (अभ्वः) यो विरोधी मित्रो न भवति सः (ईषते) हिनस्ति (वि) विगतार्थे (तम्) शत्रुम् (युयोत) पृथक् कुरुत। अत्र बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः। तप्तनप्तन॰ इति तबादेशः। (शवसा) बलयुक्त-सैन्येन (वि) विविधार्थे (ओजसा) पराक्रमेण (वि) विशिष्टार्थे (युष्माकाभिः) युष्माभिरनुकम्पिताभिः सेनाभिः (ऊतिभिः) रक्षाप्रीतितृप्त्यवगमप्रवेशयुक्ताभिः॥8॥ अन्वयः—हे मरुतो! यूयं योऽभ्वो युष्मेषितो मर्त्येषितः शत्रुर्नोऽस्मानीषते तं शवसा व्योजसा युष्माकाभिरूतिभिर्वियुयोत॥8॥ भावार्थः—मनुष्यैर्ये स्वार्थिनः परोपकारविरहाः परपीडारता अरयः सन्ति तान् विद्याशिक्षाभ्यां दुष्कर्मभ्यो निवर्त्याऽथवा परमे सेनाबले सम्पाद्य युद्धेन विजित्य निवार्य सर्वहितं सुखं विस्तारणीयम्॥8॥ पदार्थः—हे (मरुतः) विद्वानो! तुम (यः) जो (अभ्वः) विरोधी मित्र भाव रहित (युष्मेषितः) तुम लोगों को जीतने और (मर्त्येषितः) मनुष्यों से विजय की इच्छा करने वाला शत्रु (नः) हम लोगों को (ईषते) मारता है, उसको (शवसा) बलयुक्त सेना वा (व्योजसा) अनेक प्रकार के पराक्रम और (युष्माकाभिः) तुम्हारी कृपापात्र (ऊतिभिः) रक्षा, प्रीति, तृप्ति, ज्ञान आदिकों से युक्त सेनाओं से (वियुयोत) विशेषता से दूर कर दीजिये॥8॥ भावार्थः—मनुष्यों को उचित है कि जो स्वार्थी, परोपकार से रहित, दूसरे को पीड़ा देने में अत्यन्त प्रसन्न शत्रु हैं, उनको विद्या वा शिक्षा के द्वारा खोटे कर्मों से निवृत्त कर वा उत्तम सेना बल को सम्पादन कर, युद्ध से जीत, उनका निवारण करके सब के हित का विस्तार करना चाहिये॥8॥ पुनस्तच्छोधिताः प्रेरिताः किं किं साध्नुवन्तीत्युपदिश्यते॥ फिर उन से शोधे वा प्रेरे हुए वे क्या-क्या करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ असा॑मि॒ हि प्र॑यज्यवः॒ कण्वं॑ द॒द प्र॑चेतसः। असा॑मिभिर्मरुत॒ आ न॑ ऊ॒तिभि॒र्गन्ता॑ वृ॒ष्टिं न वि॒द्युतः॑॥9॥ असा॑मि। हि। प्र॒ऽय॒ज्य॒वः॒। कण्व॑म्। द॒द। प्र॒ऽचे॒त॒सः॒। असा॑मिऽभिः। म॒रु॒तः॒। आ। नः॒। ऊ॒तिऽभिः॑। गन्त॑। वृ॒ष्टिम्। न। वि॒ऽद्युतः॑॥9॥ पदार्थः—(असामि) सम्पूर्णम्। सामीति खण्डवाची। न साम्यसामि (हि) खलु (प्रयज्यवः) प्रकृष्टो यज्यु परोपकाराख्यो यज्ञो येषां राजपुरुषाणां तत्सम्बुद्धौ (कण्वम्) मेधाविनं विद्यार्थिनम् (दद) दत्त। अत्र लोडर्थे लिट्। (प्रचेतसः) प्रकृष्टं चेतो ज्ञानं येषां ते (असामिभिः) क्षयरहिताभिः रीतिभिः। अत्र षै क्षय इत्यस्माद् बाहुलकादौणादिको मि प्रत्ययः। (मरुतः) पूर्णबला ऋत्विजः (आ) समन्तात् (नः) अस्मभ्यम् (ऊतिभिः) रक्षादिभिः (गन्त) गच्छत। अत्र दीर्घः। (वृष्टिम्) वर्षाः (न) इव (विद्युतः) स्तनयित्नवः॥9॥ अन्वयः—हे प्रयज्यवः प्रचेतसो मरुतो! यूयं सामभिरुतिभिर्न विद्युतो वृष्टिं नोऽसामि सुखं सर्वस्मै दद हि किल शत्रुविजयाय कण्वमागन्त॥9॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा मरुतः सूर्यविद्युतश्च वृष्टिं कृत्वा सर्वेषां प्राणिनां सुखाय विविधानि फलपत्रपुष्पदीन्युत्पादयन्ति। तथैव विद्वांसः सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यो वेदविद्यां दत्त्वा सुखानि सम्पादयत्विति॥9॥ पदार्थः—हे (प्रयज्वयः) अच्छे प्रकार परोपकार करने (प्रचेतसः) उत्तम ज्ञानयुक्त (मरुतः) विद्वान् लोगो! तुम (असामिभिः) नाशरहित (ऊतिभिः) रक्षा सेना आदि से (न) जैसे (विद्युतः) सूर्य, बिजुली आदि (वृष्टिम्) वर्षा कर सुखी करते हैं, वैसे (नः) हम लोगों को (असामि) अखण्डित सुख (दद) दीजिये (हि) निश्चय से दुष्ट शत्रुओं को जीतने के वास्ते (कण्वम्) और आप्त विद्वान् के समीप नित्य (आगन्त) अच्छे प्रकार जाया कीजिए॥9॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे पवन, सूर्य, बिजुली आदि वर्षा करके सब प्राणियों के सुख के लिये अनेक प्रकार के फल, पत्र, पुष्प, अन्न आदि को उत्पन्न करते हैं, वैसे विद्वान् लोग भी सब प्राणिमात्र को वेदविद्या देकर उत्तम-उत्तम सुखों को निरन्तर सम्पादन करें॥9॥ पुनस्ते किं कुर्युरित्युपदिश्यते॥ फिर वे क्या करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ असा॒म्योजो॑ बिभृथा सुदान॒वोऽसा॑मि धूतयः॒ शवः॑। ऋ॒षि॒द्विषे॑ मरुतः परिम॒न्यव॒ इषुं॒ न सृ॑जत॒ द्विष॑म्॥10॥19॥ असा॑मि। ओजः॑। बि॒भृ॒थ॒। सु॒ऽदा॒न॒वः॒। असा॑मि। धू॒त॒यः॒। शवः॑। ऋ॒षि॒ऽद्विषे॑। म॒रु॒तः॒। प॒रि॒म॒न्यवे॑। इषु॑म्। न। सृ॒ज॒त॒। द्विष॑म्॥10॥ पदार्थः—(असामि) अखिलम् (ओजः) विद्यापराक्रमम् (बिभृथ) धरत तेन पुष्यत वा। अत्र अन्येषामपि॰ इति दीर्घः। (सुदानवः) शोभनं दानुर्दानं येषां तत्सम्बुद्धौ (असामि) पूर्णम् (धूतयः) ये धून्वन्ति ते (शवः) बलम् (ऋषिद्विषे) वेदवेदविदीश्वरविरोधिने दुष्टाय मनुष्याय (मरुतः) ऋत्विजः (परिमन्यवः) परितः सर्वतो मन्युः क्रोधो येषां वीराणां ते (इषुम्) बाणादिशस्त्रसमूहम् (न) इव (सृजत) प्रक्षिपत (द्विषम्) शत्रुम्॥10॥ अन्वयः—हे धूतयः सुदानवो मरुत ऋत्विजो! यूयं परिमन्यवो द्विषं शत्रुं प्रतीषुं शस्त्रसमूहं प्रक्षिपन्ति नर्षिद्विषेऽसाम्योजोऽसामि शवो बिभृथ ब्रह्मद्विषं शत्रुं प्रति शस्त्राणि सृजत प्रक्षिपत॥10॥ भावार्थः—अत्रोपमालङ्कारः। यथा धार्मिका जातक्रोधाः शूरवीराः शस्त्रप्रहारैः शत्रून् विजित्य निष्कण्टकराज्यं प्राप्य प्रजाः सुखयन्ति। तथैव सर्वे मनुष्या वेदविद्याविद्वदीश्वरद्वेष्टॄन् प्रत्यखिलाभ्यां बलपराक्रमाभ्यां शस्त्राऽस्त्राणि प्रक्षिप्यैतान् विजित्य वेदविद्येश्वरप्रकाशयुक्तं राज्यं निष्पादयन्तु॥10॥ अत्र वायुविद्वद्गुणवर्णनात् पूर्वसूक्तार्थेन सहास्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्। इत्येकोनचत्वारिंशं सूक्तमेकोनविंशो वर्गश्च समाप्तः॥ पदार्थः—हे (धूतयः) दुष्टों को कम्पाने (सुदानवः) उत्तम दान स्वभाव वाले (मरुतः) विद्वान् लोगो! तुम (न) जैसे (परिमन्यवः) सब प्रकार क्रोधयुक्त शूरवीर मनुष्य (द्विषम्) शत्रु के प्रति (इषुम्) बाण आदि शस्त्र समूहों को छोड़ते हैं, वैसे (ऋषिद्विषे) वेद, वेदों को जानने वाले और ईश्वर के विरोधी दुष्ट मनुष्यों के लिये (असामि) अखिल (ओजः) विद्या पराक्रम (असामि) सम्पूर्ण (शवः) बल को (बिभृथ) धारण करो और उस शत्रु के प्रति शस्त्र वा अस्त्रों को (सृजत) छोड़ो॥10॥ भावार्थः—इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे धार्मिक शूरवीर मनुष्य क्रोध को उत्पन्न कर शस्त्रों के प्रहारों से शत्रुओं को जीत निष्कण्टक राज्य को प्राप्त होकर प्रजा को सुखी करते हैं, वैसे ही सब मनुष्य वेद, विद्वान् वा ईश्वर के विरोधियों के प्रति सम्पूर्ण बल पराक्रमों से शस्त्र को छोड़, उनको जीत कर, ईश्वर वेद विद्या और विद्वान् युक्त राज्य का सम्पादन करें॥10॥ इस सूक्त में वायु और विद्वानों के गुण वर्णन करने से पूर्व सूक्तार्थ के साथ इस सूक्त के अर्थ की सङ्गति जाननी चाहिये। यह उनतालीसवां सूक्त और उन्नीसवां वर्ग समाप्त हुआ॥39॥19॥

अथाष्टर्चस्य चत्वारिंशस्य घोरपुत्रः कण्व ऋषिः। ब्रह्मणस्पतिर्देवता। 2,8 निचृदुपरिष्टाद् बृहती छन्दः। 5 पथ्या बृहती छन्दः। मध्यमः स्वरः। 3,7 आर्ची त्रिष्टुप् छन्दः। धैवतः स्वरः। 4,6 शतः पङ्क्तिर्निचृत्पङ्क्तिश्छन्दः। पञ्चमः स्वरः॥ पुनर्मनुष्यैर्वेदविदङ्कथमुपदिशेदित्युपदिश्यते॥ फिर मनुष्यों को उचित है कि वेदविद जनों को कैसे उपदेश करें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ उत्ति॑ष्ठ ब्रह्मणस्पते देव॒यन्त॑स्त्वेमहे। उप॒ प्र य॑न्तु म॒रुतः॑ सु॒दान॑व॒ इन्द्र॑ प्रा॒शूर्भ॑वा॒ सचा॑॥1॥ उत्। ति॒ष्ठ॒। ब्र॒ह्म॒णः॒। प॒ते॒। दे॒व॒ऽयन्तः॑। त्वा॒। ई॒म॒हे॒। उप॑। प्र। य॒न्तु॒। म॒रुतः॑। सुऽ॒दान॑वः। इन्द्र॑। प्रा॒शूः। भ॒व॒। सचा॑॥1॥ पदार्थः—(उत्) उत्कृष्टार्थे (तिष्ठ) (ब्रह्मणः) वेदस्य (पते) स्वामिन् (देवयन्तः) सत्यविद्याः कामयमानाः (त्वा) त्वाम् (ईमहे) जानीमः (उप) सामीप्ये (प्र) प्रतीतार्थे (यन्तु) प्राप्नुवन्तु (मरुतः) आर्त्विजीना विद्वांसः (सुदानवः) शोभनं दानुर्दानं येषां ते (इन्द्र) विद्यादिपरमैश्वर्यप्रद (प्राशूः) यः प्राश्नुते प्रकृष्टतया व्याप्नोति सः (भव) द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (सचा) समवेतेन विज्ञानेन॥1॥ अन्वयः—हे ब्रह्मणस्पत इन्द्र! यथा सचा सह देवयन्तः सुदानवो मरुतो वयं त्वेमहे यथा च सर्वे जना उपप्रयन्तु तथा त्वं प्राशूः सर्वसुखप्रापको भव सर्वस्य हितायोत्तिष्ठ॥1॥ भावार्थः—मनुष्या यत्नतो विद्वत्सङ्गसेवाविद्यायोगधर्मसर्वोपकाराद्युपायैः सर्वविद्याधीशस्य परमेश्वरस्य विज्ञानेन प्राप्तानि सर्वाणि सुखानि प्राप्तव्यानि प्रापयितव्यानि च॥1॥ पदार्थः—हे (ब्रह्मणस्पते) वेद की रक्षा करने वाले (इन्द्र) अखिल विद्यादिपरमैश्वर्ययुक्त विद्वन्! जैसे (सचा) विज्ञान से (देवयन्तः) सत्य विद्याओं की कामना करने (सुदानवः) उत्तम दान स्वभाव वाले (मरुतः) विद्याओं के सिद्धान्तों के प्रचार के अभिलाषी हम लोग (त्वा) आप को (ईमहे) प्राप्त होते और जैसे सब धार्मिक जन (उपप्रयन्तु) समीप आवें, वैसे आप (प्राशूः) सब सुखों के प्राप्त कराने वाले (भव) हूजिये और सब के हितार्थ प्रयत्न कीजिये॥1॥ भावार्थः—इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। सब मनुष्य अति पुरुषार्थ से विद्वानों का संग, उनकी सेवा विद्या, योग, धर्म और सब का उपकार करना आदि उपायों से समग्र विद्याओं के अध्येता, परमात्मा के विज्ञान और प्राप्ति से सब मनुष्यों को प्राप्त हों और इसी से अन्य सबको सुखी करें॥1॥ पुनरेतैः परस्परं कथं वर्त्तितव्यमित्याह॥ फिर ये लोग आपस में कैसे वर्त्तें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ त्वामिद्धि स॑हसस्पुत्र॒ मर्त्य॑ उपब्रू॒ते धने॑ हि॒ते। सुवीर्यं॑ मरुत॒ आ स्वश्व्यं॒ दधी॑त॒ यो व॑ आच॒के॥2॥ त्वाम् इत्। हि। स॒ह॒सः॒। पु॒त्र॒। मर्त्यः॑। उ॒प॒ऽब्रू॒ते। धने॑। हि॒ते। सु॒ऽवीर्य॑म्। म॒रु॒तः॒। आ। सु॒ऽअश्व्य॑म्। दधी॑त। यः। वः॒। आ॒ऽच॒के॥2॥ पदार्थः—(त्वाम्) (इत्) एव (हि) खलु (सहसः) शरीरात्मबलयुक्तस्य विदुषः (पुत्र) (मर्त्यः) मनुष्यः (उपब्रूते) सर्वा विद्यामुपदिशेत् (धने) विद्यादिगुणसमूहे (हिते) सुखसम्पादके (सुवीर्यम्) शोभनं वीर्यं पराक्रमो यस्मिंस्तत् (मरुतः) धीमन्तो जनाः (आ) समन्तात् (स्वश्व्यम्) शोभनेष्वश्वेषु विद्याव्याप्तविषयेषु साधुम् (दधीत) धरत (यः) विद्वान् (वः) युष्मान् (आचके) सर्वतस्सुखैस्तर्प्पयेत्॥2॥ अन्वयः—हे सहसस्पुत्र! यो मर्त्यो विद्वांस्त्वामुपब्रूते हे मरुतो! यूयं यो वो हिते धन आचके तस्मादेव स्वश्व्यं वीर्यं यूयं दधत॥2॥ भावार्थः—मनुष्या अध्ययनाऽध्यापनादिव्यवहारेणैव परस्परमुपकृत्य सुखिनः सन्तु॥2॥ पदार्थः—हे (सहसस्पुत्र) ब्रह्मचर्य और विद्यादि गुणों से शरीर आत्मा के पूर्ण बलयुक्त के पुत्र! (यः) जो (मर्त्यः) विद्वान् मनुष्य (त्वाम्) तुझ को सब विद्या (उपब्रूते) पढ़ाता हो और (मरुतः) बुद्धिमान् लोगो! आप जो (वः) आप लोगों को (हिते) कल्याणकारक (धने) सत्यविद्यादि धन में (आचके) तृप्त करे (इत्) उसी के लिये (स्वश्व्यम्) उत्तम विद्या विषयों में उत्पन्न (सुवीर्यम्) अत्युत्तम पराक्रम को तुम लोग धारण करो॥2॥ भावार्थः—मनुष्य लोग पढ़ने-पढ़ाने आदि धर्मयुक्त कर्मों ही से एक-दूसरे का उपकार करके सुखी हों॥2॥ पुनस्तैः मिथः कथं वर्तितव्यमित्याह॥ फिर ये लोग अन्योऽन्य कैसे वर्त्तें, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ प्रैतु॒ ब्रह्म॑ण॒स्पतिः॒ प्र दे॒व्ये॑तु सू॒नृता॑। अच्छा॑ वी॒रं नर्यं॑ प॒ङ्क्तिरा॑धसं दे॒वा य॒ज्ञं न॑यन्तु नः॥3॥ प्र। ए॒तु॒। ब्रह्म॑णः। पतिः॑। प्र। दे॒वी। ए॒तु॒। सू॒नृता॑। अच्छ॑। वी॒रम्। नर्य॑म्। प॒ङ्क्तिऽरा॑धसम्। दे॒वाः। य॒ज्ञम्। न॒य॒न्तु॒। नः॒॥3॥ पदार्थः—(प्र) प्रकृष्टार्थे (एतु) प्राप्नोतु (ब्रह्मणः) चतुर्वेदविदः (पतिः) पालयिता (प्र) प्रतीतार्थे (देवी) सर्वशास्त्रबोधेन देदीप्यमाना (एतु) प्राप्नोतु (सूनृता) प्रियसत्याचरणलक्षणवाणीयुक्ता (अच्छ) शुद्धार्थे। अत्र निपातस्य च (अष्टा॰6.3.136) इति दीर्घः। (वीरम्) पूर्णशरीरात्मबलप्रदम्। (नर्यम्) नरेषु साधुं हितकारिणम् (पङ्क्तिराधसम्) यः पङ्क्तीर्धर्मात्मवीरमनुष्यसमूहान् राध्नोति यद्वा पङ्क्त्यर्थं राधोऽन्नं यस्य तम् (देवाः) विद्वांसः (यज्ञम्) पठनपाठनश्रवणोपदेशाख्यम् (नयन्तु) प्रापयन्तु (नः) अस्मान्॥3॥ अन्वयः—हे विद्वन्! ब्रह्मणः पतिर्भवान् यं पङ्क्तिराधसं नर्यमच्छा वीरं सुखप्रापकं यज्ञं प्रैतु। हे विदुषि! सूनृता देवी सती भवत्यप्येतं प्रैतु तं नो देवाः प्रणयन्तु॥3॥ भावार्थः—सर्वैर्मनुष्यैरिदं कर्त्तव्यमाकांक्षितव्यं च यतो विद्यावृद्धिः स्यादिति॥3॥ पदार्थः—हे विद्वान्! (ब्रह्मणः) वेदों का (पतिः) प्रचार करने वाले! आप जिस (पङ्क्तिराधसम्) धर्मात्मा और वीर पुरुषों को सिद्धकारक (अच्छावीरम्) शुद्ध पूर्ण शरीर आत्मबलयुक्त वीरों की प्राप्ति के हेतु (यज्ञम्) पठन-पाठन, श्रवण आदि क्रियारूप यज्ञ को (प्रैतु) प्राप्त होते और हे विद्यायुक्त स्त्री! (सूनृता) उस वेदवाणी की शिक्षा सहित (देवी) सब विद्या सुशीलता से प्रकाशमान होकर आप भी जिस यज्ञ को प्राप्त हो, उस यज्ञ को (देवाः) विद्वान् लोग (नः) हम लोगों को (प्रणयन्तु) प्राप्त करावें॥3॥ भावार्थः—सब मनुष्यों को ऐसी इच्छा करनी चाहिये कि जिससे विद्या की वृद्धि होती जाये॥3॥ विद्वद्भिरितरैर्मनुष्यैश्च परस्परं किं कर्त्तव्यमित्युपदिश्यते॥ विद्वान् और अन्य मनुष्यों को एक दूसरे के साथ क्या करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ यो वा॒घते॒ ददा॑ति सू॒नरं॒ वसु॒ स ध॑त्ते॒ अक्षि॑ति॒ श्रवः॑। तस्मा॒ इळां॑ सु॒वीरा॒मा य॑जामहे सु॒प्रतू॑र्तिमने॒हस॑म्॥4॥ यः। वा॒घते॑। ददा॑ति। सू॒नर॑म्। वसु॑। सः। ध॒त्ते॒। अक्षि॑ति। श्रवः॑। तस्मै॑। इळा॑म्। सु॒ऽवीरा॑म्। आ। य॒जा॒म॒हे॒। सु॒ऽप्रतू॑र्तिम्। अ॒ने॒हस॑म्॥4॥ पदार्थः—(यः) मनुष्यः (वाघते) ऋत्विजे (ददाति) प्रयच्छति (सूनरम्) शोभना नरा यस्मात्तत् (वसु) धनम्। वस्विति धननामसु पठितम्। (निघं॰2.10) (सः) मनुष्यः (धत्ते) धरति (अक्षिति) अविद्यमानाक्षितिः क्षयो यस्य तत् (श्रवः) शृण्वन्ति सर्वा विद्या येनान्नेन तत् (तस्मै) मनुष्याय (इडाम्) पृथिवीं वाणीं वा (सुवीराम्) शोभना वीरा यस्यां ताम् (आ) समन्तात् (यजामहे) प्राप्नुयाम् (सुप्रतूर्त्तिम्) सुष्ठु प्रकृष्टा तूर्त्तिस्त्वरिता प्राप्तिर्यया ताम् (अनेहसम्) हिंसितुमनर्हां रक्षितुं योग्याम्॥4॥ अन्वयः—यो मनुष्यो वाघते सूनरं वसु ददाति यामनेहसं सुप्रतूर्त्तिं सुवीरामिडां वयमायजामहे तेन तया च सोऽक्षिति श्रवो धत्ते॥4॥ भावार्थः—यो मनुष्यः शरीरवाङ्मनोभिर्विदुषः सेवते स एवाक्षयां विद्यां प्राप्य पृथिवीराज्यं भुक्त्वा मुक्तिमाप्नोति। ये वाग्विद्यां प्राप्नुवन्ति ते विद्वांसोऽन्यान् विदुषः कर्त्तुं शक्नुवन्ति नेतरे॥4॥ पदार्थः—(यः) जो मनुष्य (वाघते) विद्वान् के लिये (सूनरम्) जिससे उत्तम मनुष्य हों उस (वसु) धन को (ददाति) देता है और जिस (अनेहसम्) हिंसा के अयोग्य (सुप्रतूर्त्तिम्) उत्तमता से शीघ्र प्राप्ति कराने (सुवीराम्) जिससे उत्तम शूरवीर प्राप्त हों (इडाम्) पृथिवी वा वाणी को हम लोग (आयजामहे) अच्छे प्रकार प्राप्त होते हैं, उससे (सः) वह पुरुष (अक्षिति) जो कभी क्षीणता को न प्राप्त हो उस (श्रवः) धन और विद्या के श्रवण को (धत्ते) धारण करता है॥4॥ भावार्थः—जो मनुष्य शरीर, वाणी, मन और धन से विद्वानों का सेवन करता है, वही अक्षय विद्या को प्राप्त हो और पृथिवी के राज्य को भोग कर मुक्ति को प्राप्त होता है। जो पुरुष वाणी, विद्या को प्राप्त होते हैं, वे विद्वान् दूसरे को भी पण्डित कर सकते हैं, आलसी अविद्वान् पुरुष नहीं॥4॥ अथेश्वरः कीदृश इत्युपदिश्यते। अब ईश्वर कैसा है, उसका उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ प्र नू॒नं ब्रह्म॑ण॒स्पति॒र्मन्त्रं॑ वदत्यु॒क्थ्य॑म्। यस्मि॒न्निन्द्रो॒ वरु॑णो मि॒त्रो अ॑र्य॒मा दे॒वा ओकां॑सि चक्रि॒रे॥5॥20॥ प्र। नू॒नम्। ब्रह्म॑णः। पतिः॑। मन्त्र॑म्। व॒द॒ति॒। उ॒क्थ्य॑म्। यस्मि॑न्। इन्द्रः॑। वरु॑णः। मि॒त्रः। अ॒र्य॒मा। दे॒वाः। ओकां॑सि। च॒क्रि॒रे॥5॥ पदार्थः—(प्र) (नूनम्) निश्चये (ब्रह्मणः) बृहतो जगतो वेदस्य वा (पतिः) न्यायाधीशः स्वामी (मन्त्रम्) वेदस्थमन्त्रसमूहम् (वदति) उपदिशति (उक्थ्यम्) वक्तुं श्रोतुं योग्येषु ऋग्वेदादिषु भवम् (यस्मिन्) जगदीश्वरे (इन्द्रः) विद्युत् (वरुणः) चन्द्रसमुद्रतारकादिसमूहः (मित्रः) प्राणः (अर्य्यमा) वायुः (देवाः) पृथिव्यादयो लोका विद्वांसो वा (ओकांसि) गृहाणि (चक्रिरे) कृतवन्तः सन्ति॥5॥ अन्वयः—यो ब्रह्मणस्पतिरीश्वरो नूनमुक्थ्यं मन्त्रं प्रवदति यस्मिन्निन्द्रो वरुणो मित्रो अर्य्यमा देवाश्चौकांसि चक्रिरे तमेव वयं यजामहे॥5॥ भावार्थः—हे मनुष्या! येनेश्वरेण वेदा उपदिष्टा यः सर्वजगदभिव्याप्य स्थितोऽस्ति, यस्मिन् सर्वे पृथिव्यादयो लोकास्तिष्ठन्ति, मुक्तिसमये विद्वांसश्च निवसन्ति, स एव सर्वैर्मनुष्यैरुपास्योऽस्ति, न चास्माद्भिन्नोऽन्यः॥5॥ पदार्थः—जो (ब्रह्मणस्पतिः) बड़े भारी जगत् और वेदों का पति स्वामी न्यायाधीश ईश्वर (नूनम्) निश्चय करके (उक्थ्यम्) कहने-सुनने योग्य वेदवचनों में होने वाले (मन्त्रम्) वेदमन्त्र समूह का (प्रवदति) उपदेश करता है वा (यस्मिन्) जिस जगदीश्वर में (इन्द्रः) बिजुली (वरुणः) समुद्र, चन्द्र, तारे आदि लोकान्तर (मित्रः) प्राण (अर्यमा) वायु और (देवाः) पृथिवी आदि लोक और विद्वान् लोग (ओकांसि) स्थानों को (चक्रिरे) किये हुए हैं, उसी परमेश्वर का हम लोग सत्कार करें॥5॥ भावार्थः—मनुष्यों को उचित है कि जिस ईश्वर ने वेदों का उपदेश किया है, जो सब जगत् में व्याप्त होकर स्थित है, जिसमें सब पृथिवी आदि लोक रहते और मुक्ति समय में विद्वान् लोग निवास करते हैं, उसी परमेश्वर की उपासना करनी चाहिये, इससे भिन्न किसी की नहीं॥5॥ अथ सर्वमनुष्याऽर्था वेदाः सन्तीत्युपदिश्यते॥ अब अगले मन्त्र में सब मनुष्यों के लिये वेदों के पढ़ने का अधिकार है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ तमिद्वो॑चेमा वि॒दथे॑षु शं॒भुवं॒ मन्त्रं॑ देवा अने॒हस॑म्। इ॒मां च॒ वाचं॑ प्रति॒हर्य॑था नरो॒ विश्वेद्वा॒मा वो॑ अश्नवत्॥6॥ तम्। इत्। वो॒चे॒म॒। वि॒दथे॑षु। श॒म्ऽभुव॑म्। मन्त्र॑म्। दे॒वाः॒। अ॒ने॒हस॑म्। इ॒माम्। च॒। वाच॑म्। प्र॒ति॒ऽहर्य॑थ। न॒रः॒। विश्वा॑। इत्। वा॒मा। वः॒। अ॒श्न॒व॒त्॥6॥ पदार्थः—(तम्) वेदम् (इत्) एव (वोचेम) उपदिशेम। अन्येषामपि इति दीर्घः। (विदथेषु) विज्ञानेषु पठनपाठनव्यवहारेषु कर्तव्येषु सत्सु। विदथानि वेदनानि विदथानि प्र चोदयादित्यपि निगमो भवति। (निरु॰6.7) (शंभुवम्) शं कल्याणं यस्मात्तम्। अत्र शम्युपपदे भुवः संज्ञान्तरयोः (अष्टा॰3.2.179) इति क्विप् कृतो बहुलम् इति हेतौ (मन्त्रम्) मन्यन्ते गुप्ताः पदार्थाः परिभाषन्ते येन तम्। मन्त्रा मननात्। (निरु॰7.12) (देवाः) विद्वांसः (अनेहसम्) अहिंसनीयं सर्वदा रक्ष्यं निर्दोषम्। अत्र नञि हन एह च। (उणा॰4.231) इति नञ्पूर्वकस्य हन् धातोः प्रयोगः। (इमाम्) वेदचतुष्टयीम् (च) सत्यविद्यान्वयसमुच्चये (वाचम्) वाणीम् (प्रतिहर्यथ) पुनः पुनर्विजानीथ। अत्र अन्येषामपि इति दीर्घः। (नरः) विद्यानेतारः (विश्वा) सर्वा (इत्) यदि (वामा) प्रशस्ता वाक्। वाम इति प्रशस्यनामसु पठितम्। (निघं॰3.8) (वः) युष्मान् युष्मभ्यं वा (अश्नवत्) प्राप्नुयात्। अयं लेट् प्रयोगो व्यत्ययेन परस्मैपदं च॥6॥ अन्वयः—हे देवा विद्वांसो! वो युष्मभ्यं वयं विदथेषु यमनेहसं मन्त्रं वोचेम तमिद्यूयं विजानीत। हे नरो! यूयमिद्यदीमां वाचं प्रति हर्यथ तर्हि विश्वा सर्वा वामा प्रशस्तेऽयं वाक् वो युष्मानश्नवत् व्याप्नुयात्॥6॥ भावार्थः—विद्वद्भिर्विद्याप्रचाराय सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यो नित्यं सार्थाः साङ्गाः सरहस्याः सस्वरहस्तक्रिया वेदा उपदेष्टव्याः। यदि कश्चित्सुखमिच्छेत्सङ्गेन वेदविद्यां प्राप्नुयात्। नैतया विना कस्यचित्सत्यं सुखं भवति। तस्मादध्यापकैरध्येतृभिश्च प्रयत्नेन सकला वेदा ग्राहयितव्या ग्रहीतव्याश्चेति॥6॥ पदार्थः—हे (देवाः) विद्वानो! (वः) तुम लोगों के लिये हम लोग (विदथेषु) जानने योग्य पढ़ने-पढ़ाने आदि व्यवहारों में जिस (अनेहसम्) अहिंसनीय सर्वदा रक्षणीय दोषरहित (शंभुवम्) कल्याणकारक (मन्त्रम्) पदार्थों को मनन कराने वाले मन्त्र अर्थात् श्रुति समूह को (वोचेम) उपदेश करें। (तम्) उस वेद को (इत्) ही तुम लोग ग्रहण करो (इत्) जो (इमाम्) इस (वाचम्) वेदवाणी को (प्रतिहर्य्यथ) बार-बार जानो तो (विश्वा) सब (वामा) प्रशंसनीय वाणी (वः) तुम लोगों को (अश्नवत्) प्राप्त होवे॥6॥ भावार्थः—विद्वानों को योग्य है कि विद्या के प्रचार के लिये मनुष्यों को निरन्तर अर्थ, अङ्ग, उपाङ्ग, रहस्य, स्वर और हस्तक्रिया सहित वेदों को उपदेश करें और ये लोग अर्थात् मनुष्यमात्र इन विद्वानों से सब वेद विद्या को साक्षात् करें। जो कोई पुरुष सुख चाहे तो वह विद्वानों के संग से विद्या को प्राप्त करे तथा इस विद्या के विना किसी को सत्य सुख नहीं होता, इससे पढ़ने-पढ़ाने वालों को प्रयत्न से सकल विद्याओं को ग्रहण करना वा कराना चाहिये॥6॥ कश्चिदेव विद्वांसं प्राप्य विद्याग्रहणं कर्त्तुं शक्नोतीत्युपदिश्यते॥ कोई ही मनुष्य विद्वान् मनुष्य को प्राप्त होकर विद्या को ग्रहण कर सकता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ को दे॑व॒यन्त॑मश्नव॒ज्जनं॒ को वृ॒क्तब॑र्हिषम्। प्रप्र॑ दा॒श्वान् प॒स्त्या॑भिरस्थितान्त॒र्वाव॒त् क्षयं॑ दधे॥7॥ कः। दे॒व॒ऽयन्त॑म्। अ॒श्न॒व॒त्। जन॑म्। कः। वृ॒क्तऽब॑र्हिषम्। प्रऽप्र॑। दा॒श्वान्। प॒स्त्या॑भिः। अ॒स्थि॒त॒। अ॒न्तः॒ऽवाव॑त्। क्षय॑म्। द॒धे॒॥7॥ पदार्थः—(कः) कश्चिदेव (देवयन्तम्) देवानां कामयितारम् (अश्नवत्) प्राप्नुयात्। लेट् प्रयोगोऽयम्। (जनम्) सकलविद्याऽऽविर्भूतम् (कः) कश्चिदेव (वृक्तबर्हिषम्) सर्वविद्यासु कुशलमृत्विजम् (प्रप्र) प्रत्यर्थे। अत्र प्रसमुपोदः पादपूरणे। (अष्टा॰8.1.6) इति द्वित्वम्। (दाश्वान्) दानशीलः (पस्त्याभिः) पस्त्यानि गृहाणि विद्यन्ते यासु भूमिषु ताभिः। पस्त्यमिति गृहनामसु पठितम्। (निघं॰3.4) ततः अर्शआदिभ्योऽच् (अष्टा॰5.2.127) । (अस्थित) प्रतिष्ठते (अन्तर्वावत्) अन्तर्मध्ये वाति गच्छति सोऽन्तर्वा वायुः स विद्यते यस्मिन् गृहे तत् (क्षयम्) क्षियन्ति निवसन्ति यस्मिँस्तत्। अत्र क्षि निवासगत्योरित्यस्मात् एरच्। (अष्टा॰3.3.56) इत्यच्। भयादीनामिति वक्तव्यम्। (अष्टा॰3.3.56) इति नपुंसकत्वम्। (दधे) धरेत्। (अत्र) लिङर्थे लिट्॥7॥ अन्वयः—को मनुष्या देवयन्तं कश्च वृक्तबर्हिषं जनमश्नवत् प्राप्नुयात् को दाश्वान् प्रास्थित प्रतिष्ठिते को विद्वान् पस्त्याभिरन्तर्वावत् क्षयं गृहं दधे धरेत्॥7॥ भावार्थः—नैव सर्वे मनुष्या विद्याप्रचारकामं विद्वांसं प्राप्नुवन्ति नहि समस्ता दाश्वांसो भूत्वा सर्वर्तु सुखं गृहं धर्तुं शक्नुवन्ति, किन्तु कश्चिदेव भाग्यशाल्येतत्प्राप्तुमर्हतीति॥7॥ पदार्थः—(कः) कौन मनुष्य (देवयन्तम्) विद्वानों की कामना करते और (कः) कौन (वृक्तबर्हिषम्) सब विद्याओं में कुशल सब ऋतुओं में यज्ञ करने वाले (जनम्) सकल विद्याओं में प्रकट हुए मनुष्य को (अश्नवत्) प्राप्त तथा कौन (दाश्वान्) दानशील पुरुष (प्रास्थित) प्रतिष्ठा को प्राप्त होवे और कौन (पस्त्याभिः) उत्तमगृह वाली भूमि में (अन्तर्वावत्) सब के अन्तर्गत चलने वाले वायु से युक्त (क्षयम्) निवास करने योग्य घर को (दधे) धारण करे॥7॥ भावार्थः—सब मनुष्य विद्या प्रचार की कामना वाले उत्तम विद्वान् को नहीं प्राप्त होते और न सब दानशील होकर सब ऋतुओ में सुखरूप घर को धारण कर सकते हैं, किन्तु कोई ही भाग्यशाली विद्वान् मनुष्य इन सबको प्राप्त हो सकता है॥7॥ एतल्लक्षणस्य विदुषः कीदृशं राज्यं भवतीत्युपदिश्यते॥ ऐसे विद्वान् का कैसा राज्य होता है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥ उप॑ क्ष॒त्रं पृ॑ञ्ची॒त हन्ति॒ राज॑भिर्भ॒ये चि॑त्सुक्षि॒तिं द॑धे। नास्य॑ व॒र्ता न त॑रु॒ता म॑हाध॒ने नार्भे॑ अस्ति व॒ज्रिणः॑॥8॥21॥ उप॑। क्ष॒त्रम्। पृ॒ञ्ची॒त। हन्ति॑। राज॑ऽभिः। भ॒ये। चि॒त्। सु॒ऽक्षि॒तिम्। द॒धे॒। न। अ॒स्य॒। व॒र्ता। न। त॒रु॒ता। म॒हा॒ऽध॒ने। न। अर्भे॑। अ॒स्ति॒। व॒ज्रिणः॑॥8॥ पदार्थः—(उप) सामीप्ये (क्षत्रम्) राज्यम् (पृञ्चीत) सम्बध्नीत (हन्ति) नाशयति (राजभिः) राजपूतैः सह (भये) बिभेति यस्मात्तस्मिन् (चित्) अपि (सुक्षितिम्) शोभना क्षितिर्भूमिर्यस्मिन् व्यवहारे तम्। अत्र लोपस्त आत्मनेपदेषु इति त लोपः। (न) निषेधार्थे (अस्य) पूर्वोक्तलक्षणाऽन्वितस्य सर्वसभाध्यक्षस्य (वर्त्ता) विपरिवर्तयिता। अत्र वृणोतेस्तृच् छन्दस्युभयथा इति सार्वधातुकत्वादिडभावः। (न) निषेधार्थे (तरुता) संप्लवनकर्त्ता। अत्र ग्रसित॰ (अष्टा॰7.2.24) इति निपातनम्। (महाधने) पुष्कलधनप्रापके संग्रामे (अर्भे) अल्पे युद्धे (अस्ति) भवति (वज्रिणः) बलिनः। वज्रो वै वीर्यम्। (शत॰ 7.4.2.24)॥8॥ अन्वयः—यः क्षत्रं पृञ्चीत सुक्षितिं दधेऽस्य वज्रिणो राजभिः सङ्गे भये स्वकीयान् जनाञ्च्छत्रुर्न हन्ति महाधने युद्धे वर्त्ता विपरिवर्त्तयिता नास्त्यर्भे युद्धे चिदपि तरुता बलस्योल्लङ्घयिता नास्ति॥8॥ भावार्थः—ये राजपुरुषा महाधनेऽल्पे वा युद्धे शत्रून् विजित्य बध्वा वा निवारयितुं धर्मेण राज्यं पालयितुं शक्नुवन्ति, त इहानन्दं भुक्त्वा प्रेत्यापि महानन्दं भुञ्जते॥8॥ अथैकोनचत्वारिंशत्सूक्तोक्तेन विद्वत्कृत्यार्थेन सह ब्रह्मणस्पत्यादीनामर्थानां सम्बन्धात् पूर्वेण सूक्तार्थेन सहैतदर्थस्य सङ्गतिरस्तीति बोध्यम्। इति चत्वारिंशं सूक्तमेकविंशो वर्गश्च समाप्तः॥ पदार्थः—जो मनुष्य (क्षत्रम्) राज्य को (पृञ्चीत) सम्बन्ध तथा (सुक्षितिम्) उत्तमोत्तम भूमि की प्राप्ति कराने वाले व्यवहार को (दधे) धारण करता है (अस्य) इस सर्व सभाध्यक्ष (वज्रिणः) बली के (राजभिः) रजपूतों के साथ (भये) युद्ध भीति में अपने मनुष्यों को कोई भी शत्रु (न) नहीं (हन्ति) मार सकता (न) (महाधने) नहीं महाधन की प्राप्ति के हेतु बड़े युद्ध में (वर्त्ता) विपरीत वर्त्तनेवाला और (न) इस वीर्य वाले के समीप (अर्भे) छोटे युद्ध में (चित्) भी (तरुता) बल को उल्लङ्घन करने वाला कोई (अस्ति) होता है॥8॥ भावार्थः—जो राजपूत लोग महाधन की प्राप्ति के निमित्त बड़े बुद्ध वा थोड़े युद्ध में शत्रुओं को जीत वा बाँध के निवारण करने और धर्म से प्रजा का पालन करने को समर्थ होते हैं, वे इस संसार में आनन्द को भोग कर परलोक में भी बड़े भारी आनन्द को भोगते हैं॥8॥ अब उनतालीसवें सूक्त में कहे हुए विद्वानों के कार्यरूप अर्थ के साथ ब्रह्मणस्पति आदि शब्दों के अर्थों के सम्बन्ध से पूर्वसूक्त की सङ्गति जाननी चाहिये॥ यह चालीसवां सूक्त और इक्कीसवां वर्ग समाप्त हुआ॥40॥21॥