अलङ्कारसङ्ग्रहः (श्रीमदमृतानन्दयोगिप्रणीतः)

by अमृतानन्दयोगिः

अलङ्कारसङ्ग्रहः (श्रीमदमृतानन्दयोगिप्रणीतः) अमृतानन्दयोगिः

VARA ORIENTAL SERIES No.19 EDITOR PROF.P.V. RAMANUJASAWAMI M.A.

SANKARA SANGRAHA BY AMRTANANDAYOGIN EDITED BY Vidvan Sahitya Sivomani P. BALAKRISHNAMURTI M.A. B.O.I. Research Assistant in Telugu SRI VENKATESVARA ORIENTAL INSTITUTE TIRUPATI TIRUPATI YIRUMALAI - TIRUIYTI DEVASTHANAMS PRESS 1950 [Price Rs.3-4-0 क्ष्रीबेटेक्ष्वच्यप्रन्थमाला. सं १९ प्रधानसम्पादकः-श्रीपरवस्तु वेङ्कटरामानुजस्वामी, एम्. ए. श्रीमदमृतानन्दयोगिप्रणीतः अलङ्कारसङ्ग्रहः श्रीवेङ्कटेश्वरप्राच्यविद्यापरिशोधनमन्दिरे आन्भ्रशाखायां सहायपरिशोधकेन विद्वान् साहित्यशिरोमणिः एम्. ए; बि. ओ. एल्, इःयुपाधिधारिणा पं. बालकृष्णमूर्तिना सम्पादितः तिरुपति तिरुमल तिरुपति देवस्थानमुद्रणालसे क्षुदितः १९५६

• • • INTRODUCTION

Alankara Sangraha of Amrtanandayogin a work dealing with all the aspects of Rhetoric is now presented to the public for the first time in original Sanskrit. All the manuscript copies of this work available in different places are only fragments of the text containing a few chapters here and there, most of them containing chapters from 1 to 5 or 6 'These manuscript copies are found deposited in various manuscript libraries all over India. t is said that Alankara Sangraha with an English translation was printed at Calcutta in 1887. Late M. Krishnamachariar stated that the above Calcutta publication consisted of only the first five chapters, The ma1scripts bearing the numbers 12794 and R, 2486 of the Government Oriental Manuscripts Library with the title Alankara Sangraha contain five and four chapters respectively. The five chapters of the former and the four of the latter put together make the nine chapters of the text as the first five are from 1 to 5 and the other from 6 to 9. There is a manuscript in the Madras University library containing ten chapters, but certain portions in 9th and 10th are missing in it. The Adyar library manuscripts contain eleven chapters in all but the last one is badly damaged and the matter could not be made out. A manuscript of the Goutami Library of Rajahmandry is said to contain nine. Our Ma1script bearing the number 6280 of the S. V.O. Institute contains eleven chapters. This manuscript appears to contain the matter copied from the manuscripts available at Madras A palm-leaf manuscript copy is also available in our S. V.O. Institute with the No. 6094 and it contains only the first five chapters. The manuscript copy with the No, 6280 of our S.V.O. Institute contains the following chapters.

1.History of classical sanskrit literature by M.Krishnamachariar १, वर्णगाविचारः २. शब्दार्थनिर्णयः ३. रसनिर्णय ४. नेतृभेदविचारः ५. अलङ्कारनिर्णय ६. दोषनिर्णयः ७. सन्ध्यङ्गनिरूपणम् ८. वृत्तिनिरूपणम् ९. रूपकनिरूपणम् १०. नाट्यालङ्कारनिरुपणम् ११ . चाटुप्रबन्धलक्षणम् Works on Alatakāra Sāstra generally deal with the technics of the Kavyas of the Sravya type, the technics being Alankāra, Guna, Dosa, Vrtti, Rasa etc. while Dasarupaka provided the technics of Drama, the Drsya type of kāvya Our author, Amrtanandayogin, observing the eye to be a quicker route to the brain than the ear has furnished information on Dramaturgy along with other topics of rhetoric. He has gathered the subject matter from various sources where they are limited and made the Alankara Sangraha a work of unique nature. Befitting the title Alankara Sangraha represents a concise compendium of all the writings on poetic and dramaturgy down to its times. Alankara Sangraha stands on a par with the standard texes such as Sahitya Darpana and prataparudriya which furnish the technics of both the Sravya and Drsya types but still it contains some more information on the qualities of the Sanskrit Alphabet and ganas of prosody-important factor to be noted by all poets all poets in their compositions. It also furnishes information about the varieties of poets according to their tastes it poetry and Literature. A chapter called Catuprabandha-laksana is also added in the end, 'These Catuprabandhas might have been well appreciated by the Literati of his time, their theme being mainly the praise of patrons of favorite deities. In treating of Dramaturgy, the author deals with the subject in a manner similar to the. Sahitya, Darpana, describing the Uparupaka and Natyalankara. Slight changes in names are seen in certain types of Uparupakas when compared to the Sahitya Darpana. Most of the matter relating to Dramaturgy appears to be drafted from the Dasarupaka nd Natya Sastra. He quotes Kohala the ancient author on Damaturgy-स्थाने प्रहसनस्याथ भाणमप्याह कोहल: and none else. He gives illustrations from Rudrata, Dhananjaya and quotes a verse from Dhvanyaloka, ’यद्वञ्चवनाहेित' etc. and also verses of Dhanika such as 'रतिक्रीडाछूते' etc. Alankara Sangraha gives the names of the Rupakas and Uparupakas and gives the names of dramas containing acts up to ten. “ मारीचवञ्चनं नाम पञ्चाङ्क परिकीर्तितम् । वेणीसंहारसंज्ञं तु षडङ्कं नाटकं मतम् । शाकुन्तलं तु सप्ताङ्कमष्टाङ्कं नलविक्रमम् । देवीपरिणयाख्यानं नवाङ्कं पिरकीर्तितम्॥ बालरामायणं नाम दशाङ्कं परिकीर्तितम् ।"

Page 111 Alankara Sangraha. Similarly for Uparupakas as in Salitya Darpana the names of all except Natika and Sattika are given सप्ताङ्क स्तम्भितरम्भस्त्वष्टाङ्कं मदनरेखा । मेनकानहुषाख्यं स्यान्नवाङ्कं परिकीर्तितम् ॥ प्रकीर्त्यते परं प्राज्ञै पञ्चाङ्क विक्रमोर्यशी । " Page 124 Alankara Sangraha.

Prenkhanam-वालिवधम्

निदर्शनमिह ज्ञेयं क्स्तु वालिवधादिकम्। P.124. Gosti-रैवतमदनिकम्, Bhapika-कामवृत्ता. For Sallapakam our author gives कनकवती- माधवम्, while S. D. gives मायाकापालिकम्. and Kanakavati for Silpakam. Prasthanakam -शृङ्गारतिलकम्; Kāvyam-यावोदयः; Hallisakam-केलिरैवतकम्; Rāsakm-मेनकाद्विजम् while S. D. quotes मेनकाहितम्; Sri Gaditam क्रीडारसातलम्; Lasika-वीणावती , विनायिका also and that it may be included in Durmallika Durmalli -चिन्दुमती; Natyarasakam-विलासवती More than the subject-matter furnished in S.D. Alankara Sangraha gives some elements of Purvaranga and five varieties of gandam, a significant feature, of course the matter being adapted from Natya Sastra and other texts. Alankara Sangraha through small without any discussions on the topics is a fountain of Alankara Sastra in its essentials and furnishes the students a fund of knowledge. The value of the treatise is enhanced by the fact that it quotes numerous verses as illustrations composed by eminent authors, some- times from works such as Maricha Vanchana , Valivadha Udattaraghava, Nalavijaya and Deviparinaya which were in vogue in those times but are no longer extant. It appears from the selection of his example from different texts that the author must have been a versatile scholar, well acquainted with most of the eminent works in his days The Author, his time and works-His date. The author Amrtanandayogin states in the introduction that he wrote the book Alankara Sangraha at the instance of Manva Bhupa. Excepting the praise of this patron Manva, the author has not furnished any further personal details. No- where in the text did be mention his place and parentage, Being a philosopher, which is inferred from the name itself, be might not have furnished his personal details. As for the date of this work Alankara Sangraha , M.Krishnamachariar ha stated in his History of Classical Sanskrit Literature that king Manva Bhupa, son of Bhakti Bhupa, probably lived about 1250 A.D. ). Amrtanandayogin being a contemporary of the king may also be assigned to the same period. King Manva is said to be a devotee of Siva and in some texts the reading says that he is a devotee of Jina.

1. Page 106. lines 18-19 2. Page 119 18-21 Verses 92-109 3. Amrithanandayogin Alankara Sangaraha in 10 chapters is an extensive work writes at the instance King Manva son of Bhagti Bhupati who probably lived about 1290 A.D. ( Page 767.Classical Skt Literature ). 4. जिनपादाप्ऊषट्पद; Page 1.Alankara Sagraha Some other facts prove that he is not later than 1100 A.D.Gaurana the author of Laksana Dipika , otherwise known as Prabandha Dipika a work on Rhetoric in Sanskrit quotes from Alankara Sangraha Gaurana is said to be the son of Ayalumantrin, brother of Potana, the minister of Singabhupala who lived about 1400 A.D. Laksana Dipika is found in two versions in both of which the author’s name is the same; but in one which is known as ’Prabhandha Dipika and Padartha dipika the author states in the introduction that he is son of Ayamaprabhu , brother of Mitaraja, the able minister of Singaya Mādhava of Recharla family; in the other which is known is known as Laksana dipika, he is said to be the son of Ayalumantrin, brother of Potana, the minister, But both may be identical as Mitaraja may be a scribal mistake for Potarāja. So Amrtanandayogin must have flourished before him. Certain portions of a Telugu text on Rhetoric , called Kavyalankaracudamani appear to have been based on the Alankara Sangraha. The former is a book of the early years of the 15th century. Amrtanandayogin, therefore, can be placed anterior to that date. In one of the inscriptions in Nuzvid Taluk of Krishna Dt, the name of a king named Manva Bhupa is found, and is said

! न प्रतापिभयासौख्यमरणक्लेशतकृत् । पवर्ग इत्यलङ्कारसङ्गहे --Descriptive 2 रेचर्लवंशार्णवपूर्णचन्द्रः महाबर्त्यस्सङ्गयमावेन्द्रः ॥ आसीत्तस्महामात्यः स्वमिकार्यधुरंधरः । मितराजइतिख्यातः राजनीतियुगन्धरः ॥ मन्त्रिचूद्धामणेस्तस्य सोदरस्यायमप्रभोः गोरनार्य इति ख्यातः तनयो नयकोविद्रः

पदार्थदीपिका सेयं भार्वत लक्षणदीपिका ।

Page 8808. Descriptive Catalogue, Vol XXII Rhetoric of the Govt.Or. to have flourished about the 18th century. There are no details in the inscription to prove the identity of the two Manva Bhupas. Amrtanandayogin gives verses as illustrations which belong to Dhanika and certain portions of the work dealing with Dramaturgy are identical with Dasarupaka. So he may be placed after Dhauika, Some of his examples are the same as those found in the Kavyaprakasa of the 12th century. It view of the above, Amrtanandayogin may be assigned to 13th century. The name Amrtananda is familiar and is found in other books. There are two others by the same name one, the author of the commentary Yogmihrdayadipa , on Yogimhrdaya a Tantric Text, and the other , the author of Sattrimsat Tatva- Sandoha, a philosophical work. Neither of these has mentioned the Alankara Sangraha or Manva Bhupa for identification. Hence our author Amrtānandayogin may be different from them.

Amrtānandayogin appears to be an Andhra. At the end of each chapter of the text, a verse is added, specially composed in praise of the dedicatee Manva Bhupa. This practice is mostly observed by the poets of Andhradesa in their works. And there are a few texts in Sanskrit such as Prataparudriya which are also by the Andhras.

Our author Amrtānandayogin has stated in the introduc- tory verses that he composed this work at the instance of Manva Bnupa, a devotee of Siva. In some palm leaf manu scripts Manva is said to be जिनपादाब्जषट्पदः, and in others as शिवपादारुञ्जषट्पदः. So some hold that he was a Jain according to the previous reading. Most of the texts have the latter reading. It is stated that king Manva requested the scholar Amrtānandayogin to furnish the world with a complete work, comprising all-the-topics of Rhetoric for the benefit of scholars . Accordingly Amrtanandayogin gathered the necessary and valuable information for various texts on the topics needed to make the work a Sarvlankārasaigraha. Not going into the details and discussious on the topics, be has furnished very valuable information dividing the subject matter into the following eleven chapters. CHAPTER 1 This begins with a few introductory lines to make the make the readers acquainted with the dedicatee Manva Bhupa and his request for the composition of this work Then Amrtānanda deals with the definition of kāvya' which is closer to Mammata's definition, the qualities good and bad of all the letters of the Sanskrit Alphabet, and of all the ganas of Prosody. Works like Chandassra have dealt with such topics but not so thoroughly as was done here. A knowledge of the qualities of the letters a11d ganas is quite essential for a good poet and so richly deserves description in a work of Alamkara Sastra. CHAPTER 2. This deals with the definitions of various types of poets classified under different varieties according to their tastes in Literary Compositions, The author has clas sified them into seven types as १ . रौचिक: २. वाचिकः ३. आर्थः ४, शिल्पिकः ५. मार्दवानुग: ६. विवेकी. ७. भूषणार्थी

'Then he treats of words and their connotation according to the context, thereby explaining the three Vrttis (शब्द तपः) and Saktigrāhakas. This subject has been dealt with in later text like the Kavyaprakasa , Sahitya Darpana and Rasaganga- dhara and in texts prior to his period such as the Vakya- padiya of Bhartrhari. CHAPTER 3. Amrtānanda treats in this chapter of Rasa and Bhāva and their varieties following his predecessors and explains that the Sthāyi Bhāvas develop into Rasas just as butter melts and takes the form of ghee, a very practical example. He has not attached any importance to Rasa and 1. तान्येव (वाक्यानि) कविक्लप्तानि सार्थानि सरसानि च । सालङ्काराणि निर्दोषाण्याहु. काव्वं मनीविणः ॥ has included it in Alankāra like his predecessors Bhāmaha and Dandin. He dealt with all the varieties of Rasa, giving illustrations and admits the theory that Rasa resides or rests in spectators alone (सामाजिकनि:). The former writers on Rasa viewed it to be produced by Nātya and thereby to Dramatic compositions only. Our author following. Rudrata and Rudrabhatta holds that Rasa is produced by other poetic compositions also and quotes the following in support of his view

श्रूयमार्णीभावाघैः काठयेषु रससम्भवः । इयमांन: सदस्यानां नाटकेषु रसोदयः ॥ Page 9 Alankara Sangraha.

Anandavardhana who upholds the Dhvani theory inclu- des Rasa in Dhvani and refutes the theory of Bhamaha and Dhudin. Our author nowhere mentions in the text about Dhvani a predominant factor is poetics, by which it is suggested that he right have survived in the pre-Dhvani period, or if in the Dhvani period, it must be before it had taken a strong footing. CHAPTER: 4. This chapter deals with the types of heroes, heroines and their qualities . Certain portions are taken verbatim from ancient texts for the purpose. While giving examples, our author very often quotes stanzas from Amarukam, wherever possible and from many other works, exhibiting his vast study of various texts of great authors Much of the portion of Dasarupaka has been adopted with slight modifications in this Chapter.

CHAPTER 5 . Our author deals with Ritis and Alankaras in this chapter. Following Vamana Amrtānanda holds that the soul of poetry is Ritis, and explains the ten gunas (श्लेषादयः ) which constitute the four Ritis, Vamana's predecessors have stated only two Ritis while vānama introduced one more, the Panchali. Rudrata introduced Lati and numbered the Ritis as four. Amrtananda admits the view of Rudrata and expresses four Ritis only. Bhoja enumerates six Ritis, adding Avanti and Magadhi , to the four Rudrata. Our author the deals with Alankāras relating to the Kāvyās of the Sravya type. Following Dandin he quotes all the 35 Alankāras and adds 8 more Pratmānalānkāras, namely, प्रत्यक्षानुमानशब्दोपमानार्थापस्यभावासम्भवैतिह्माः. Regarding the text of this chapter, he quoted some definitions and examples from Dandin. He has quoted as examples, stanzas from various texts of eminent poets. CHAPTER 6. This chapter mainly deals with the Dosas. Our author mentions 15 Padadosas, 23 Vākyadosas, and 22 Arthadosas. He has furnished a list of Poetical Conventions and some exceptions to the above dosas in a very simple manner. He has in this chapter, paid keen attention to pointing out the dosas in detail. Visvanatha has given a few more dosas in his Sahitya Darpana. Most of the examples given for these dosas in Kavya Prakasa of Mammata agree with those of our author.

CHAPTER 7. Amrtānanda deals with Dramaturgy in this chapter. There is not much difference in the text of this chapter and that of the Dasarupaka to some extent with slight modifications here and there, giving examples of his own or from texts of other authors. He also quotes some examples form texts now no longer extant, which reveal his scholarship.

CHAPTER 8. This chapter deals with Vrttis such as Kaisiki etc. which are more prominent in dramas as Rasa is better felt in them than in Sravya Kavyas. It is only with such view that Amrtananda included Rasa in Alankāras such as Preyas, Urjasvi, and Rasavat, following the footsteps of Bhamaha and Dandin. In this chapter be mentions the place of each Vrtti the various types of Dramatic compositions. He has copied the matter from Dasarupaka (the latter portion of the second prakasa.)

CHAPTER 9 . Our author deals with the varieties of Dramatic Compositions Rupakas and Uparupakas in this chapter, Bharata in his Natya Sastra mentioned ten types of Rupakas and fourteen types of Uparupakas. Kobala is said to have stated twenty and Sāradātanaya named ten Rupakas and twenty Uparupakas. Visvanatha quoted ten Rupakas and eighteen Uparupakas and Agnipurana specified twenty- seven, while Bhoja acknowledges twenty four. Atmrtānanda mentions twenty-six varieties it all like Dattila who also mentioned the same number. Amrtananda copies Dasarupaka for the definitions of all the ten Rupakas and for the rest he might have sought help from other texts wherefrom Bhava prakasa and Natyadarpana obtained the matter .Some stanzas relating to Purvaranga and its elements, he has copied from Natyasastra of Bharata , with slight verbal changes and has modified them into an easy understandable style.

CHAPTER 10. This chapter deals entirely with Nātyā- lankāras. Whereas Bharata mentioned thirty-Six in the 16th chapter of his Natyasastra, Saradatauaya mentioned the Alankāras as sixty-four out of which only fifty-four were defined. Visvanatha in his Sahityadarpana named only thirty-three. The source wherefrom Amtananda has taken the matter for his Natyalankāras is not known as the defini- tions and examples differ in some respects from other texts CHAPTER 11. This chapter deals with Chātn prabandhas which are otherwise known as Ksudra prabandhas. Here Ksndra does not mean low or mean but 1ittle. Kāvyas, the themes of which are small o: short, mainly devoted to the praise of a King or a deity are meant by the term. The source from which our author has gathered matter is not known. much of the text in this chapter is missing. In this the definition of Udāharana, one of the Ksudra prabadhas is dealt with, and the names of some more belonging to this category were also given. Works like Nagabhupaliyam have a chapter on these Ksudra prabhandhas , : but the treatment appears to be different. 'The present edition of Alakara sangraha is based on the following manuscripts . 1. A transcript found in the Library of the S. V.O Institute, Tirupati, bearing the No. 6280, 2. A palm leaf manuscript in the Library of S. V.O.L . bearing the No. 6094 3. Two transcripts of the Madras Government Oriental Manuscripts Library Most of the readings of the two manuscripts of the Madras Govt. Orienta Manuscripts library have been entered in the transcript of the S. V.O. Institute, bearing the No. 6280, This transcript appears to possess almost all the readings of the various manuscripts available at Madras.

While marking the different reading of the text, the readings of the Palmleaf manuscript are designated as A ,and the other reading are of the transcript 6280.

In editing this work the printed copy of Alankara- sangraha containing the first five chapters published at Calcutta could not be made use of, as it was not available. The Adyar Library commenced its publication through its Journal the Brahma Vidya, just at the time when our book was reaching the end in printing, and as such, we regret very much that we could not make use of it for the preset edition. I take this opportunity to thank the Reader in Sanskrit Sri Manavalli Ramakrishna Kavi M.A. and our esteemed Director Sri P. V. Ramanujaswami, M.A. for helping me by their valuable suggestions, and the Devasthanam authorities for sanctioning the publication of the same.

P.BALAKRISHNAMURTI. विषयाः प्रथमपरिच्छेदे मङ्गलाचरणम् उपोद्धातः काव्यलक्षणम् छन्दोविषयः वर्णफलविचारः गणफलविचारः

द्वितीयपरिच्छेदे कधिः सप्तकविभेदा कवित्वनिदानम् वाक्यार्थविषय शक्तिप्राहकाः (अर्धनिर्णायकः)

तृतीयपरिच्छेदे ज्ञानोदयक्रमः रसस्वरूपम् स्थायीभावा रसभेदाः उत्पत्तिश्च विभावादिभावाः दिभावभेदः अनुभावाः सात्विकभावा. राश्रयः श्रृङ्गारविभावादयः श्रकारद्वैविध्यम् सम्भोगश्रृङ्गारः विप्रलम्भक्ष्लवारः कामदशा:

पृ. प. १ १ " ५

२ ३ ३ ३ " ७ ४

५ १ " ३ " १२ " २० ६ २१

९ १ " ३ " ५ " ७ " १३ " १८ " १९ १० २ " ५ " ११ " १४ " १९ " २० ११ ३

  ५

विषयाः चक्षु:प्रीति मन: सक्तिः सुङ्कम्पः जागरः तनुता विषयद्व्षेः त्रपानाशः मोहः मूर्छा मृतिः हास्यरसविषयाः करुणरसविषय: रौद्ररसविषय वीरसविषय: भयानकरसविषयः बीभत्सरसविषय अद्भुतरसविषयः शान्तरसविषयः रसानां वर्णाः अधिष्ठानदेक्ताश्च रसाद्रसान्तरोत्पत्तिः वैरिसाः चतुर्थपरिच्छेदे नेतृसाधारणगुणाः नेतृभेदाः धीरोदात्तः धोरललितः धीरोशान्तः धीरोद्धतः क्ष्टङ्गानायकाः पृ. प. ११ ९ " १४ " १९ १२ ३ " ८ " १३ " २८ १४ १४ २५ १० १६ ३ १७ ११ १७ ११ " ११ " २२ १९ ८ " १० २० १ " ६ " ८ " १२ " १६ २१ ३ " ९ २ विषयाः दक्षिणः शठः षृष्ठः अनुकूलः नेतृसहायकाः पीठमर्दः घिटः विदूषकः सात्विका नायकगुणाः शोभा घोलासः भाधुर्यम् गाम्मीर्यम् स्थैर्यम् तेजः ललितम् औदार्यम् नायिकमेदाः अन्या कन्या घ्राधारणा स्वीयभेदाः मध्या प्रगम्भा मध्यमेदाः धीरा (मध्य) धीराधीरा (मध्या) अधीरा (मष्या) प्रगस्माभेदाः प्रगम्भधीरा पृ. प. विषयाः २१ १२ | प्रगल्भधीराधीरा " १८ | प्रगल्भा अधीरा २२ ३ | मध्ययाः षड्विधत्वम् " ८ | प्रगल्भाया; षड्विधत्वम् " १४ | अष्टविध नायिकाः " १५| स्वाधीनपतिका " १६ | वासकसजिक " १७ | कलहान्तरिता " १८ | विप्रलब्धा " १९ | प्रोषितभर्तृका २३ १ | विरहोत्कण्ठिता " २ | खण्डिता " ३ | अभिसारिका " ४ | नायिकासहायिन्यः " ५ | नायिकालङ्काराः " ६ | शरीरजालङ्काराः " ७ | सप्तालङ्कतयः (अयक्षजाः) " ८ } स्वाभाविकालङ्काराः " ९ | सत्त्वलक्षणम् " १० | भावः " १५ | हावः " १६ | हेला " १९ | शोभा २४ ३ | कान्तिः " ४ | दीप्तिः " ९ | माधुएयम् " १४ | प्रागल्भ्यम् " २० | औदार्य " २१ | घैर्यम् २५ ३ | लीला " ८ | विलासः " ११ | विच्छितिः " १२ | विभ्रमः

पृ. पः २६ ३ " ८ " १३ " १४ " १९ २७ ३ " ८ " १३ " १८ २८ १ " ६ " ११ " १६ २९ १८ " ३ " ४ " ९ " ११ " १४ " २० " २० ३० ५ " ८ " १३ " १८ ३१ ३ " ८ " ११ " १६ " २१ ३२ ५ " १० " १५ विषयाः किलिकिञ्चितम् मोठृयितम् कुट्टमितम बिब्बोकः ललितम् पञ्चमपरिच्छेदे रीतिः तद्भेदाश्च काव्यगुणाः क्ष्लेषः प्रसादः समता माधुर्यम् सुकुमारता अर्थव्यक्तिः उदारता ओजः कान्ति समाधिः वैदर्भीरीतिः गौडीरीतिः पाञ्चाली रीति: लाटीरीतिः गुणयोजना अर्थानलङ्काराः स्वभावोक्त्तिः उपमा रुपकम् दीपकम् आवृत्तिः आक्षेपः अर्थान्तरन्यास: यतिरेकः पृ प् " १८ ३३ ३ " १६ १४ १ " ६

३५ १ " ३ " ५ " ६ " ७ " ९ " १० " ११ " १२ " १३ " १४ " १५ " १६ " ५ " ११ " १७ " १ " ५ " १३ " २० ३८ ७ " ५ " १३ " २० ३८ ७ ३९ ८ " १४

विषयाः | विभावना | समासोक्तिः | अतिशयोक्तिः | उत्प्रेक्षा | हेतुः | सूक्ष्मः | लेशः (लव:) | क्रमः | प्रेयः | रस्रवत् | पर्यायोक्त्तम् | समाहितम् | उदात्तम् | अपहुति: | क्ष्लिष्टम् | विशेषोक्ति | तुल्ययोगिता | विरोधः | अप्रस्तुतस्तुतिः | ब्याजस्तुति | निदर्शनम् | सहोक्तिः | परिषृति: | आशीः | वक्रोक्तिः | प्रत्यक्षम् तद्वेदौ | सविकल्पकम् | निर्विकल्पकम् | प्रल्यक्षालङ्कारः | अनुमानम्, तद्वेदौ

पृ प ४० १ " ९ " १६ ४१ १ " १० ४२ १ " ६ " १३ ४३ १ " ४ " १२ " १७ " ३ " ७ " १२ " १७ " ९ " १३ " १७ " २१ ४६ ५ " १३ " १९ ४७ १ " ६ " ९ " १३ " २० ४८ ३ " ४ " ५ " ११ विषयाः आगमः उपमानम् उपमानद्वैविध्यम् अर्थापति अभावः अभषभेदाः समभवः ऐतिह्यम्

षटपरिच्छदे श्रुतिकटुत्वादिदोषाः श्रुतिकटुः असमर्थम् च्युतमर्थम् अवाचकम् निरर्थकम् अप्रयुक्त्तम् अक्ष्लीलम्, तद्भेदाः प्राम्यम् नेयार्थम् अनुचितार्थम् सन्दिग्धम् क्लिष्टम् सन्दिग्धम् क्लिष्टम् अविमृष्टविधेयांशम् विरुद्धमतिकृत् अप्रतीतम् पदैकदेशदोषाः क्ष्रुतिकटु निरर्थकम् अक्ष्लीलम् (जुगप्सा) " (अमङ्गलम्) सन्दिग्धम् अदाम्वकम् दाक्यदोदाः

पृ प्

४९ १ " ५ " ६ " १३ " २९ ५० ९ " १५ " २१

५२ २ " ७ " ११ " १५ ४३ २ " ८ " १२ " १६ " १७ ५५ २ " ६ " ११ " १७ ५६ ९ " १० " १५ " २१ ५७ ३ " ९ " १०

विषयाः | प्रतिकूलवर्णम् । उपहृतलुप्त विसर्गम् | विसन्धि | हतषृत्तम् | न्यूनपदम् | अधिकपदम् | कथितपदम् | पतत्प्रर्क्षम् | समाप्तपुनरात्तम् | अर्थान्तरैकवचकम् | अभवन्मतयोगम् | अनभिहितवाच्यम् | अस्थानस्थपदम् | अस्थानस्थसमासम् | सङ्कीर्णम् | गर्भितम् | प्रसिद्धिहतम् । भग्नप्रक्रमम् | अक्रमम् | अमतपदार्थम् | रसच्युतम् | अप्रस्तुतार्थम् | अर्थदोषा | अपुष्टार्थः | कष्टः | व्याहृतः | पुनरुक्तः | दुष्कमः |ग्नाम्यः | सन्दिग्धः | निर्हेतुः | प्रसिद्धि निद्धः | विद्याविरुद्धः

पृ प ५७ १६ " २० ५८ ४ " २२ ५१ २१ " १७ ६० २ " २ " १४ " २० ६१ ६ " १३ " १९ ६२ ४ " १० " १५ " १९ ६३ ४ " १७ " २१ ६४ ६ " १० " १४ " १९ ६५ ४ " १० " १६ " २२ ६६ ४ " ८ " १४ " २० ६७ ४ विषयाः व्यर्थीकृतः सनियमः अनियमः विशेषे अविशेषः अविशेषे विशेषः साकाङ्क्षः उक्तिविरुद्धः त्यक्त्तपुन:खीकृतः सहचरभिन्नम् दोषाणां गुणत्वम् श्रुनिकटु, क्लिष्टासमर्थ नेयार्थाबाचकानां गुणत्वम् निरर्थकस्य गुणत्वम् अक्ष्लीलस्य गुणत्वम् सन्दिग्धस्य गुणत्वम् अप्रतीतस्य गुणत्वम् पुनरुक्त्तस्य गुणत्वम् न्यूनपदस्य गुणत्वम् अधिकपदस्य गुणत्वम् कथितपदस्य गुणत्वम् गर्मितस्य गुणत्वम् प्रसिद्धविरुद्धस्य गुणत्वम् निर्हेतोर्गुणत्वम् कविसमयानि रसदोषा: आभासत्वम् रभावानां खशब्दग्नहणम् कष्टकम्पना अनुभावविभाक्योः व्यक्तिः प्रतिकूलप्रहः दीप्स्यादिविचप्पः पृ. ६७ " ६८ " " " " ६९ " " " ७० " " ७१ " " " " ७२ ७३ " ७४ " " ७६ ७७ " "

  विषयाः
८ सप्तमपरिच्छेदे

१४ नटयप्रशंसा १९ रूपकविषयः १ क्स्तुविषयः ७ बीजाघर्थप्रकृतयः १३ बीजम् १७ बिन्दु २१ पताका ६ (पताकास्थानकम् ) १० प्रकरी १६ कार्यम् । २२

     आरम्भः
४,५,६ प्रयन्नः
 १४ प्राप्त्याशा
१८,२२ नियताप्ति
२ फलागमः
७ सन्धिलक्षणम्
 १० पक्ष्चसन्धिः
 १५ मुखसन्धि
 २० मुखसन्ध्यङ्गानि
 २० उपक्षेपः
६ परिक्रः
१२ परिन्यासः
 १ विलोभनम्
२ युक्तिः
१८ प्राप्ति:
२ समाधानम्
३० विधानम्
१९ परिभावः
३ उद्भदेः
४ भेदः
५ करणम्
 प

पृ प ७८ १ " ७ " ९ " १४ " १६ ७९ ३ " ७ " ९ " २० ८० १ " २ " ३ " ८ " १० " १४ " १७ ६१ २ " ३ " ५ " ७ " १० " १७ " २३ ८२ ४ " १० " १६ " २२ ८३ ४ " ११ " १७ " २१ " २३ विषयाः प्रतिमुखसन्धिः प्रतिमुखन्ध्यङ्गानि विलासः परिसर्पः पिधृतम् क्षमः नर्म नर्मघुति: प्रगमः निरोधः पयुपासनम् पुष्पम् वजम् उपन्यासः वर्णसहरणम् गर्भसन्धिः गर्भसन्ध्यङ्गानि अभूताहरणम् मार्गः रूपम् उदाहरणम् क्रमः सङ्गहः अनुमानम् तोटकम् अधिबलम् तद्वेगः स्रभ्रमः अवमर्शसन्धिः अवभर्शाङ्गानि अपवादः स्रकेटः

पृ. ८४ " " " " ८५ " " " ८६ " " " " ८८ " " " " " ८९ " " " " " ९० " " "

प. | .९ | विद्रव ११ | द्रवः १४ | शक्ति १८ | घुति: २१ | प्रसङ्गः ४ | छलनम् १० | व्यवसायः १३ | निरोधनम् १६ | प्ररोचना ४ | विचलनम् ८ | आदानम् १४ | निर्वहणसन्थिः ३ | निर्वहणाङ्गानि ८ | सन्धि १२ | विबोधः १७ | प्रथनम् १९ | निर्णय

१ | परिभाषणम्
३ | प्रसाद
७ | आनन्दः

१३ | समयः १७ | कृति ६ । उपगुंभनम् १० | पूर्वभावः १४ | संद्दार १७ | प्रशस्तिः २० | अङ्गानां प्रयोजनानि २२ | अर्क्षोपक्षेपकानि ५ | विष्कभ्भः ७ | विष्कम्भद्वैविध्यम् १० | चूलिका १६ | अङ्कास्यम् विषयाः पृ. प. ९० २३ ९१ ६ " १२ " १८ " २९ ९२ १ " ७ " १२ ९३ ७ " १३ " १९ " २३ ९४ २ " ५ " १५ " २१ ९५ ६ " १४ " १६ " १८ १६ ३ " ९ " १५ " १८ " २३ ९७ ६ " १२ " १९ " २१ ९८ १ " २ " ३ विषयाः अङ्कतार: प्रवेशकः श्राव्यक्स्तुत्नविध्यम् सर्वश्राव्यम् अश्रध्यम् नियतश्राव्यम् जनान्तिकम् अपवारितम् आकासभाषितम् वृतिः तद्भेदाश्च भारतीवृत्तिः भारतीवृत्त्यङ्गानि सात्ततीवृत्तिः सात्वत्यङ्गानि संलापकः उत्थापकः सङ्घात्यः परिवर्तकः आरभटीवृत्तिः आरभटथङ्गानि संक्षिप्त सम्फेटः वस्तूत्थाफ्नक्रम् अवपतनम् कैशिकीवृत्तिः कैशिक्यङ्गानि नर्म, तत्रैविध्यम् नर्मस्पन्दः नर्भस्फोटः नर्मगर्भः वृतिनियमः संस्कृतदि पाठपनियमः आमन्त्रणप्रकारः " " " " " " " " " ९९ " " " " " १०० " " " " " १०१ " " " " " १०२ " १०३ " "

  विषयाः

४ | नवमपरिच्छेदे ५ | रूपकस्य मेदाः ८ | उपरूपकाणां मेदाः १० | नाटकस्य प्रथमप्रतिपादने हेतुः १० | रङ्गः ११ | पूर्मरङ्गस्वरूपम् १२ | xxxxxxx १४ । नान्धाः आवश्यकता १५| नन्दीखरूपम् १ । नान्धनन्तरकर्तव्यता ३ | ग्ररोचना ४,५ | आमुखम्। १० | वीथ्यङ्गसंख्या १२ | कथोद्धातः

१ | प्रवृत्तकम्
६ | प्रयोगातिशयः
९ | वीथ्यङ्गानि

१७ | सूत्रधारनिर्गमनम् १९ | नाटकरचनापरिपाटी २० | नाटकादीनां संज्ञा

३ | प्रकरणादिसंज्ञा
५ | नाटिकादीनां संज्ञा
७ | नाटकेतिवृत्तखरूपम्
१३ | नायकस्य रसानुचितं त्याज्यम् 
१७ | अङ्गलक्षणसन्धिविभागाः
१९ | विष्कम्भकादिप्रयोगः 
११ | अङ्कलक्षणम्
१७ | वस्तुविच्छेदननिषेधः
७ | रसतिरोधाननिषेधः
११ । वीरक्ष्टङ्गारयोरन्यतरसाश्रयणम्
१६ । प्रत्यक्षाप्रदर्शनीयानि

विषयाः पृ प

नवमपरिच्छेदे

१०५ १ " ४ " ८ " ९ १०५ १० " १३ " २० १०६ २ " २० १०७ ७ " १२ " १४ " १५ " १६ १०८ ५ " ८ " १७ " २२ १०९ २ " ८ " ९ " १० " ११ " १५ " १९ ११० १ " ६ " ८ ११० १० " ११ विषयाः नायकवक्ष्चसूचननिषेधः आवश्यकं न त्याज्यम् अङ्के पात्रसंख्या; निर्गमश्र नाटके अङ्कसंख्या; निर्गमक्ष्र प्रकरणे वस्तुनायकी प्रकरणनायिका भाणलक्षणम् लास्यङ्गानि गेयपदम् स्थितपाठयम् आसीनम् पुष्यगन्धिका प्रच्छेदक: त्रिगूढम् सैन्धवम् द्विगूढम् उत्तमोतमकम् उक्त्तप्रत्युत्तकम् प्रहसनलक्षणम् शुद्धप्रहसनम् विकृतप्रहसनम् संकीर्णप्रहसनम् प्रहसने रसः डिमलक्षणम् व्यायोगलक्षणम् समवकरलक्षणम् वीथीलक्षणम् वीथ्यङ्गानि पुद्धात्यम् अवलगितम् प्रपव्चः त्रिगतम् कलम् पृ. " " " १११ " " " ११२ " " " ११३ " " " ११४ " " " " " ११५ " " " " " ११६ " ११७ ११८ " " प १७ | वाक्केलि: १७ | अष्विबलम् १९ | गण्डम् १ | गण्डभेदाः ९ | प्रतिहारगण्डः १२ | रहोगण्डः १७ | हर्षगण्डः २ | प्रतिभागण्डः ७ | व्याहतगण्डः १३ | अक्स्यन्दितम् १८ | नालिका ३ | असत्प्रलापः ११ | व्याहारः १७ | मृदघः २२ | उत्सृष्टकाङ्कलक्षणम् ३ | ईहामृगलक्षणम् ९ | नाटिकालक्षणम् १५ | सट्टकम् २१ | त्रोटकम् २२ | प्रेउत्वणम् २,३| गोष्य ३ | भाणिका ४ | संलापकः ७ | प्रस्थानम् १७ | काव्यम् २२ | हल्लीश्कम् १९ | रासकम् १ | क्ष्रीगदितम् १६ लासिका ३ | दुर्मल्की ८ | नाटपरासकम् १६ | उल्काप्यम् विषयाः पृ प् ११८ २० ११९ ५ " १३ " १८ १२० १ " ६ " ९ " १३ " १९ " २२ १२९ ७ " १५ १२२ ३ " ८ " १३ " १८ १२३ ८ " १९ " २३ १२४ ७ " १५ " २१ १२५ २३ १२६ ४ " १० " १६ " २१ १२७ ३ " ९ " १४ " २२ १२८ ४ विषयाः दशमपारेच्छे स्य नाव्यालङ्कारा: सिद्धिः प्राप्तिः विचारः अनुनयः उद्दिष्टम् सक्षिण्यम् प्रसिध्दिः गर्हणम् पश्चातापः स्पृहा क्षिम्ः आक्रन्दः परिहारः नीतिः उत्तेजनम् शोभा अभिमानः संशयः तुल्यतर्कः अक्षमा अध्यवसायः प्रोत्साहनम् साहाय्यम् निवेदनम् अभिज्ञानम्

१२९ १२९ " " १३० " " " " १३९ " " " "

१३२ १३२ " " " १३३ " " " " " १३४ " "

१)

प.| विषयाः पृच्छा २ गुणकीर्तनम् ९ गुणकीर्तनम्

१५ | एकादश परिच्छेदस्य. १९ | चाटुप्रबन्धाः ३ | मुक्तकम् ७ | द्विकम् १४ | त्रिकम् १८| पञ्चकम् २२ | अष्टकम्; गजमाला ४ | नषकम्; रक्षमाला, ७| नामावळी. ११ हन्दुकला १५ | तारावळी. १९ |त्रिशिका १ | पञ्चाशिका ४ | शतकम् ८ | अष्टोत्तरसतम् १२| उदाहरणलक्षणम् १८ ! विभतयधिष्ठात्र्यः १| कल्याणी ४ | उत्फुल्लकवती ७| भोगावली १० | वृत्तगन्धि १५ | गुणावली २० | रगला ४ | चक्रवार्लः ८| त्यागधोषणं १२ चतुर्मद्रम्

पृ प " १३ " २१ १३५ ५ १३६ २ " २ " ३ " ३ " ४ " ४ " ५ " ५ " ७ " ८ " ९ " ९ " १२ १३७ ४ " १७ " १८ १३८ २३ १३९ १८ " २१ " २४ १४० ३ " १२ " १९ जगद्वैचित्र्यजनजागरूकपदद्वयम् । अवियोगरसाभिज्ञमाद्यं मिथुनमाश्रये ॥ १ ॥ 'समुल्लासरसाकारां तत्त्वकैरवकौमुदीम् । नमामि शारदां देवीं नामरूपाधिदेवताम् ॥ २ ॥ उद्दामफलदामुर्वी गुर्वीमुदधिमेखलाम् । भक्तिभूमिपतिः शास्ति शिवपादाब्जषट्पदः ॥ ३ ॥ तस्य पुत्रस्त्यागमहासमुद्रबिरुदाङ्कितः । सोमसूर्यकुलोतंसो महितो मन्मभूपतिः ॥ ४ ॥ स कदाचित्सभामध्ये काव्यालायपकथान्तरे । अपृच्छदमृतानन्दमादरेण कवीश्वरम् ॥ ५ ॥ ‘वर्णशुद्धिं काव्यवृत्तिं रसान् भावानन्तरम् । नेतृभेदानलङ्कारान् दोषानपि च तद्रुणान् ॥ ६ ॥ नाश्रयधर्मान् रूपकोपरूपकाणां भिदा अपि । चाटुप्रबन्धभेदांश्च विक्षिप्तांस्तत्र तत्र तु ॥ ७ ॥ सञ्चित्यैकत्र कथय सौकर्याय सतामिति । मया तप्रार्थितेनेत्थममृतानन्दयोगिना ॥ ८ ॥ 1. अनियोग. 2. तदुष्टास. 3. जिन. 4. पुत्रश्चागमवित्. 5, वर्णरू अलङ्कारसङ्गहः 'तत्रान्तरोदितानर्थान् वाक्यान्येव कचित्कचित् । सञ्चित्य क्रियते सम्यक् सर्वालङ्कारसङ्गहः ॥ ९ ॥ अकारादि क्षकारान्ता वर्णाः स्युः पदतां गताः । पदानि द्विविधानि स्युः सुङ्गिन्तविभेदतः ॥ १० ॥ "सञ्चयांस्तिङ्सुबन्तानां वाक्यान्याहुर्विपश्चितः । तान्येव कविक्लृप्तानि सार्थानि सरसानि च ॥ ११ ॥ सालङ्काराणि निर्दोषाण्याहुः 'काव्यं विर्पाश्चितः । 'पद्यं गद्यं च मिश्रं च त्रिविधं काव्यमुच्यते ॥ १२ ॥ पद्यं तु च्छन्दसा बद्धं गद्यं वाक्यकदम्बकम् । 'पद्यगद्यात्मकं मिश्रं नाटकादिकमुच्यते ॥ १३ ॥ सर्गबन्धं संस्कृतेन' साश्वासं प्राकृतेन तु । तद्भयं च महाकाव्यं सेतुरामायणादिकम् ॥ १४ ॥ गद्य तु गदितं द्वेधा कथा चाख्यायिकेति च । कथा कल्पितवृत्तान्ता सत्यार्थाख्यायिका मता' ॥ १५ ॥ उच्छास लम्बकाध्यायं गद्यते गद्ययोद्वयोः। मिश्रमाद्युपेतं' स्याद्भाषाभिर्बहुभिर्युतम् ॥ १६ ॥ आशीर्नमस्क्रियावस्तुनिर्देशो वाऽपि तन्मुखम् । नगरार्णवशैलर्तुचन्द्रर्कोदयवर्णनैः ॥ १७ ॥ उद्यानसलिलक्रीडामधुपानरोत्सवैः । विप्रलंभैर्विवाहैश्च कुमारोदयवर्णनैः ॥ १८ ॥ 1. तत्व; प्रन्थान्तर, 2. वाक्येनैअष. 3. सष्चयांस्तु. 4. सर्वे, 5.गद्यं परं च . 6. गद्यपद्यात्मकं, 7. तु 8. तु. 9. केति च. 10. स्तकाष्यायाः कष्यन्ते, 11. धङ्कितं. प्रथमः परिच्छेदः मन्त्रघूतमाप्रायणाजिनायकाभ्युदयैरपि । अलङ्कतमसंक्षिप्त रसभावनिरन्तरम् ॥ १९ ॥ चतुर्वर्गफलायतं चतुरोदात्तनायकम् । काव्यं कल्पान्तरस्थायि कल्यतेऽनल्पभूतये ॥ २० ॥ छन्दो थरतमैर्व्याप्तं तथा भजसनैरपि । गुरुणा लधुना व्याप्ता गणास्तलक्षणं यथा ॥ २१ ॥ आदिमध्यावसानेषु यरता यान्ति लाघवम् । भजसा गौरवं यान्ति मनौ तु गुरुलाघवौ ॥ २२ ॥ वर्ण गणं च काव्यस्य मुखे कुर्यात्सुशोभनम् । कर्तृनायकयोस्तेन कल्याणमुपजायते ॥ २३ ॥ अन्यथानिष्टसम्पत्तिरनयोरेव संभवेत् । तद्वर्णानां गणानां च शुद्धिर्ज्ञेया क्रमाद्यथा ॥ २४ ॥ आभ्यां भवति सम्प्रीतिर्मुदीभ्यां धनमूद्वयात् । 'ऋभ्यां लृभ्यामपख्यातिरेचः सुखकरा मताः ॥ २५ ॥ बिन्दुसर्गङ्ज्ञा सन्ति पदादौ न कदाचन । चतुभ्यैः कादिवर्णेभ्यो लक्ष्मीरफ्यशस्तु चात् ॥ २६ ॥ प्रीतिः सौख्यं च छान्मित्रलाभो जाद्भयमृत्युकृत् । झष्टठाभ्यां खेद्दुःखे शोभाशोभकरौ डढौ ॥ २७ ॥ भ्रमणं णासुखं तात्तु थगुध्दं सुखदौ दधौ । नः" प्रतापी भयासौख्यमरणक्लेश दाहकृत् ॥ २८ ॥ 1. कल्पते कल्प 2 . नसै 3 लक्षणा 4. लाघवं 5, तु 6.दनमद्वयात् 7. त्यभ्यां 8.भेददुः खेते; 9. त्नमद्भयात्। 10. कः 11, दान पवर्गे यस्तु लक्ष्मीदो रो दाही व्यसनं लवौ । शः सुखं तनुते षस्तु खेदं सः सुखदायकः ॥ २९ ॥ हो दाहकृद्यसनदो ळ: क्षः सर्वसमृद्धिदः । एवं प्रत्येकतः प्रोक्तं वर्णानां वास्तवं फलम् ॥ ३० ॥ संयोगः सर्वथा त्याज्यो वर्णानां क्षं विना मुखे । शुद्धमप्यन्यसंयुक्तमशुद्धमुपजायते ॥ ३१ ॥ यथा मधु घृतोन्मिश्र विषतामेति वीर्यतः । गणानां तु फलं ज्ञेयं प्रत्येकं प्रोच्यते यथा ॥ ३२ ॥ यो वारिरूपो धनकृत् रोऽमिदहभयंकरः । ऐश्वर्यदो नाभसस्तो भ': सौम्यः सुखदायकः ॥ ३३ ॥ जः सूर्यो रोगदः प्रोक्तः सो वायव्यः सुखप्रदः। शुभदो मेो भूमियो नो गौर्धनकरो मतः ॥ ३४ ॥ देवतावाचका’ शब्दा ये च भद्रादिवाचकाः। ते सर्वे नैव निन्द्यः स्युर्लिपितो गणतोऽपि वा ॥ ३५ ॥ एवं वर्णगणव्याप्तिः समाना गद्यपद्ययोः । संस्कृते प्राकृतादौ च विज्ञेया विबुधोत्तमैः ॥ ३६ ॥ एवं विनिश्चितविनिर्मलवर्णवाक्यैर्हद्यानवद्यरचितैर्नवगद्यपघैः । स्थूतिंप्रयातुभवतो भुवनेषु कीर्ति:कौतूहलेन विदुषां कोमराङ्कमीम ॥३७॥ इत्यमृतानन्द योगीन्द्रविरचितेऽलङ्कारसङ्गहे वर्णगणविचारो नाम प्रथमः परिच्छेदः । 1. ष , 2. भिति ’3. नाशसस्तो; नाशकस्तो . 4.शस्सौख्य;भस्सौम्य 5, क्षयः 6, इति 7. योगिप्रवीर . 4. शस्सौख्य; भस्सौम्य द्वितीयः परिच्छेदः एवं वर्णगणल्याप्तिचिचारणविचक्षणः । कत्रित्वकारकस्तोमस पन्नः कविरुध्यते ॥ १ ॥ रौचिको वाचिकसत्वर्थः शिल्पको मार्दवातुगः । विवेकी भूषणार्थी । कवयः सप्त कीर्तिता ॥ २ ॥ अवापोद्धारकृद्याव वनसो रुचिरात्मनः । रौचिकी वाचिकः बुद्धवगाडम्बरकारकः ॥ ३ ॥ अर्थो ऽभिधेयचितार्थी शिल्पको द्वयचित्रकृत् । शब्दार्थमार्दवापेक्षी कविः स्यान्मार्दवनुगः ॥ ४ ॥ शब्दार्थगुणदोषज्ञो हिाकविमतानुगः । शान्त्रालङ्कारसंस्कारी विवेकी कविपुङ्गवः ॥ ५ ॥ अलङ्करैकनिष्ठो ये भूषणार्थी बुधैर्मतः । शक्तिर्निदानं काव्यस्। कथ्यते काव्यवेदिभिः ॥ ६ ॥ शब्दच्छन्दोऽभिधान् दिशास्त्रलोकावलोकना । 'नैपुण्यं कविशिक्षा :। त्रितयं काव्यकारणम् ॥ ७ ॥ न जातु जायते का यं यां विना कारणैरणि । शब्दच्छन्दोऽभिधान्घै सा शक्तिरभिधीयतं ॥ ८ ॥ जामप्यपहासाय' चल्यते ‘कविसन्ततेः । शब्दच्छन्दोऽभिधानानां न विधिः सङ्ग्रदिह ॥ ९ ॥ तेषां स्वन्परान्यत्र बोद्धव्यं बुद्धिशालिभिः । वाल्यानां कविलृ नामर्थाः प्रोक्ताश्चतुर्विवाः ॥ १० ॥ 1.क्ष्चार्षचित्रको 2.आव पोनxxxxxxxxxxस्मन: ३।तत्परः 4.पक्ष्चि 5. निघ्नो 6. कोद्दिदैः. 7. नैपुणं. 8. प्युपह.प्ताय 9.काभ्य, 10. विघेः मुख्यो लक्ष्यस्तथा गौणो व्यङ्गयश्चेतीह कथ्यते । स मुख्यः कथितः साक्षात्सङ्केतेनाभिधीयते ॥ ११ ॥ जातिक्रियागुणद्रव्यभेदात्सोऽपि चतुर्विधः । गैश्चलो धवलो डित्थ इत्युदाहरणं मतम् ॥ १२ ॥ वाच्यार्थानुपपतौ यस्तत्सम्बन्धी प्रतीयते । xxनंवादन्यो लक्ष्योऽर्थो लक्षणा त्रिधा ॥ १३ ॥ वाच्यार्थस्य परित्यागादन्योऽर्थो यत्र लक्ष्यते । सा जहलक्षणा ज्ञेया गङ्गायां घोष इत्यसौ ॥ १४ ॥ वाच्यार्थस्यापरित्यागान्योऽर्थो यत्र लक्ष्यते । अजह्वल्लक्षणा कुन्ताः प्रविशन्तीति सा मता ॥ १५ ॥ जहती चाप्यजहती स्वार्थे या तूभयत्मिका । सा छत्रिणो व्रजन्तीति तन्नोदाहरणं मतम् ॥ १६ ॥ एकेन च्छत्रिणाऽन्येषां छत्रित्वमिह लक्ष्यते । स गौणो गुणसादृश्यादन्योऽर्थो यः प्रतीयते ॥ १७ ॥ उदाहरणमेतस्य सिंहो माणवको यथा । मुख्यार्थबाधे तद्योगाद्यङ्गयो लक्ष्यस्य यत्फलम् ॥ १८ ॥ नायं मुख्यो न वा लक्ष्यो लक्षणायाः फलं यतः । गङ्गा मुख्यस्तटं लक्ष्यो व्यङ्गयः शीतलतादिकम् ॥ १९ ॥ अनेकवाचकः शब्दो यत्र वाक्ये व्यनक्ति तत् । व्यञ्जनं त्वभिधम्मूलं संयोगादिभिरुच्यते ॥ २० ॥ संयोगो विमयोगक्ष्च साहचर्ये विरोधिता । अर्थः प्रकरणं लिङ्गं शब्दस्यान्यस्य सन्निधिः ॥ २१ ॥ 1. साधनात. 2.शक्यं 3. व्यङ्गयं. द्वितीयः परिव्छेदः सामर्थ्यमौचिती देश: कालो व्यक्तिः स्वरादयः । शब्दार्थxxxxxxस्यान् विशेषस्मृतिहेतवः ॥ २२ ॥ सवज्रो हरिरित्यस्रयोगादिन्द्रः प्रतीयते । अवज्रो हरिरित्स्त्रवियोगादपि वासवः ॥ २३ ॥ साहचर्याद्दाशरथी रामलक्ष्मणयोरिति । रामोऽर्जुनविरोधीति विरोधाद्भार्गवो मतः ॥ २४ ॥ स्थाणुं भज जगद्वन्द्यमित्यर्थेन शिवो मतः । युष्मदर्थे प्रकरणाद्देवो जानाति मामिति ॥ २५ ॥ कन्तुमींनध्वज इति लिङ्गात्कामः प्रतीयते । देवः पुरारिरित्यत्र् शब्दसन्निधितः शिवे ॥ २६ ॥ मत्तः पिको ध्वनत्यत्र सामर्थ्यात्सुरभावृतौ । औचित्यात्पातु वः शम्भुरिति साम्मुल्यमिप्यते ॥ २७ ॥ अत्र देवो राजतीति देशाद्राजाऽक्गम्यते । चित्रभानुर्विभातीति कालेनार्थोऽवसीयते ॥ २८ ॥ रात्रौ चेदनलो ज्ञेयो दिवा चेत्तिम्मदीधितिः । मित्रं विभाति तु सुहृन्मित्रो भातीति भास्करः ॥ २९ ॥ पुंनपुंसकयो'र्व्यक्तया व्यज्येते तौ यथाक्रमम् । स्वरेण व्यक्तिरर्थस्य वेदे काव्येषु न कवित् ॥ ३० ॥ एतावन्मात्रनेत्रे ते चेष्टयाऽर्थो विभाव्यते । अर्थाश्च व्यञ्जकास्तत्र' सहकारितया मताः ॥ ३१ ॥ निलीयमानैर्विहगैर्निमीलद्भिश्च पङ्कजैः । विकसन्त्या च मालत्या गतोऽस्तं ज्ञायते रविः ।। ३२ ।। 1. देशो. 2. राजरीति. 3.न्ह्क्त्तो. 4. स्तस्य क्क्त्ताऽत्र यजमानक्ष्चत्कालो होमस्य गग्यते । विटश्चेदत्र बोद्धव्यो वेश्याभिगमनोद्यम ॥ ३३ ॥ चपले लोचने नालं मनश्चालयितुं मम । इत्यर्थव्यक्तिरेतस्मिन् काका वाक्येऽवस्यते ॥ ३४ ॥ इत्यादि तेषां विस्तारः सङ्गहादिह नोच्यते । दिडमात्रं दर्शितं प्राज्ञैरनुक्तमवगम्यताम् ॥ ३५ ॥ विविधविहितवक्यवृतिभेदैः कविवरक ल्पेतनव्यकाव्यबन्धैः । प्रभवतु भवतः प्रतापभनु परम्निरxxxxxxxङ्क ॥ ३६ ॥ इत्यमृतानन्दयोगी द्रविरचितेऽलङ्कारसङ्कहे शब्दार्थनिर्णयो नाम द्वितीयः परिच्छेदः । 1. म्यक्षोऽत्र, 2. काव्य. 3. समर. तृतीयः परिच्छेदः आत्मनो मनसा योगे मनसस्विन्द्रियैः सह । इन्द्रियाणां तंतदथरिति ज्ञानोदयक्रमः ॥ १ ॥ ज्ञीयमानैर्विभावाघैर्व्यक्तः स्थायी रसः स्मृतः । भावस्तु मनसोवृत्तिभेदः स्थैर्यमुपेयिवान् ॥ २ ॥ रतिर्हासस्तथा शोकः क्रोधोत्साहौ भयं तथा । जुगुप्सlसंयंशमाः स्थायीभावा नैव क्रमात् ॥ ३ ॥ शृङ्गारहास्यकरुणा रौद्रवीरभयानकाः । बीभत्साद्भुतशान्ताख्या रसमैदा नव क्रमात् ॥ ४ ॥ पोष्यमाणा रतिर्भावैः शृङ्गार इति गीयते । एवमेव स्थायिनोऽन्यै रसतां प्राप्नुवन्ति हि ॥ ५ ॥ नवनीतं यथा पाकाद्धतत्वं प्रतिपद्यते । श्रूयमाणैर्विभावाघैः काव्येषु रससंभवः ॥ ६ ॥ दृश्यमानैः संदस्यानां नाटकेषु रसोदयः । विभावा अनुभंअवश्व सत्विका व्यभिचारैिणः ॥ ७ ॥ श्रोतृणां प्रेक्षकाणां च ते संर्वे रसंपोषकः । "आलम्बनत्वेनोपैनंत्वनं द्विविावा मतीः ॥ ८ ॥ विभावाघौर्विशेषेण रसंव्यक्तिस्तु भाव्यते । आलप्बनविभांव सं वभास्वव्य रप्तोदवः ॥ ९ ॥ उद्दीप्येले रसो यैस्ते भावद्रीपना मताः । उत्पन्नो यै रसो भीवैर्भावकरनुभूयते ॥ १० ॥

1. भावोः प्रकीर्तिताः 2. माणरतिः 3. कभ्यते 4. भानुदन्ति 5. xxxxxxxxxxxx द्विविधो मर्तः । 6. उहीच्यत रसै भावैर्वैस्ते 7. पिमोमतः । तेऽनुभावः प्रकीर्त्यन्ते विभावा अङ्गसम्भवाः । सत्त्वं नाम मनोवृतिः सात्त्विकास्तत्समुद्धवाः ॥ ११ ॥ स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चलयौ वैस्वर्यवेपथू। अक्ष्रुवैवण्यैमित्यष्टौ भावाः प्रोक्ता मनीषिभिः ॥ १२ ॥ भावे स्थायिन्यxxxxxx व्यभिचारिणः । उत्पद्यन्ते विलीयन्ते वारिधाविव वीचयः ॥ १३ ॥ निर्वेदम्लानिशङ्काश्रमधृतिजडताहर्षदैन्योग्रचिन्ता त्रासेष्र्यामर्षगर्वस्मृतिमरणमदाः सुप्तिनिद्रावबोधाः । व्रीडापस्मारमोहाः समतिरलसता वेगतर्कावहित्था व्याध्युन्मांदौ विषादोत्सुकचपलयुता त्रिंशदेते त्रयश्च ॥ १४ ॥ नटेषु रसभावानामालोक्यत्वान्न तत्त्वतः । रसः सामाजिकेष्वेव स्वस्वभावरसस्मृतेः ॥ १५ ॥ प्राणिनामपि सर्वेषां लोके स्वाभाविकौ रसः । अन्योन्यालम्बनत्वं स्यात्कान्ताकामुकयो रसे ॥ १६ ॥ उद्दीपनाः स्युः शृङ्गारे चन्द्रिकोपवनादयः । अनुभावाः प्रकीर्यन्ते कटाक्षक्षेपणादयः ॥ १७ ॥ स्तम्भादयः सत्त्विकाः स्युर्दर्शनस्पर्शनादिषु । निर्वेदाद्या यथायोम्यं योज्याः सञ्चारिणोऽपि च ॥ १८ ॥ सम्भोगो विप्रयोगश्च शृङ्गारो द्विविधो मतः । सम्भोगः सन्निकर्षः स्याद्भाषणाघैमिथो यथा ॥ १९ ॥ “ब्रीडाकातरलोचनं विनमितं वक्तूं विशद्वेषथू हस्तौ हल्लकसोदरौ पुलकितौ स्पृष्टौ तवेमौ स्तनौ । 1. त्रयंच, 2. दतत्त्वतः. 3. पुलकिनौ तन्वी तारकिता तनुस्तनुतरैः स्वेदाम्भसां जालकैः भावो भावजराज्यलक्ष्मिविदितो बाह्यैरलं डम्बरैः ॥ " विप्रलम्भो ऽभिलाषेर्ष्याप्रवासाघैरनेकधा । उदाहरणमेतेषामष्टावस्थासु वक्ष्यते ॥ २० ॥ रत्युल्लाससमुद्भता विद्यन्तेऽत्र दशा दश । चक्षुःप्रीतिर्मनस्सक्तिः' सङ्कल्पो जागरस्तथा ॥ २१ ॥ तनुता विषयद्वेषः त्रपानाशस्ततः परम् । मोहो मूर्छा मृतिरिति विज्ञेयाः प्रथमा यथा ॥ २२ ॥ भादरादीक्षणं यञ्च चक्षुःप्रीतिः प्रशस्यते । "सामिप्रफुल्लसरसीरुहकोणनिर्य- न्मत्तद्विरेफमहिलागतिगर्वचोरैः । लज्जालसैर्ललितभावशतैः कटाक्षेः सा त्वामवैक्षत सखी मम मन्वभूप ॥ " सितसक्तिर्मुहुश्चिन्ता प्रतिकृत्यादिभिर्यया ॥ २३ ॥ "त्वां ‘मन्मभूष लिस्वितुं त्रपथासमर्था सा सन्निधौ मम चिरादलिखद्विचिन्त्य । पद्मद्वयं करिकरौ गगनं कवाटं साम्भोरुहं युगयुगं शशिनं ततश्च ॥" मनोरथैः प्रियव्याप्तिः सङ्कल्पः कथितो यथा । "आभीलिताक्षमलकाकुलफालभाग- मास्विन्नगण्डमधरस्फुरणाभिरांमम् । 1. तनुभरैः 2. मनाश्शक्ति. 3. नस्तु विद्वेषः 4. मन्म 5. पद्मा. पाणौ निxxx xx xxxxxx xxxxx xxxx xxxxxx xx ॥ प्रियानवाप्त्या तचिxxxxxxx xx ॥ २४ ॥ " राकाविधोरपि रघेरविशेव्रतोवा सा जागारादपि रघेरविशेव्रतोवा जानाति नान्तxxxxxxxxणजालः दीना निशादिवसयोर्दिननाथवंश ॥ " तदलाभातनोः कामजारेण तवुता यक्षा ।

"भक्त्तेशनन्दन भवद्विवहे मृगाक्षी मन्मक्षितीश मदनज्वरकर्सितङ्गी । लब्धु xxxxx ललितेऽवक्रशं काश्यै निजं कलयते कमनीयमेव ।' अर्थान्तरासहिष्णुत्वं क्यिद्वेषणं यक्षा ॥ २५ ॥ " आलप'सालिनिक स्म निशम्व भीता मुग्धा विलोक्य वदनं मुकुरं 'जहूति । मन्दं न निक्ष्चसिति मन्मथवेदसर्ता कीरेन्दु'मारुत'भयात् "किमु मनरसूप ॥ " मानत्यागस्रपानाशो गौस्गxxxxxx। " मन्दा वहन्ति xxxxxxxxxxः मता नदन्ति xxxxxxx भृङ्गाः

1, मन्व 2. साचिन्तां सान्तस्या जागरो 3. पापात्. 4. भन्यभूप 5.निशाधि 6. लब्धां 7. मौलि 8. जिहति 9.भन्टुं च 10, च 11. मन्मथ 12. बलात मनि जहाति मदxxxxभीता मन्मक्षितीश भजते न मरालयानम् ॥" उन्मादश्चित्तवैकल्यान्मोह इत्युच्यते यथा ॥ २६ ॥ मागम्यतामिति शनैरसुनीय चूतम् । नेत्राम्बु सा त्यजति नेतुमपास्यन्ती कोपेन मन्मनृपते कोमराङ्कभीम ॥" मुहुरिन्द्रियवैकल्यान्मूर्छा ज्ञानक्षयो यथा । “मुग्धा मुहुः पिहितमन्मथबाणपीड़ां मूर्छा सखी मृगयते मम मन्मभूप । अज्ञातवेदनविशेषतया विवेकं नाङ्गीकरोति नयने विनिमीलयन्ती' ॥ " 'क्षणान्तरे प्राणहानिः प्रियालाभान्मृतिर्यथा ॥ २७ ॥ पुण्यं पुरातनमिहास्ति यदि त्वदीय मङ्कं विशङ्कमाधेरोढुमरालकेश्याः । कामो नयेन्न दशमीमियताप्यवस्थां कालेन मन्मनृपते करुणापरक्ताम् ॥ हास एव विभावाघैः पुष्टो हास्यत्वमागतः । विदूषकादिरालम्बो भावो हास्यरसो' यथा ॥ २८ ॥ " सम्मार्जनीसततसङ्गमनारपूतं पणिं पतित्रितकचे बहुतीर्थतेयैः । 1. मुहुर्विहित 2, दण्डां 3.न्ति 4. क्षणान्तर 5. रसे . मन्मस्तकेऽर्पितक्ती मधुपानमत्ता धिक्त्तस्य मानमिह किन्नु विमाननाय ॥ " उद्दीपनविभावाः स्युस्तद्भाषाकारविक्रियः । भावकाक्षिविकासाद्याः अनुभावाः प्रकीर्तिताः ॥ २९ ॥ अश्रुवैवण्र्यवैस्वर्यप्रमुखाः सात्विकाः स्मृताः । अत्र 'हासाश्रुमत्यादिभावाः सञ्चारिणौ मताः ॥ ३० ॥ उत्तमादिविभेदेन त्रिधा हास्यरसो मतः । स्मितं च हसितं चेताक्नुभावाविहोतमे ॥ ३१ ॥ आघं क्किासिगण्डं स्यादीषल्लक्ष्यरदं परम् । मध्यमं स्याद्विहसितं तथोपहसितं परम् ॥ ३२ ॥ मृदुस्वनं स्यात्प्रथमं शिरःकम्पं परं मतम् । अधमे ‘चापहसितं तृथाऽतिहसितं मतम् ॥ ३३ ॥ शिरःकम्पाश्रुमत्पूर्व विक्षिप्ताङ्गं द्वितीयकम् । शोक एव विभावाघैः पुष्टः करुणतां गतः ॥ ३४ ॥ इष्टनाशादनिष्ठाप्तेः करुणोऽपि द्विधा मतः । नष्टो वानिष्टयुक्तो वा बन्धुरालम्बनं यथा ॥ ३५ ॥ " कस्तवाद्य कथमर्पयेत्सुधां नाथ नष्टनयनोऽसि सांप्रतम् । हन्त वीतकरुणो हठात्कथं यष्टिमन्धविधृतां यमोऽहरत् ॥ " 1. मचित्तके 2. वित्तस्यदान 3. हर्षश्रमत्वादि 4. चाष्ट्रहसितं 5. xx 6. xxxx तृतीयः परिच्छेद १५

“ नृपतितनयभृत्यैर्नीयमानो नृशंसैः पथिजनवति' पश्चात्पाशबद्धम्वबाहुः । निशमयत विरागाद्रीयतेऽसौ निहन्तुं कमलजकुलजातः कैरवः कातरात्मा ॥ " उद्वीपनविभावाः स्युः स्वजनाक्रन्दुनादयः । अनुभावास्तु निश्वासविलापरुदितादयः ॥ ३६ ॥ स्तम्भाश्रुपातवैस्वर्यप्रमुखाः सात्त्विकाः ‘स्फुटाः । अत्रापस्मारदीनत्वमरणालस्यसम्भ्रमाः ॥ ३७ ॥ विषादजडतोन्मादचिन्ताद्या व्यभिचारिणः । क्रोध एव विभावाधैः पुष्टो रौद्रत्वमाप्तवान् ॥ ३८ ॥ मात्सर्यादपि च द्वेषाद्रौद्रोऽपि द्विविधो यथा । "आजन्मब्रह्मचारी पृथुलभुजशिलास्तम्भविभ्राजमान- ज्याघातश्रेणिरेखान्तरितवसुमती चक्रजैत्रप्रशस्तिः । वक्षःपीठे घनास्त्रणकिणकठिने संक्षुवानः पृषत्कान् प्राप्तो रxxxxxxxxxxxतुकी जामदम्यः ॥ " " कृतमनुमतं दृष्टं वा यैरिदं गुरुपातकं मनुजपशुभिर्निर्मर्यादैर्भवद्भिरुदायुधैः । नरकरिपुणा सार्थ तेषां सभमकिरीटिना मयमहम्छेxxxxx: करोमि दिशां बलिम् ॥ " आलम्बनविभावौ द्वौ भास्सयेद्वेषगोचरौ ॥ ३९ ॥ उद्दीपनविभावाः स्युस्तद्भाषाचेष्टितादयः । अनुभावा श्रुकुठ्यक्षिरागोष्टस्पन्दनादयः ॥ ४० ॥ 1. जनपति 2. सा 3. मता. 4. क्रोधरसो भवेत्. अxxxxxxxx स्वेदवैवर्ण्त्रवस्वर्यxxxस्वाः सास्विका नताः । ईर्ष्यामर्षोग्रतागर्वमदाद्या म्यभिचारिण्यः ॥ ४१ ॥ उत्साहस्तु विभावाघैः पुष्टो वीररसो भवेत् । दानवीरो दधावीरो युद्धवीरस्लिवा यथा ॥ ४२ ॥ " दिखग्रातङ्गघटविभक्तचतुरस्थाटा मही साध्यते सिद्धा सा च 'वद्वन्त एव हि बयं रोमाञ्चिसाः पश्यत । विप्राय प्रपिपाद्यते किमपरं रामाय तस्मै नमो यस्मादाविरभूत्तदद्भुतमिदं तत्रैव चास्तं गतम् ।।' " सिरामुखैस्पन्दत एव रक्त्त - मद्यावि देहे मम मांसमस्ति । तृप्तिं न पश्याभि तथैव तक्त् किं भक्षणात्त्वं विरतो गरुत्मन् ! ।। " "क्षुद्राः संत्रासमेते विजहत हरयः क्षुण्णशक्रेभ कुन्भाः युष्मद्देहेषु लज्जां दधति परममी सायका निष्पसन्तः । सौमित्रे तिष्ट पात्रं त्वमसि न हि त्वां स्पां नन्वहं मेषनादः किञ्चित्रूभङ्गलीलनिमितजस्वधिं राममन्वेषयभि ॥ " आद्ये सत्पात्रर्मलम्बो द्वितीये दीन उच्यते । वैरी तृतीये विज्ञेमः तन्न तूद्दीपनाः क्रमात् ॥ ४३ ॥ दानस्तुतिदीनघाषन्वाक्यं' रणमेरीस्वनदिवः । अनुभावा: क्रभादस्य प्रसादार्षास्त्रसड्ग्रहाः ॥ ४४ ॥ अत्र ज्ञेया यथायोग्यं xxxxx xxxxx । सञ्चारिणो गर्वहर्षामर्षकृस्यावोऽपिं च ॥ ४५ ॥ 1.तदन्त 2.कथाद्भुतामिदं, 3.किच क्षणारेवं 4.वीरवार्यः भयमेव विभावाचघैर्भयानकरसो यथा । "नीलेन ते नीररुहाक्षि गात्रं चेलेन संछादय चञ्चलाभम् । इतीरयन्त्यद्रिगुहासु लीनाः त्वद्वैरिणो वीक्ष्य तमोविघातम् ॥" आलम्बनविभावाः स्युः शत्रुव्याघ्रोरगादयः ॥ ४६ ॥ उद्दीपनविभावाः स्युरत्र तद्गर्जनादयः । अनुभावास्तु वैवण्यैकम्पस्वेदादयो यथा ॥ ४७ ॥ त एव सात्विका भावास्तत्राष्टौ स्पष्टलक्षणाः । सञ्चारिणो मोहदैन्यत्राससम्भ्रमंणादयः ॥ ४८ ॥ जुगुप्सैव विभावाधैर्याता बीभत्सतां द्विधा । जुगुप्स्यदर्शनादेको वैराग्यादपरो यथा ॥ ४९ ॥ " वङ्गक्षोणिभुजा पराक्रमयुजा निर्वासिता वैरिणः सन्दिष्टाः प्रतिचत्वरं प्रतिमठं ये नृलकापालिकाः । पूयार्द्रव्रणसंस्पृशो व्यपनयन्तः सत्वरं मक्षिका भिक्षाभक्तविकीर्णशाकशकलान्येकत्र सञ्चिन्वते ॥ " " चारशठचोरचेटकविटनटनिष्ठीवनशरावम् । कश्चुम्बति कुलपुस्रो वेश्याधरपल्लवं मधुरमपि ॥ " आलम्बनविभावाः स्युरहृद्या ये जुगुप्सिताः । उद्दीपनविभावा ये पूतिगन्धादयो मताः ॥ ५० ॥ अत्रानुभावा नासास्यकूणनावेगपूर्वकाः । ऊह्यास्तत्र यथायोग्यं सात्त्विकाः पुलकादयः ॥ ५१ ॥ 1. संविछः 2. मनोज्ञमपि ; मधुरमपि 3. नासाघा अलङ्कारसङ्ग्रहः

सञ्चारिणो यथायोग्यं निर्वेदोद्वेजनादयः । विस्मयस्तु विभावाघैः पुष्टोऽभूदद्भुतो यथा ॥ ५२ ॥ “ सूतः सायकसम्भवः समुदिताः सूताननेभ्यो हयाः नेत्रे द्वे रथिनो रथाङ्गयुगळं युम्यान्तमृग्यो रथी । मौवीं मूध्नि रथस्थितो रथवहश्चापः शरव्यं त्रयं योद्धुः कोशचरं तदेतदखिलं त्राणं रणं पातु नः ॥" अलौकिकचमत्कारि वस्त्वालम्बनभिष्यते । उद्दीपनविभावाः स्युः अहोवादादिवर्णनाः ॥ ५३ ॥ अनुभावा नेत्रवक्त्तूकाः गण्डविस्फुरणादयः । सात्त्विकाः स्वेदरोमाञ्चप्रमुखाः समुदीरिताः ॥ ५४ ॥ हर्षवेगादयो भावाश्चात्र सञ्चारिणो मताः । शम एव विभावाघैः पुष्टः शान्तरसो यथा ॥ ५५ ॥ " आशायाः प्रशमध्य वेगमखिलं निर्णीय विक्ष्वं जडं नीत्वा शान्तिपदे शनैस्तत इतो डेोलायमानं मनः । कृत्वा चेतसि केवलं पशुपतेरैश्वर्यमव्याहतं कोणे कुत्रचिदास्महे वयममी कोलाहलैः किं फलम् ॥ " अलालम्बनभावः स्याच्छम्भोस्तच्छाश्वतं पदम् । उद्दीपनास्तु वेदान्तवेदिसम्भाषणादयः ॥ ५६ ॥ अनुभावास्तु कथ्यन्ते समतादर्शनादयः । सात्त्विकाः स्तम्भरेमाञ्चप्रमुखाः परिकीर्तिताः ॥ ५७ ॥ सञ्चारिणोऽपि निर्वेदमतिधृत्यादयो मताः । श्रृङ्गार उत्पलाभः स्याद्विष्णुस्तस्याधिदेवता' ॥ ५८ ॥ 1, गन्धविसफारणा, 2, आकाया 3, बेद, 4, अधिदैवतम् हास्यः सुधाशुभ्रवर्णो हेरम्बोऽस्याधिदेवता । कषायवर्णः करुणो यमस्तस्याधिदेवता ॥ ५९ ॥ रौद्रो जपारक्तवर्णो रुद्रस्तस्याधिदेवता । धूम्रो भयानकस्तस्य महाकालेऽधिदेवता ॥ ६० ॥ बीभत्सो नीलमेघाभो नन्दी तस्याधिदेक्ता । अद्भुतः कनकच्छायो ब्रह्मा तस्याधिदेवता ॥ ६१ ॥ शान्तः स्फटिकवर्णः स्यात्परब्रह्माधिदेवता । हास्यः शृङ्गारसंभूतः करुणो रौद्रसम्भवः ॥ ६२ ॥ वीरादद्भुत उत्पन्नो बीभत्सोत्थो भयानकः । शृङ्गारबीभत्सरसौ तथा वीरभयानकौ ॥ ६३ ॥ रौद्राद्भुतौ तथा हास्यकरुणौ वैरिणौ मिथः । शान्तः सर्वरसोत्कृष्टो न मैत्री न विरोधिता ॥ ६४ ॥ रसभावोचितवर्णैः कर्णामृतवाक्यकल्पितैः क्ष्लोकैः । क्ष्लोकैरपि लाल्यगुणो मानी' निर्वेतु गण्डमन्मनृप ॥ ६५ ॥ इत्यमृतानन्दयोगीन्द्रविरचिनेऽलङाग्यङटे xxxxxxxx 1. लोकैः 2. मानिम्निर्वेतु चतुर्थः परिच्छेदः विनयो दक्षता त्यागो माधुर्य प्रियवादिता । जनानुरागो वाभ्मित्वं शौचं बुद्धिः कुलीनता ॥ १ ॥ धैर्ये स्मृतिस्तथोत्साहो यौवनं मान एव च । शौर्य दृढत्वं तेजश्च धर्मशास्त्रार्थकारिता ॥ २ ॥ प्रज्ञा कलावेदिता च नेतृसाधारणा गुणाः । एवंविधगुणोपेतो नायकः स चतुर्विधः ॥ ३ ॥ धीरोदातोऽथ ललितो धीरशान्तोद्धताविति । क्षमावानतिगम्भीरो महासत्त्वोऽविकत्थनः ॥ ४ ॥ कृपालुरनहंकारो धीरोदात्ती मतो यथा । " दधतो मङ्गलक्षौमे दधानस्य च वल्कले । ददृशुर्विस्मितास्तस्य मुखरागं सम जनाः ॥ " सचिवायत्तसिद्धिः स्यान्निश्चिन्तो भोगतत्परः ॥ ५ ॥ सुखी मृदुः कलासक्तः स्याद्धीरललितो यथा । गौरवाद्यदपि जातु मन्त्रिणां दर्शनं प्रकृतिकांक्षितं ददौ । तद्गवाक्षविवरावलम्बिना केवलेन चरणेन कल्पितम् ॥ " शुचिर्वेिबेकी सुभगः सुप्रसन्नः सुखी मूदुः ॥ ६ ॥ "द्विजातिको धीरशान्तो विलासी रसिको यथा । " भूयोभूयः सविधमगरीरथ्यया पर्यटन्तं दृष्टा दृष्ट्वा भक्नवलभीतुङ्गवातायनस्था । 1. वपि. .2, 'क्सानस्य, 3. द्विजोधीरो साक्षात्कामं नवमिव रतिर्मालती माधवं तं गाढोत्कण्ठा ललितललितैरङ्गकैस्ताम्यतीति ॥ " गायामात्सर्यवान् दृप्तश्चण्डश्चपलमानस ॥ ७ ॥ विकत्थनो वञ्चकोऽहङ्कारी धीरोद्धतो यथा । “ रुद्रादेस्तुलनं स्वकण्ठविपिनच्छेदो हरेर्वासनं कारावेश्मनि पुष्पकस्य हरणं यस्येदृशाः केलयः । 'सोऽयं दुर्दमबाहुदण्डसचिवो लङ्केश्वरस्तस्य मे का क्ष्लाघा गुणजर्जरेण धनुषा कृष्टेन भग्नेन वा ॥ " नायकत्वमवस्थाभिरेषां सर्वरसेष्वपि ॥ ८ ॥ प्रत्येकमेषां शृङ्गारेऽक्स्थाभिश्चतुरात्मता । दक्षिणश्च शठो धृष्टोऽनुकूलश्चेति कीर्तिताः ॥ ९ ॥ एकस्यां सक्तचित्तोऽपि कान्तास्यासु यः समम् । वर्तते गूढरागः सन् प्रोक्तोऽसौ दक्षिणो यथा ॥ १० ॥ " स्नाता तिष्टति कुन्तलेश्वरसुता वारोऽङ्गराजस्वसुः ‘द्यतै रात्रिरियं जिता कमलया देवी प्रसाद्याद्य च । इत्यन्तःपुरसुन्दरीः प्रति मया विज्ञाय विज्ञापिते देवेनाप्रतिपत्तिमूढमनसा द्वित्राः स्थिंत नाडिकाः ॥ " गढविप्रियकारी तु शठ इत्युच्यते यथा । . " शठान्यस्याः काञ्चीमणिरणितमाकर्ण्य सह यदाक्षिष्यन्नेव प्रशिथिलभुजग्रन्थिरम 1. सोऽहं 2. सहसा. 3. शृङ्गारादस्थासु 4. अलङ्कारसङ्गेहः तदेतत्काचक्षे घृतमधुमयत्वहुवचो विषेणाघूर्णती किमपि न सखी मे ‘गणयति ॥ " व्यक्तान्यासङ्गचिहः स्याद्र्धुष्टो वितथवाभ्यथा ॥ ११ ॥ " तस्याः सान्द्रविलेपनस्तनतटप्रक्ष्लेषमुद्राङ्कितं किं वक्षश्चरणानतिव्यतिकरव्याजेन गोपायते । इत्युक्त्ते कतदित्युदीर्य सहसा तत्संप्रमार्ष्ट्र मया साश्विष्टा रभसेन तस्थुखवशात्तन्व्या च तद्विस्मृतम् ॥ " अनुकूलस्त्वेकरसो नान्यासङ्गमतिर्यथा । " विभवेऽपि सखि त्वया विना सुखमेतावदजस्य गण्यताम् । अहृतस्य विलोभनान्तरैर्मम सर्वे विषयास्त्वदाश्रयाः ॥ " इत्युदात्तादिनेतृणां भेदाः षोडश कीर्तितः ॥ १२ ॥ श्रेष्ठमध्याधमत्वेन तेषामेव विरूपता । एवं नेतृभिदास्त्वष्टाचत्वारिंशत्प्रकीर्तिताः ॥ १३ ॥ पीठमर्दो विटविदूषकौ नेतृसहायकाः । पीठमर्दः कार्यदक्षः किञ्चिदूनगुणस्ततः ॥ १४ ॥ नेतृचित्तानुकूलैकविद्यो वेिट इतीरितः । विदूषकः प्रसङ्गेषु नेतुर्हासकरो मतः ॥ १५ ॥ xxxx स्तब्धः पापकृत्प्रतिनायकः । योवने xxxxxxxx पुंसां शोभदयो गुणाः ॥ १६ ॥

शोभा विलसा याधुर्य गाम्मीर्य स्थर्यतेजसी ।

xxxxxxxxxxxxx तेषां लक्ष्माऽभिचीयते ॥ १७ ॥

1.xxxxxxx 2.विशेषेणापूणै. 3. गणयती चतुर्थः परिच्छेदः नीचे घृणाधिके स्पर्धा शोभायां शौर्यदक्षते । गतिः सधैर्यादृष्टिश्च विलासेः सस्मितं वचः ॥ १८॥ क्ष्लक्ष्णो विचारो माधुर्य संक्षोभेऽपि महत्यपि । गाम्भीर्य यत्प्रभावेन विकारो नोपलभ्यते ॥ १९ ॥ व्यवसायादचलनं स्थैर्यं विघ्नशतादपि । अधिक्षेपाद्यसहनं तेजः प्राणात्ययेष्वपि ॥ २० ॥ श्रृङ्गाराकारचेष्टात्वं वचनं ललितं मृदु । प्रियोक्तचा जीवितादानमौदार्य सदुपग्रह ॥ २१ ॥ स्वाऽन्या साधारणा चेति तद्गुणा नायिका त्रिधा । स्वीया शीलार्जवयुता लज्जायुक्ता सती यथा ॥ २२ ॥ “शुश्रूषस्व गुरुन् कुरु प्रियसखीवृतिं सपत्रीजने फ्युर्विप्रकृतापि रोषणतया मास्मप्रतीपं गमः । भूयिष्ठं भव दक्षिणा परिजने भाग्येष्क्नुत्सेकिनी यान्त्येवं गृहिणीपदं युवतयो वामाः कुलस्याधयः ॥ अन्यान्योढा कन्यका च नान्योढाऽङ्गिरसे कचित् । कन्यानूढा स्वेच्छयाऽस्यां रागोऽङ्गाङ्गिरसे कचित् ॥ २३ ॥ " एवं वादिनि देवर्षौ पार्क्ष्वे पितुरधोमुखी । लीलाकमलपत्राणि गणयामास पार्वती ॥ ” साधारणा स्याद्गणिका कलाप्रागल्भ्यधौर्त्ययुक्' । रक्तेव रञ्जयत्याळयान्निस्वं निर्वासयेद्यथा ॥ २४ ॥ यदा येन समायुक्ता तदा तद्रागदूषिता । वियुक्ता स्वरुचिं धते वेश्या किं स्फाटिकी शिला ॥ २५ ॥ 1. धैर्य, 2. रञ्जयेदादयान् 3. निर्वापयेत्. २४ अलङ्कारसङ्ग्रहः साधारणमिदं तासां लक्षणं रूपकेषु तु । रक्तैव तु प्रहसने नैषा दिव्यनृपश्रये ॥ २६ ॥ स्वीया च मुग्धा मध्या च प्रगल्भेति त्रिधा मता । मुग्धा नक्क्यःकामा रतौ वामाल्पकृद्यथा ॥ २७ ॥ " अङ्करत्कुचमङ्गमायतदृशः स्वान्तं विशन्मन्मथं ‘रोहद्रोमलतं क्लिमलिकं व्यालोलनीलालकम् । अङ्गीकारपराडधुखं ‘रतमनायासाफ्नोद्यत्क्रम कोपो यस्य विलासिनः सुकृतिनामेकः स एवाग्रणीः ॥ " मध्योदितक्यःकामा मोहान्तसुरता यथा । " धन्यासि या कथयसे' प्रियसङ्गमेऽपि विस्त्रब्धचाटुशतकानि रतान्तरेषु । नीवीं प्रति प्रणिहितश्च करः प्रियेण "सख्य शपामि न हि किञ्चिदपि स्मरामि ॥ " अत्यारूढवयःकामा प्रगल्भा प्रियवक्षसि ॥ २८ ॥ विलीयमानेव रतारम्भेऽष्वप्यवशा' यथा । “गाढलिङ्गनवामनीकृतकुचप्रोद्भिन्नरोमोद्भमा सान्द्रस्नेहरसातिरेकविगळच्छीमन्नितम्बरा । मा मा मानद मातिमामलमिति क्षामाक्षरोल्लापिनी सुप्ता किंनु मृता नु किं मनसि मे लीना विलीना नु किम् ॥' मध्या "स्यात्तिविधा धीरा "धीराधीरेतरेति च ॥ २९ ॥ धीरा सोत्प्रासक्क्रोक्तया सागसं खेदयेद्यया । 1. अपि;.च, 2. रक्त्तेव त्वप्रहसने 3. प्रगल्भाच. 4. रोहात. 5. क्लम 6. रसमनायासापनोद्यत्क्रमः 7. कथयति . 8, अति. 9. सख्या. 10. मानव 11, 4.क्यवशा; प्यस्व, 12. तु, 13. धीरतरेतिच चतुर्थः परिच्छेदः

• स्विन्नमातभरेण' ते मुखं वायुना विलुलिताः शिरोरुहाः ।

क्लान्तमङ्गमपि मार्गसम्भ्रमात्तावदस्व सुखगात्र मा विश ॥ " साश्रुसोत्प्रासवक्रोक्तया धीराघीरा भवेद्यथा ॥ ३० ॥ " बाले! नाथ! विमुञ्च मानिनि! रुषं, रोषान्मया किं कृतं ‘खेदोऽस्मासु, न मेऽपराध्यति भवान् सर्वेऽपराधा मयि । तत्कि रोदिषि गद्गदेन क्चसा? कस्याग्रतो रुद्यते ? नन्वेतन्मम, का तवास्मि ? दयिता नास्मीत्यतो रुद्यते।' साश्रनिष्ठरभाषाभिरधीरा "सागसं यथा । " यातु यातु किमनेन तिष्ठता मुञ्च मुञ्च सखि मादरं कृथाः । खण्डिताधरकलङ्कितं स्वंलं शत्रुमो न नयनैर्निरीक्षितुम् ॥" प्रगल्भा च त्रिधा धीरा धीराधीरतरेति च ॥ ३१ ॥ सावहित्थादरोदास्ते सुरते विहितागसम् । प्रगल्भधीरा दयितं खेदयेत्कुपिता यथा ॥ ३२ ॥ " एकत्रासनसङ्गतिः परिहृता प्रत्युद्वमाहूरतः "ताम्बूलानयनच्छलेन रभसाऽऽक्ष्लेषोऽपि संविघ्नितः । आलापोऽपि न मिश्रितः परिजनं. व्यापारयन्त्याऽन्तिके कांन्तं प्रत्युपचारतश्चतुरया कोपः कृतार्थीकृतः ॥ " " आयस्ता कलहं पुरैव कुरुते न स्रंसने वाससो भुग्नभ्ररैतिखण्ड्यमानमधरं दत्ते' न केशग्रहे ।

1. चरेण , 2. सुभगात्र A, सुखगात्र . 3. सभृोत्प्रास. A. साश्रुसोत्प्रास. 4. रोषो; दोषो ; A, खेदो. 5. ब्रागसं 6 अपि, 7. मेदयेत्. 8. तां बाळनयन , 9. A, धत्ते। साधारणमिदं तासां लक्षणं रूपकेषु' तु । 'रक्त्तैव तु प्रहसने नैषा दिव्यनृपाश्रये ॥ २६ ॥ स्वीया च मुग्धा मध्या च प्रगल्भेति त्रिधा मता । मुग्धा नक्क्यःकामा रतौ वामाल्पकृद्यथा ॥ २७ ॥ “ अङ्कूरत्कुचमायतदृशः स्वान्तं विशन्मन्मथं ‘रोहद्रोमलतं क्लिग्नमलेिकं व्यालोलनीलालकम् । अङ्गीकारपराड्श्रुखं ‘स्तमनायासाफ्नोद्यत्क्रमः कोपो यस्य विलासिनः सुकृतिनामेकः स एवाग्रणीः ॥' मध्योदितवयःकामा मोहान्तसुरता यथा । " धन्यासेि या कथयसे' प्रियसङ्गमेऽपि क्लिब्धचाटुशतकानि रतान्तरेषु । नीवीं प्रति प्रणिहितश्च करः प्रियेण "सख्यः शपामि न हि किंञ्चिदपि स्मरामि ॥" अत्यारूढवय:कामा प्रगल्भा प्रियवक्षसि ॥ २८ ॥ विलीयमानेव स्तारम्भेऽष्वप्यवशा' यथा । “गाढालिङ्गनवामनीकृतकुचप्रोद्भिन्नरोमोद्गमा सान्द्रस्नेहस्सातिरेकविगळच्छीत्रमन्नितम्बाम्बरा । मा मा मानद मातिमामलमिति क्षामाक्षरील्लापिनी सुप्ता किंनु मृता नु किं मनसि मे लीना विलीना नु किम् ॥ ’ मध्या "स्यात्तित्रविधा धीरा धीराधीरेतरेति च ॥ २९ ॥ धीरा सोत्प्रासवकोक्त्तया सागसं खेदयेद्यया । 1. अपि;.च, 2.रक्छ त्वप्रहसने 3. प्रगत्भाच 4.रोहत 5.वलग्न 6.समनायापनोघत्क्रमः 7. कथयति . 8. अति 9. सख्या . 10. मानव. 11.A. ष्वत्यक्शा; प्यस्व. 12. तु. 13. धीरतरेतिच. चतुर्थः परिच्छेदः कलहान्तरिता विप्रलब्धा प्रोषितभर्तृका । विरहोत्कण्ठिता चैव खण्डिता चाभिसारिका ॥ ३६ ॥ आसन्नायत्तरमणा स्वाधीनपतिका यथा । "मा गर्वमुद्रह कपोलतले चकास्ति कान्ते स्वहस्तलिखिता मम मञ्जरीति । अन्याऽपि किं न सखि भाजनमीदृशानां वैरी न चेद्भवति वेपथुरन्तरायः ॥ " एप्यप्रिया मुदा वासकसज्जाऽलङ्कृता यथा ॥ ३७ ॥ " विमुक्तमालिन्यविशेषकान्ति- रामुक्ततारामलचारुहारा | स्फीताम्बरा ग्रीतिमुपैति काचि- दुदेष्यतीन्दौ सति यामिनीव ॥ " विधूय दयितं चार्ता कलहान्तरिता यथा । अनुकूलजनोऽनुनेतुकामः पुरुषः पादनतो गतो विधूनः । शिशिरं सलिलं शिखाभिरग्ने- र्निहितं किं न गुणं निजं जहाति ॥ " विमानिता विप्रलब्धा नायाते समयं यथा ॥ ३८ ॥ “उत्तिष्ठ दूति! यामो यामो यातस्तथाऽपि नायातः । मिथ्यामलापशीले विश्वासः कुत्र धूर्तेऽस्मिन् | " 1. रमणी . 2, A.अयापि किं सखि सभाजनमीदृशानां . 3. A, भवतु, 4. वितूय दयितं चात्र. 5. पुरुषेवादनतो गतो विधूतैः A. पुरुषः पादगतो नतो विधूतः. २८ अलङ्कारङ्गीहः देशान्तरगते प्रोषितप्रिया दयिते यथा । " उत्सङ्गे सा' मलिनवसने सौम्य विक्षिप्य वीणां ‘मद्गौत्राङ्कं विरचितपदं गेयमुद्रातुकामा । तन्त्रीमार्द्रा नयनसलिलैः साधयित्वा कथंचित् भूयोभूयः स्वयमधिकृतां मूर्छनां विस्मरन्ती ॥ " चिरयत्यव्यळीके तु विरहोत्कण्ठिता यथा ॥ ३२ ॥ " सखि स विजितो वीणावाधैः कयाप्यपरख्यिा पणितमभक्ताभ्यां त्वत्र क्षपा ललिता ध्रुवम् । कथमितरथाऽशेषालीषु स्खलत्कुसुमास्वपि प्रसरति नभोमध्येऽपीन्दौ प्रियेण विलन्ध्यते । खण्डितेर्ष्यावती ज्ञातस्मरचिहे प्रिये यथा । " नवनखपदमङ्गं गोपयस्यंशुकेन स्थगयसि पुनरोष्ठं पाणिना दन्तदष्टम् । प्रतिदिशमपरस्त्रीसङ्गशंसी विसर्प- न्नवरिमळगन्धः केन शक्योऽपनेतुम् ॥" सरेद्वा सारयेद्वाऽभिसारिका 'कामिनी यथा ॥ ४० ॥ “प्रचलितनिजलज्जाः प्राडभुस्वं वीक्षमाणः तिभिरविगमभीतास्तूर्णभुत्तीमार्गाः । वलयचलनलोला वञ्चितात्मीयलोकाः सततमभिसरेयुः सागसोऽप्यात्मनाथान् ॥ " 1. दयिता . 2. वा . ४. यशसे, 4. यद्वोत्राङ्कं. 5. सारयित्वा, 6. न 7, वति; खण्डितेर्ष्यरतिज्ञानस्मरचिह्ना प्रिया यथा . खणितेपतिज्ञातस्मरचिह्मप्रिया यथा, 8. अङ्कं. 9. क्रीतुं. 10. सरेहूभिसरेद्वा. 11 . कामुकी. A. नायिका . चतुर्थः परिच्छेदः २९ आसां दूत्यः सखी दासी धात्रेयी प्रतिवेशिनी । लिङ्गिनी शिल्पिनी कारूः स्वयं वा तदसंभवे ॥ ४१ ॥ यौवने सत्त्वजः स्त्रीणामलङ्कारास्तु विशंतिःं । भावो हावश्च हेला च त्रयोऽप्यङ्गसमुद्भवाः ॥ ४२ ॥ " मातः कं हृदये निधायं सुचिरं रोमाञ्चिाङ्गी मुहुः जून्भामन्थरतारकां विलुलितापाङ्गा' दधाना दृशम्'। सुप्तेवालिवितेव शून्यहृदया रेखावशेषीभव- स्यात्मद्रोहिणि किं ‘हिया कथय मे गूढो निहन्ति स्मरः ॥ " शोभा कन्तिस्तथा दीप्तिर्माधुर्य च प्रगल्भता । औदार्य धैर्यमित्येताः सप्तालङ्कृतयो मताः ॥ ४३ ॥ लीला विलासो विच्छित्तिर्विश्चिमः केिलिकिञ्चितम् । मोट्टायितं कुट्टमितं बिब्बोको ललितं यथा ॥ ४४ ॥ विहृतं च विविच्यन्ते तत्र स्वाभाविका दश । निर्विकारो मनोवृत्तिविशेषः सत्त्वमुच्यते ॥ ४५ ॥ तत्राद्यविक्रियाभावो भाव्यलङ्कारकृद्यथा । "दृष्टिं सालसतां बिभर्ति न शिशुक्रीडासु बद्धादरा श्रोत्रे प्रेषयतेि प्रवर्तितस्वीसम्भोगवार्तास्वपि । पुंसामङ्कमपेतशङ्कमधुना नारोहति प्राम्यथा बाला नृतनमन्मथव्यतिकरावष्टम्भमाना शनैः ॥ " भावो मानसशृङ्गारो हावोऽक्षिदिकृद्यथा ॥ ४६ ॥ 1. शिल्पिक. 2. मारं किं. 3. पारां, 4. भृश, 5. प्रिया, 6. निर्विकारामनोवृतिर्विशेषः सत्यमुच्यते. 7. तस्याद्यादि क्रिया भाति A. तत्राद्यविक्रिया भाति भाव्यसंसारकयथा । 8. A. भूमिकृतिकृद्यथा. " व्याजमुxxxधुरैरविन्दकोण- निर्यन्भधुव्रतनिकायनिभैः कटाक्षः । भावावतारपिशुनैरपि भी वयस्य बाला भवन्तमकरोदपदेशलक्ष्यम् ॥ " स एव हेला सुव्यक्तशृङ्गारद्योतका' यथा । “मकरन्दपानमत्तां मधुकरमालमिव श्यामाम् । लालसललितापाङ्गां दृष्टि प्रेषयति दूतिकमिव ते ॥ " रूपोपभोगतारुण्यैः शोभाङ्गालङ्कतिर्यथा ॥ ४७ ॥ " तां प्राञ्जाखीं तत्र निवेश्य तन्वीं क्षणं व्यलम्ब्यन्त पुरो निषण्णाः । भूतार्थशोभहियमाणनेत्राः प्रसाधने सन्निहितेऽपि नार्यः ॥" शोभैव रागनिबिडा' कान्तिरित्युच्यते यथा । " उन्मीलद्वदनेन्दुदीप्तिविसैर्रदूरे समुत्सारितं भमं पीनकुचस्थलस्य च रुचा हस्तं प्रभागर्हितम् । एतस्याः कलविङ्ककण्ठकदलीकल्पं मिलत्कौतुका- दप्राप्ताभिमुखं रुषेव सहसा केशेषु लमं तमः ॥ " कान्तेरेव हि विस्तारो दीप्तिरित्युच्यते यथा ॥ ४८ ॥ " वनतरुवरवाटीवर्ति’ गाढं पुरस्ता त्ततनिजतनुकान्त्या तर्जयन्ती तमिस्रम् । 1. द्योतको, A. द्योतका 2. प्रसादने . 3. निचिता; 4. रुषैव 5. कान्तिरेव. 6. वर्त्र 7. वर्जयन्ती चतुर्थः परिच्छेदः ३१ दिनविगमजिगीषोदपिकेवासमेषो- क्ष्चति चकितपादन्याससम्भावितोर्वी ॥" अक्ष्लाध्यवस्तुयोगेऽपि माधुर्य रम्यता यथा । " सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यं मलिनमपि हिमांशोर्लक्ष्म लक्ष्मीं तनोति । इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् ॥' व्रीडोत्थसाध्वसत्यागः प्रागल्भ्यं गीयते यथा ॥ ४९ ॥ “तथा व्रीडाविधेयापि तथा भुग्धापि सुन्दरी ।" कलाप्रयोगचातुर्थे सभास्वाचार्यकं गता ॥" ; औदार्यं प्रश्रयोत्कर्षो बह्वायासेपि तद्यथा । " अलसारुणलोचनारविन्दां परिभोगोचितधूसरैकचेलाम् । शिथिलाकुलवेणिबन्धरम्या- मबलामन्तिकशायिनीं दिदृक्षे ॥" अचापल्यहतं चित्तवृतं धैर्य मतं यथा ॥ ५० ॥ “ज्वलतु गगने रात्रौ रात्रावखण्डकलः शशी दहतु मदनः किं वा मृत्योः परेण विधास्यति । मम तु दयितः क्ष्लाध्यस्तातो जनन्यमलान्वया कुलमलिनं नन्वेवायं जनो न च जीवितुम् ॥' प्रियानुकरणं लीला मधुरैश्चेष्टितैर्यथा । 1 अक्ष्लाय : 2. गीर्यते. A. नीरते. 3. विदेयापि. 4ं. A. भिनयोत्कर्षों. "आसितानि हसितानि कृतानि प्रेक्षितानि गदितानि गतानि । प्रायशोऽनुकुरुते ललिताङ्गी नर्तकीव चतुरं दयितस्य ॥ " प्रिये 'दृष्टे विलासोऽङ्गक्रियाद्यतिशयो यथा ॥ ५१ ॥ " अत्रान्तरे किमपि वाग्विभवतिवृत्ति- वैचित्र्यमुल्लसितविभ्रममुत्पलाक्ष्याः । तद्भूरिसात्त्विकविकारमपास्तधैर्य- माचार्यकं किमपि मान्मथमविरासीत् ॥" स्वल्पाप्यलंक्रिया कार्याद्विच्छित्तिस्तोषकृद्यथा । " कर्णार्पितो लोध्रकषायरूक्षे गोरोचना भङ्गनितान्तगौरे । तस्याः कपोले परभागलाभा- टूबन्ध चक्षुंषि यवप्ररोहः ॥ " विभ्रमस्त्वरया काले भूषणव्यत्ययो यथा ॥ ५२ ॥ " श्रुत्वा' यान्तं बहिः कान्तमसमाप्तविभूषया । फालेऽञ्जनं दृशोर्लाक्षिा कपोले तिलकं कृतम् ॥" किलिकिञ्चितमक्ष्रुकृद्धर्षादेः सङ्करो यथा । " रतिक्रीडाद्यते कथमपि समासाद्य समयं मया लब्धे तस्याः क्कणितकलकण्ठार्थमधुरे । 1. दृष्टि, 2. क्षेप . 3. युवप्ररोहः 4. कृत्वायातं चतुर्थः परिच्छेदः ३३ कृतभ्रभङ्गा सा प्रकटितविलक्षार्थरुदिन- क्रुधोद्द्भ्रान्तं कान्तं पुनरिप विदध्यामयि मुखम् ॥ " चित्रादावपि तत्त्वेन बुद्धिर्मोट्टायितं यथा ॥ ५३ ॥ " चित्रवर्तिन्यपि नृपे चित्रावेशेन चेतसि । व्रीडाधवलितं चक्रे मुखेन्दुमवशै' सा ॥" मोट्टयितं प्रियं स्मृत्वा स्वाङ्गभङ्गादि वा यथा । " सारदव्थुनिमित्तं गूढमुन्नेतुभस्याः सुभग तव कथायां प्रस्तुतायां सखीभिः । 'भवति विततपृष्ठोदतपीनस्तनाग्रा तनक्लयितबाहुर्जभ्भितैः स्वाङ्गभङ्गै ॥" हृष्टान्तः परिरम्भादौ कुष्येत्कुट्टमितं यथा ॥ ५४ ॥ " परिरम्भपरं निजं निरुन्धे करयोः केक्लमेव कर्म कान्तम् । पुलकैः पुनरुच्यते भवत्याः पुर एव स्फुटमायताक्षि भावः ॥ " गर्वाभिमानवेशेन बिब्बोकोऽनादरो यथा । “सव्य्नाजं तिलकालकान्वरलयलोल्ङ्गुलिः' संस्पृशन् वारंवारमुदञ्चयन्कु यूगप्रोदञ्चि' नीलाञ्चलम् । यद्भूभङ्गत्तरङ्गिताञ्चितद्दशा सावज्ञमालोकितं तदूर्वादवधीरितोऽस्मि न पुनः ‘कान्ते कृतार्थीकृतः ॥ " 1: रुदिता कृतोद्भ्रान्तं 2. जीडावक्नतं. 3. भक्केव. 4. हरति, विनत. 5. तिसकासिका न विरलं 6. लौ. 7. प्रोतं व चीनाञ्चलम् । 8. तः 9. कान्तः ३४ अलङ्कारसङ्ग्रहः सुकुमारोऽङ्गविन्यासो मसृणो ललितं यथा ॥ ५५ ॥ " सभ्रभङ्गं करकिसलयावर्तरालपन्ती सा पश्यन्ती ललितललितं लोचनस्याञ्चलेन । विन्यस्यन्ती चरणकमले लीलया स्वैरपातै- र्निस्सङ्गीतं प्रथमवयसा नर्तिता' पङ्कजाक्षी ॥ " वक्तव्यमपि यन्नोक्तं व्रीडया विहृतं यथा । “ पादाङ्गष्ठेन भूमिं किसलयमृदुना सापदेशं लिखन्ती भूयोभूयः क्षिपन्ती मयि शितशबले लोचने लोलतारे । वक्तू हीनम्रमीषस्फुरदधरपुटं वाक्यगर्भ दधाना यन्मां नोवाच किञ्चिस्थितमपि हृदये मानसं तद्दनोति ॥" इत्युदाहृतयो नेतृगुणेषृह्या यथोचितम् ॥ ५६ ॥ नेतारो बहवः सन्ति धीरोदात्तो जगत्रये । मृम्यनीयो विशेषेण चैको मन्वमहीपते ॥ ५७ ॥ इत्यमृतानन्दयोगीन्द्रविरचितेऽलङ्कारसङ्ग्रहे नेतृभेदविचारो' नाम चतुर्थः परिच्छेदः । 1. आपतन्ती. 2.लोचनस्यान्तिके तं 3. गभिंता. 4, दीनं ममेषत्' 5. यस्मान्नाच 6. तद् धुवोति 7. विनिर्णयो. पञ्चमः परिच्छेदः रीतिरात्मात्र काव्यस्य कथ्यते सा चतुर्विधा । वैदर्भीं च तथा गौडी पाञ्चाली लटिकेति च ॥ १ ॥ क्ष्लेषः प्रसादः समता माधुर्य सुकुमारता । अर्थव्यक्तिरुदारवमोज:कान्तिसमाधयः ॥ २ ॥ अल्पप्राणाक्षरैः क्ष्लेषः पदैरशिथिलैर्मतः। पदैः प्रसन्नो यत्रार्थः प्रसादोऽसौ प्रतीयते ॥ ३ ॥ प्रक्रान्तबन्धो यत्र स्यात्समः स्यात्समता मता । बन्धा मृदुस्फुटोन्मिश्रवर्णविन्यासयोनयः ॥ ४ ॥ सरसौ यत्र शब्दार्थौ माधुर्य श्रुतिपोदकृत्। अनिष्ठरैः श्रुतिसुखैर्वणै: स्यात्सुकुमारता ॥ ५ ॥ अर्थव्यक्तिरनेयोऽर्थः साक्षाद्यवाभिधीयते । शब्दार्थयोर्गुणोत्कर्षों यत्र सा स्यादुदारता ॥ ६ ॥ वाक्ये समासबाहुल्यं हृद्यभोजोऽभिधीयते । कमनीयो लौकिोऽपि यत्रार्थः कान्तिरुच्यते ॥ ७ ॥ समाधिरन्यधर्माणामध्यासादर्थगौरवम् । एतैः समग्रा वैदर्भी वर्ण्यते दशभिर्गुणैः ॥ ८ ॥ 'असमस्ता द्वित्रपदसमस्ता वा मनोहरा । वर्गद्वितीयप्रचुरा' स्वल्पघोषाक्षरा यथा ॥ ९ ॥ 1.सरसा यत्र शब्दाथो 2. A. आक्लष्टकः 3. A. अनयार्थ 4. A. असम्त्वाददि xxxxx 5. A. प्रचुर xxxx " वैदेहि पश्यामलयाद्विभक्तां मत्सेतुना फेनिलमन् राशिम् । छायापथेनेव शरत्प्रसन्न खाकाशभाविष्कृतारम् ॥" समस्तात्युद्भटपदामोज:कान्तिसमन्विताम् । महाप्राणाक्षरवतीं गौडीमाहुर्बुधा यथा ॥ १० ॥ “ अश्रान्ततिपाठपूंतरसनाविर्भूतभूरिस्तवा- जिह्नब्रह्नः खौघविघ्नितनक्स्वर्गक्रियाकेलिना । पूर्वे गाधिसुतेन सामिधटिता मुक्तानु मन्दाकिनी यत्प्रासाददुकूलवल्लिरनिलान्दोलैरखेलद्दिवि ॥ " माधुर्यसौxxxxःकान्तिभिः सहिता गुणैः । समस्तपञ्चषपदा पाञ्चाली कीर्त्यते यथा ॥ ११ ॥ " वैदर्भीकेलिशैले मरकतशिखरादुत्थितैरंशुदर्भौ- र्ब्रह्माण्डाघातभग्नस्यदजमदतया द्दीध्रुतावाख्मुखत्वैः । कस्या नोत्तानगाया दिविसुरसुरभेरास्यदेशं गताग्रे- र्यद्रोग्रासमदानव्रतसुकृतमविश्रान्तमुजम्भते स्म ॥ " समस्तरीतिसम्मिश्रा लाटी मृदुसमासिनी । न युक्तवर्णभूयिष्ठा 'स्वल्पघोषाक्षरा यथा ॥ १२ ॥ “एतन्मन्दविपकतिन्दुकफलश्यामोदरापाण्डुर प्रान्तं हन्त पुलिन्दसुन्दरकरस्पर्शक्षमं लक्ष्यते । तत्पल्लीपतिपुत्रि कुञ्जरकुलं कुम्भाभयाभ्यर्थना हीनं त्वामनुनाथते कुचयुगं पत्रावृतं मा कृथाः ॥"

ं1. स्पष्ट शृङ्गारहास्यxxxxxन्ता माधुर्यशालिनः । वीरौद्राद्भुतभयबीभत्सेष्वोज उच्यते ॥ १३ ॥ रसेष्वेतेषु सर्वेषु प्रमादाः परिकीर्तिताः । अन्ये गुणा यथा योग्यं योजनीयाः कचित्क्कचित् ॥ १४ ॥ अथार्थानामलङ्काराः कथ्यन्ते साम्प्रतं क्रमात् । स्वभावाख्यानमुपमा रूपकं दीपकावृती ॥ १५ ॥ आक्षेपोऽर्थान्तरन्यासो व्यतिरेको विभावना । समासातिशयोत्प्रेक्षा हेतुः सूक्ष्मो लकः क्रमः ॥ १६ ॥ प्रेयोरसवदूर्जस्वि पर्यायोक्तं समाहितम् । उदात्तापहुतिलेक्ष्लेषविशेषास्तुल्ययोगिता ॥ १७ ॥ विरोधाप्रस्तुतस्तोत्रे व्याजस्तुतिनिदर्शने । सहोक्तिः परिवृत्याशीर्वक्रोक्तिरथ सङ्करः ॥ १८ ॥ यद्यद्वस्तु यथावस्थं तथा तद्रूपवर्णनम् । स्वभावोक्तिरिति ख्याता सैव जातिर्मता यथा ॥ १९ ॥ " अङ्कोपान्तमुपाश्रितो गजमुखो मातुर्भुजालिङ्गित स्तन्यास्वादसुखातिरेकतरलस्तद्वक्त्तूदत्तेक्षणः । हस्ताग्रेण पयोधरान्तरमुखं मृद्रन्मुहुलींलया पादाब्जं मणिकिङ्किणीपरिगतं प्रेखोलयन् पातु वः ॥' जातेक्रियरणद्रव्य भेदैः सापि चतुर्विधा। यस्य येनास्ति सादृश्यं यस्मात्कस्मात्प्रकारतः ॥ २० ॥ 1.करुणाश्शान्तो . 2. पूथक्पूथक्. ३८ अलंङ्कारसङ्ग्रहः उपमा नाम तस्योक्तिरिववद्वादिभिर्यथा । “उन्मुक्तकञ्चुकतयेयमुदारकान्तिः शखीव शम्बररिपोरपनीतकोशा । रक्तावकुण्टनपटोरचितापिधाना सन्ध्याम्बुवाहकलितेव शशाङ्करेखा ॥' बहवस्तप्रकाराः स्युस्तेषामन्यत्र विस्तरः ॥ २१ ॥ एकत्वं रूपणं यत्स्यादुपमानोपमेययोः । रूपकं नाम तञ्चपि बहुभेदयुतं यथा ॥ २२ ॥ "मन्दस्मितं मधुरमञ्जु मुखं सरोजं मन्दारदाममहितं ननु बाहुयुग्मम् । पुण्याहपूर्णकलशौ पृथुलौ स्तनौ ते पुण्यायितानि हि कटाक्षनिरीक्षणानि ॥ " सुबन्तं वा तिङन्तं वा पदमेकत्र सङ्गत्तम् । सर्वोपकारकं स्याञ्चेत्तदाहुदींपकं यथा ॥ २३ ॥ "अक्षं विक्षिपति ध्वजं विभजते मृद्गाति नद्धं गुणं चक्रे चूर्णयति क्षिणोति तुरगान् रक्ष:पतेः पक्षिराट् । रुन्धे गर्जति तर्जयत्यभिभवत्यालम्बते ताडय- त्याकर्षत्यपकर्षति प्रचलयत्यञ्चत्युदञ्चत्यपि ॥" " सञ्चारपूतानि दिगन्तराणि कृत्वा दिनान्ते निलयाय गन्तुम् । प्रचक्रमे पल्लवरागताम्रा प्रभा पतङ्गस्य मुनेश्च धेनु ॥ "

1. तलाxxxज्ञाः पञ्चमः परिच्छेदः ३९ उक्तस्यानेकदोक्ति': स्यादावृत्तिः सा मता यथा । “विधं जित्वा भवानद्य विहरत्यवरोधनैः । विहरत्यप्सरोभिस्ते रिषुवगों दिवं गतः ॥ " आक्षेपः प्रतिषेधोक्तिः कालधर्मादिनात्मना ॥ २४ ॥ आक्षेप्याणामनन्तत्वादाक्षेपोऽपि तथा यथा । " कस्तूरीतिलकं फाले बाले मा कुरु मा कुरु । अद्य साम्यं भामीति जुम्भते शशलाञ्छनः ॥ " प्रस्तुतार्थस्य सिद्धार्थं विन्यासोऽर्थान्तरस्य यः ॥ २५ ॥ असावर्थान्तरन्यासो भिद्यते बहुधा यथा । " आतपे धृतिमता सह वध्या यामिनीविरहिणा विहगेन । सेहिरे न किरणा हिमरश्मेः दुःखिते मनसि सर्वमसह्यम् ॥" शब्दे प्रातीतिके वापि ‘सादृश्यं यत्र वस्तुनोः ॥ २६ ॥ तयोर्यद्द्भेदकथनं व्यतिरेको मतो यथा । " अभिन्नवेलै गम्भीरावबुराशिर्भवानपि । असादञ्जनसङ्काशस्त्वं तु चामीकरघुतिः । " “हीना दान्गुणेन हेमवलयैस्त्यक्ता गता विभ्रमै भूयस्त्वत्परिभूतिसंशयक्ती मध्येजलं संश्रिता । किंचैतत्कुचकुम्भयुमविलसत्क्षौमापिधानोज्झिता बाले बालमृणालिका कथमियं त्वद्वाहुवल्लीसमा ॥ " 1. अनेकधोक्ति. 2. कालधर्मादिकात्मनाम्. 3. प्रतीतिके 4. सादृश्ये सति 5. xxxxxx 6. मीतात्वत्वरिमूति A. भीतास्तत्परि. 7. A. नोxxता स्वकारणं निराकृत्य कारणान्तरकल्पकम् ॥ २७ ॥ विभावना स्वभावो वा 'विभाव्यो यत्र सा यथा । " असम्भृतं मण्डनमङ्गयष्टे रनासवास्त्यं करणं मदस्य । कामस्य पुष्पव्यतिरिक्तमखं बाल्यात्परं साऽथ वयः प्रपेदे ॥' "अनञ्जितिा सिता दृष्टिर्भ्रूरनावर्जितानता । अरञ्जितोऽरुणश्चायमधरस्तव सुन्दरि ॥ " क्स्तु किञ्चिदभिप्रेत्य ततुल्ययान्यवस्तुनः ॥ २८ ॥ उक्तिः ‘संक्षेपरूपत्वात्सा समासोक्तिरिष्दे । अन्यापदेश इत्यासीन्नामान्यच्चोच्यते यथा ॥ २९ ॥ " मुग्धे यथा कलयसे मृगतृष्णिकाम्भ: "तद्विद्धि तामरसनेत्रि तटाकवारेि । अस्मिन्यथेष्टमवगाह्य सुखं विहृत्य चिन्तां परां कुरु चिराय विमुञ्च तापम् ॥ " “विवक्षितार्थविषये लोकवृत्तातिशायिनि । उक्तिस्त्वतिशयोक्तिः स्यादनुद्वेगकरी यथा ॥ ३० ॥ "यदगारघटाट्टकुट्टिमस्रवदिन्दूपलतुन्दिलापया । मुमुचे न पतिव्रतौचिती प्रतिचन्द्रोदयमभ्रगङ्गया ॥ " 1. A दिभादो 2. अरञ्जिता. 3.A यथा 4. रूपास्यात्. 5. A. अन्यापदेशः इत्यस्य नामान्यत्रोच्यते यथा 6. A तद्धोर, 7. चिन्तामपाकुरु. 8. A. बिलक्षितार्य. यथार्थस्यान्यथाक्लृप्तिरुत्प्रेक्षा साभिधीयते । मन्ये शङ्के ध्रुवं प्रायो नूनमित्यादिभिर्यथा ॥ ३१ ॥ "यदेतस्मिन्निन्दौ जलदलबलीलां प्रकुरुते तदाचष्टे लोकः शश इति न मां तु प्रति तथा । अहं त्विन्दुं मन्ये लxxxxxम्न्ततरुणी कटाक्षोल्कापातव्रणकिणकळङ्काङ्किततनुम् ॥ " इक्शब्दः क्रियायोगे तूत्प्रेक्षाव्यञ्जको यथा । " अयोध्यापुरनारीणां मुखसौन्दर्यलिप्सया । सरोजानि सरोमध्ये चरन्तीव चिरं तपः ॥ " कारकं वा ज्ञापकं वा हेतुर्यत्र विशेषणम् ॥ ३२ ॥ निर्वर्त्ये वा विकायें वा प्राण्ये वा कारकं यथा । " अयमन्दोलितप्रौढचन्द्रनद्रमपल्लवः । उत्पादयति लोकस्य प्रीतिं दक्षिणमारुतः ॥" “एष ते विद्रुमच्छायो ‘मरुभार्ग इवाधरः । करोति कस्य नो' मुग्धे पिपासाव्याकुलं ननः ॥ " “ मानयोम्यां करोमीति प्रियस्थाने स्थितां सखीम् । बाला भ्रभङ्गजिह्माक्षी पश्यति स्फुरिताधरम् ॥" “ अवध्यैरिन्दुपादानामसाध्यैश्चन्दनाम्भसाम् । देहोष्मभिः ‘स्सुबोधं ते सस्वि कामातुरं मनः ॥" भावाभावादिभेदेन हेतुभेदास्त्वनेकशः' ॥ ३३ ॥ 1. तदावक्षे . 2. A. रमणी. 3. अधिकार्येवा, 4. दारुमौर्ग. 5.A का 6. A. कृतां 7.A सुबोध्यं ते. 8. मेदस्त्वनेक शः इङ्गिताकालक्ष्योऽर्थः सौक्ष्यात् सूक्ष्म इति स्मृतः। “पथि पथिकवधूभिस्सादरं पृच्छयमाना कुवलयदलनीलः कोयमार्ये तवेति । स्मितविकसितगण्डं व्रीडविभ्रान्तनेत्रं मुखमवनमयन्ती स्पष्टमाचष्ट सीता ॥ " वचसा चेष्टयाऽर्थस्य गोपनं वा प्रकाशनम् ॥ ३४ ॥ 'लेशमेके विदुर्निन्दां स्तुतिं वा लेशतो यथा । “निःशेक्च्युतचन्दनं स्तनतटं निर्मृष्टरागोऽधरो नेत्रे दूरमनञ्जने पुलकिता तन्वी तवेयं तनुः । मिथ्यावादिनि दूति बान्धवजनस्याज्ञातपीडागमे वापीं स्रातुमितो गतसि न पुनस्तस्याधमस्यन्तिकम् ॥ " “दर्भाङ्करेण चरणः क्षत इत्यकाण्डे तन्वी स्थिता कति चिदेव पदानि गत्वा । आसीद्विवृत्तवदना च विमोचयन्ती शाखासु क्कलमसक्तमपि द्रुमाणाम् ॥ " उद्दिष्टानां पदार्थानां क्रमेणैवानुदेशिभिः ॥ ३५ ॥ सह संयोगकथनं क्रम इत्युच्यते यथा । “हिमशिशिरवसन्तग्रीष्मवर्षाशरत्सु स्तन्तपनवनाम्भोहर्यगोक्षीरपानैः । सुखमनुभव राजंस्त्वद्विषो यान्तु नाशं दिक्सकमललजाशर्वरीरेणुपङ्कै ॥ " 1. सूक्ष्मो मैतो यथा. 2. आर्यो 3.A. देश 4. A. स्तुतेर्क. 5. बुधैः 6. A. हिमाम्भो. 7. लध्हे, 8. A. पाङ्काः । | पञ्चमः परिच्छेदः प्रेयः प्रियतरालापैः प्रेमादिव्यापनं यथा ॥ ३६ ॥ " अवैमि पूतमत्मानं द्वयेनैव द्विजोत्तमाः । मूध्नि गङ्गाप्रपातेन धौतपादाम्भसा च वः ॥ " रसानामेव सर्वेषामुत्कर्षे रसवद्यथा । " मलयपवनमन्दस्पन्दमानारविन्द प्रसरदळिविलासि प्रौढिपाटञ्चराणाम् । 'अधिगतिरहमेवालीकरोषस्पृशां स्या- मलसवलदपाङ्गालोकितानाममुष्याः ॥ " रसानामिह चान्येषामुत्कर्षास्तूह्यतां बुधैः ॥ ३७ ॥ "अयं स रशनोत्कर्षी पीनस्तनविमर्दनः । नाभ्यूरुजघनस्पशीं नीवीविसंसन करः ॥" अत्यहङ्कारवद्वाक्यमूर्जस्वीत्युच्यते यथा । " क्षुद्राः सन्त्रासमेनं विजहत हरयो भिन्नशक्रेभकुम्भाः युष्मद्वात्रेषु लज्जां दधाति परममी सायकास्संप्तन्तः । सौमित्रे तिष्ठ पात्रं त्वमपि न हि रुषो नन्वहं मेघनादः किञ्चिभद्रूभङ्गलीलनियमितजलधिं रामन्वेषयामि ॥" इष्टमर्थमनाख्याय साक्षात्तस्यैव सिद्धये ॥ ३८ ॥ यत्प्रकारान्तराख्यानं पर्यायोक्तं मतं यथा । “त्वं मुग्धाक्षि विनैव कञ्चुिळिकया धत्से मनोहारिणीं शोभामित्यभिधायिनि प्रियतमे तद्वेणिकासंस्पृशि । 1. प्रियतरालापप्रेमदिव्यापकं । A. प्रियतराख्यानं 2. प्रसक्दलविलापः 3. A. प्रौढ 4. अपि गति. 5. स्पृशा. 6.A. रसोङ्गभूतो रसवत् 7. A. नाभ्याभु. 8, लक्ष्मी 9. तद्वीटिका. ४४ अलङ्कारसङ्ग्रहः शय्योपान्तनिविष्टसस्मितवधूनेत्रोत्सवानन्दितो निर्यातश्शनकैरळीकवचनोपन्यासमाळीजनः ॥ किञ्चिदारभमाणस्य कार्य दैववशात्पुनः ॥ ३९ ॥ तत्साधनसमपत्तिः समाहितमिदं यथा । “मानमस्या निराकर्तु पादयोर्मे पतिष्यतः । उपकाराय दिष्टचैतदुदीर्ण घनगर्जितम् ॥ " तदुदात्तं यन्महत्त्वमाशयैश्वर्ययोर्यथा ॥ ४० ॥ “गुरोश्शासनमत्येतुं न शशाक स राघवः । यो रावणशिरश्छेदकार्यभारेऽप्यविक्लवः ॥ " “ रत्नस्तम्भेषु सङ्कौन्तैः प्रतिविम्बशतैर्वृतः । ज्ञातो लङ्केश्वरः कृच्छ्रादाञ्जनेयेन तत्त्वतः ॥ " सत्यार्थापहवादन्यप्ररोहोऽपहुतिर्यथा। " नेयं निशा दिवस एव भवेत्कथं मे निद्रान्यथा नयनयोर्युगळं न याति । नायं शशी तपन एव तनोति ताप मुत्पात एव यदिमास्तु विभान्ति ताराः ॥ " एकरूपमनेकार्थ क्ष्लिंटं बहुविधं यथा ॥ ४१ ॥ "प्रौढपयोधतधार प्रावृण्मलिनम्बरा प्रबाष्पधरा। मानसगराजहंसा मानवतीवाद्य भाति मदनार्ता ॥" 1.A . माणः स्यात्. 2.A. उदात्तमृद्धिसहितक्ष्लाध्यं वान्योपलक्षणम् । 3. कार्यभावे . 4. अविक्रियः. 5. संक्रान्तप्रतियत्न. 6. प्रकारो, 7. मुक्तास्त एव. 8.A. भारा. 9. बारा. 10. मानसञ्चर. पञ्चमः परिच्छेदः ४५ गुणजातिक्रियादीनां 'यतु वैकल्यदर्शनम् । ’विशेषदर्शनायैव विशेषोक्तिर्मेता यथा ॥ ४२ ॥

धनुः पौष्पं मौर्वी मधुकरमयी चञ्चलट्टशां

दृशां कोणोबाणः सुहृदपि जडात्मा हिमकारः । तथाप्येकोऽनङ्गस्त्रिभुवनमपि व्याकुलयति क्रियासिद्धिस्सत्त्वे भवति महंतां नोपकरणे ॥" थत्प्रसिद्धगुणः'स्साम्यकथनं यस्य कस्यचित् । स्तुत्या वा निन्दया तुल्ययोगिता सा मता यथा ॥ ४३ ॥ “यमः कुबेरो क्रुणः सहस्राक्षो भवानपि । बिभ्रत्यनन्यविषयां लोकपाल इति श्रुतिम् ॥ " " सङ्गतानि मृगाक्षीणां तटिद्विलसितानि च । क्षणद्वयं न तिष्ठन्ति घनारब्धान्यपि स्वयम् ॥ " उक्तैः स्ववाक्यैः यः कश्चिद्विरुद्धार्थः प्रतीयते । विरोध इति विज्ञेयः स्सोऽपि नानाविधो यथा ॥ ४४ ॥ " मृणालबाहु रम्भोरु पद्मोत्पलदलेक्षणम् । अपि ते रूपमस्माक तन्वि तापाय कल्पते ॥ " अप्रस्तुत स्तुतिःसा स्यादप्रकाण्डेऽपि या स्तुतिः । सेवादिक्लेशनिर्विण्णमानसेन कृता यथा ॥ ४५ ॥ " मन्दिरमरविन्दकुटी बिसमशनं शयनमम्बुजदळानि । कल्लोला "हिन्दोळा मराळयूनोस्तपांसि भूयांसि ॥ " यदि निन्दन्निव स्तौति व्याजस्तुतिरसौ मता । 1. यत्र+यथा. 2. कोणा बाणाः. 3. जडः सैन्यमबलाः । 4 साकं. 5. A. न्यपि। 6. A. क्षणं न तिष्ठन्ति घना घनारब्धान्यपि स्वयम् । 7. परार्थै: 8. A. सिद्धोऽर्थः विरोधार्थः. '9. प्रसाध्यते 10. नैर्वर्ण्यमापष्नेन. 11. आन्दोला. ४६ अलङ्कारसङ्ग्रहः “ कीर्तिस्ते दायता तदीयजठरे लोकत्रयं वर्तते तस्मात्त्वं जगतां पिता पितृधनं तेनार्थिनां त्वद्धनम् । "त्यागं,ते जगदेकमल्लनृपते त्यागं न मन्यामहे कस्त्यागः स्वकुटुम्बपोषणविधाचर्थव्ययं कुर्वतः ॥ " अर्थान्तरमुपन्यस्य किञ्चित्तत्सदृशं यदि ॥ ४६ ॥ सदसद्वा निदर्श्येत निदर्शनमिदं यथा । " अणुमपि परकीयं हन्त सन्तो नयन्ते गुणमधिकमनोज्ञ' तद्धि तेषां स्वभावः । सरसिजकुहरान्तः पत्रमात्रप्रभूतं परिमलमपि वाताः किं न विस्तारयन्ति ॥ " “दुर्जनः परिहर्तव्यो धीमता सख्यवैश्योः। श्वा भवत्यपकाराय लिहन्नपि दशन्नपि ॥" सहोक्तिः सह भावानां वस्तूनां कथनं यथा ॥ ४७ ॥ दिगन्तमगमत्तस्य कीर्तिः प्रत्यर्थिभिः सह । सह दीर्धा मम श्वासैरिमास्संप्रति रात्रयः ॥ ४८ ॥ पाण्डुराश्च ममैवाङ्गै सह ताश्चन्द्रभूषणाः । 'काम्भोजास्समरे सोढुं तस्य वीर्यमनीश्वराः ॥ ४९ ॥ गजालानपरिक्लिष्टैरङ्कोलैः साधेभानताः । भर्थानां यो विनिमयः परिवृत्तिस्तु सा यथा ॥ ५० ॥ कयावेक्रयदमृस्ते स्वङ्गो भूपाल वैरिणाम् । हृत्वा भूमण्डलं दत्ते रम्भायाः कुचमण्डलम् ॥ " 1. त्वदीय. 2. तत्तैश्च सम्भुज्यते 3. A. वीरश्रीरणरङ्गमल्लनृपते. 4. गुरुत्वं. 5. भूझग्नपि. 6. सार्म व चन्द्रभूषणः. 7. काम्बोजा, 8. : र्मिथो. 9 धत्ते, पञ्चमः परिच्छेदः आशीर्नामाभिलषिते वस्तुन्याशंसनं यथा । " सव्यार्धजनिः सनकादन्छ: स्फुरल्ललाटः कमलारिजूटः। मुदे स देवोऽस्तु मुमुक्षुमृग्यः श्रीकण्ठनाथः श्रितवत्सलो वः ॥ " रोषत्प्रियवदुक्तिर्या वक्रोक्तिः कथ्यते यथा ॥ ५१ ॥ " साधु दूति पुनः साधु कर्तव्यं किमतः परम् । यन्मदर्थे विलूनासि दन्तैरपि नखैरपि ॥ " नानालङ्कारसंयोगात्सङ्करः कथ्यते यथा । " आक्षिपन्त्यरविन्दानेि मुग्धे तव मुखश्रियम् । कोशदण्डसमग्राणां किमेषामस्ति दुष्करम् ॥ " xxxxxx कथितं सङ्ग्रहत्वान्न विस्तृतिः ॥ ५२ ॥ अथ प्रमाणालङ्काराः कथ्यन्ते सांप्रतं क्रमात् । प्रत्यक्षमेकं चार्वाकाः काणादास्सौगताः पुनः ॥ ५३ ॥ अनुमानं च तञ्चाथ सांख्याः शाब्दं च ते अपि । न्यायैकदेशिनोऽप्येवमुपमानं च केचन ॥ ५४ ॥ अर्थापत्त्या सहैतानि चत्वार्याह प्रभाकरः । अभावषष्ठान्येतानि भाट्टवेदन्तिनस्तथा ॥ ५५ ॥ सम्भवंतिक्षयुक्तानि तानि पौराणिका जगुः । इन्द्रियाणामर्थयोगे यज्ज्ञानमुपजायते ॥ ५६ ॥ 1. विभिन्नासि...; विलग्रासि. 2. मुखाम्बुजम् । 3. कोशद्वन्दूसमप्राणां. 4. विस्मृतिः. ४८ तत्प्रत्यक्षं समाख्यातं मनसा चेन्द्रियाणि षट् । प्रत्यक्षं द्विविधं निर्विकल्पकं सविकल्पकम् ॥ ५७ ॥ नामादिभिर्विशिष्टार्थविषयं सविकल्पकम् । अवशिष्टार्थविषयं प्रत्यक्षे निर्विकल्पकम् ॥ ५८ ॥ इन्द्रियोत्पन्नविज्ञानं प्रत्यक्षालङ्कृतिर्यथा । " क्रान्तकान्तवदनप्रतिबिम्बे भग्नबालसहकारसुगन्धौ । ’ स्वादुनि प्रणुदितालिनिशीथे निर्ववार मधुनीन्द्रियवर्गः ॥ " निवृत्तिर्मनसो वृत्तिरिन्द्रियैरुपनीयते ॥ ५९ ॥ हेतुना हेतुमञ्ज्ञानमनुमानं तदुच्यते । दृष्टं सामान्यतो द्दष्टमिति चास्य विधाद्वयम् ॥ ६० ॥ पूर्वं प्रत्यक्षयोग्यार्थमन्यार्थमितरद्यथा । " चूर्णबभ्रुललितस्रगाकुलं छिन्नमेखलमलक्तकाङ्कितम् । उत्थितस्य शयनं विलासिनः तस्य विभ्रमरतान्यवेदयत् ॥ " " परिरम्भपरं निजं निरुन्धे करयोः केवलमेव कर्म कान्तम् । पुलकैः पुनरुच्यते भवत्याः पुर एव स्फुटमायताक्षि भावः ॥ " 1. चूर्णनागलतसूर्णसङ्कलं मिन्नमेखलभलक्त्तकाचितम् । पञ्चमः परिच्छेदः 'यथार्थदर्शिनः पुंस्ते यथाद्दष्टार्थवादिनः ॥ ६१ ॥ उपदेशः परार्थो यः आगमः स मतो यथा । परापकारनिरतैदुर्जनैः सह सङ्गतिः ॥ ६२ ॥ वदामि तत्त्वं भवतो न विधेया कदाचन । सादश्यात्सदृशज्ञानमुपमानमिहोच्यते ॥ ६३ ॥ अनुभूतार्थमननुभूतार्थ द्विविधं यथा । " अपि तुरगसमीपादुत्पतन्तं मयूरं न स रुचिरकलापं बाणलक्षीचकार । सपदि गतमनस्कश्चित्रमाल्यानुकीर्णे रतिविगलितबन्धे केशपाशे प्रियायाः ॥ " " तां रोहिणीं विजानीहि ज्योतिषामल मण्डले । समूहस्तारकाणां यः शकटाकारमाश्रितः ॥" दृष्टः ' श्रतोपि यो वार्थः स्वस्यैवानुपपत्तितः ॥ ६४ ॥ प्रसूतेऽर्थान्तरे बुद्धिं साऽर्थापत्तिर्मता यथा । निर्णेतुं शक्यमस्तीति मध्यं तव नितम्बिनि ॥ ६५ ॥ अन्यथा नोपपद्येत पयोधरभरस्थितिः । " रुचिधाभ्नि भर्तरि भृशं विमलाः परलोकमभ्युपगते विविशुः । ज्वलनं त्विषः कथमिवेतस्था सुलभोन्यजन्मनि स एव पतिः ॥ " अर्थस्याविद्यमानत्वमभाव इति कथ्यते ॥ ६६ ॥ 1. यथार्थदर्शनः पुंसा. 2. पदार्थो. 3. समूहु. 4.हष्किक्ष्रितोपि. 5. अभिभाव्य. xxxxxxxxx

प्रागभावोऽथ प्रध्वंसश्चान्योन्याभाव एव च । अत्यन्ताभाव इत्येवं चतुर्धा भिद्यते यथा ॥ ६७ ॥ " अनभ्यासेन विद्यानामसंसर्गेण धीमताम् । अनिग्रहेण चाक्षाणां व्यसनं जायते नृणाम् ॥ " " तिरस्तभिता रतिश्च्युता विरतं गेयमृतुर्निरुत्सवः । गतमाभरणप्रयोजनं परिशून्यं शयनीयमद्य मे' ॥ " कर्णोत्पलं न चक्षुस्ते न चक्षुःश्रवणोत्पलम् । इति जानन्नपि मनो मन्यते दीर्धनेत्रताम् ॥ ६८ ॥ "xxxxत्यजनाद्द्विरुक्त्तैः पञ्चेषुबाणैः पृथगर्जितासु । दशासु शेषा खलु तद्दशाया तया नभः पुष्यतु कोरकेण ॥ " आढकं सम्भवेद्द्रौणे सहस्त्रेपि शतं यथा । आहुरेवं विधं ज्ञानं सम्भवं मुनयो यथा ॥ ६९ ॥ " ये नाम के चिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यलः । उत्पत्स्यते मम तु कोपि समानधर्मा कालोह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥" प्रवादपारम्पर्य यदनिर्दिष्टप्रव्रक्तृकम् । ऐतिह्यमिति विज्ञेयं प्रमाणं-पण्डितैर्यथा ॥ ७० ॥ 1. ते. 2. ब्रनो. 3. प्रवर्तकम्. " यासि भीरु ननु तत्र निशीथे ध्वान्तरुद्धदशदिवप्रविभागे । र्क्त्मनीह वटभूरुहि यक्ष- स्तिष्ठतीति न जना विचरन्ति ॥" नानाविधालङ्कृतिहृद्यवणो कन्यामिवैतां कवितां वृणीष्व । अस्यां यशः सन्ततिवृद्धिस्तु विवेकविद्याधर मन्मभूप ॥ ७१ ॥ इत्यमृतानन्दयोगीन्द्ररविरचितेऽलङ्कारसङ्गहे अलङ्कारनिर्णयो नाम पञ्चमः परिच्छेदः ॥ 1.प्रति भागे 2.नष्यxxx अथ दोषाः प्रकीर्त्यन्ते पदानां प्रथमं क्रमात् । श्रुतिकट्वसमर्थ च च्युतसंस्कृत्यवाचकम् ॥ १ ॥ निरर्थकं चाप्रयुक्तमक्ष्लीलं ग्राम्यमेव च । नेयार्थानुचितार्थे च सन्दिग्धं क्लिष्टमेव च ॥ २ ॥ अविमृष्टविधेयांशं विरुद्धमतिकृत्तथा । अप्रतीतमथैतेषां क्रमाल्लक्षणमुच्यते ॥ ३ ॥ परुषाक्षरविन्यासं श्रुतिकट्विष्यते यथा । " अनङ्गमङ्गळगृहापाङ्गभङ्गितरङ्गितैः । आलिङ्गितः स' तन्वङ्गया कार्तार्थ्यं लभते कदा ॥ " अत्रकार्तार्थ्यमिति यत्पदं श्रुतिकटूच्यते ॥ ४ ॥ असमर्थमभिप्रेतं यद्वक्त्तुं न क्षमं यथा । " तीर्थान्तरेषु स्नानेन समुपार्जितसत्कृतिः । सुरस्रोतस्विनीमेष हन्ति संप्रति सादरम् ।। " हन्तीति हिंसागत्यर्थोऽप्यसमर्थो गताविह ॥ ५ ॥ शास्रोक्तलक्षणापेतं च्युतसस्कृसिंघथा त्स्ष्या । " xxxxxx दुकफश्यामोदरापाण्डर- प्रान्तं xxx xxxxxxxxxxx लक्ष्यते । तत्पल्लीपतिपुत्रि कुञ्जरकुलं कुम्भाभथाभ्यर्थना- दीनं त्वाम्नु xxxxxxxxx पत्रावृतं मा कृथाः ॥ "

1.अळिङ्कितस्य. 2. पथम्. न यान्नर्थे नाथते स्यादाशिष्येवात्मने पदम् ॥ ६ ॥ अवाचकं न यत्रार्थे प्रयुक्तं वक्ति तद्यथा । " अवन्ध्यकोपस्य निहन्तुरापदां भवन्ति वश्याः स्वयमेव देहिनः । अमर्षशून्येन जनस्य जन्तुना न जातहार्देन न विद्विषादरः ॥ " जीवसाधारणं जन्तुपदं नो दातृवाचकम् ॥ ७ ॥ निरर्थकं भवेत्पादपूरणैकफलं यथा । “बिभर्ति यश्च देहार्धे प्रियामिन्दुं हि मूर्धनि । स वै देवः खलु त्वां तु पुनातु मदनान्तकः ॥ " च वै हीत्यादि शब्दानामर्थस्यार्थो न विद्यते ॥ ८ ॥ आम्नातमप्यप्रयुक्त कविभिर्नादृतं यथा ॥ “यथाऽयं ‘दारुणाचारः सर्वथैव विभाव्यते । तथा मन्ये दैवतोऽय' पिशाचो राक्षसोपि वा ॥ " पुंसि दैवतशब्दोऽयं कविभिर्न प्रयुज्यते ॥ ९ ॥ येनासभ्य: पदेनार्थो द्योत्यतेऽक्ष्लीलमीरितम् । जुगुप्साऽमङ्गळव्रीडाव्यञ्जकत्वतिधा यथा ॥ १० ॥ " लीलातामरसाहतोऽन्यवनितानिःशङ्कदष्टाधरः कश्चित्केसरदूषितेक्षण इव व्यामील्य नेत्रे स्थितः । मुग्धा कुड्मलिताननेन ददती वायुं स्धीता तस्य सा भ्रान्त्या धूर्ततयाथवा नतिमृते तेनानिशं चुम्बिता ॥" अत्राननेन "ददती वायुं सेति जुगुप्सितम् । 1. त्वयुक्तं. 2. विहन्तु. 3. ना धातृ; नादातृ. 4. दारुणाकारः 5. सर्वदैव. 6. अयं; असौ. 7. असस्यः. 8. रूषितेषण. 9. दधती. 10. पस्क्र. 11. दधती अलङ्कारसङ्ग्रहः "मूदुपक्नविभिन्नो मत्प्रियाया विनाशात् घनरुचिरकलापो निःसपत्नोद्य जातः । रतिविगलितबन्धे केशपाशे सुकेश्याः सतिकुसुमसनाथे कं हरदेष बहीं ॥" मत्प्रियायाविनाशादित्येतत्पदममङ्गळम् ॥ ११ ॥ “साधनं सुमहद्यस्य यन्नान्यस्य विलोक्यते । तस्य धीशालिनः कोऽन्यः सहेतारालितां भ्रुवम् ॥" अत्र साधनशब्दोऽयं ब्रीडोत्यत्तिकरो मतः । ग्रामीणयोग्यं यद्ग्रभ्यं निन्धं नागरिकैर्यथा ॥ १२ ॥ “राकाविभिावरीकान्तसङ्कान्तघुति ते मुखम् । तपनीयशिलाशोभा कटिश्च हरते मनः ॥" कटिशब्दोऽत्र 'गोप्याङ्गवाचकत्वेन गर्ह्वते । नेयार्थं यदसामर्थ्याद्दूरार्थद्योतकं यथा ॥ १३ ॥ " शरत्कालसमुल्लसिपूर्णिमाशर्वरीप्रियम् । करोति ते मुखं तन्वि चपेटापातनातिथिम् ॥ xxxx सामर्ध्यान्नाभिघत्ते जयं त्विह । तदेवानुचितार्थ स्याद्यस्यार्थोऽनुचितो यथा ॥ १४ ॥ "तपस्विभिर्या युचिरेण लभ्यते प्रयत्नतः सत्रिभिरिष्यते च या । प्रयान्ति तामाशु गतिं मनस्विनो रणाश्वमेधे पशुतामुपागताः ॥ " मधुपवनविभिन्ना. 2. घनरुचिरकलापा. 3. शिखा. 4. गुत्थाङ्ग. 5 यदसामर्ध्यान्मषार्थ; यदसामर्ध्यमूलार्थ. 6. सxxxस. 7.प्रयन्नतो दा च मखीभिरिष्यते; 8.यxखिनो. षष्ठः परिच्छेदः ५५ xxxxx पशुपदं शरे कातरतामिह । विवक्षितार्थादन्यच सन्दिग्धं द्योतयेद्यथा ॥ १५ ॥ " आलिङ्गितस्तत्र भवान् सांपराये जयश्रियम् । आशीः परम्परां वन्द्यां कर्णे कृत्वा कृपां कुरु ॥" अत्र वन्घामिति पदं xxxxमस्ययोः । ल्किष्टिं व्यवहितार्थस्य द्योतकं स्यात्पदं यथा ॥ १६ ॥

• अत्रिलोचनसंभूतज्योतिरुद्रमभासिभिः ।

सदृशं शोभतेऽत्यर्थं भूपाल तव चेष्टितम् ॥ " अत्रिलोचनसंभूतश्चन्द्रस्तज्ज्योतिरुद्रमात् । भासीनिकुमुदानीति ल्किष्टत्वं व्यवधानतः ॥ १७ ॥ अविमृष्टविधेयांशं प्राधान्याद्येन तद्यथा । " स्रस्तं नितम्बादवलम्बमानां ‘मुहुर्मुहुः केसरदामकाञ्चीः । न्यासीकृतां स्थानविदा स्मरेण मौर्वीद्वितीयमिव कार्मुकस्य ॥ " प्राधान्येनात्र निर्दिष्टो विधेयांशो द्वितीयया ॥ १८ ॥ इष्टान्यदुष्टधीकारी विरुद्धमतिकृद्यथा ॥ " सुधाकरकराकारविशारदविचेष्टित: । अकार्यमित्रमेकोऽसौ तस्य किं वर्णयामहे ॥ " प्रयोजनं विना मित्रमित्यत्रार्थे विवक्षिते ॥ १९ ॥ अकर्ये भित्रमित्यन्यो विरुद्धार्थः प्रतीयते । 1. व्यनत्तषर्थ. 2. समस्ययोः 3. प्राधान्याद्यन्न. 4. पुनः पुनः; 5. विचेष्टितम् .6.अकार्पमित्यन्यो. शास्त्रमात्रप्रसिद्धार्थमप्रतीतं मतं यथा ॥ २० ॥ सम्यञ्ज्ञनहाज्योतिर्दलिताशयताजुष: । विधीयमानमप्येतन्न भवेत् कर्मबन्धनम् ॥ " अत्राशयपदं वासनार्थमागमसिद्धिमत् । दोषान् पदैकदेशेषु यथायोग्यं वदाम्यहम् ॥ २१ ॥ " अलमतिचपलत्वात् स्वमायोपमत्वा- त्परिणतिविरसत्वात्सङ्गमेनाङ्गनायाः । क्यमिति शतकृत्वः तत्वमालोचयाम- स्तदपि न हरिणाक्षीं विस्मरत्यन्तरात्मा ॥" त्वप्रत्ययस्य बाहुल्यदिह श्रुतिकटूच्यते । " आदावञ्जनपुञ्जलिप्तवपुषां श्वासानिलोल्लासित- प्रोत्सर्पद्विरहानलेन च ततः संतापितानां दृशाम् । सम्प्रत्येव निषेकमश्रुपयसा देवस्यचेतोभुवो भिल्लीनामिव पानकर्म कुरुते कामं कुरङ्गेक्षणा ॥” निरर्थकं बहुत्वं स्याद्दृशमित्येकयोषित ॥ २२ ॥ ’कलस्याकर्तुगामित्वाद् कुञक्ष्चप्यात्मन पदम् ॥ “ यः पूयते सुरसरिन्मुखतीर्थसार्ध- वानेनशास्त्रपरिशीलनकीर्तनेन । सौजन्यमान्यजनिरूर्जितमार्जितानां सोऽयं दृशोः पतति कस्यचिदेव पुंसः ॥ " पूयेत्यत्र जुगुप्सार्थमक्ष्लीलमवगम्यते ॥ २३ ॥ " अभिप्रेतार्थसिद्धयर्थ पूजितो यः सुरैरपि । सर्वविध्नच्छिदे तस्मै गणाधपतये नमः ॥ " प्रेतेत्यत्रामङ्गळाक्ष्लीमत्र क्ष्लोकेऽक्गम्यते । " कस्मिन्कर्मणि सामर्थ्यमस्य नोत्पते तराम् । अयं साधुचरस्तसादञ्जलिर्बध्यतामिह ॥ " भूतपूर्वे चरट्त्वत्र साधुचारीति संशयः ॥ "किमुच्यतेऽस्य भूपालमौळिमालामहामणेः । सुदुर्लभं वचोबाणैस्तेजो यस्य विभाव्यते ॥ " वचःशब्देन गी:शब्दो लक्ष्यतेऽत्रेत्यवाचकम् ॥ २४ ॥ प्रतिकूलवर्णमुपहतलुप्तविसर्ग विसन्धिहतवृत्तम् । न्यूनाधिककथितपदं पतत्प्रकर्ष समाप्तपुनातम् ॥ २५ ॥ अर्थान्तरैकवाचकमः वन्मतयोगमन भिहितवाच्यः । अपदथुपदसमासं सङ्कीर्ण गर्भितिं प्रसिद्धिहतम् ॥ २६ ॥ भग्नप्रक्रममक्रममतपदार्थ रसच्युतं च तथा । अप्रस्तुतार्थमित्यपि भवन्ति वाक्येष्वमी दोषाः ॥ प्रतिकृलवर्णभेतद्रसानुकूलाक्षरं न यद्धि तथा ॥ २७ ॥ " अनुण्ठोत्कण्हया पूर्णमाकण्ठं कलकण्ठि माम् । कम्बुकण्ठयाः क्षणं कण्ठे कुरु कण्ठार्तिमुद्धर ॥' शृङ्गारे टादीनां कठिनानां नानुकूल्यमस्तीह । उत्वौत्वे यत्र कृते लुप्तो वा स्याद्विसर्जनीयक्ष्च । xxx तलुप्तविसग दुष्टं तxxयमामनन्ति यथा ॥ २८ ॥ " धीरो विनीतो निपुणो वराकारो नृपोऽत्रसः । यस्य भृत्या बलोसिक्ता भक्ता बुद्धिप्रभाविताः ॥" उपहततामाद्यार्धे याति विसर्गः परेण लुप्तत्वम् । वैरूप्यं विक्ष्लेषोऽक्ष्लीलत्वं कष्टता च सन्धेः स्युः ॥ २९ ॥ दोषास्तत्तद्वाक्यं विसन्धि विबुधाः क्रमाद्वदन्ति यथा । “ राजन् विभन्ति भवतश्चरितानि तानि इन्दोर्घुतिं दधति यानि रसातलेऽन्तः । धीदोर्बले अतितते उचितानुवृत्ती आतन्वती विजयसम्पदमेत्य भातः ॥" सकृदेवहिते ऽत्र दोषे विहितेऽप्यसकृञ्च भवति वैरूप्यम् ॥ ३० ॥ " तत उदित उदारहारहारि- घुतिरुच्चैरुदयाचलदिवेन्दुः । निजवंश उदात्तकान्तकान्ति- र्बत मुक्तामणिवच्चकास्यनर्घः ॥” अत्र विहितेऽपि दोषो विक्ष्लेषस्त्वसकृदेव विज्ञेयः । "विद्यामभ्यसतो' रात्रावेति या भवतः प्रिया । वनिता गुह्यकेशानां कथं ते पेलवं वनम् ॥' सन्धावक्ष्लीलत्वं दोषोऽत्र विवेकशालिभिर्ज्ञेयः ॥ ३१ ॥ " उर्व्यसावत्र तर्वाली सर्वर्तौ चार्ववस्थितिः । नात्र प्रयुज्यते गन्तुं शिरो नमय तन्मनाक् ॥' इह कष्टत्वं सन्धेः क्लिष्टतया कथ्यते सकृद्दोषः । अयथात्वं गुरुलध्वोः वर्णानां यत्रहीनताधिक्ये ॥ ३२ ॥ 1. प्रचारिता, , 2. भ्यस्यतो. 3. क्रमते. षष्टः परिच्छेदः xxxxxxxxx हतवृत्तं चेति तद्वदन्ति यथा । " कामेन पश्चापि बाणा विमुक्ता मृगेक्षणस्वित्ययथागुरुत्वम् । मदनबाणाः निशिताः पतन्ति वामेक्षणास्वित्यथालघुत्वम् ॥' इन्दुपादाः शिशिराः स्पृशन्तीत्यूनवर्णता । सहकारस्य किसलयान्न्यार्द्राणीत्यधिकाक्षरम् ॥ ३३ ॥ पादान्ते मध्ये वा यतिर्विरामोऽस्य भग्नतात्र यथा । " अदित्यस्य महति वंशे जातो नृपतिरेष धनकीर्तिः । भूरिदयालङ्कारः प्रभूतगुणवत्सलो जयत्यवनौ ॥" येन विना यद्वाक्यं न्यूनं तन्न्यूनपदमुशन्ति यथा ॥ ३४ ॥ "तथाभूतां दृष्ट्वा नृपसदसि पाञ्चालतनया वने व्याधैः सार्ध सुचिरमुषितं वल्कलधरैः । विराटस्यावासे स्थितमनुचितारम्भनिभृतं गुरुः खेदं खिन्ने मयि भजति नाद्यापि कुरुषु ॥' अस्माभिरिति विशेष्याभावादिह वाक्यमभिहितं न्यूनम् । यदभावादपि पूर्ण वाक्यं तेनाधिकपदमत्र यथा ॥ ३५ ॥ " स्फटिकाकृतिनिर्मलः प्रकामं प्रतिसxxन्तनिशातशास्त्रतत्त्वः । अविरुद्धसमन्वितोक्तिशुक्तिः प्रतिमxxxxxमयोयः x कोऽपि ॥ आकृतिपदेन वाक्यं विनापि संपूर्णमेव भक्तीह । कथितपदं यद्यस्मिन् पदस्य कथितस्य कथनमेव यथा ॥ ३६ ॥ "अधिकरतलतम्पं कल्पित xxxxxx पxमिलननिभांलत्पण्डिमा गण्डपाळी । सुतनु कथय कस्य व्यxxxxxxx xxxxx यौवराज्याभिषेकम् ॥ " लीलेति पूर्वकथितं पुनरपि लीलेति कीथितमेतस्मिन् । यस्मिन्नधः प्रकृष्टं पतत्प्रकर्ष तदामनन्ति यथा ॥ ३७ ॥ " कः कः कुत्र न र्घृर्घृरायितघुरी घोरो धुरेत्सूकरः कः कः कं कमलाकरं विकमलं कर्तु करी नोद्यतः । के के कानि वनान्यरण्यमहिषा नोन्मूलयेयुर्यतः सिंहीस्नेहविलासबद्धवसतिः पञ्चाननो वर्तते ॥' अत्र करिणः प्रकृष्टान्महिषाणामुपरिकीर्तनं कुरुते । पुनरपि समाप्य कथितं समाप्तपुनरात्तमिति वदन्ति यथा ॥ ३८ ॥ “क्रेङ्कारः xxकार्मुकx सुतक्रीडापिकानां रवः झङ्कारो रतिमञ्जरीम्धुलिहां लीलाचकोरीध्वनिः । तन्व्याः कञ्चुलिकापसारणभुबाक्षेपस्खलत्कङ्कण काणः प्रेम तनोतु वो नवक्योलास्याय वेणुस्वनः ॥” अत्र समाप्तोऽप्यर्थः xxxxxxx ऽन्त्वपादान्त्ये । अर्थान्तरैकवाचकमपरार्थगतैकवाचकं तु यथा ॥ ३९ ॥ 1. अथिमृदुतर. 2. xxxxx xxxx. " मसृणचरणपातं गम्युतां भूः सदर्भा विरचय सिचयान्तं मूध्नि धर्मः कठोरः । तदिति जनकपुत्री लोचनैरश्रुपूर्णैः पथि पथिकक्धूभिर्वीक्षिता शिक्षिता च ॥" इहतच्छब्दो हेतुः सिचयान्तं मूध्नि विरचयेत्यत्र । अभन्मतयोगं तद्यत्र समासे पदं गुणीभूतम् ॥ ४० ॥ नान्यैः प्रधानभूतैर्लभते योगं प्रयोजनाय यथा । " चत्वारो वयमृत्विजः स भगवान् कर्मोपदेष्टा हरिः सङ्ग्रमाध्वरदीक्षितो नरपतिः पत्नी गृहीतत्रता । कौरव्याः पशवः प्रियापरिभक्लेशोपशान्तिः फलं राजन्योपनिमन्त्रणाय रसति स्फीतं यशो दुन्दुभिः ॥' सङ्गमाध्वरशब्दः समासगी दोषभाक्मेत्यत्र ॥ ४१ ॥ अनभिहतवाच्यमेतद्यत्र न वक्तव्यमभ्यधायि यथा । " त्वयि निसर्गरतेः प्रियवादिनः प्रणयभङ्गपराकुनखचेतसः ॥ कमपराधलवं मम पश्यसि त्यजसि मानिनि दासजनं यतः ॥" अस्त्रवश्यं वाच्यं पश्मस्यपराxxxxx पदम् । अस्वनस्प' तद्यत्रास्थाने खितं पदं हि यथा । लमः कोळेकचपञ्ह्थज्टःxxxxxxxx निद्रान्तरे शितिकन्धरेx शकलनान्तःकपंxxxxx । पार्वत्या नखलक्ष्मशङ्कितस्वीनर्मस्मितहीतया प्रोन्मृष्टः करपल्लबेनकुटिला ताम्रच्छविः पातु वः ॥" कुटिलाताम्रच्छविरिति नखलक्ष्मेत्यादितः पुरा वाच्यम् ॥ ४३ ॥ अस्थानस्थसमासं यत्रास्थाने समासशलि यथा । "अद्यापि स्तनशैलदुर्गविषमे सीमन्तिनीनां हृदि स्थातुं वाञ्छति मान एष धिगिति क्रोधादिवालोहितः । प्रोद्यद्दूरतरप्रसारितकरः कर्षत्यसौ तत्क्षणात् फुल्लकैरवकोशनिस्सरदळिश्रेणीकृपाणं शशी ॥' क्रुद्धोक्तावत्र कृतो न समासः किन्तु कविवचस्येव ॥ ४४ ॥ सङ्कीर्ण यखेत वाक्यपदानीतरत्र सन्ति यथा । " किमिति न पश्यसि कोपं पादगतं बहुगुणं गुहाणमम् । ननु मुञ्च हृदयनाथं कण्ठे मनसस्तमोरूपम् ॥' अधिकस्फुटमितरेतरवाक्यपदानां मिथः प्रवेशोऽत्र ॥ ४५ ॥ क्लिष्टत्वमेकवाक्ये वाक्यबहुत्वे तु भवति सङ्कीर्णम् । गर्भितमितरद्वाक्यं वाक्यस्यैकस्य यत्र मध्येऽस्ति ॥ ४६ ॥ “परापकारनिरतैर्दुर्जनैः सह सङ्गतिः । कदामि भक्तस्तत्वं न विधेया कदाचन ॥' वाक्यमिदमितरवाक्ये स्थितमिह भवतो वदामि तत्त्वमिति । यत्र प्रसिद्धिहीनं प्रसिद्धियुतमुच्यते पदं तु यथा ॥ ४७ ॥ " महाप्रलयमारुतक्षुभितपुष्कलावर्तक- प्रचण्डधनगर्जितप्रतिरुतानुकारी मुहुः ।

1. xxxxx 2. xxxxx रवः श्रवणमैरवः स्थगितरोदसीकन्दरः कृतोऽद्य समरोदधेरयमभूतपूर्वक्रमः ॥” 'स्व इति शब्दविशेषणं शब्दमात्रे प्रसिद्धिभाग्भवति । भग्नप्रक्रममुक्त्तं यत्र प्रक्रान्तरूपमङ्गः स्यात् ॥ ४८ ॥ तदनेकधा विभेदैः प्रकृतिप्रत्ययमुखैः क्रमेण यथा । " नाये निशाया नियतेर्नियोगा- दस्तं गते हन्त निशापि याता । कुलाङ्गनानां हि दशानुरूपं नातः परं भद्रतरं किमस्ति ॥ गत इति तु प्रक्रान्ते यातेति प्रकृतिरत्र भङ्गकती ॥ ४९ ॥ " यशोऽधिगन्तुं सुखलिप्सया वा मनुष्यसंस्त्यामतिवर्तितुं वा । निरुत्सुकानामभियोगभाजां समुत्सुकेवाङ्कमुपैति सिद्धिः ॥" अत्र सुखलिप्सयेति प्रत्ययभङ्गो विविच्य विज्ञेयः । अन्येऽप्यन्न ज्ञेयाः प्रत्ययभङ्गा न तु प्रपञ्च्यन्ते ॥ ५० ॥ यत्र' विहितः क्रमः स्यादक्रममिति वाक्यमामनन्ति यथा । " निर्भाणस्थितिसंहारहेतवो जगतां मताः । विण्णुत्रिलोचनाम्भोजयोनयः पालयन्तु वः ॥ " परभष्ठिहरिरा इति वाच्ये भग्रः क्रमो भक्त्यत्र ॥ ५१ ॥ अमतपदार्थ यत्र प्रकृतविरुद्धार्थकथनमेव यथा । 1. रुतमिति शब्दविशेषेण; 2. विशेषणेन. 3. पिभिम्नम्. 4. विद्दितः. 5. परिपान्तु. 6. परार्थ . 7. प्रकृति. " राममन्मथशरेण ताडिता' दुस्सहेन हृदये निशाचरी । गन्धवद्रुधिरचन्दनोक्षिता जिवितेशवसतिं जगाम सा ॥" प्रकृतरसेऽत्र विरुद्धं सस्यवर्णनं विहतम् ॥ ५२ ॥ पत्र रसोऽस्ति न वाक्ये रसच्युतं तदिति कीर्तयन्ति यथा । " एकपुच्छञ्चतुष्पादः ककुद्मान् लम्बकम्बलः । गोरपत्यं बलीवर्दो घासमति सुखेन सः ॥" जातिरपि नीरसत्वान्नालङ्कारोऽस्य किं तु दोषत्वम् ॥ ५३ ॥ अप्रस्तुतार्थमेतद्यत्राप्रस्तुतनुतिः करोति यथा । " तमालश्यामलं क्षारमत्यच्छमतिफेनिलम् । पादेन लङ्कयामास हनूमानेष सागरम् ॥ " नात्र श्यामलतादेः कथनं तत्रोपयोगि स्यात् ॥ ५४ ॥ अर्थोऽयुष्टः कष्टो व्याइतपुनरुक्तदुष्कमग्राम्याः । सन्दिग्धो निर्हेतुः प्रसिद्धिविद्याविरुद्धश्च ॥ ५५ ॥ व्यर्थीकृतः सनियमा नियमविशेषाविशेषपरिवृत्ताः । साकाङ्क्षोक्त्तविरुद्धोद्धत्यपुनः स्वीकृतोऽक्ष्लीलः । विध्यनुवादनिः तः सहचरभिन्नोऽर्थदोषाः स्युः ॥ ५६ ॥ विशेxxxxx फलं यत्र न विघते विशेष्यपोषकत्वेन सोऽपुष्टार्थो मतो यथा ॥ ५७ ॥ 1. पीडिता. 2. निलयं. 3. कन्धरः. वष्टः परिच्छेदः ६५ “ अतिक्तिगगनसरणिप्रसरणपरिमुक्तविश्रमानन्दः । मरुतुलूसिद्सौरभकमलाकरहासकृद्धविर्जयति ॥ ” विमुक्तविश्रमानन्दौ पुष्यतो न रवेर्जयम् । कष्टः कृच्छ्रेण विज्ञेयः शब्दसङ्गेपतो यथा ॥ ५८ ॥ " कलशे निजहेतुदण्डज: किमु चक्रभ्रमकारिता गुणः । स तदुच्चकुचौ भवन् प्रभा- झरचक्रभ्रमातनोति यत् ॥ " अत्यन्तव्यवधानेन ज्ञायतेऽर्थोऽत्र नो हठात् । अनादृतस्यैवोत्कर्षो वाक्ये स्याद्वयाहतो यथा ॥ ५९ ॥ " जगति जयिनस्ते ते भावा नवेन्दुकलादयः प्रकृतिमधुराः सन्त्येवान्ये मनो मदयन्ति ये । मम तु यदियं याता लोके विलोचनचन्द्रिका नयनविषयं जन्मन्येकः स एव महोत्सवः ॥ " अनादृत्येन्दुरेखाचं क्ष्लाध्यते चन्द्रिकात्विह । एक एव द्विरुक्तोऽर्थः पुनरुक्तो मतो यथा ॥ ६० ॥ “ अस्रज्वालावलीढप्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे सेनानाथे स्थितेऽस्मिन् भम पितरि गुरौ सर्वधन्वीश्वराणाम् । कर्णालं सम्भ्रमेण व्रज कृप समरं मुञ्च xxxxxxxxxx ताते चापद्वितीये वहति रणधुरां को भयस्यावकाशः ॥ " पौनरुक्तयमिहार्थस्य प्रसिद्धं समपादयोः । वक्तव्योरर्थयोर्यो व्युत्क्रमो दुष्क्रमो यथा ॥ ६१ ॥ 1. विक्रभानन्दः. "भूपालरत्र निर्दैन्यप्रदानप्रथितोत्सव । विश्राणय तुरङ्गं मे मातङ्गं वा मदालसम् ॥" मातङ्गस्यात्र निर्देशो न्याय्यः प्रागेव बुध्यताम् । निर्लज्जैः कथितो योऽर्थो ग्राम्योऽसावुच्यते यथा ॥ ६२ ॥ "सपङ्कतलविन्यस्तसारङ्गखुरसन्निभम् । आरोमशं मृगाक्षीणां वन्दे मदनमन्दिरम् ॥" इह ग्राम्यत्वमर्थस्य प्रसिद्धमवगम्यते । द्वेधा प्रतीयमानोऽर्थः सन्दिग्धोऽनिर्णयाद्यथा ॥ ६३ ॥ "मात्सर्यमुत्सार्य विचार्य कार्य- मार्याः समर्यादमिदं वदन्तु । सेव्या नितम्बाः विमु भूधराणा- मुत स्मरस्मेरविलासिनीनाम् ॥" विरक्तो वात्र रक्तोवा क्क्ता चेन्निर्णयो भवेत् । निर्हेतुको विना हेतुं कार्य यत्रोच्यते यथा ॥ ६४ ॥ " गृहीतं येनासीः परीभवभयान्नोचितमपि प्रभावाद्यस्याभून्न खलु तव कश्चिन्नविषयः । परित्यक्तं तेन त्वमसि सुतशोकान्न तु भया- द्विमोक्ष्ये शस्र त्वामहमपि यतः स्वस्ति भवते ॥' विमोक्ष्येऽहमपीत्यत्र न हेतुः शस्रमोचने । स प्रसिद्धिविरुद्धो यो लोकैरविदितो यथा ॥ ६५ ॥ " इदं ते केनोक्तं कथय कमलातङ्कवदने यदेतस्मिन् हेभ्नः कटकमिति धत्से खलु धियम् । 1. पदवीनिभम्। 2. क्रधित्सहरः। 3. येन। 4. पि । इदं तद्दुस्साधाक्रमणपरमास्र स्मृतिभुवा तव प्रीत्या चत्र्कं करकमलमूले विनिहितम् ॥ " चत्र्कं मनोभवस्यास्रमप्रसिद्धमिहोच्यते । विद्याविरुद्धः स्मृत्यादिविरोधात्कथितो यथा ॥ ६६ ॥ " सदा स्रात्वा निशीथिन्यां सकलं वासरं बुधः । नानाविधानि शास्राणि व्याचष्टे च श्रुणोति च ॥ " उपरागं विना रात्रौ खानं तु श्रुतिगर्हितम् । व्यर्थीकृतो यच्छ्लाध्यानां व्यर्थत्वापादनं यथा ॥ ६७ ॥ " प्राप्ताः श्रियः सकलकामदुघास्ततः किं न्यस्तं पदं शिरसि विद्विषतां ततः किम् । सन्तर्पिताः प्रणयिनो विभवैस्ततः किं 'कल्पं स्थितं तनुभृतां तनुभिस्ततः किम् ॥ " अत्र व्यर्थत्वमेवोक्तमर्थानां न प्रयोजनम् । नियमोऽनुचितेऽर्थे यः स स्यात्सनियमो यथा ॥ ६८ ॥ " कटु रटति निकटवर्ती वाचाटष्टिट्टिभो यत्र । अपसरणमेव शरणं मौनं वा राजहंसस्य ॥ " अत्रापसरणे युक्तो 'नियमेनैवकारतः । मौनं वेत्यन्यपक्षस्य संभाद्दूषणं हि यत् ॥ ६९ ॥ नियमे सति वक्तव्ये तत्यागोऽनियमो यथा । " चतुर्दश सहस्राणि रक्षसां भीमकर्मणाम् । हतान्येकेन रामेण मानुषेण पदातिना ॥ " एकेनैवेति वक्तव्ये वात्र नियमः कृतः ॥ ७० ॥

1. कल्पस्थितं. 2. नियमो नैवकार्यंत: ; नैवकारतः. 3. नियमेनेति. वाच्ये विशेषे सामान्याद्विशेषव्यत्ययो यथा । " श्यामां कामलिमानमानयत भो:सान्द्रैर्मवीकूर्चकै- र्मन्त्रं तन्त्रमथ प्रयुज्य हस्त ' श्वतोत्पलानां श्रियम् । चन्द्रं चूर्णयत क्षणाञ्च कणशः कृत्वा शिलापट्टके येन द्रष्टमहं क्षमे दशदिशस्तद्वक्तमुद्रङ्किताः ॥ " अत्र ज्योत्स्रामिति श्यामा विशेषोक्तिर्हि युज्यते ॥ ७१ ॥ सामान्योक्तौ विशेषोक्तिः सामान्यव्यत्ययो यथा । " कल्लोलवेल्लितदृषत्परुषप्रहारै रत्नान्यमूनि मकरालय' मावमंस्थाः । किं कौस्तुभेन विहितो भवतो न नाम याच्लामसारितकरः पुरुषोत्तमोऽपि ॥ " रलसामान्यतो नाम सिन्धोरत्र न कौस्तुभात् ॥ ७२ ॥ यत्र बाह्यार्थसापेक्षः साकाङ्क्षो गीयते यथा । " द्वारं द्वारमिता वृष्टि: शीतवातादिदुःसहा । दिशो नीरन्ध्रतिमिरनिगीर्णा इव निष्प्रभाः ॥ " आकाङ्कतेऽत्र बाह्यार्थ "त्वस्योत्पाठ्यतामिति ॥ ७३ ॥ स स्यादुक्तक्रुिद्धोऽर्थो विरोधस्वर्थयोर्यथा । " न स्वगों नापि नरको धर्माधर्मौ न तत्फले । धन्योऽसि यस्त्वं सर्वस्वं ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छसि ॥ " परलोकाद्यभावोक्त्तेर्विरुद्धं दानकीर्तनम् ॥ ७४ ॥ त्यतेऽपि पुनरुपातस्त्यक्तपुनः स्वीकृतो मतः स यथा । 1. हरतः. 2. श्रयः; स्मितम्. 3. क्ष्णेन. 4. पतनप्रहारै. 5. मकराकर. 6. भरतो विहितं. 7.हि. 8. कृष्टिः. 9. भि:सहा. 10. त्वरयोद्धाक्ष्य . 11. द्वयोः स्वार्थर्यथा; स्वोक्त्तयोर्द्वथोः. वष्टः परिच्छेदः " अरे रामाहस्ताभरण भसलश्रेणिशरण समक्रीडात्रीडाशमन विरहिप्राणदमन । सरोहंसोत्तंस प्रचलदलनीलोत्पलसखे सखेदोऽहं मोहं क्ष्लथय कथय कन्दुक्दना ॥ " विरहिदमनेति मुक्तवा स्वीकुरुते सखिपदेन पुनरेव ॥ ७५ ॥ अक्ष्लीलो मुख्यार्थादन्यो व्रीडाकुरो मतः स यथा । " हन्तुमेव प्रवृत्तस्य स्तब्धस्य विवरैषिणः । यथाऽस्य जायते पातो न तथा पुनरुन्नतिः ॥ " अत्र ध्वन्यो मुख्यादन्यार्थो ज्ञायते हि लज्जायै ॥ ७६ ॥ विध्यनुवादविवृत्तो' विध्यनुवादौ विवर्तितौ स यथा । " प्रयत्रपरिबोधितः स्तुतिभिरद्य शेषे निशा मकेशवमपाण्डवं भुवनमद्य निस्सोमकम् । इयं परिसमाप्यते रणकथाद्य दोःशालिना- मपैतु रिपुकाननातिगुरुरद्य भारो भुवः ॥ " शयितः परिबोध्य स इति वक्तव्यमिहानुवादविधियुगळम् ॥ ७७ ॥ सहोत्कृष्टैर्निकृष्टोक्तिभिंन्नं सहचरैर्यथा । "श्रुतेन बुद्धिर्यसनेन मूर्खता मदेन नारी सलिलेन निम्नगा । निशा शशाङ्केन धृतिः समाधिना नयेन चालङ्क्रियते नरेन्द्रता ॥ " उत्कृष्टेभ्यः श्रुतादिभ्यो भिन्ने व्यसनमूर्खते ॥ ७८ ॥ दोषा एव गुणीभावं प्राप्नुवन्ति कचित्कचित् । " सोऽध्यैष्ट वेदांस्त्रिदशानयष्ट 1. फलकृच्छ्रेण 2. प्रकृद्धस्य. 3. सञ्जायते. 4. निवृतो. 5. निबर्तितौ. पितृनतार्प्सीत्समर्मस्त बन्धून् । व्यजेष्ट षडर्गमरंस्त नीतौ समूलघातं न्यवधीदरींक्ष्च ॥ " उदाहरणकाव्यत्वान्न दुष्टं श्रुतिकटपि ॥ ७९ ॥ प्रहेळिकाद्यर्थिबन्धैकाक्षरद्यक्षरादिषु । क्लिष्टासमर्थनेयार्था वाचकाद्या न दूषकाः ॥ ८० ॥ " देवराजो मया दृष्टो वारिवारणमस्तके । अदन्नर्क च सोमं च विषं पीत्वा क्षयं गतः ॥ " वारिवारणशब्दोऽत्र नेयार्थोऽपि न दुष्यति । असमर्थावपि विषक्षयौ स्वार्थे न दुष्यतः ॥ ८१ ॥ अन्यदप्येवमेवोह्यमुदाहरणदर्शने । " बल्यरेिक्रत्वरी पातां साम्बुव्यम्बुधनोपमौ । सदृशौ बककाकाभ्यां च वै तु हि च वै तु हि ॥ " निरर्थकं न दुष्टं स्याद्धास्येच्छान्दसभाषिते ॥ ८२ ॥ बल्यरिक्रत्वरीत्यत्र कष्टसन्ध्यप्यदूषणम् । " कण्डूतेरप्रतीकारादन्तर्लिङ्गाविमर्दनात्' । न. द्रवन्ति न तृप्यन्ति योषितो नीचमेहने ॥ " अत्र व्रोडाऽक्ष्लीलमपि कामतन्त्रे न दूषणम् ॥ ८३ ॥

" उत्तानोच्छूनमण्डूकपाटितोदरसन्निभे । क्लेदने स्रीत्रणे सक्तिरक्रिमेः कस्य जायते ॥ " जुगुप्साक्षीलमप्यत्र विरक्तोक्तौ न दूषणम् । "पृथुकार्तस्वरपात्रं भूषितनिःशेषपरिजनं देव । 1. वमर्दनात् ; ङ्गविमर्दनातू. 2. मैथुने. षष्टः परिच्छेदः ७१ विलसत्करेणुगहनं सम्प्रति समावयोः सदनम् ॥ " सन्दिग्धमप्यत्रादुष्टं वक्त्तबोद्धव्यभेदतः ॥ ८४ ॥ " ग्रहैस्ततः पञ्चभिरुञ्चसंस्थितै- रसूर्यगैः सूचितभाग्यसंपदम् । असूत पुत्रं समये शचीसमा त्रिसाधना शक्तिरिवार्थमक्षयम् ॥ " अप्रतीतमपि ज्योतिःप्रसङ्गेऽत्र न दुष्यति । " म्रियतां म्रियतां तन्वि किं वा जीविकयानया । जीवितं सखि मानाय नैव चेज्जीवितेन किम् ॥" अस्मिन्विषण्णवचने पौनरुक्यं गुणो मतः ॥ ८५ ॥ “ गाढलिङ्गनवामनीकृतकुचप्रोद्भिन्नरोमोद्गमा सान्द्रस्त्रेहरसातिरेकविगळत्काञ्चीनितम्बाम्बरा' । मा मा मानद मातिमामलमिति क्षामाक्षरोल्लापिनी सुप्ता किं नु मृता नु किं मनसि मे लीना विलीना नु किम् ॥ मामेत्यादि न्यूनपदं पारवश्ये न दूषणम् । “यद्वञ्चनाहितमतिर्बचाटुगर्भ कार्योन्मुखः खलजनः कृतकं ब्रवीति । तत्साधवो न न विदन्ति विदन्ति किं तु कर्तु वृथा प्रणयमस्य न पास्यन्ति ॥ " गुणोऽन्ययोगव्यावृत्यै विदन्तीत्यधिकं पदम् ॥ ८६ ॥ विषादे विस्मये हर्षे कोपे दैन्येऽवधारणे । 'प्रसादनेऽनुकम्पायां द्विस्त्रिरुक्तं न दुप्यति ॥ ८७ ॥ 1. विसरत्करेणु. २. नाम नाथः स्यात्. ३. श्रीमभितम्चाम्भरा. 4. प्रसाधने. " अहो सत्यमहो धैर्यमहो दानमहो क्षमा । अहो शीलमहो पुण्यं हरिश्चन्द्रस्य भूपतेः ॥ " अहोपदानामन्नेक्तिर्बहुधा विस्मये गुणः । “सोऽयं मन्मथसर्वस्वं मन्मनोगृहदेवता । लावण्याम्भोधिलहरी दृश्यतां दृश्यतां सखे ॥ " हृष्टस्य वाक्यफणितौ द्विरुक्तिरिह भूषणम् ॥ ८८ ॥ " अस्तु नीरक्षसा पृथ्वी निःशल्यास्तु जगत्रयी । तिष्ट तिष्ट क्षणं संख्ये हृन्मि त्वां दशकन्धर ॥ " कृद्धस्य वचनेऽप्यत्र द्विरुक्तिर्नैव दुष्यित । " देहि देहीति वदते देही देहीति यो वदेत् ‘देही देहान्तरं प्राप्य पुनर्देहीति नो वदेत् ॥ " दैन्येऽपि तद्वदेवात्र पुनरुक्तिर्न दूषणम् ॥ ८९ ॥ “धन्विनां मृगवनेषु' गच्छता रूपकोटिकथनेऽधिका क्षतिः । खिद्यते विमधिकं प्रयोजना- देकदानरवधः कृतः कृतः ॥ " अत्रावधारणे तद्वत्पुनरुक्तिर्न दूषणम् । " प्रसीद कोपमुन्मुञ्च प्रसीद कलभाषिणि । तव तन्वि पदोपान्ते लुठयसमयं प्रियः ॥ " उक्तस्यैवात्र कथनं गुण एव प्रसादने ॥ ९० ॥ " हन्यते सा वरारोहा स्मरेणाकाण्डवैरिणा । हन्यते चारु सर्वाङ्गी हन्यते मञ्जभाषिणी ॥" 1. वदतो. 2. देहेि. 3. देहैिं. 4. पदेषु. 5. रूपकोपि. 6. अथोवधारणे. गुण एवाxकम्पायामत्रापि xल्क्त्तता । " दिxxxxxxxxxxxx राघटा मही साध्यते सिद्धा सा च वदन्त एव हि वयं रोक्ष्मञ्चिताः पश्यत विप्राय प्रतिपाद्यते किमपरं रामाय तस्मै नमो यस्मादाविरभूत्तदद्भुतमिदं तत्रैव चास्तं गतम् ॥ अद्भुते गर्मितमपि वदन्तेत्याघदृषणम् ॥ ९१ ॥ "नेयं निशा दिवस एव भवेत्कथं मे निद्रान्यथा नयनयोर्युगळं न याति । नायं शशी तफ्न एव तनोति ताप- मुत्पात एव यदि मास्तु विभान्ति ताराः ॥ " xx xxxxxxxxर्विरहे रात्रिचन्द्रयोः सा प्रत्यक्षविरुद्धापि गुणोऽत्र न तु दूषणम् ॥ ९२ ॥ " मा भवन्तमनलः पक्नो बा वारणो मदकलः परशुर्वा वाहिनीजलभर': कुलिशं वा स्वस्ति तेऽस्तु लतया सह वृक्ष ॥ " xxxxxxxxx नाशयत्वित्यदृषणम् । " चन्द्रं गता पद्मगुणान्न भुङ्क्त्ते पह्नाक्ष्रिता xxxxxxxxxxx उमामुखं तु प्रतिपद्य लोला द्विसंश्रयां प्रीतिमवाप लक्ष्मीः ॥ " दिवा न द्योतते चन्द्रः पत्रं नो जम्भते निxxx ॥ १३ ॥ 1. करोति. 2. धरः. प्रसिद्धत्वादिxxx निर्हेतुवचनं गुणः । हासस्य यशसः शौक्लचं लैहित्यं क्रोधरागयोः ॥ ९४ ॥ ज्योत्स्रापानं चकोराणां कार्ष्ण्य पापायशोदिवाम् । चन्द्रचन्द्रनकर्पूरक्नवातटित्त्वताम् ॥ ९५ ॥ xxxxx दाहकत्त्वं वियोरिषु वेधकत्वं कटाक्षस्य पानं रूपस्य दृष्टिभिः ॥ ९६ ॥ इन्दीवरारविन्दादेः सरिदर्णवयोरपि । कुसुमभ्रमराकाण्डधनुज्र्याश्च मनोभुवः ॥ ९७ ॥ तच्छरणां मनो लक्ष्यं वसन्तः सुहृदिष्यते । एक्मादिकृतं काव्येष्वसदेव प्रसिद्धिमत् ॥ ९८ ॥ कर्णावतंसकं शिरःशेखरं कर्णकुण्डलम् । सन्निधानादिबोधार्थमेषु कर्णादिकीर्तनम् ॥ ९९ ॥ मुक्तहारपदं त्वन्यरलयोगनिवृत्तये । आरूढत्वप्रतीत्यर्थं धनुर्ज्यापदमुच्यते ॥ १०० ॥ पुष्पमालेति सुरभिपुष्पनिर्मिताधिये । कलमे करिशब्दोक्तिस्तन्मात्रत्वप्रतीतये ॥ १०१ ॥ इत्यादिषु परिज्ञेयं स्थितेप्वेव समर्थनम् । आभासो रसभावानां स्वशब्दग्रहणं तथा ॥ १०२ ॥ कष्टकल्पनया 'व्यक्तिरनुभावविभावयोः । प्रतिकूलविभावादिग्रहो दीप्तिः पुनः पुनः ॥ १०३ ॥ अकाण्डे प्रथनच्छेदावङ्गस्याप्यतिविस्तृतिः । अङ्गिनोऽननुसन्धानं प्रकृतीनां विपर्ययः ॥ १०४ ॥ 1. दिशाम्. 2. क्नदापीतटित्कृताम्. 3. प्रथिताधियै. 4. व्याप्ति. 5. क्स्पितिः. भनङ्गस्याभिधानं च रसे दोषाः स्युरीद्वशाः । भाभासत्वं रसस्य स्यादौचित्याद्दिवघा यथा ॥ १०५ ॥ “स्तुमः कं वामाक्षि क्षणमपि विना यं न रमसे विलेमे कः प्राणान् 'रणमखमुखे यं मृगयसे । सुलग्ने को जातः शशिमुखि यमालिङ्गसि बला- त्तपःश्रीः कस्यैषा मदनगरि ध्यायसि तु यम् ॥ अनेककामो विश्यस्त्वभिलाषोऽत्न लक्ष्यते । " दष्टमुक्तमधरोष्टमम्बिका वेदनाविधुतपाणिपल्लवा' । शीतलेन निरवापयत् क्षणात् भौलिपद्रशकलेन शूलिनः ॥ " पेित्रोरेिवात्र शिवयोर्नार्ह सम्भोगवर्णनम् ॥ १०६ ॥

भावानामौचित्यादाभासत्वं मतं यथा। " राकासुधाकमुखी तरळायताक्षी सा स्मेरयौवनतरङ्गितविभ्रमाद्ववा । तत्किं करोमि विदधे कथमत्र मैत्नौ 'तत्स्वीकृतिव्यतिकरे क इवाभ्युपायः ॥ " अनिच्छन्त्यामेिवामुत्र "चिन्तनौचित्यगर्हिता ॥ १०७ ॥ सभावन्तरेष्वेक्माभासत्वमवेद्यताम् । दोषेो रसानां भावानां स्वशब्दग्रहणाद्यथा ॥ १०८ ॥

1. विलोमे :-न लेमे . 2. रणमुखमुखे .3. “ विषयस्मृतिभावो. 4. हङ्कापतलवा.5.नेर्ह.  6.स्मार. 7.वितथे. 8.तस्खीकृत. 9.इह 10.xxxxx xxxxx. "अलोक्य xxx xxxxxxx

xxxx xxxxxxxxxx पश्यैष बाल्यमतिवृत्य' विवर्तमान: xxxxx तरङ्गितमातनोति ॥ " अत्र स्वशब्दग्रहणं शृङ्गारेति हि दुष्यति । "सत्रीडा :यितानन सकरुणा मातङ्गचर्माम्बरे सत्नासा भुजगे सविस्मयरसा चन्द्रेऽमृतस्यन्दिनि । 'सेर्ष्या जडुसुतावलोकनविधौ 'दीना कपालोदरे पार्वत्या नवसङ्गमप्रणयिनी दृष्टिः शिवथिास्तु वः ॥ " व्रीडादिभिः पदैर्दोषो ग्रहणं व्यभिचारिणाम् ॥ १०९ ॥ " सम्प्रहारे प्रहरणैः प्रहाराणां परस्परम् । झणत्करैः श्रुतिगतै रुत्साहस्तस्य' कोऽप्यभूत् ॥ " उत्साहस्य स्थायिनोऽत्न दोषस्तच्छब्दकीर्तनम् । " परिहरति रतिं मतिं लुनीते स्खलति भृशं परिवर्तते च भूवः । इति क्त विषमा दशास्य देहं परिभवति प्रसभं किमत्र कुर्म: ॥ " 'रत्यदिपरिहारादेः करुणेऽपि च सम्भवात् । विप्रलम्भेञ्भावानामत्रत्वात्कष्टकल्पना ॥ ११० ॥ " प्रसादे वर्तस्व प्रकटय मुदं सन्त्यज रुवं प्रिये xxxxxxतामव ते सिञ्चतु वचः । 1. सुलभा. 2. मानरूपाम्. 3. पश्येञ्च. 4. बाल्यममिधूल्य; चाल्पमक्षिषृत्य ; 5. xxxxx xxxxxxx 6. सेम्या। 7. लीनकपोलोसले, 8. प्रह्मरै भातनोति ; 9. xxx 10.xx xxx xxxx 11. xxxx xxxxx xxxxx xxxxx त्वापय मुत्वं न मुग्धे प्रत्येतुं प्रभवति गतः कालहरिणः ॥" शान्तेऽनुभावः कालस्यानित्यत्वपरिकीर्तनम् । शृङ्गारे प्रतिकूलं तत् प्रतिकूलग्रहस्त्विह ॥ १११ ॥ दीप्त्यादिरसदोषाणां प्रबन्धविषयत्वतः । प्रबन्धेष्वेव लक्ष्याणि ज्ञेयानि रसकोविदैः ॥ ११२ ॥ सर्वदोषरहितं सगुणं यत् काव्यमव्ययशस्करमुर्च्याम् । त्वञ्चरित्नमिह साधुनिषेव्यं गर्वितरियमगण्डरगण्ड ॥ ११३ ॥ इत्यमृतानन्दयोगीन्द्रविरचितेऽलङ्कारसङ्गहे दोषनिर्णयो नाम षष्ठः परिच्छेदः । 1.xxxx. 2. xxxxxxxx, 3. xxxxx सप्तमः परिच्छेदः चतुर्वेदसमुद्भूतं साराभिनयभूषितम् । ‘धर्म्यमध्ये यशस्यं च नाट्यं को नाभिनन्दति ॥ १ ॥ न तच्छास्त्रं न सा विद्या न तच्छिल्पं न ताः कलाः । नासौ योगो न तज्ज्ञानं नाटके यन्न रस्यते ॥ २ ॥ जायते यन्न काव्याङ्गमहो भारो म्हान् कवेः । 'अवस्थानुकृतिर्नाट्यं रूपं दृश्यतयोच्यते ॥ ३ ॥ रूपकं तत्समारोपाद्वहुधात्न रसाश्रयम् । क्स्तुभेदात्रेतृभेदाद्रसभेदाञ्च तत्त्रिधा' ॥ ४ ॥ इतिवृत्तं वस्तु चेति कथाया नाम तद्विधा । तत्राधिकारिकं मुख्यमङ्गे प्रासङ्गिकं विदुः ॥ ५ ॥ प्रख्यात मिश्रमुत्पाद्यमिति तद्विविधं त्रिधा । इतिहासादिषु ख्यातं प्रख्यातमिति कीर्त्यते ॥ ६ ॥ उत्पादं कविक्लृप्तं स्यान्मिश्रं तहृयसङ्करात् । बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च ॥ ७ ॥ अर्थप्रकृतयः पञ्च क्रमेण परिकीर्तिताः । स्वल्पमेव समुद्दिष्ट पश्चxxxxxx ॥ ८ ॥ हेतुः कार्यप्रसिद्धौ यस्तट्टीजं बीजवद्यथा । " कुमुदिनीपरिभोगकृतागसं भूधुकरं नळिनीं मलयानिलः । 1.इर्य. 2. न तच्छीलं. 3. तद्दानं. 4. यन्न तज्ज्ञानं; न तज्ज्ञानं सर्धबाटकभु xxx 5. xxxxxx . 6. xxx xxxxx. 7. xxxxx. 8. xxxxxx. सप्तमः परिच्छेदः नयति सम्प्रति नर्मसुहृज्जन: कलुषितां रमणीमिव कामुकम् ॥ अवान्तरार्थकथनाद्वस्तुविच्छेदसम्भवे ॥ ९ ॥ xxxxx विन्दुरित्यच्यते यथा । “कामं प्रिया न सुलभा मनस्तु तद्भवद्दर्शनाथासं । अकृतार्थेऽपि मनसिजे रतिमुभयप्रार्थना कुरुते ॥" प्रासङ्गिककथैवैषा या दूरमनुवर्तते ॥ १० ॥ सा फ्ताका समाख्याता सुग्रीवचरितं यथा । भाविनः प्रस्तुतार्थस्य यदन्योक्तयैव सूचनम् ॥ ११ ॥ पताकास्थानकं तुल्यं संविधानविशेषणम् । " यातोस्मि 'पद्मावदने समयो ममैष सुप्ता मयैव भवती प्रतिबोधनीया । प्रत्यायनामयमितीव सरोरुहिण्या सूर्योऽस्तमस्तकनिविष्टकरः करोति ॥” “उद्दामोत्कलिकां विपाण्डुररुचं प्रारब्धजृम्भां क्षणा- दायासं श्वसनोद्रमैरविरलैरातन्वतीमात्मनः । अद्योद्यानलतामिमां समदनां नारीमिवाभ्यां ध्रुवं पश्यन् कोपविपाटलघुति मुखं देव्याः करिष्याम्यहम् ।।' 'आघं तुल्यासंविधानाद्वितीयं तद्विशेषणात् ॥ १२ ॥ प्रासङ्गिककथैवैकदेशसम्बन्धकीर्तिता । प्रकरी नाम सा ज्ञेया जटायुचरितं यथा ॥ १३ ॥ 1. कथायल्यथे, 2.नयने.3. एकं तुल्ये. कैरवः-वयस्य ! यदि मामुद्दिश्य प्रेषयति तर्हि-- " मदनस्यं मया राज्यं प्राज्यं बलक्ता हृतम् । पुण्यैः पुरातनैरद्य प्रायेण फलितं मम ॥” विलोभनं गुणाख्यानं मानसोल्लासकृयथा । कैरवः--वयस्य! कोपे तु नैवम् । यतः--- " बालातपक्रान्तपथोजपत्र- मित्रे तु नेत्रे मिषतो न मीमे । भुझे ध्रुवौ न श्रुकुटितयोस्तु ॥" सम्प्रधारणमर्थानां युक्तिरित्युच्यते यथा ॥ २४ ॥ वन्दी-देव सत्यमेतत् । " नृत्ताचार्यो मम सुहृदभूदत्र कन्दर्पदासः तेनावश्यं पितुरभिनवं "नृत्तमादर्शयन्ती । बद्धा पत्रं सलिपेि नगरद्वारि तेनानुशिष्ट- स्तुष्टेनाहं दुहितृभवने चित्रकृत्येऽलिखं त्वाम् ॥" या चित्तस्य सुखप्राप्तिः सा प्राप्तिर्गीयते यथा । राजा-(स्क्गतम्)) " आलोच्य वाक्यं स्क्यमन्तरात्मा हृष्टः परानन्दमिव प्रविष्टः । प्रायेण भावीनि भवन्ति वस्तृ- न्यालोच्यमानानि मनोहरणि ॥ " बीजागमः समाधानमिति सङ्कीर्त्यते यथा ॥ २५ ॥ 1. गुणाख्यानान्मनसो. 2. सम्प्रसारण. 3. नृत्य. 4. समादान. राजा---(अपावर्य) क्यस्स ! वयं निलीना एव निवसामः । “ अरागमङ्गनाया मुखेन यः श्रोत्नपेयमाधुर्यम् । आकर्णयत्यजस्त्रं स एव मदनस्य शाप्तस्ति साम्राज्यम् ॥ " सुखदुःस्वकरं यत्स्याद्विधानं तद्विदुर्यथा । कैरवः-पुरस्तादवलोकय तस्याताम्बूलकरङ्गकहिनीम् । " आज्ञेव शम्बररिपोरक्लङ्घनीया वाञ्छेव विग्रहवती वशंगा दृशोर्मे । अन्यार्थमेव किमुतापणमभ्युपैति सन्देशमानयति सा किमु सारसाक्ष्याः ॥ " अतो मे मनसि मोदखेदौ वर्तेते । अभ्दुतापादनं यत्यात्परिभावो मतो यथा ॥ २६ ॥ कैरवः-वयस्य ! पश्य, " रङ्गोत्थिता रतिपतेरेिह राज्यलक्ष्मी- र्नारीललामनयनोत्करपूर्वपुण्यम् । आलिङ्गितुं मलयमारुतमञ्जसा सा वाब्छत्यही सुभगताऽस्य तु वागतीता ॥ " गूढार्थभेदनं यत्स्यादुद्वेदः प्रोच्यते यथा । विदूषक-वअस्स! विसुमरिदं तु ए । जेता एवा हिं पि सरिसं एव्व पेच्छामित्ति भणिदम् । राजा–सखे ! तदिदानीं संस्मृतम् । प्रारब्धकार्यसिध्यर्थं भेदः प्रोत्साहना यथा ॥ २७ ॥ सौरभः---'कलिके ! त्वमग्रतो गच्छ. । मार्ग दर्शय । उद्दिष्टार्थस्य सिध्द्यर्थे प्रारम्भः करणं यथा । सप्तमः परिच्छेद 1. संस्कृतम्. 2. कौशिक. राजा-शुद्धपार्ष्णिना हि जेतव्या रिपवः अतो गौडेशमुन्मील्य माळवेशमभियास्यामः । वन्दी- देव “ भकृते तु घनावरोधमेदे सति सायन्तनमारुतेन तेन । अवलोकयितुं सुखेन शक्या शशिरेखा 'शमिताखिलभितापा ॥ " उपक्षेपः परिकरः xxxथैव च ॥ २८ ॥ युक्तयुद्वेदौ समाधानं मुखे वाच्यान्यवश्यतः । लक्ष्यालक्ष्य इवोद्वेदः तस्य प्रतिमुखं भवेत् ॥ २९ ॥ बिन्दुप्रयत्नानुगमादङ्गान्यस्य त्रयोदश । विलासः परिसर्पश्च विधूतं शमनर्मणी ॥ ३० ॥ नर्मघुतिः प्रगमनं निरोधः पर्युपासनम् । पुष्पं वज्नमुपन्यासो वर्णसंहार इत्यपि ॥ ३१ ॥ रत्युद्देशेन या काङ्क्षा विलासः स मतो यथा । राजा-- (विहस्य) वयस्य ! " विदितरसो विभवयुतो युवा-यदि स्यात्सचेतनः सदृशीम् । कः खलु कामयमानां कान्तामप्राप्य कातरो न भवेत् ॥ " दृष्टनष्टनुसर्पः स्यात्परिसर्यो मतो यथा ॥ ३२ ॥ राजा---(ससंभ्रमम्) वयस्य ! त्वद्वचनचातुरीविस्मृतविषयान्तरो गम्यमानमपि पन्थानं न गणयामि । कासौ नगरी ? (इत्युपसर्पति) अतिर्मनसो या स्याद्विधूतं कथ्यते यथा । 1. शान्तिामिस्रमवितापा. 2. विरोधः. राजा–(निर्वर्ण्य सानन्दं) वयस्य ! समाकर्णय ।

" दूराद्दर्शनवाञ्छा सविधगतायां समागमोत्कण्ठा । अप्राप्तायामधुना कथमिव मनसो रतिस्तस्याम् ॥ " तस्यास्तु शान्तिरतेः शम इत्युच्यते यथा ॥ ३३ ॥ राजा–(निर्वर्ण्य सानन्दं) वयस्य मम हि ---- " दृढविरहविदाहमेष दृष्टो हरति च रोदयितां सखीसमेतः । शशधर इव चन्द्रिकासनाथो निशि जगतो नितरां निदाघतापम् ॥ " परिहासकरं वाक्यं कथ्यते नर्म तद्यथा । विदूषकः- वअस्स! य एव्व रमणिज्जा वटिव्दा तुह पिआ होदु । राजा- (विहस्य) वयस्य ! अधमवृत्तिमवलम्बसे ।

1. विधाहमेव ; क्दिाहमेव. 6. नासीदे, घुतिर्नर्मसमुदूता नर्मघुतिसौ यथा ॥ ३४ ॥ “कः खलु धीरोदारो' गभीरसलिलां पिपासुरपि गङ्गाम् । दूरादपि नासेदे दारादपि सारणीं समुल्लङ्बय ॥ " उत्तरादुत्तरं वाक्यं प्रगमः कथ्यते यथा । " वत्से वारं वारं वचनानि मयाद्या वर्णितानि तव । विगळन्ति कर्णविराद्भग्नाद्भाण्डादिवाशु सलिलानि ॥ " 1.विधाहभेव ; विदाहभेव; 2. कृतं. सभं. 3. धृति. 4. धीरोदारां. 5. गन्ता. कौमुदी --- "माए म्हप्पहावो वरिदवमो णहोदि किं भअणो । फज्जल दिणवरण उणो अग्गिनिझा इवेियणपवणे हिं ॥ निरोधनं हितार्थस्य निरोधः कथ्यते यथा ॥ ३५ ॥ राजा - घिर्ष्यस्व ! " प्राप्ता 'कथमपि दैवात्कण्ठमनीतैव सा प्रकटरागा । 'रत्नावळीव कान्ता मम हस्ताद्भंशिता भवता ॥" पर्युपासनमुक्तं स्यात्क्रुद्धस्यानुनयो यथा । राजा-अयि कोपने' !

"अपराधमिमं क्षमस्व सरव्यां- क्ष्चरणौ ते मदपेक्षया गृहाण । अरुणप्रभयान्लीढपध्नां नलिनीं ह्याशु नयेद्विकासमर्क ॥' उक्ताद्विशेषवद्वाक्यं पुष्पं सङ्कीर्त्यते यथा ॥ ३६ ॥ विदूषकः--"भो वअस्स ! एस व सधोमुत्ताहारो 'जवमाशां जागो अञ्जभि अवकजहोदु । राजा-वयस्य! सत्यमेतत् । अन्यञ्च ---- " 'आसित्वा विजने विमुक्तविषयासङ्गं मनोः निश्चलं कृत्वा : ज्जलजान्तरे प्रियतमारूपं परं दैवतम्।

1. मए तुष्हप्यहावो कारदवाहोदि किं मंक्ष्णो । जण्पलदिनि वरणक्षणी अग्गिजालाविया- णपणेहिं ॥ 2. कथमपनीतैव, 3. मुक्ताक्लोx; 4. कोपनशीले. 5. मो वअस्स ! एस खघोरमुत्ताहारो जxळ जोग्गो ओमि अरळ ओपेरादु 6. काल जोग्गी आख्य वियxxxxxxxxxxxxx हस्तेन धृत्वा मया तत्सायुज्यफलप्तये प्रतिदिनं तनाम सञ्जष्यते ।' प्रत्यक्षनिष्टुरं वाक्यं वज्रमित्यच्यते यथा । विद्षकः- भो वअस्स ! अम्मणं एदं कज्जं दग्धं । जं दु घृतं । राजा-आः ! अत्यन्तधुिष्टुरमेतः वियम् । "विषमिवमनसोमोहनमित्यवानिरिघ अवसोः । प्राणप्रयाणभेरीभाङ्कारः प्रणयजलधिव्रडxxx ।" उपन्यासः xxxxxxxxxxच्यते यथा ॥ ३७ ॥ मङ्गलवती ---- "सर्वधेयं समासक्ता तस्मिन् तामरसेक्षणा । भव प्रसन्ना भद्रे त्वं तेन दोषो' न ते परम् ॥ चातुर्वण्योपगमनं वर्णसंहरणं यथा । कौमुदी-एदं ण सुदं तुए। असंवारणं स ह वण्णायं ओं मणो पडणगुण । आराहिणीजो अंणेहिं वण्णे हिं जणवणा । प्रगमः परिसर्पश्चोपन्यासो वज्रमेव च ॥ ३८ ॥ पुष्यं च' निवमाद्वाच्यान्यस्यानि तु यथा रुचि । गर्भस्तु दृष्टनष्टस्य बीजस्यान्वेषणं मुहुः ॥ ६९ ॥ भवेन्न तु पताकात्न प्राप्तयाशा नियमांद्भवे । अभूताहरणं मार्गो-रूपोदाहरणे क्रमः ॥ ४० ॥ सङ्गहश्चानुमानं च तोटकाधिबले तथा । उद्वेगः सम्म्रमाxपावङ्गानि द्वादशास्य तु ॥ ४१ ॥ 1. हमाणं एकं कज्जं घट्टै. 2. भळ्ळी. 3. सर्ददेयं. 4. रोषो. 5. एदं ता सुदं तुए सवाणं साक्षाणार्न बंहषो परमो गुरुः, आराहिणिxx अण्णेहिं xxxx जेण xxxx . 6. x . 7. भवेन्महापताकात्र. 8. उद्योगः. ८८ अलङ्कारसङ्ग्रः छद्म कर्म समाख्यातमभूताहरणं यथा। सोरभः–‘आर्ये ! विमुच्यते ? छद्मनानुप्रविश्य साधयामोऽभिलषितन् । तत्त्वार्थकथनं यत्तन्मार्ग इत्यच्यते यथा ॥ ४२ ॥

मङ्गलवती- ननु सोरभ ! “ कपटमिव कायवन्तं क इव विटच्छद्मनाखिलामेनाम् । "अलमतिसन्धानमतस्तत्त्वं कथयामि ताचतोऽर्थस्य ॥ " सवितर्क तु यद्वाक्यं रूपं तत्कथ्यते यथा। राजा-वयस्य ! "नेयं निशा दिवस एव भवेत् कथं मे निद्रान्यथा नयनयोर्युगळं न याति । नायं शशी तपन एव तनोति ताप- मुत्पात एव यदिमास्तु विभान्ति ताराः ॥ " यदुत्कर्षकरं वाक्यं तदुदाहरणं यथा ॥ ४३ ॥

राजा-(मलयमारुतं चेद्दिश्य) " मन्दोऽसि मलयमारुत कथमिव निश्वासमारुतैस्तस्याः । स्पर्धा करोषि मे त्वं विषायसेऽधुना सुधायन्ते ॥" क्रमः सञ्चिन्त्यमानाप्तिज्ञानं भावस्य वा यथा । (राजा इति वदन्नेव नेत्ने निxलयति) विदुषकः--णोमालिए! एसो वअस्सो 'णिमोलिअ उणभिणेो सकंपसमागमहं अणुहेमु । यौक्तिकपिधानं च सङ्गहः कथ्यते यथा ॥ ४४ ॥ 1. आये. 2. सन्धातुमद. 3. तावता. 4. णिमिलथ रायणां सक्काप्प समाअमसुह अणुहन इ. (गलसिगि मालिदला अणा संङ्कप समाअमसुयां अणुहृदि व सा) सौरभः --- "xxxxxxxxx- क्ष्चितं च दत्त्वा चेिस्कालचिन्त्यः । सन्तोषयेयं सहसैव भद्रे न चेत्कथं स्यादिह नः प्रवेशः ॥" लिङ्गलिङ्गिपरिज्ञानमनुमानं मतं यथा । मङ्गलयती --- “ कारणं ज्ञायते कार्यादूमादूमध्वजो यथा । अस्तिचेदर्थसम्पत्तिरचिरादवलोक्यते ॥" स संरम्भं तु यद्वाक्यं तोटकं कथ्यते यथा ॥ ४५ ॥ मकरन्दं दृष्ट्वा (ससंभ्रमं) दुत्तमं पि साअं भणसि । जुज्जदि खुचोरो मज्झकरा दोहागळदं हन्त सम्भमेण हरन्तो पहरइ पासाणे हि पेचासि किं एअ अवधि कादव्वम् ॥ वाक्यं यत्सातिसन्धानं कथ्यतेऽधिबलं यथा । सौरभः–(स्वगतम्) अस्तु नाम तथापि अभ्युपदत्त'पदार्थक्लदेवनामतिसन्धाय साधयामि कार्यम् । शत्रुभिर्या कृता मीतिरुद्वेगः कथ्यते यथा ॥ ४६ ॥ मकरदष्ट्रा- तं राअपुत्तसंपुण्णमुत्तिणो कहे कुणदुवे विदुब्बम्मणदाणि एव्व मारेमि। शङ्कात्रासौ यत्र वाक्ये सम्भ्रमः कथ्यते यथा । सौरभः-(सशङ्कं सत्नासं च स्वगतम्) किमेषा पूर्ववदेव कारयिष्यति । गर्भबीजसमाक्षेपादाक्षेपः कथ्यते यथा ॥ ४७ ॥ 1. मृण्यम्. 2. xx xxxx. “ प्रसाद तव सम्प्राप्य साधनीयं समीहितम् । विभावरी विना सेव्या चकोरेणेव चन्द्रिका ॥" अभूताहरणं मार्गस्तोटकाधिबले अपि । आक्षेपश्चात्र नियमाद्वाच्यान्यन्यान्यपीच्छया ॥ ४८ ॥ क्रोधेनावमृशेद्यत्र व्यसनाद्वा विलोभनात् । गर्भनिर्भिन्नबीजार्थः सोवमर्शो विमर्शनात् ॥ ४९ ।। तत्रापवादसम्फेटौ विद्रवद्रवशक्तयः । घुतिः प्रसङ्गश्छलनं व्यक्सायो निरोधनम् ॥ ५० ॥ प्ररोचना वेिचलनमाधानं च त्नयोदश । दोषप्रख्यापनं यत्स्यादपवादो मतो यथा ॥ ५१ ॥ कैरव:- " पापे पुरा पातयितुं प्रवृत्ता सन्तानकं xxxxxxx तर्हि । यागैरनेकैर्यमिभिर्वरेण्यो लोकः कथं लोचवनगोचरस्ते ॥" रोषेण भाषणं यत्स्यात्सम्फेटोऽभिमतो यथा । मकरदंष्ट्रा - “क्ता सुधा वारविलासिणी ए माआभअंगेण मारिदस्ति । का केदई कामितxxxxxx कता पुरा कण्टयिणी विशेण ॥ " कैरवः-धूर्त ! नाद्यापि रोषं मुञ्चसि । वधबन्धादिकथनं वेिद्रवः कथ्यते यथा ॥ ५२ ॥ कैरवः--- " बद्धः पश्चाद्धलिभिरवनीपालभृत्यैर्नियोगा- घस्या:क्रूरैर्यमपरिसरं प्रापणीयोऽपथानम् । सा त्वं दोषं मयि वितनुषी' साम्प्रतं सांप्रतं ते सर्पिः क्षीरं विवमिव खले साधयेत्साधुतैनः ॥ " द्रवो गुरुतिरस्कारकथनं कथ्यते यथा । लव:- "वृद्धास्ते न विचारणीयचरितस्तिष्टन्तु हुं वर्धतां सुन्दस्रीदमनेऽप्यरुण्ड्यासो लोके महान्तो हि ते । यानि त्नीणि कुतोमुखान्यपि पदान्यासन् 'खरायोधने किं वा' ककमिन्द्रसूनुनिधने' तत्राप्यभिज्ञो जनः ॥ " शक्तिः सङ्गीर्यते सा यद्विरोधशमनं यथा ॥ ५३ ॥ राजा- वयस्य । " विसृज मनसि रोषं मा विरुद्धं वचो मे तव भक्तु निजानामेव कोपप्रसादौ । खरतरविरश्मित्रातपातेऽपि सद्यः सरसिजनिकुरुम्बं "स्वैरमुन्मेषमेति ॥" तर्जनोद्वेजने यत्न सा घुतिः कीर्त्यते यथा । " या त्वं दूति यमस्येव तदा वर्जितवत्यसि । सैव सम्प्रति सोद्वेगा चपले चाटु भाषसे ॥ " कीर्तनं गुरुनाम्नो यत्प्रसङ्गः कथ्यते यथा ॥ ५४ ॥ मकरदंष्ट्वा- जादो जलधि घीरादो कासारादो कहे तु सुं हिं हिमावहे देहो अए- की वा कीसना विज्जं इ ॥ 1. रोषम्. 2. वितनुषे. 3. वन्द्या. 4. वर्धते. 5.क्तायोधने, 6. यद्रा. 7. हनने. 8. मनः 9. स्मरे. यत्नाक्माननं वाक्ये छलनं तन्मतं यथा । क्न्दी-देव ! " कोऽयं ते प्रतिकर्तुमत्र' भवतक्ष्चेलान्तबद्धाक्षतो भूयः स्वति वदन्नटत्वनुगृहं दूर्वार्पणार्ताङ्गुळिः । किं कर्णाटमहीपतिः किमु महाराष्ट्रः विमङ्गाधिपः किं पाण्डयः किमु घूर्जरः किममुना सर्वेऽपि ते सेवकाः ॥ " स्वसामर्थ्यस्य कथनं व्यवसायो मतो यथा ॥ ५५ ॥ कैरव:- " जडं जलनिधेर्वारि मुत्त्का मुनिनिराकृतम् । मम स्वान्ते मधुध्वंसी नित्यं शेते निरामये ॥ " अतोऽखिलजगत्सु लब्ध एवातुलप्रभावः । विरोधनं स्वशक्तयुक्तिः संरब्धानां मतं यथा । अर्जुनः-- आर्य! प्रसीद । किमत्नक्रोधेन । " अप्रियाणि करोत्येष वाचाशक्तो न कर्मणा । हतभ्रातृशतो दुःखी प्रलापैरस्य का व्यथा ॥ " मीम– अये, भरतकुलेन्दुकलङ्क ! " अधैव किं न विशसेयमहं भवन्तं दुःशासनानुगमनाय कटुप्रलापिन् । विघ्रं गुरुर्न कुरुते यदि मद्रदाग्र- निर्भिद्यमानरणितास्थनि ते शरीरे ॥ ' अन्यचरे मूढ ! "शोकैः स्त्रीवन्नयनसलिलैर्यत्परित्याजितोऽसि भ्रातुर्वक्षः स्थलविधटने यञ्च साक्षीकृतोऽसि । 1. कर्तुरत्र. आसीदेतत्तव कुरुपतेः कारणं जीवितय क्रुद्धे युष्मत्कुलकमलिनीकुञ्जरे भीमसेने ॥ " राजा– दुरात्मन् ! भरतकुलापशद ! पाण्डवपशो ! नाहं भवानिव विकत्थना प्रगल्भः । किंतु । " द्रक्ष्यन्ति न चिरात्सुतं बान्धवास्त्वां रणाङ्गणे । मद्वदभिन्नवक्षोऽस्थिवेणिकाभीमभूषणम् ॥ " प्ररोचना तिद्धपथxxxxxx यथा ॥ ५६ ॥ वन्दी-देव ! " आस्ते द्वाविव धृर्विधातृरचनावैदुष्यविक्रान्तिभू- र्भूरेतस्य बलादहारि भवता मीता नतारातिना । किं नामापरमत्र कार्यमधुना साध्यं समाशास्यते तत्पादग्रहमङ्गलाय मनुजाधीशास्तु यलो महान् ॥ " विकत्थनाद्विचलनमामनन्ति बुधा यथा। कैरव:- "ननु तव नयहीने नापराधं स्मरेयं मनसि विसृज भीतिं मत्क्रुधो नासि पात्रम् । भुवनमविलमेको भुग्नयैव भ्रुवाहं नियमयितुमधीशो नीरजाक्षप्रभावात् ॥ ” काथस्य सङ्ग्रहो यः स्यात्तदाधानं मतं यथा ॥ ५७ ॥ कैरवः–(स्वागतम्) अस्तु नामैतां कुट्टिनीं देवकुलाग्रस्थापितदीपस्थम्भोपरि निधाय गमिष्यामि । व्यक्सायाधानशक्तिलयमावश्यकं त्विह । xxx मुखाद्यर्था विप्रकीर्णा यथायथम् ॥ ५८ ॥ एकार्यमुपनीयन्ते यत्र निर्वहणं हि तत् । सन्धिर्विरोधो ग्रथनं निर्णयः परिभाषणम् ॥ ५९ ॥ प्रसादानन्दसमयाः कृतिर्भाषोपगुग्भने। पूर्वभागोपसंहारौ प्रशस्तिश्च चतुर्दश ॥ ६० ॥ मुखसूचितबीजार्थप्राप्तिः सन्धिर्मतो यथा । करवः---- " आदावघटितं कार्य मध्ये सुघटितं मम । भूयो विघटितं भूयो भूयाद्धटयितुं प्रभुः ॥ " मार्गणं तस्य कार्यस्य विरोधः कथ्यते यथा ॥ ६१ ॥ सौरम :- " सा त्क्यैवमवमानिता सती कुट्टिनी कुपितपन्नगीनिभा । मारयेत्किमु भहीशतर्जिता मानयेत्किमुत मन्दविग्रहा ॥ " ग्रथनं तस्य कार्यस्य तूपक्षेपो मतो यथा । कैरवः– क्यस्य ! नात्न सन्देहः । " शान्तिमेति सकलोऽपि भूभुजां सन्निधौ सहजवैरितर्जितः । तामसा अपि तरक्षवो मृगैः सञ्चरन्ति हि समं तपोक्ने ॥ " अनुभूतार्थकथनं निर्णयोऽभिहितो यथा ॥ ६२ ॥ 1.दर्क्षिप्ता. सौरभः– क्यस्य ! मैवं मन्तव्यम् । " स देवतावेश्मनि सत्यसङ्गरः सतां समक्षं समुदीरितं तथा । वचः स्वकीयं वसुघेश्वरः कथं मुहूर्तमात्नेण मृषा करिष्यति ॥" अन्योन्यपरिवादोऽयं परिभाषात्न सा यथा । मकरदंष्ट्रा- (सरोषं) अरे दुब्बमण! पुहविक्दीणां वि पुरदो एव्वं पुणो वि भणसि। सौरभ:- “ धूर्ते दुन्तविपदर्णक्मध्यमौ दीनाववेक्ष्य कृपया दिननाथवंश्यः । आवामपारमनयन्नयनात्तदीयात् जातौ जहाति न कदापि सुतौ नरेन्द्रः ॥” अतस्ते तर्जनान्नाभिभवः । प्रसीदेत्याद्यनुनयः प्रसादोऽभिमतो यथा ॥ ६३ ॥ "मदसारः- (किंचिद्विहस्य) भो ! क्षमस्व मापराधं । वाञ्छितार्थस्य या प्राप्तिरानन्दः स मतो यथा । (राज्ञः करेण रमण्याः करं ग्राहयति) (स राजा सहर्ष गृहाति) चिरारूढस्य दुःखस्य निर्गमः समयो यथा ॥ ६४ ॥ राजा- (तरुणीं कथमपि कटाक्षेण निर्वर्ण्य) (अपवार्य) क्यस्य ! "सभिxxxxxxxx - द्भङ्गसन्ततिसमाननिकायाः । 1. कचिषः. 2. झन्तौ. 3. मतसारः. 4. न्मत्तक्ट्पद. अञ्जनविमबाप्पलवा मे क्षालयन्ति चिरखेदममुष्याः ॥" स्थिरीकरणमर्थस्य लब्धस्य तु कृतिर्यथा। पुरोधाः--(ततः सप्तपदान्याक्रामय्य) " कलितानि पदानि सप्त साक्षि- ण्यनले वामुभयोरतोऽस्तु सख्यम् । शिवयोरिव शाश्वतैकरस्यं चरतो यावदशीतशीतभानू ॥” मानार्थकामलाभो हेि भाषणं कथितं यथा ॥ ६५ ॥ केरव:- " तदात्मजा तामरसायताक्षी महं न सम्मानमियं' करोति । दत्ता दया वारिधिना त्वया त- द्ररूपदेशाद्रुरुमत्त्वमुक्तम् ॥" उपगुम्भनमाश्चर्यप्राप्तिरित्युच्यते यथा । पुरोधाः---(साश्चर्यम्) मनोरथसिद्धं मयाप्येतदेव विवक्षितम्। अहो दैवादावयो र्मति संवादः । कार्यस्य दर्शनं पूर्वभावःसङ्गीर्त्यते यथा ॥ ६६ ॥ मनोरथसिद्धिः, अन्यञ्च माशास्यमस्ति । तदिदं मालवनाथः सम्भावनीयः । यथा प्रीयते देवी । " सर्वः स्वजनसमानात्सन्तोमुपयाति हि । यतो वकुलसेकेन विकसेन्मुकुलावली ॥ " स स्यात्कार्यस्य संहारः प्रिय': प्रियतरो यथा । 1 स्थिती. 2. धृति. 3.xx . 4. मिमं. 5. महीशः 6. दुरु यस्सदुक्तम्. 7. प्रियाकxxxxतो. “पुण्यैतस्य पुरातनैः क्षितिपतेः xxxx xxxx क्षीराम्भोनिधिचन्द्रमाः सकल लोकामिनन्धोदकवः" स्वैर स्वर्वितर्वरजिचरितैः पूतैर्निजैर्वर्तनैः जामातासि जनाधिनाथ विदिशां हंसाकळीं चाक्षुकाः ॥ " प्रशस्तिः प्रोच्यते सा तु यच्छुमाशंसनं यथा ॥ ६७ ॥ " साहित्यभानुरयतमुदमं नृपाणां कीर्त्यम्बुजानि विकसन्तु सितनि सन्तु । नाशं प्रयातु घनदुर्जनवाक्तमिलं भूरस्तु सन्ततमहोत्सवशालिनीयम् ॥" ': xxxxxxx वाच्यानीह चतुर्दश । उक्ताङ्गानां चतुष्षष्ठेः षोढा चैषां प्रयोजनम् ॥ ६८ ॥ इष्टस्यार्थस्य रचना गोप्यगुप्तिः' प्रकाशनम् । रागप्रयोगस्याश्चर्य वृत्तान्तस्यानुपक्षय ॥ ६९ ॥ पुनस्त्रेधा विभागः स्यात्सर्वस्याप्युक्त्वनः । ‘सूच्यमेव भवेत्किश्चिxश्यं श्राज्यमथापरम् ॥ ७० ॥ नीरसोऽनुचितस्तत्र "संसूच्यो xxxxx: । द्दश्यस्तु मधुरोदात्तरसxxxxxx ॥ ७१ ॥ अर्थोपक्षेपकैः सूच्यं पञ्चभिः प्रतिपादयेत् । विष्कम्भ ळिकाङ्कास्य वितारप्रवेशकः ॥ ७२ ॥ वृत्तवर्तिष्यमाणानां कथांशानां निदर्शकः । संक्षेपार्थस्तु विष्कम्भो "मध्यपातयोजितः ॥ ७३ ॥ 1. पक्षान्या. 2. वन्द्योदमः. 3. गर्वित. 4. परितः. 5. गुप्ते. 6.तत्व- . xxxx 7.क्ष्राव्या. 8. धृत्यं . 9. शिरसा. 10. संभाव्यो. 11. दाता. 12. संलिप्ता. 13. मध्पाभ्यां मध्यमेन वा. प्रयोजितो भवेच्छुद्धः सङ्गीर्णो नीचमध्यमैः । अन्तर्यवनिकासंस्थैक्ष्चलिकार्थस्य सूचना ॥ ७४ ॥ अङ्कान्तपात्रैरङ्कास्यमुत्तराङ्कार्थसूचना । अङ्काक्तारत्स्वान्ते वान्तेऽङ्कस्यविभागतः’ ॥ ७५ ॥ भूतभाविकथांशानां सूचको नीचभाक्ष्या । नीचपात्रैः प्रयुक्तोऽङ्कद्वयस्यान्तः प्रवेशकः ॥ ७६ ॥ एभिः संसूचयेत्सूच्यं दृश्यमङ्कै प्रदर्शयेत् । नाट्यधर्ममवेक्ष्यैव श्राव्यं वस्तु त्रिधा मतम् ॥ ७७ ॥ सर्वश्राव्यं च नियतश्रव्यमश्राव्यमेव च । सर्वश्राज्यं प्रकाशं स्यादश्राव्यं स्वगतं मतम् ॥ ७८ ॥ द्विविधं नियतश्राव्यं जगान्तमपवारितम् । त्रिपताका करेणान्यानपवार्यान्तरा कथा' ॥ ७९ ॥ 'अन्योन्यामन्त्रणं यत्स्याज्जनान्ते तज्जनान्तिकम् । रहस्यं कथ्यतेऽन्यस्य परावृत्यापवारितम् ॥ ८० ॥ किं ब्रवीष्येवमित्यादि विना पात्रं ब्रवीति यत् । श्रुत्वेवानुक्तमप्येतत्स्यादाकाशभाषितम् ॥ ८१ ॥ सर्वाङ्गसङ्गतमनेकविधार्थसार्ध सद्वत्तनायकविशेषसमग्रशोभम् । राज्यं त्वादीयमिव रूपकवस्तुरम्यं मन्मक्षितीशा 'महतां मुदमातनोति ॥ ८२ ॥ इत्यमृतानन्दयोगीन्द्रविरचितऽलङ्कारसङ्गहे सन्ध्यङ्गनिरूपणं नाम सप्तमः परिच्छेदः 1. विभाक्तः. 2. नीचपात्ने. 3. प्रयोजयेत्. 4. कथाम् . 5. अन्योन्या. 6. प्येकत्त. 7. महतामुदयं तनोति. नेतृव्यापाररूपा या वृत्तिः सा स्याचतुर्विधा। भारती सात्त्वती चारभटी कैशिक्यतः परम् ॥ १ ॥ चतुस्रो वृत्त्यो ज्ञेयाः सर्वनाट्यस्य मातृकाः । भारती संस्कृतप्रायो वाग्न्व्यापारो नटाश्रयः ॥ २ ॥ भरतैस्तु प्रयोज्यवाद्भारती चतुरङ्गिका । प्ररोचनामुखं चैव वीथी' प्रहसनं तथा ॥ ३ ॥ स्थाने प्रहसनस्याथ भाणमप्याह कोहलः । सात्त्वती सा मता सत्त्वशौर्यत्यागदयार्जवैः ॥ ४ ॥ 'युक्ता हर्वोत्तराशांकवर्जिता समुदीरिता । संलापोत्थापकावस्याः सङ्घातपरिर्क्तकौ ॥ ५ ॥ अङ्गानि चत्वार्येतेषां क्रमाल्लक्षणमुच्यते । संलापको "गभीरोक्तिर्नानाभावरसो यथा ॥ ६ ॥ रामः – अयं सः, यः किल सपरिवारकार्तिकेयविजयावर्जितेन भगवता नोललो- हितेन परिवत्सरसहस्रान्तेवासिने तुभ्यं प्रसादीकृतः परशुः । परशुरामः– ‘आम्, दाशरथे ! स एव ममाचार्यपादानां प्रियः परशुः । " अस्रप्रयोगखुरलीकलहे गणानां सैन्यैर्षृतो विजित एव मया कुमारः । एतावतापि परिरभ्य कृतप्रसादः प्रादादमु प्रियगुणो भगवान् गुरुर्मे ॥ " 1. श्रीभिः. 2. बाण. 3. नम। सा नेतृ: 4. उचा. 5. गर्मिवोक्ति. 6. राम. उत्थापकस्तु यत्रारिं युद्धायोत्थापयेद्मथा । “ आनन्दाय च विस्मयाय च मया दृष्टोऽसि दुःखाय वा वैतृष्ण्यं न कुतोऽद्य संप्रति ममत्वद्दर्शने चक्षुषः । त्वत्सङ्गत्य'सुखस्य नास्मि घिषयः किं वा बहुव्याहृतै रस्मिन् विxxxxxxxxx बाहौ धनुर्जृम्भताम् ॥ नीत्या दैवेन वा मेदः सङ्घात्यः' कथ्यते यथा ॥ ७ ॥ चाणक्यो नीतिसामर्थ्याद्राक्षसीयानमेदयत् । भेदो विभीषणस्याभूद्रावणाद्दैवयोगतः ॥ ८ ॥ मेदं साम च दानं च निष्फलीकृत्य यत्र तु । (परशुराम:-) " हेरम्बदन्तमुसोलोल्लिखितैकभित्ति- वक्षो विशाखविशिखव्रणलाञ्छितं मे । रोमाञ्चकञ्चुकितमद्भुतवीस्लाभा- द्यत्सत्यमद्य परिब्धुमिवेच्छति त्वाम् । " रामः-- भमन्! परिरम्भणामिति प्रस्तुतप्रतीपमेतत् । मायेन्द्रजालसङ्गामक्रोधभ्रान्त्यादिचेष्टितैः । युक्ता भवेदारभटी चत्वार्यङ्गानि तत्र च ॥ १० ॥ संक्षिप्तिका स्यात्संफेटी क्स्तूत्थानावपातने । संक्षिप्तवस्तुरचना संक्षिप्तः शिल्पको' यथा ॥ ११ ॥ चरिते वत्सराजस्य कलिङ्गद्विप्योजनम् । संक्षितिरथवा नेन्दशान्तरकृतियथा ॥ १२ ॥ 1. मुखस्य . 2. ध्याकृतैः: व्यावृतैः. 3. विजयो. प्रर्थमान्तत्वेऽस्य धनुर्विशेषणत्वं xxxxx प्रयोगयोः पुंस्ववे धनुश्शच्दस्म विघमानत्वात् 4.सxxxत्यः :सङ्गातः xxxxx.5. (..) 6. वस्त्वमेस्य परिसंख्धु. 7. शिल्फ्निो. 8. द्वीप . वालिनाशेन सुग्रीवः किष्किन्धाघिसितिः कृतः । भार्गक्यामि चौद्धत्यनिवृत्या शान्तताश्रयः ॥ १३ ॥ सम्फेटस्तु 'समाघातः क्रुद्धसंरब्धयोर्यथा । लक्ष्मणेन्द्रजितोर्युद्भ रामरावणयोश्च वा ॥ १४ ॥ मायाघुत्थापितं बस्तु 'क्स्तूत्थापनकं यथा । माययेन्द्रजिता युद्धे दिवा ‘ध्वान्तप्रदर्शनम् ॥ १५ ॥ क्षिप्रवेशनिर्वाणसम्भ्रमत्रासविद्रवैः । अवपातस्त्वसौ ज्ञेयोऽनिष्टदर्शन्तो यथा ॥ १६ ॥ " नष्ट वर्षवरैर्मनुष्यगणनाभावादकृत्वा त्नपा- दन्तः 'कञ्चकिञ्चकस्य विशतित्नासादसौ" वामनः । पर्यन्ताश्रयिभिनिंजस्य सदृशं नाम्नः किरातैः कृतं कुब्जा नीचतयैव यान्ति शनकैरात्मेक्षणाशङ्गिनः ॥ " " या रम्यनेपथ्यविशेषयुक्ता स्त्रीभिर्युता वा बहुनृत्तगीता' । कामोपभोगप्रचुरप्रकारा' सा कैशिकी वृत्तिरुदाहृता स्यात् । । नर्म च नर्मस्पन्दो नर्मस्फोटश्च नर्मगर्भश्च । कैशिक्याश्चत्वारो भेदा झेप्ते समुद्दिष्ठाः ॥ १७ ॥ ललितमधुराभिधानं शृङ्गाररसाश्रयं सुखोपेतम् । इच्छा भयहास्ययुतं नृर्म त्निविधि वद्रवित यथा ॥ १८ ॥ मव्याहं xxx xx "xxxxx xxx पयः xxxxx मोच्छ्वासं तु बिमुञ्च पान्यः शीलः xxxxxxx ।

1. समाधूतः. 2. कुद्धः 3.वस्तुस्थापन. 4.चन्द्र. 5.निर्याण. 6.विपृवैः. 7.वर्षधरै:. 8. नाशा. 9. कञ्चुक. 10. दधं. 11. गीतनृतैः, गीत-xxx 12.xxx . 13.xxxx . 14.xxxxx xxx तामेव स्मर घिस्मरस्मशरस्रस्तां निजां प्रेयसीं त्वच्चितं तु न रञ्जयन्ति पथिक ! प्रायः' प्रपापालिxxx ॥ " "अभिव्यक्ताळीको विफलसकलोपायविभवः चिरं ध्यात्वा सद्यो धृतकृतकसंरम्भनिपुणः । अतः पृष्टे पृष्टे किमिदमिति संत्नास्य सहसा कृताक्ष्लेषं धूर्तः स्मितमधुरमालिङ्गति वधूम् ॥ " " शून्यं वासगृहं विलोक्य शयनादुत्थाय किञ्चिच्छनै- र्निद्राज्याजमुपागतस्य सुचिरं निर्वर्ण्य पत्युर्मुस्वं विस्रब्धं परिचुम्ब्य जातपुलकामालोक्य गण्डस्थली लज्जानम्रमुखी प्रियेण हसता बाला चिरं चुम्बिता ॥ " उत्कण्ठानिर्भरप्रेम नवसङ्गमसम्भ्रमम् । अन्ते भयानकं प्राहुः नर्मस्पन्दं तु तद्यथा ॥ १९ ॥ "विसृज सुन्दरि सङ्गमसाध्वसं ननु चिरात्प्रभृति प्रणयोन्मुखे । परिगृहाण गते सहकारतां त्वमतिमुक्तलताचरितं मयि' ॥ " कन्या नायकयोर्यत्र वृतं च स्फुटितं भवेन । नर्मस्फोटः स विज्ञेयः मम्भ्रमादियुतो यथा ॥ २० ॥ " गमनमलसं शून्या दृष्टिः शरीरमसौष्ठवं श्वसितमधिकं किं न्वेतत्स्याकिमन्यदितोऽभवा । भ्रमति भुक्ने ‘कन्दर्पाज्ञा विकारि च यौवनं ललितमधुरास्ते ते भावाः क्षिपन्ति च धारताम् ॥ " 1. प्रेथः प्रतापदिशः. 2. अति, 3. कृताश्चेषां. 4. त्वयि. 5. कन्दर्पाxx. 6. प्रकृति. नर्मगर्भश्छन्ननेनृव्यलीकार्थाय तघथा । दृष्ट्वैकासनसङ्गते प्रियतमे पश्चादुपेत्यादरा- देकस्या नयने पिधाय विहितक्रीडानुबन्धच्छलः । तिर्यग्वक्रितकन्धरः सपुलकं प्रेमोल्लसन्मानसा- मन्तर्हासलसत्कपोलफलकां धूतोंऽपरां चुम्बति ॥ " भारती शब्दवृत्तिः स्यादन्यास्तिस्रोऽर्थवृत्तयः ॥ २१ ॥ शृङ्गारे कैशिकी वीरे सात्वत्यारभटी पुनः । रसे रौद्रे सबीभत्से वृत्तिः सर्वत्र भारती ॥ २२ ॥ आसां भेदचतुष्केऽस्मिन्नेकैकमपि वाञ्छितम् । प्रयोगः कविभिः कार्य सर्वमेकत्न दुर्लभम् ॥ २३ ॥ पाठयं तु संस्कृतं नृणामनीचानां कृतात्मनाम् । लिङ्गिनीनां महादेव्या मन्त्रज्ञावेश्ययोः' कचित् ॥ २४ ॥ स्त्रीणां तु प्राकृतं प्रायः शौरसेन्यधमेषु च । पिशाचात्यन्तनीचादौ पैशाचं मागधं तथा ॥ २५ ॥ यदेतन्नीचपात्रं स्यात्तद्देश्यं तस्य भाषितम् । भगवन्तोऽपरैर्वाच्या विद्वद्देवर्षिलिङ्गिनः ॥ २६ ॥ विप्रामात्याग्रजाश्वार्या नटीसूत्रभृतै मिथः । रथी सूतेन चायुष्मन् पूज्यैः शिष्यात्मजानुजः ॥ २७ ॥ 'क्त्सेति तातः पूज्योऽपि सुगृहीताभिघश्च तैः । भावोऽनुगेन सूत्री च मारिषस्तेन सोऽपि च ॥ २८ ॥ देवः स्वामीति नृपतिर्भूत्यैमेट्टेति चाधमैः । आमन्त्रणीयाः पतिवज्ज्ये:मध्याधमस्त्रियः ॥ २९ ॥ 1. दस्यास्तिस्रो . 2. बैश्ययोः; वघैयोः. 3. सेव्यादयोऽथक्ष्व. 4. कृतौ. 5. अपि. 6. वत्सेऽपि. 7. भावोनटेन. 8. मार्धेत्मेतेन. 9. मध्याघमैः. सखी इलेति च प्रेष्या हज्जे वेश्यांञ्जुकैति च । कुहकत्तेत्यनुगतैः पूज्याम्या जरती जनैः ॥ ३० ॥ विदूषकेण मक्ती राज्ञी चेतिं च शब्द्यते । हण्डे नीचापुरस्कारो लालिनातु यवीयसी ॥ ३१ ॥ भगिनीपतिरांवुत्तो राजा भट्टारको जनैः । युवराजः कुमारः स्याद्भर्तुदारक इत्यपि ॥ ३२ ॥ राजपुत्री तु तद्वत्वादार्यषुत्रः पतिः स्त्रिया । प्रियेति भर्त्रा राज्ञी स्याच्छयालो राष्ट्रिय उच्यते ॥ ३३ ॥ देवी कृताभिषेकायामितरासु तु भट्टिनी । अतिका भगिनी ज्येष्ठा बाला वासूरितीर्यते ॥ ३४ ॥ सद्वृतशालि सरसं नाटयं नियनभाषितम् । त्वञ्चरित्रमिवाभाति महितं मन्मभूपते ॥ ३५ ॥ इत्यमृतानन्दयोगीन्द्रविरचितेऽलङ्कारसङ्गहे वृत्तिनिरूपणं नाम अष्टम: परिच्छेदः 1. वेश्याज्जुकेति च. 2. राक्षिचेति ; राजी चेति. नाटकं सप्रकरणं भाणःप्रहसनं डिमः । व्यायोगसमवाकारौ वीथ्यङ्केहामृगा दश ॥ १ ॥ प्रधानरूपकाण्याहुर्दशैतानि विपश्चितः । नाटिका सट्टकं त्रोटी प्रेखणं' गोष्टिभाणिके' ॥ २ ॥ संलापकक्ष्च प्रस्थानं 'काव्यहृल्लीशरासकम् । श्रीगदितं च लसिका दुर्मल्लोनाट्यरामकम् ॥ ३ ॥ उल्लाप्यमुपरूपाणि भवन्त्येतानि षोडश । प्रकृतित्वादथान्येषां भूयो रंसपरिग्रहात् ॥ ४ ॥ संपूर्णलक्षणत्वाञ्च पूर्वं नाटकमुच्यते रङ्गः सदस्य स्थानोर्वी नेपथ्यो नटवर्गभूः ॥ ५ ॥ यन्नाट्यवस्तुनः पूर्व रङ्गविघ्नोपशान्तये । कुशीलवाः प्रकुर्वन्ति पूर्वरङ्गः प्रकीर्तितः ॥ ६ ॥ प्रत्याहारोऽवतरणमारम्भाश्रावणे' अपि । ‘वक्रपाणिः परिघट्टनायासंघोटन ' तथा ॥ ७ ॥ मार्गापसारितं शुष्काफ्कृष्टोत्थापने तथा । परिवर्तनकं नान्दी तथाचैव प्ररोचना ॥ ८ ॥ त्रिगतं चासारिनं तथा गीति विधि ध्रवाः । त्रिसाभकमधी'रङ्गद्वारं स्याद्वर्धमानकम् ॥ ९ ॥ चरिर्मxxxxx पूर्वरङ्गाङ्गसङ्गतिः । यद्यप्यङ्गानि भूयांसि पूर्वरङ्गस्य नाटके ॥ १० ॥ 1. प्रेक्षणं . 2.भषिते. 3. काव्यभट्रीपरासकम; काव्यफल्लिी सराषकम्; दुर्ग- ल्लिीनाव्यारासकम् . 4. दुर्मती 5. प्रकृतित्वात्तथान्येषां, 6. पहरण . 7 श्रयण; श्रवणे 8. चक्रपाणि . 9. सञ्चोटना; संघोटका; संखोटका. 10. प्रलोभना. 11. निडन्तं. 12. नीति 13. त्रिxxधुक. 14. मतोरङ्ग; मधोरंग. तथाप्यवश्यं कर्तव्या नान्दी विघ्नोपशान्तये । आशीर्धचनसंयुक्ता यस्मान्नित्यं भवेदिह ॥ ११ ॥ देवद्विजनृपादीनां तस्मान्नान्दीति शब्दिता । नान्दा गुणानिका वाद्यमानन्दादित्रयोत्थितम् ॥ १२ ॥ नन्दीशः पूज्यते पुष्पै: तस्मान्नान्दीति सूच्यते । या काचित् पठ्यते सूक्तिर्या कांचिद्देवतां प्रति ॥ १३ ॥ सूत्रधारेण नाट्यादौ सा नान्दी नन्दिनो मुदे । 'मङ्गल्यशंखचक्राब्जकोककैरवशंसिनी ॥ १४ ॥ नान्दी पदैर्द्वादशभिरष्टभिर्वाप्यलङ्कृता । पूर्वरङ्गं विधायेत्थं सूत्रधारे विनिर्गते ॥ १५ ॥ प्रविश्य तद्वदपरः काव्यमास्थापयेन्नटः । दिव्यमत्यें स तद्रपो मिश्रमन्यतरस्तयोः ॥ १६ ॥ सूचयेद्वस्तु बीजं वा मुग्वं पात्रं क्रमाद्यथा । " रामो मूघ्नि निधाय काननमगान्मालामिवाज्ञां गुरो- स्तद्भक्तया भरतेन राज्यमखिलं मात्ना सहैवोज्झितम् । तौ सुग्रीवविभीषणाक्नुगतौ नीतौ' परां संपदं प्रोद्वत्ता दशकन्धरप्रभृतयो ध्वस्ताः समस्ता द्विषः ॥ " " यान्ति न्यायप्रवृत्तस्य तिर्यञ्चोऽपि सहायताम् । अपन्थानं तु गच्छन्तं सोदरोऽपि विमुञ्चति ॥ " " आसाxxxxxxxxxxx प्राप्तः शरत्समय एष विशुद्धकान्तः । 1. त्रयोद्धतम्: त्रयोद्धतम् . 2. वन्दीशः 3. तेन. 4. मङ्गत्या. 5. शंसिनाम् 6. मत्यो : दिव्यमर्त्ये स तद्रपा मिश्रामन्य तभस्तयो . 7. बीजाघैर्मुखै पात्रं; बीजं का मुखं त्र; 8. प्राप्तौ . 9. आसारित. 10. विरुद्धकान्तिः; विरुद्धकान्तः; बिशुद्धकान्तिः, उत्खाय गादतमसं घनकालमुग्रं रामो दशास्यमिव 'संभृतबन्धुजीवः ॥ " “ तवास्मि गीतरागेण हारिणा प्रसभं हृतः । एष राजेव दुष्यन्तः सारङ्गेणातिरंहसा ॥ " रङ्ग ' प्रसाद्य मधुरैः क्ष्लोकैः कव्यार्थसूचकैः ॥ १७ ॥ ऋतुं कंचिदुपादाय' भारतीं वृत्तिमाश्रयेत् । प्ररोचना प्रशंसातस्तून्मुखीकरणं यथा ॥ १८ ॥ “श्रीहर्षों निपुणः कविः परिषदप्येषा गुणग्रहिणी लोके हारि च वत्सराजचरितं नाट्ये च दक्षा वयम् । वस्वैकैकमपीह वाञ्छितफलप्राप्ते पदं किं पुन- र्मद्राग्योपचयादयं समुदितः सर्वो गुणानां गणः ॥ " सूत्रधारो नटी बूते मार्ष वाऽथ विदूषकम् । स्वकार्यप्रस्तुताक्षेपि चित्रोक्या यत्तदामुखम् ॥ १९ ॥ प्रस्तावनति वा तत्र कथोद्धातः प्रवृत्तकम् । प्रयोगातिशयश्चाथ "वीथ्यङ्गानि त्नयोदश ॥ २० ॥ स्वेतिवृत्तसमं वाक्यमर्थ वा यत्र सूत्निणः । गृहीत्वा प्रविशेत्पात्रं कथाद्धाता द्विधा यथा ॥ २१ ॥ “द्वापदन्यस्मादपि मध्यादपि जलनिधेर्देिशोऽप्यन्तान् । आनीय झटिति घटयति विधिरभिमतमभिमुखीभूत: ॥ 1. संहृत . 2. अनिष्ठरैश्च मधुरैः स्लोकैवाक्यार्थसूचकैः! 3. दुपास्थाय . 4. वस्तून्मुखी. 5. फलं . 6. मारिषं वा. 7. तस्य कथाद्भदः प्रवर्तकम्. 8. प्रयोणाति शयथेति त्रीण्यङ्गान्गमम्खम्य तुः; प्रयोगानिशथश्चाथ वाप्यङ्गानि त्रयोदश ॥ 9. वाप्यंगानि. 10. तxxxx. " लाक्षागृहानलविषान्नसभाप्रवेशै: प्राणेषु वित्तनिचयेषु च नः प्रहृत्य । आकृष्टपाण्डक्वधूपरिधानकेशा: स्वःस्था भवन्तु मयि जीवति धार्तराष्ट्रा ॥ " कालसाम्थात् प्रवेशो यः प्रवृत्तकमिदं यथा । "प्रौढपयोधरधारा प्रावृण्मलिनाम्बरा प्रबाष्पधरा । मानसगराजहंसा मानक्तीवाद्य भाति मदनार्ता ॥ " एषोऽयमित्युपक्षेपात्सूत्रधारप्रयोगतः ॥ २२ ॥ पात्रप्रवेशो यत्नैषः प्रयोगातिशयो यथा । " सौरभेण सहकारपादपः पद्मतो हरति षट्पदावलीम् । रामणीयकगुणेन' रागिणीं xxxxxxxxx कैरवः वर्णयितुमस्य महिमा वसन्तसमयस्य शक्यते केन । यदयं विप्रो वृद्धोऽप्युज्झति दामोदरो निजां प्रकृतिम् ॥" वीथ्यङ्गान्यामुखाङ्गत्वादुच्यन्तेऽत्रैव तानि तु ॥ २३ ॥ उद्धात्यकावलगिते प्रपञ्चत्रिगते छलम् । वाक्केल्यधिबले गण्डमक्स्यन्दितनालिके ॥ २४ ॥ असत्प्रलापव्याहारमृदवानि त्नयोदश । वीर्थाप्रसङ्गे वीथ्यङ्गलक्षणं तत्न वक्ष्यते ॥ २५ ॥ आदौ प्रसङ्गाद्वीथ्यङ्गलक्षणं तत्न कथ्यते । एषामन्यतमेनार्थ पात्नं वाक्षिप्य सूत्नभृत् ॥ २६ ॥ 1. भघन्ति 2. प्रयोगो. 3. पद्ममाहरतिः. 4. मनेन. प्रस्तावनान्ते निर्गच्छेत्तत्तो वस्तु प्रबन्धयेत् । पूर्वरङ्गः सभापूजा कवेर्गोत्नानुकीर्तनम् ॥ २७ ॥ नाटकादेस्तथा संज्ञा सूत्नधारोप्यथामुखम् । अर्थोपक्षेपकाः पञ्च तथाङ्कविधिरेव च ॥ २८ ॥ अर्थप्रकृतयः पञ्च चतस्रो वृत्तयोऽपि च । नाट्योक्तिश्च समावेशः तथा भाषाविभाषयोः ॥ २९ ॥ प्रायशः सर्वनाटयेषु कीर्यन्ते सङ्गता इमे । संज्ञा तु ‘नाटकादीनां नायकेनेतरेण वा ॥ ३० ॥ नायिकानायकाख्यानात्संज्ञा प्रकरणादिषु । नाटिका सट्टकादीनां नायिकाभिर्विशेषणम् ॥ ३१ ॥ अभिगम्यगुणैर्युक्तो धीरोदात्तः प्रतापवान् । कीर्तिकामो महोत्साहस्रथ्यास्राता महीपतिः ॥ ३२ ॥ प्रख्यातवंशो राजर्षिर्दिव्यो वा यत्र नायकः । तत्प्रख्यातं विधातव्यं वृत्तमत्राधिकारिकम् ॥ ३३ ॥ यत्तत्रानुचितं किञ्चिन्नायकस्य रसस्य वा । विरुद्धं तत्परित्याज्यमन्यथा वा प्रकल्पयेत् ॥ ३४ ॥ यथा वालिवधस्त्यक्तश्छद्मनोदात्तराघवे । कल्पितो वीरचरिते वधस्तस्यैव चान्यथा ॥ ३५ ॥ आद्यन्तमेवं निश्चित्य पञ्चधा तद्विभज्य च । खण्डशः सन्धिसंज्ञांस्तान्भागानपि च खण्डयेत् ॥ ३६ ॥ द्वित्रिद्वित्रिचतुर्युक्तदशसंख्यान्यनुक्रमात् । चतुष्षष्टिश्च तानि स्युरङ्गानि त्विह सन्धिषु ॥ ३७ ॥ 1. वर्णनम्. 2. नाट्वोक्तव, 3. समादेशः. 4. नायकादीनां. 5.नायका. 6. नायिकादेवि 7. अधिगम्य. 8. नुगतं. 9. मेव. आदौ विष्कम्भकं कुर्यादङ्कं वा कार्ययुक्तितः । अपेक्षितं परित्यज्य नीरसं वस्तुविस्तरम् ॥ ३८ ॥ यदा सन्दर्शयेच्छेषं कुर्याद्विष्कम्भकं तथा । यदा तु सरसं वस्तु मूलादेव प्रवर्तते ॥ ३९ ॥ आदावेव तदा कुर्यादामुखाक्षेपसंश्रयम् । प्रत्यक्षनेतृचरितो बिन्दुव्याप्तिपुरस्कृतः ॥ ४० ॥ अङ्को नानाप्रकारार्थसंविधानरसाश्रयः । अनुभावविभावाभ्यां स्थायिना' व्यभिचारिभि ' ॥ ४१ ॥ गृहीतमुक्त्तै कर्तव्यमङ्गिनः परिपोषणम् । न चातिरसतो वस्तु दूरं विच्छिन्नतां नयेत् ॥ ४२ ॥ रसं वा न तिरोदध्याद्वस्त्वलङ्कारलक्षणैः । एको रसोऽङ्गी कर्तव्यो वीरः शृङ्गार एव वा ॥ ४३ ॥ अङ्गमध्ये रसाः सर्वे कुर्यान्निर्वहणेऽद्भुतम् । दूराध्वानं वधं युद्धं राज्यदेशादिविप्लवम् ॥ ४४ ॥ संरोधं भोजनं स्नानं सुरतं चानुलेपनम् । अम्बरग्रहणादीनि प्रत्यक्षाणि न निर्दिशेत् ॥ ४५ ॥ नाधिकारिवधं क्कापि त्याज्यमावश्यकं न च । एकाहचरितैकार्थ कुर्याञ्चासत्रनायकम् ॥ ४६ ॥ पात्नैस्त्रिचतुरैरङ्क तेषामन्तेऽस्य निर्गमः । एक्मङ्काः प्रकर्तव्याः प्रवेशादिपुरस्कृताः ॥ ४७ ॥ 1. दङ्गे . 2. दाभुस्वापेक्षसंश्रयम्; संश्रयः. 3. सभन्चितः. 4. स्थायिनो. 5. व्यमिचारिणः . 6. तोषणम्. 7. क्कचित्. पञ्चाकं च षड्ङ्क च सप्ताङ्कं च तथापरम् । अष्टाङ्कं च नवाङ्कं च दशाङ्क नाटकं विदुः ॥ ४८ ॥ मारीचवञ्चनं नाम पञ्चाङ्कं परिकीर्तितम् । xxxxxxxxx तु षडङ्कं नाटकं मतम् ॥ ४९ ॥ शाकुन्तलं तु सप्ताङ्कमष्टाङ्कं नलविक्रमम् । देवीपरिणयाख्यानं नवाङ्क परिकीर्तितम् ॥ ५० ॥ बालरामायणं नाम दशाङ्क नाटकं स्मृतम् । अथ प्रकरणम् --- अथ प्रकरणे वृत्तमुत्पाघं लोकसंश्रयम् ॥ ५१ ॥ अमात्यविप्रवणिजामेकं कुर्याञ्च नायकम् । धीरप्रशान्तं साषायं धर्मकामार्थतत्परम् ॥ ५२ ॥ नायिका तु द्विधा नेतुः कुलस्त्री गणिका तथा । कचिदेकैव कुलजा वेश्या कापि द्वयं क्कचित् ॥ ५३ ॥ आभिः प्रकरणं वेधा शद्धं स्यात्कुलजन्वितम् । सङ्कीर्ण वेश्यया युक्त्तं मिश्र तहुयसङ्गतम् ॥ ५४ ॥ शेषं नाटकवत् 'सन्धिप्रवेशकरसादिकम् । अथ भाणः- भाणस्तु धूर्तचरितं स्वानुभूतं परेण वा ॥ ५५ ॥ यत्नोपवर्णयेदेको निपुणः पण्डितो विटः । सम्बोधनोक्तिप्रत्युक्तीः कुर्यादाकाशभावितैः ॥ ५६ ॥ सूचयेद्वीरश्रृङ्गारौ शौर्यसौभाग्यसंस्तवैः । भूयसा भारतीवृतिरेकाङ्गं वस्तु कल्पितम् ॥ ५७ ॥ 1. नायिकां तद्विधां नेतुः कुर्यात् स्री गणिकां तथा .। 2. नलवीजयः. 3. सर्व. मुखनिर्वहणे साङ्गे लास्याङ्गानि दशापि च । लास्याङ्गानि 'गेयपदं स्थितपाठ्यमासीनं पुष्यगन्धिका ॥ 'प्रच्छेदकस्त्रिगूढं च सैन्धवाख्यं द्विगूढकम् । उत्तमोत्तमकं चैवमुक्तप्रत्यक्तमेव च ॥ ५९ ॥ लास्ये दशविधं झेतदङ्गनिर्देशकल्पनम् । सुखासीना श्रुतिसुखं यत्र गायन्ति गायकाः ॥ ६० ॥ तादिवाच्यमिश्रं तच्छुष्कं गेयपदं यथा । “सुखासुीनाः सन्तः सुरभिकुसुमामोदसुभगे 'तले सान्द्रच्छाये तरुणसहकारस्य शिशिरे । कलैर्वीणावाघै सममृदुलसन्दिग्धवचसो' 'रसावेशोल्लासान्मदनमिह गायन्ति मधुरम् ॥ " पठेद्यत्रासनासीना' प्रकृतं विरहातुरा । अङ्गनानङ्गतप्ताङ्गी स्थितपाठ्यं मतं यथा ॥ ६१ ॥ “रति ए हितहि अओ महुलमोतूण पथमिणिं । अण्णतो गच्छसि गच्छ सुणो सापेच्छादिअ अण्णम् ॥ " णिमिल अंबुल्हच्छि । शोकचिन्तापरवशं वाद्याभिनयवर्जितम् । आस्यते यत्र कामिन्या तदासीनं मतं यथा ॥ ६२ ॥ बाले मालतिके । " म्लानं ते वदनं मनोविगलितं मन्दो विलासक्रमः चिन्ताशोकशं चिरोज्झितसुवं चित्तं वपुर्धसरम् । 1. गेयं पदं स्थितं पाठयं . 2. गन्धिका. 3. प्रमेदक. 4. तते .5. क्काणै 6. क्चसा. 7. समावेशो. 8. मधुरमिह गाचान्ति मदनम् ।. 9.यत्तु समासीना. 10. मदो विकसितो . निःशब्दाभिनयं निवेश्य वेिजने त्वं चेष्टसे नो यथा प्रालेयप्रकरेण पाडितपरिल्किष्टाम्बुजा पझिनी ॥ " नर्तक्याः पुरुषस्येव प्रगल्भे चेष्टितं यथा । नैकभेदं च सङ्गीतं स्याद्यथा पुष्पगन्धिका ॥ ६३ ॥ “ग्रीवाविभूषणविषस्तदुकूलकोण - संछन्नपीवरपयोधरभारनम्रा । मैरेयमतमहिलाकरदत्ताल मातन्वती समदनर्तनमाविरास्ते ॥ " सखि शारदिके ! पुंवत्प्रगल्भा विविधगानमुखरविलासिनीमध्यगता नेिस्रपं नृत्यसि । स हि प्रच्छेदको यत्र ज्योत्स्रासम्पातविल्कवाः । कामिन्यो थान्त्यपडाः सागसोऽपि प्रिया यथा ॥ ६४ ॥ "प्रचलितनिजलज्जाः प्राडमुखं वीक्षमाणा- स्तिमिरविगमभीतास्तीर्णमार्गाश्च तूर्णम् । वलयचलनलोला वञ्चितात्मीयलोकाः सततमभिसरेयुः सागसोऽप्यात्मनाथान् ॥ " पुंभावप्रचुरं नाट्यं समवृतपरिष्कृतम् । मृदुक्ष्लक्ष्णपदं यत्न तत्निगूटं स्मृतं यथा ॥ ६५ ॥ अस्याः खलु-- " अभिनयशस्तै हस्तौ पादौ परिभूतकिसलयौ सलयौ । अङ्गं रञ्जितरङ्गं नृतं पुंभावशालि समवृतम् ॥ " न नाटये लक्ष्यते पाठ्यं पात्रं सङ्केतवञ्चनम् । जायते सैन्धवी भाषा यत्र तत्सैन्धवं यथा ॥ ६६ ॥ 1. मदा. 2. निषस्त. 3. तूर्णमुद्गीर्णमार्गा:. 4. पि खानाथान्. 5. पात्ने . -टिथमलाक्षेतपाठ्यं पात्ने सङ्केतवर्णितं' यत्न । सैन्धवभाषा चतुरैर्विहित्तं वैदेशिकैर्नटैर्वीथ्याम् ॥ ६७ ॥ रसभावाः परिक्लिष्टाश्चतुरस्रः परिश्रमः । मुखप्रतिमुखे चित्रे तद्विगूढं मतं यथा ॥ ६८ ॥ अत एव कल्पनीयाः खल्वस्याश्च रसभावाः । रसभावाः परिक्लिष्टाः प्रौढो विद्यापरिश्रमः ॥ ६९ ॥ चित्रे मुखप्रतिमुखे सलयः पादयोः क्रमः । विचित्राः क्ष्लोकसन्दर्भा यत्न नानाविधो रसः ॥ ७० ॥ हेला भावाक्ष्च ललिताश्चोत्तमोत्तमकं यथा । केयं पटाक्षेपेण प्रविशति ? " अङ्करत्कुचमप्यनल्यविलसत्तत्सन्निवेशक्रमं वक्षोऽस्या वलिरेखिकाभिरुदरं वामभ्रुवोपास्यते । अङ्गं रङ्गद्दशामनङ्गनृपतेः कारागृहं श्रीयते भावैश्चित्नपदार्थभावितरसान् क्ष्लोकान् पठत्याननम् ॥ " पदानि साधिक्षेपाणि चित्रं गीतार्थयोजनम् । यत्न कोपप्रसादाभ्यामुक्तप्रत्युक्तकं यथा ॥ ७१ ॥ अपि च-तस्याः पक्ष्चान्निषण्णा काचित् कुपिता- " गायति गेयं साधिक्षेपपदं सहचरीमुखे स्खलिते । तस्यामियं प्रसन्ना चित्रं गीतार्थमभिनयत्यङ्गैः ॥ " अथ प्रहसनम् - अथ प्रहसनं त्नेधा शुद्धवैकृतसङ्करैः । पाषण्डिविप्रभृतिचेटचेटीविटाकुलम् ॥ ७२ ॥ 1. दव्चनं. 2. पटार्ध. 3. गीतं. 4.त्युज्चैः. चेष्टितं वेषभाषाभिः शुद्धं हास्यवचोन्वितम् । कामुकादिवचोवेषै: षण्डकञ्चुकितापसैः ॥ ७३ ॥ विकृतं, सङ्कराद्वीथ्या सङ्कीर्ण धूर्तसङ्कुलम् । रौद्रबीभत्सरहिता रसाः स्युर्हास्य एव वा ॥ ७४ ॥ भाणवत्सन्धिलास्याङ्कान्येकाङ्कं द्यङ्कमेव वा । अथ डिम- डिमे वस्तु प्रसिद्धं स्याद्वृतयः कैशिकीं विना ॥ ७५ ॥ नेतारो देवगन्धर्वयक्षरक्षोमहोरगाः । मुतप्रेतपिशाचाद्याः षोडषात्यन्तमुद्वताः ॥ ७६ ॥ रसैरहास्यश्रृङ्गारशान्तैः षड्भिः समन्वितः । मायेन्द्रजालसङ्ग्रामक्रोधोद्रान्तादिचेष्टितैः ॥ ७७ ॥ चन्द्रसूर्योपरागैश्च न्याच्ये रौद्ररसेऽङ्गिनि । चतुरङ्कश्चतु: सन्धिर्निर्विमशों डिमः स्मृतः ॥ ७८ ॥ इदं त्निपुरदाहे तु लक्षणं ब्रह्मणोदितम्। ततस्त्रिपुरदाहश्च डिमसंझः प्रयोजितः ॥ ७९ ॥ अथ व्यायोगः- ख्यातेतिवृत्तो व्यायोगः ख्यातोद्धतनराश्रयः । हीनो गर्भविमर्शाभ्यां दीप्ताः स्युर्डिमवद्रसाः ॥ ८० ॥ अस्त्रीनिमित्तसङ्ग्रामो जामदग्न्यजये' यथा । एकाहचरितैकाङ्को व्यायोगो बहुभिर्नरैः ॥ ८१ ॥ अथ समवकार कार्य समक्कारेऽपि चामुखं नाटकादिवत् । रख्यातं देवासुरं वस्तु निर्विमर्शस्तु सन्धयः ॥ ८२ ॥ 1. भ्रान्त्या. 2. जयो. वृत्तयो हीनकैशिक्यो नेतारो देवदानवाः । द्वादशोदात्तविख्याताः फलं तेषां पृथक् पृथक् ॥ ८३ ॥ अङ्गी वीरोऽङ्गानि चान्ये यद्वदम्भोधिमन्थने । अङ्कैस्त्रिभिस्विकपटस्त्रिशृङ्गारस्त्रिविद्रवः ॥ ८४ ॥ द्विसन्धिरङ्कः प्रथमः कार्यो द्वादशनालिकः । चतुर्द्विनालिकावन्त्यौ नालिका घटिकाद्वयम् ॥ ८५ ॥ वस्तुस्वाभाxxxxxxx स्युः कपटास्त्रयः धर्मार्थकामैः शृङ्गारो नात्र बिन्दुप्रवेशकौ ॥ ८६ ॥ ब्राताघुज्ज्वलताशौचं धर्मशृङ्गार उच्यते । मुक्तारलाद्यलङ्कारै स्थैश्रृङ्गार उच्यते ॥ ८७ ॥ सम्भोगविप्रलम्भादि कामशृङ्गार इत्ययम् । पुरोपरोधयुद्धे च वाताभ्यादिकविद्रवाः ॥ ८८ ॥ वीथ्यङ्गानि यथालाभं कुर्यात्प्रहसने यथा । अथ वीथी वीथी तु कैशिकीवृत्त्या सन्ध्यङ्गाङ्कैश्च भाणवत् ॥ ८९ ॥ रसः सूच्यस्तु शृङ्गारः स्पृशेदपि रसान्तरम् । नायिकानायकौ कायौं शृङ्गारद्वयसंश्रयौ ॥ ९० ॥ युक्ता प्रस्तावनाख्यातैरङ्गैरुद्धायकादिभिः । उद्धात्यकाक्लगिते प्रपञ्चत्निगते छलम् ॥ ९१ ॥ वाक्केल्थधिबले गण्डमवस्यन्दितनालिके । असत्प्रलापव्याहारमृदवानि त्नयोदश ॥ ९२ ॥ 1. शोद्धत्. 2. बहुवीररसाः सर्वे (D.R.). 3.चतुर्दिनलिका. 4. दैवादि. 5. युद्धेभ. 6. धिदितं. गूढार्थपदपर्यायमाल प्रक्ष्नोत्तरस्य वा । यत्नान्योन्यसमालापो द्वेधोद्धात्यं मतं यथा ॥ ९३ ॥ मानवती– अय्ये! कादम्बिणि! आ आदो तुहकालो कादम्बिनी- वत्से ! मानवती! अत एव खल्वहं विहरामि । किं त्वकाली- ऽप्ययं राजहंसः प्रविष्ट ज्ञति विचारयामि ॥ राजा- (समन्तादवलोक्य) (अनाकलितविहङ्गविहारः स्वगतम्) वचनमिदमात्मविषयं वाणैतमनयावधार्यते युत्तया । प्रमदानामनुरागः प्रायः प्राप्तेरपि प्रियं तनुते ॥ ९४ ॥ मानवती- अध्ये! रायहंसो कहिं दिटो ! कादम्बिनी - वत्से ! तव मानसे. मानवती– अय्ये! मत्तसि. “का क्ष्लाध्या गुणिनां क्षमा परिभवः कोयं स्वकीयैः कृतः किं दुःखं पस्संश्रयो जगति कः क्ष्लाध्यो य आश्रीयते । का मृत्यर्व्यसनं शुचं जहति के यैर्निर्जितः शत्नवः कैर्विज्ञातमिदं विराटनगरच्छब्नस्थितैः पाण्डवैः ॥ " यत्रैकत्र समावेशात्कार्यमन्यत्प्रसाध्यते । प्रस्तुतेऽन्यत्न वा या स्याद्विधावलगितं यथा ॥ ९५ ॥ रामः-- लक्ष्मण । तातिवयुक्तामयोध्यां विमानस्थो नाहं प्रवेष्टुं शक्रोमि , तद्वतीर्य गच्छामि । "कोऽयं सिंहासनस्याधः स्थितः पादुकयोः पुरः । जटावानक्षमाली' च 'चामरीव विराजते ॥ " इति भरतदर्शनकार्यसिद्धिः विदूषकः--(अपवार्य) वअस्स! मह कण्ठे, कासेण कंडूदि होदि,किं कादव्वम् 1.प्रवीष . 2.चरामि . 3.कोऽपि. 4.नक्षवलयी. 5.दxxxxx. रामः– (सानुनयं) क्यस्य! सकर्पूरं ताम्बूलं चर । तावता xxxxxxx । ताम्बूलं चेदम् । असद्भूतमिथ:स्तोत्रं प्रपञ्चो हास्यकृद्यथा । राजा-वयस्य ! त्वया वयमतिसंहिताः । विदूषकः- वअस्स ! तु ए बंशिल्विदणे पुणे तृह एव्व कहं अधिसंधाणं कप्पेमि । किं दु घडेमि अण्णेण परस्स जायं मुणि णमो येमिवदं मुहुते । मणस्सिणीणं विहडेमि माणं तुह पहावेण तणेमि सव्वम् । स्तुतिसाम्यादनेकार्थयोजनं त्निगतं त्विह । नटादित्नितयालापः पूर्वरङ्गे मतं यथा ॥ ९६ ॥ नटी– अय्य ! तहा होदु । सूत्नधारः--(आकाशमवलोक्य) "विलोलविघुल्लतिकावरत्ना- विनिःसरद्वरिमदप्रवाहाः घनद्विपागर्जितहिताढया- श्वरन्ति खे चातकचञ्चरीकाः ॥ " प्रियामैरप्रियैर्वाक्यैर्विलोभश्छलनं यथा । राजा - (सोत्प्रासं ) " यदमुष्मिन्नपि यतसे कार्ये साहाय्यमेवमाचरितुम् । समसुखदुःख संप्रति सखा मान्योऽस्ति कस्त्वयां सदृशः ॥ " विनिवृत्त्यास्य वाक्केलिर्द्विस्त्निः प्रत्युक्तितो यथा ॥ ९७ ॥ मानवती- अय्ये ! कादम्बिणि ! “अणिसंपि मयरकेदू अणिवारिदवेर वटि उच्छाहो। तलतंपि तवेज्जममं पिय भारो एक्केण दोण दुव्वज्झौ ॥ " 1.xxxxxxx 2.प्रियार्थै. कादम्बिनी “ मन्मथो ननु मात्सर्यात्तद्रूर्पाजितस्तव । तापं तनोति नामुष्य नान्यथा कथभागतः ॥ " मानवती - अय्ये । सो एव्व सव्वत्तदीयदि ।

अन्योन्यवाक्याधिक्योक्त्तिः स्पर्धयाधिबलं यथा ॥

मीमः--- " सकलरिपुजयाशा यत्न बद्धा सुतैस्तै - स्तृणमिव परिभूतो यस्य गर्वेण लोकः । " इत्युपक्रमः- अये ! नाहं भवानिव विकत्थनाप्रगल्भः । किन्तु - "द्रक्ष्यन्ति न चिरात्सुप्त बान्धवास्त्वां रणाङ्गणे । मद्रदभिन्नवक्षो'ऽथिवेणिकाबन्धभीषणम् ॥ " गण्डं प्रस्तुतधिकारि भिन्न वेगोदितं यथा ॥ ९८ ॥ कादम्बिनी- वत्से ! समागतः । मानवती– (सानन्द) अय्ये कोऽसौ ? कादम्बिनी– ‘तवानुजः । मानवती- (सविषादं) अमुमेवान्यथा गण्डं प्राहुः पञ्चविधं परे । आकस्मिकमसम्बन्धं सम्बन्धमिव यत्पदम् ॥ ९९ ॥ वाचामन्ते स गण्डः स्याद्भाव्यनिष्टार्थसूचकः । प्रतिहारो रहो हर्षः प्रतिभव्याहतोऽपि च ॥ १०० ॥ 1. दीसदि. 2. वाक्यैरयुक्तिः. 3. इत्युक्तकमेण. 4. वक्षोऽब्धि. 5. भूषणम्. 6. समागता. 7. तवानुजा. 8. प्रायः. 9. पठेत्. 10. प्रतिबोध्याइतो;प्रतिमोष्या. प्रतिक्रियान्वितो यस्तु प्रतिहारो मतो यथा । को मां हन्तुं समर्थः स्यादित्युक्तो रावणेन तु ॥ १०१ ॥ राक्षसो राम इत्याह किं राम इति चोदितः । पुनराह यथा रामः कदाचिदुपयास्यति ॥ १०२ ॥ ऊरीकृत्य परं मोहादशिवां तापमाहरत् । आत्मानं निर्दिशेद्यस्तु स रहो गण्ड उच्यते ॥ १०३ ॥ यदा दुर्योधनो भीमं हन्तीत्याशयवान् भ्रमात् । प्राह दुर्योधनं भीमो हन्तीति कुरुनायकः ॥ १०४ ॥ उत्सवोच्छूनरोमाञ्चः प्रविश्यामोदकृद्वयः । भाषते भावि यत्नासौ हर्षगण्डः स्मृतो यथा ॥ १०५ ॥ केनाप्यर्थेन कंसस्येयुक्तवत्येव यादवे । (हस) न्यागत्य काप्याह दारको जातवानिति ॥ १०६ ॥ उक्तमन्यार्थमन्येन वचोऽन्यार्थ प्रकल्पयेत् । सामान्यपदसामर्थ्यात् स गण्डः प्रतिभा यथा ॥ १०७ ॥ " यो जातोऽन्यत्र योऽन्यत्र वर्धितो मधुसम्भवः । परपुष्ठः स कृद्धोऽयं मारयत्यनिवारितः ॥ " इत्युत्कण्ठितया प्रोक्तं कंसेनाहितमन्यथा। द्यर्थो वाक्यस्य विन्यासः शुभाशुभसमन्वितः ॥ १०८ ॥ प्रत्यक्षं प्रोच्यते यत्न गण्डः स व्याहतो मतः । यथा देक्मुनिस्तत्र दानवं कंसमब्रवीत् ॥ १०९ ॥ सभृत्यबलवीर्यस्य प्राप्तोऽसि भवतः क्षयम् । 'रसोक्तस्यान्यथा व्यख्या 'यत्रावस्यन्दितं यथा ॥ ११० ॥ 1. प्रवृत्तः. 2. दपि वां. 3. ताव. 4. रसस्तस्या:. 5. विचार्या बुद्धिशालिमिः. ।

सीता– जाद! कल्लं क्खु तुझेहिं अजुज्झाए गन्तव्दं । तहिं सो राआ। विणएण णमिदव्वो । लव:– अम्ब! किमावाभ्यां चापजीविभ्यां भवितव्यम् ? । सीता- जाद! सो क्खु तुह्माणं पिदा । लव:- किमावयो रघुपतिः पिता ? । सीता- (साशङ्कम्) 'जाद ण क्खु परं तुक्ष्राणं । सअलाए ज्जेव्व पुहवीए । बहुप्रपञ्चसंयुक्ता हास्यलेशसमन्विता । प्रहेलिकेव गूढार्था नालिकेत्युच्यते यथा ॥ १११ ॥ राजा---(पुरतो निर्वर्ण्य) “ वल्लरी किमुत वामलोचना दूरतो वसति दृष्टिवर्तिनी । वायुना चलति किं नु वर्तिना मन्मुखी मदनवेदना सहे ॥ " विदूषकः-वअस्स ! मए विणिच्चसि माम् । असम्बद्धकथाप्रायोऽसत्प्रलापो यथोत्तरः । विरहोन्मत्तबालादिभाषणेषु मतो यथा ॥ ११२ ॥ " हंस प्रयच्छ मे कान्तां गतिरस्यास्त्वया हृता । विभावितैकदेशेन स्तेयं तदभियुज्यते । " भुक्ता हि मया गिरयः स्त्रतोऽहं वह्निना पिबामि नभः । हरिहरहिरण्यगर्भा मत्पुत्रास्तेन नृत्यमि ॥ " " आर्चिष्मन्ति विदार्य वक्तकुहराण्यासृक्कतो वासुके- रङ्गुल्या विषकर्बुरान्गणयतः संस्पृश्य दन्ताङ्कुरान्। 1. (जात कल्यं खलु युवाभ्यामयोध्यायां गन्तव्यं, तदिं स राजा विनयेन नमितव्यः ।) छाया. 2. राजोपजीविभ्यां. (द-रू) 3. जात स खलु युक्योः पिता । 4. जांत न खलु. परं थुक्योः, सकलाया एव पृथिव्याः । छाया. एकं त्रीणि नवाष्ट सप्त षडितिप्रध्वस्तसङ्खयाक्रमा वाचः क्रौञ्चरिपोः शिशुत्वविकलाः श्रेयांसि पुष्णन्तु वः ॥" अन्यार्थ एव व्याहारो हास्यलोभकरो यथा । (लास्यप्रयोगावसाने मालविका निर्गन्तुमिच्छति) विदूषकः-मा दाव उवएससुद्धा गमिस्ससि । इत्युपक्रमणे । गणदासः- (विदूषकं प्रति) आर्य ! उच्यतां यस्त्वया क्रमभेदो लक्षितः । विदूषकः -पढमंपच्चूसे बम्हणस्स पूआ भोदि। सा त ए लंघिदा(मालविकास्मयते) दोषा गुणा गुणा दोवा यत्न स्युर्मृदवो यथा ॥ ११३ ॥ " कष्टं खलु विप्रकुले जननं कष्टं च भार्यया विरहः । धन्याः शूद्रा येषां दारपरिग्रहणमल्पमूश्येन ॥ " एवं ‘वीथी विधातव्या द्वित्रिपालप्रयोजिता । आथाङ्कः उत्सृष्टकाङ्के प्रत्यातं वृतं बुद्धया प्रपञ्चयेत् ॥ ११४ ॥ रसस्तु करुणः स्थायी नेतारः प्राकृता नराः । भाणक्सन्धिवृत्त्यङ्गैर्युक्तः स्त्रीपरिदेवितैः ॥ ११५ ॥ वाचायुद्धं विधातव्यं तथा जयपराजयौ । अथेहामृगः- मिश्रमीहामृगे वस्तु चतुरङ्कः त्निसन्धिमत् ॥ ११६ ॥ नरदिव्यावनियमान्नायकप्रतिनायकौ । ख्यातौ धीरोद्धतावन्त्यो विपर्यासादयुक्तकृत् ॥ ११७ ॥ 1. शक्तिधरस्य शैशवकलाः . 2. मातावत् उपदेशशुद्धा गमिष्यसि । 3. प्रथमं प्रत्यूषे ब्राह्मणस्य पूजा भवति सा त्वया लङ्धिता । छाय . 4. देशी. 5. द्वयेकपात्रप्रयोजितः. दिव्यस्त्रियमनिच्छन्तीमपहीरादिनेच्छतः । शृङ्गाराभासमप्यस्य किञ्चित् किञ्चित् प्रदर्शयेत् ॥ ११८ ॥ संरंभं परमानीय युद्धं व्याजान्निवारयेत् । वधप्राप्तस्य कुर्वीत वधं व महात्मनः ॥ ११९ ॥ कैशिकीवृत्तिरहितो हास्यशुङ्गारवर्जितः । अत्न षण्णायकानन्ये बदन्तीहामृगे नरान् ॥ १२० ॥ अथ नाटिका- लक्ष्यते नाटिकाप्यत्र मिश्रवस्तुसमाश्रया । तत्न वस्तु प्रकरणान्नाटकान्नायको नृपः ॥ १२१ ॥ प्रख्यातो धीरललितः शङ्गारोऽङ्गी सलक्षणः । देवी तत्न भवेज्ज्येष्ठा प्रगल्भा नृपवंशजा ॥ १२२ ॥ गम्भोरा मनिनी कृच्छात्तद्वशान्नेतृसङ्गमः । नायिका तादृशी मुग्धा दिव्या वाऽतिमनोहरा ॥ १२३ ॥ अन्तः पुरादिसम्बन्धादासन्ना श्रुतिदर्शनैः । अनुरागो नवावस्थो नेतुस्तस्यां यथोत्तरम् ॥ १२४ ॥ नेता तत्न प्रवर्तेत देवीत्नसेन शङ्कितः । कैशिक्यङ्गैश्चतुर्भिश्च युक्ताङ्कैरिव नाटिका ॥ १२५ ॥ अथ सट्टकम्- सट्टकं नाटिकावत्स्यात् किंत्वेतत् प्राकृतैः कृतम् । प्रवेशकविहीनं च शुङ्गाराद्भुतभूषितम् ॥ १२६ ॥ चतुर्यवनिकं कार्य (क्यस्यन्ते प्रकीर्तितम् ।) ? अध त्रोटकम्- दिव्यमानुषसंयोगो यत्नाङ्काङ्के विदूषकः ॥ १२७ ॥ 1. रोऽधिगच्छत . 2.बक्ष्त्रित. त्रोटकं नाम तद् ज्ञेयं गूढनाटकलक्षणम् । सप्ताष्टनवपञ्चाकं अन्यन्नाटकवन्मतम् ॥ १२८ ॥ सप्ताङ्कं स्तम्भितरम्भस्त्वष्टाङ्कं मदनरेखा । मेनकानहुषाख्यं स्यान्नवाङ्गं परिकीर्तितम् ॥ १२९ ॥ प्रकीत्येते परं प्राज्ञैः पञ्चाङ्क विक्रमोर्वशी । अथ प्रेङ्गणम्- गर्भावमर्शहीनं वा मुखनिर्वहणान्वितम् ॥ १३० ॥ सूत्नधारविहीनं च सर्ववृत्तिसमन्वितम् । नियुद्धसंफेटयुतं परिवर्तकभूषितम् ॥ १३१ ॥ मागधीशौरसेनी वा हीननायकचेष्टितम् । नेपथ्यनाट्यगीतं च तथा तत्न प्ररोचना ॥ १३२ ॥ अप्रवेशकविष्कम्भमेकाङ्क प्रेङ्खणं विदुः । निदर्शनमिह ज्ञेयं वस्तु वालिवधादिकम् ॥ १३३ ॥ अथ गोष्टी- अथ गोष्टी मतैकाङ्का कैशिकीवृत्तिशालिनी । कामशुङ्गारसंयुक्ता पञ्चषड्योषिदन्विता ॥ १३४ ॥ प्राकृतैर्नवभिः पुंभिर्दशभिर्वाप्यलङ्कृता । गर्भावमर्शसन्धिभ्यां 'शून्या नोदात्तवाक्कृता ॥ १३५ ॥ निदर्शनं रैवतमदनिकाख्यमिहोदितम् । अथ भाणिका-- अथ स्याद्भाणिकोदात्तनायिकैकाङ्गभूषिता ॥ १३६ ॥ 1. प्रकृतैः. 2. हीनोदात. क्ष्लक्ष्णेनेफ्ध्यभाङयन्दपुरुषा च प्रकीर्तिता । कैशिकीभारतीप्राया त्वङ्गैः सप्तभिरुज्ज्वला ॥ १३७ ॥ उपन्यासोऽथ विन्यासो विबोधः साध्वसं तथा । समर्पणं चानुवृत्तिः' संहारश्चापि सप्तमः ॥ १३८॥ प्रसङ्गात्कार्यकथनमुपन्यासः प्रकीर्तितः । निर्वेदवाक्यव्युत्पत्तिस्तत्न विन्यास उच्यते ॥ १३९ ॥ विबोधो भ्रान्तिनाशः स्यान्मिथ्याख्यानं तु साध्वसम् । समर्पणमुपालम्भवचः स्यत्कोपविद्धया ॥ १४० ॥ अनुवृत्तिर्निदर्शनस्योपन्यासः प्रकीर्तितः । समापनं तु कार्यस्य संहार इति कीर्तितः ॥ १४१ ॥ मुखनिर्वहणोपेता कामदत्ता निदर्शनम् । अथ सलापक :- नवमः परिच्छेदः पुरोपरोधसङ्गामविद्रवैः कपटैर्युतः ॥ १४२ ॥ कैशिकीभारतीहीनो भवेत्पाषण्डनायकः । हीनोपनायकयुतः श्मशानादिसमाकुलः ॥ १४३ ॥ सप्तविंशतिरङ्गानि भवन्त्यस्य यथोच्यते । उत्कण्ठा चावहित्था च प्रयत्नो निधनं तथा ॥ १४४ ॥ आशंसातर्कसंदेहतापोद्वेगाश्च मुग्धता । आलस्यं प्रतिपत्तिश्च विलापो वाम्यमेव च ॥ १४५ ॥ साधनानुगमोच्छ्वासक्स्मियाश्च चमत्कृतिः । विस्मृतिर्लोभसम्फेटौ वैशारद्यं प्रबोधनम् ॥ १४६ ॥ आश्वासश्च प्रहर्षश्च प्रसक्तिरिति कीर्तिताः । सलक्षणोदाहरणं व्यक्तत्वान्नात्न दर्शितम् ॥ १४७ ॥ 1. निवृतिश्च, (e. D.) शेष नाटकक्त्त्सव संलापक उदाहृतः । निदर्शनं कनकक्तीमाधवमवेक्ष्यताम् ॥ १४८ ॥ अथ प्रस्थानम्-- दासादिनायकं दासीनायिकं द्वयङ्कमीरितम् । कैशिकीवृत्तिबहुळं बहुताळलयान्वितम् ॥ १४९ ॥ सुरापानसमायुक्त्तं तथा हीनोपनायकम् । विलासोद्दिष्टसंक्षितं प्रस्थानमिति कीर्तितम् ॥ १५० ॥ निदर्शनमिह ज्ञेयं शृङ्गारतिलकाह्वयम् । अथ काव्यम् - काव्यमारभटीहीनमेकाङ्कं हास्यसङ्कलम् ॥ १५१ ॥ गर्भावमर्शसन्धिभ्यां हीनं शृङ्गारभावितम् । खण्डमात्राद्विपदिकाभग्नताळेरलङ्कृतम् ॥ १५२ ॥ उदात्तोक्तिसमायुक्तं बहुताळलथान्वितम् । निदर्शनं तु काव्यस्य विज्ञेयो यादवोदयः ' ॥ १५३ । । अथ रासकम्- हल्लीशकं तु सप्ताष्टदशस्रीजनसङ्कलम् । संप्रयोज्यैकपुरुषं कैशिकीवृत्तिभूषितम् ॥ १५४ ॥ एकाङ्गं स्यादुदात्तोक्तिबहुताळलयात्मकम् । निदर्शनं भवेदस्य केळिरैवतकं मतम् ॥ १५५ ॥ अथ रासकम्- अथ रासकमेकाङ्क सूत्रधारेण वर्जितम् । सुक्ष्लिष्टनान्दीसहितं पञ्चपात्नं द्विसन्धिकम् ॥ १५६ ॥ पूर्ण भाषाविभाषाघैर्भारतीकैशिकीयुतम् । वीथ्यङ्गमण्डितं मूर्खनायकं रव्यातनायिकम् ॥ १५७ ॥ 1. माधवोदथः . सप्तमः परिच्छेद उदात्तभावविन्याससंश्रितं चीत्तरोत्तरम् । गर्भावमर्शशून्यं च यथा स्यान्मेनकाद्विजम्' ॥ १५८ ॥ अथ श्रीगदितम् - करुणं श्रीसमासीना गायेद्यत्न पठेदपि । एकाङ्कं भारतीप्रायं तच्छीगदितमुच्यते ॥ १५९ ॥ गर्भावमर्शरहितं प्रख्यातोदात्तनायकम् । प्रसिद्धनायिकं ज्ञेयं यद्वत्क्रीडारसातलम् ॥ १६० ॥ अथ लासिका - शृङ्गारबहुलैकाङ्का त्निसन्धिन्यूननायिका । स्वल्पनृताल्पनेपथ्या पीठमर्देन भूषिता ॥ १६१ ॥ विदूषकविटोपेता दशलास्याङ्गभूषिता । लासिका सा समुद्दिष्टा यथा वीणावती मता ॥ १६२ ॥ अथ दुर्मल्ली - दुर्मल्ली चतुरङ्का स्यात्कैशिकीभारतीयुता । विगर्भा नागरनरा न्यूननायकभूषिता ॥ १६३ ॥ विनाडि. प्रथमोऽङ्कोऽस्यां विटक्रीडामयो भवेत् । द्वितीयः पञ्चनाडिः स्यात् विदृषकविलासवान् ॥ १६४ ॥ (षणाडिस्तु तृतीयः स्यात्पीठमर्दीवेलासवान्) । चतुर्थो दशनाडिः स्यादङ्कः क्रीडितनागरः । निदर्शनं भवेदत्र यथा बिन्दुमती मता ॥ १६५ ॥ अथ नाट्यरासकम्- नाट्यरासकमेकाङ्कं बहुताललयात्मकम् । हास्यशृङ्गारसंयुक्त्तं दशलस्यङ्गभूषितम् ॥ १६६ ॥ 1. मेनकाहिकम् ; 2. मूले नास्ति . उदात्तनायक चैव पीठमर्दोपनायफ़म् । द्वितीयसन्धिशून्यं स्याद्वाससाज्जात्र नायिका ॥ १६७ ॥ निदर्शनं दर्शनीयं स्याद्विलासवती यथा । अथ उल्लाप्यम् - उल्लाप्यं दिव्यचरितं मुखनिर्वहणान्वितम् ॥ १३८ ॥ शृङ्गारहास्यकरुणयुतमेकाङ्कभूषितम् । बहुपुस्तं गीतमयं चतुरोज्ज्वलनायकम् ॥ १६९ ॥ नाट्यप्रबन्धनिकुरुम्बमिदं विभाति दानं त्वदीयमिव भन्मधरातलेन्द्र ॥ १७० ॥ इत्यमृतानन्दयोगीन्द्रविरचितेऽलङ्कारसङ्कहे रूपकनिरूपणं नाम नवमः परिच्छेदः 1. ( ......परिहार...) दशमः परिच्छेदः अथ नाट्यालङ्काराः-सिद्धिः प्राप्तिर्विचारश्चानुनयस्तदनन्तरम् । उद्दिष्टमपि दाक्षिण्यं प्रसिद्धिर्गर्हणं यथा ॥ १ ॥ पश्चात्तापस्पृहाक्षोभाऽऽक्रन्दाः परिहृतिस्तथा । नीतिरुतेजनं शोभाऽभिमानः संशयस्तथा ॥ २ ॥ तुल्यतकर्कोऽक्षमा चैवाध्यवसायो विमर्शनम् । युक्तिः प्रोत्सहनं चैव साहाय्यं च निवेदनम् ॥ ३ ॥ अभिज्ञानं च पृच्छा चातिशयो गुणकीर्ततम् । इति त्निंशदलङ्काराः प्रायो ना टेयषु सङ्गता ॥ ४ ॥ सिद्धिरिष्टार्थसंसिद्धेरनेकेषामुदाहृतिः । यथा -- " हे भूतधात्नि यदि तावदहं विशुद्धा तन्मे वरौ....व देवि वृणे वरं च । हे विष्णु वासव महेश्वर चन्द्रसूर्यौ जन्मान्तरेषु भविता प्रभुरेष रामः ॥ " प्राप्तिः सा समुदायस्य ज्ञानं यच्चैकदेशत ॥ ५ ॥

यथा - " हंस प्रयच्छ मे कान्तां गतिस्तस्या हृतस्त्वया । सम्भावितैकदेशेन स्तेयं यदभियुज्यते ॥ " विचारः स हि विज्ञेयः संशये निर्णयस्तु यः । " असंशयं क्षत्रपरिग्रहक्षमा यदार्यमस्यामभिलाषि मे मनः । सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तः करणप्रवृत्तयः ॥ " वचसा कर्मणा प्रीतिर्यस्मिन्ननुनयो हि सः ॥ ६ ॥ यथा ---- "xxxxxx द्वे पतिष्टे प्रतिष्टे कुलस्य मे । समुद्ररशना चोवीं सखी च यूवयोरियम् ॥" उद्दिष्टं स्यात्परोक्षे च प्रत्यक्षे चार्थकीर्खनम् । यथा - " प्रतस्मिन् जीवति दुर्धर्षे हतमप्य (हतं 'वलम्) । (xxxx) प्राणे जीवन्तोऽपि मृता वयम् ॥ " प्रत्यक्षे यथा -- " हा धिक् प्रियतमा सेयं दुःसंस्थाममलीभसा । सवैकप्रत्यभिज्ञेया मूर्ते भवति तद्यथा ॥ " (दाक्षिण्यं) क्ष्लक्ष्णया वाचा परचित्तानुवर्तनम् ॥ ७ ॥ यथा- " प्रसाधय पुरीं लङ्कां राजा त्वं हि विभीषण । आर्येणानुगृहीतस्य न विध्न्नः सिद्धिमन्तरा ॥ " प्रसिद्धिर्लोकसिद्धार्थेरुत्कृष्टैरर्थसाधनम् । यथा- " सूर्शन्द्रमसा यस्य मातामहपितामहौ । स्वयं वृतः पतिद्वभ्यामूर्वश्या च भुवा च थः ॥ " य....................द्भेदेन कृत्सनम् ॥ ८ ॥ यथा-- " अन्यासक्तमवध्यं च निध्नन् क्षात्नपराड्पुख । न कथं लक्ष्मणो धन्वी लञ्जते हृदयादपि ॥ "

पश्चात्तापोऽनुताफ्स्तु कृत्वा................। ………… नेिध्नन् भ्रातृयुद्धाभियोगिनम् । अहं सूर्यकुलस्याद्य कलङ्क किं कृतं मया ॥" स्पृहा यस्त्वभिलाषः स्याद्वस्तुनो रामणीयकम् ॥ ९ ॥ यथा-- दशमः पस्च्छेिदः " जीवत्सु तातपादेषु नवे दारपरिग्रहे । भ्रातृभिश्चिन्त्यमानानां ते हि नो दिवसा गताः ॥" अधिक्षेपवचोयुक्तः कोपजः क्षोभ उच्यते । यथा -

• त्वया तपस्वि चण्डाल ! प्रच्छन्नवधवर्तिनः ।

न केवलं हतो वाली स्वात्मा च परलोकतः ॥ " शोकप्रलाप आक्रन्दो नाट्यविद्भिरुदीरितः ॥ १० ॥ यथा--

• हा विधे नष्टपक्षेण मय्येव परिवर्तसे ।

हतस्तातो हृता पली भ्राता............॥” परिहारः स विज्ञेयः कृतानुचितमार्जनम् । यथा - " प्राणप्रयाणदुःखात उक्तवानस्यनक्षरम् । तत् क्षमस्व विभो ! किञ्च सुग्रीवस्ते समर्पितः ॥ " 1, अर्जितम् . 2. उक्तवानत्यनक्षरम् । न्यायानुवृत्तिरेकत्र नीतिरित्युच्यते यथा ॥ ११ ॥ " स्नेहं प्रति न पुत्रेषु विशेषः कश्चिदस्ति मे । किं तु न्यायं पुरस्कृत्य मया ज्येष्टोऽभिषिच्यते । ” उत्तेजनं तु कार्यार्थं यत्नानक्षरमुच्यते । उत्तेजन तु कार्यार्य यत्नानक्षरमुच्यते । यथा - “ इन्द्रांजञ्चण्डवीर्येऽसि नाम्नैव बलवानसि । धिक् धिक् प्रच्छन्नरूपेण युध्यसेऽस्मद्भयाकुलः ॥" सिद्धैः परं समं क्ष्लिष्टं साध्यं शोभाऽभिधीयते ॥ १२ ॥ यथा - “सद्वश सम्भुवः शुद्धः ‘कुटिलोऽपि गुणान्वितः । कामं धनुरिव क्रूरो वर्जनीयः सतां प्रभुः ॥” अभिमानोऽपरित्यागः पक्कदुःखसुखस्य च । यथा - “खरेन्द्रजिद्दषणकुम्भकर्णा गताः किमेतेन गता गतास्ते । अहं च गच्छामि यदि प्रणाशं तथाऽपि 'सीतां न च मर्षयामि ॥' अनिश्चयेन वाक्येन समाप्तिः संशयो यथा ॥ १३ ॥ " इयं स्वर्गाधिनाथस्य लक्ष्मीः किं यक्षकन्यका । अथ वा विपिनस्यैव देवता किमु पार्वती ॥” 1. तं प्रच्छन्नः खरूपेण युध्यतेऽस्माद्भयाकुल. 2. कोटिदोऽपि. 3. किं चास्य विषयस्यैव. दशमः परिच्छेद स्यादुत्प्रेक्षादिसम्पन्नस्तुल्यतकेस्तु तद्यथा । " तरङ्गभ्रलताफेनं दुकृलमित्र बिभ्रती । मन्ये परिणता सेयं सारेद्भावेन भामिनी ॥ " अक्षमा त्वहितानां या परिभूतिर्न सघते ॥ १४ ॥ " सीताहरणदुर्वृतपरिपाकफलोन्मुखः । स्वकुलस्यान्तकः स त्वमाशराग्रे' भवामि ते ॥' कार्थेष्वध्यवसायो यस्तुलनागर्भित वचः । " वियन्मात्रमकूपारः कियन्माबं च सा पुरो । कियन्मात्रं दशास्योऽपि क्ररम्य मम धान्वनः ॥ " विमशों दुःस्वदीनानामनिष्टफलनिश्चयः ॥ १५ ॥ " विद्वानपावृत्तमिव' स्वभाभ्यं न तावदात्मानमहे ब्रवीमि । महामुनेर्विश्रवसस्तषभि र्निवापबीजं यदि नः कुलं स्यात् ॥ " अवधारणमर्थस्य केनचिघुक्तिरिष्यते । " यदि समरमपास्य नास्ति मृत्यो- भैयमिति युक्तमितोऽन्यनः प्रयातुम् । अथ मरणमवश्यमेव जन्तोः किमिनि मुधा मलिनं यशः कुरुध्वे ॥" प्रोत्साहनं तदुत्साहगिरा कस्यापि योजनम् ॥ १६ ॥ 1. शरासे. 2.विद्वानहि मिव स्वयं च. 3. कुलोत्मिन्. 4. नपसें ह नस्यात. 5. कुले. यथा-- " काळरात्रिकराळेयं स्रीति किं विचिकित्ससि । तज्जगत्तितयं यातु मोदं ताडय ताटकाम् ॥' साहाय्यमानुकूल्येन कार्ये कस्यापि योजनम् ।

यथा-- “रघ्राणि तु सजातीया दुर्लक्ष्याण्यपि पश्यति । इन्द्रजिन्निधनं नाथ लक्ष्मणानुचरे मयि ॥ " भूतस्य कथनं भाविसूचनाय निवेदनम् ॥ १७ ॥

यथा --- " वानरः क्षत्रियः कोऽपि शत्रुः क्षुद्रो न गण्यताम् । वालिनं कार्तवीर्य च स कथं विस्मृतो भवात् ॥" अभिज्ञानं यदुद्वेदः पूर्वदृष्टस्य केनचित् । " आकृतेः किञ्चिदुल्लेखो विभावयति लक्षणम् । महतोपप्लवेनेव पीडितं चन्द्रमण्डलम् ॥ " पृच्छान्वेषणमर्थस्य स्यादर्थाभ्यर्थनापरम् ॥ १८ ॥ यथा - " भवद्भिः सर्वाङ्गिप्रकृतिरमणीया कुलवधू- रिहस्थैर्दृष्टा वा विदितमथवा स्याः किमु भवेत् । वयोऽवस्थां तस्याः श्रृणुत सुभगो यत्न मदनः प्रगल्भव्यापारश्चरति हृदि मूर्खश्च वपुषि ॥" गुणमेकस्य सङ्कीर्त्य तस्यातिशयवर्णनम् । क्रियते यत्र वाक्यार्थः स स्यादतिशयो यथा ॥ १९ ॥ दशमः परिच्छेदः विxxxxमस्या मुखमभूद्र्धुवम् धाता निजासनाम्भोजविनिमीलनदुःस्थितः ॥ " इष्टसिद्धौ गुणानां तु कीर्तनं गुणकीर्तनम् । "शिरोऽर्चितशिवः शौर्यवशीकृतजगत्त्रय: । सुरस्रीदर्लभः सोऽहं मनस्वी च दशाननः ॥" नानाविधैरलङ्कारैर्नाटयविद्याविभूषिताः । मोदाय भक्तो भूयान्मनसो मन्मूभूपते ॥ २० ॥ इत्यमृतानन्दयोगीन्द्रविरचितेऽलङ्कारसङ्ग्रहे नाट्यालङ्कारनिरूपणं नाम दशमः परिच्छेद: एकादशः परिच्छेदः अथ चाटुप्रबन्धानां लक्षणं कथ्यतेऽधुना । मुक्तकं पद्यमेकं स्याद्दिकं पद्यद्वयं मतम् ॥ त्रिकं त्रयेण पधानां पञ्चरत्नानि पञ्चकम् । अष्टकं गजमाला स्यान्नक्कं रलमालिका ॥ नामावळी द्वादशं स्याच्छोडशेन्दुकला मता । सप्तविंशति पद्यानि नाम्ना तारावळी मता । त्रिंशता त्रिंशिका पञ्चाशता पञ्चाशिकेष्यते । शतेन शतकं प्रोक्तमष्टोत्तरशतं परम् । वृतैरभिन्नैर्वा कार्यमेकं यथा(रुचि) । काव्यमप्येकसर्गादि द्वात्रिंशदवधिस्मृतम् ॥ अथोदाहरणायास्तु लक्षणं कथ्यतेऽधुना । कल्पनीयानि पद्यानि सप्त सप्तविभक्तिभिः ॥ सम्बोधनात्मिका चान्ते विभक्त्तेष्वष्टमो भवेत् । शकरीप्रभृतीनि स्युश्छन्दांस्यस्य यथारुचि । रीतिः प्रधाना गौडीया गतिः स्याद्द्रुतमध्यमा । ओजः प्रसदझब्दाः स्युः सानुप्रासाः कचित्कचित् ॥ विभक्त्तिपुरसा ……………. रौमं क्रमेण वा । १ तत्राद्यं मालिनीवृत्तं जयेत्यादिसमन्वितम् । ततः सत्कलिका कार्या समस्ताब्धिपदात्मिका । ? अन्ते 'तूत्कलिका युक्ता यत्यनुप्रासशोभिनी ॥ 1. द्वादशे.........न्दुकला मता । 2. पद्यसमा. एकादशः परिच्छेदः (चतुर्थोत्कलिका)स्याद्वा विभक्तयाभासलाञ्छिता कलिकोत्कलिकान्यष्ट नव्यताळलयन्विताः । प्रतिपद्य भवेन्नेतृनाम तत्तद्विभक्तिमत् । वीरावळी कीर्तिमती सुभगा भोगमालिनी ॥ कळावती कान्तिमती कमला जयवत्यपि । एता विभक्तयधिष्ठात्र्यो देवताः कथिता बुधैः ॥ ददत्येताः स्तुतिप्रीताः स्वस्वनामसमं फलम् । (पद्यमे)कं च कर्तव्यमन्ते सर्वविभक्तिकम् ॥ (आर्यामनूद्यत)कुथात् कवि श्रुत्याख्यया ततः । अप्राकृता प्राकृता वा प्राकृतोन्मिश्रितापि वा । देशीभिश्च पदैर्युक्ता'(मिश्रितैः पद) सञ्चयैः । वशवीर्यश्रुताघैश्च युक्तोदाहरणा मता ॥ अमुष्य नायकाः प्रोक्ता देवा दैत्या महीसुराः । गुरुरक्षणया सार्थे सचिवाः सैनिकाधिपाः ॥ विभक्ति (सप्तसंयुक्ताया सम्बुध्या) विनाकृता । अद्धवीति समास्याता सद्भिश्चाटु विशारदैः ॥ केवलं कलिकासङ्गात्कल्याणीति निगद्यते । केवलोत्कलिकासङ्गादुत्फुल्लुकवती भवेत् ॥ यस्या उत्कलिकास्थाने केवलार्या प्रयुज्यते । फलोदाहरणं तत्स्यादार्यासङ्गान्न भिद्यते । केवला प्रथमा वाणी द्वितीया केवला झटा। तृतीया केवला(कीर्ति)र्चतुर्थी देवलाभिनी ॥ पञ्चमी केवला(पाणी) षष्टी (मोटी)ति कथ्यते । सप्तमी(घोटेिक) प्रोक्ता सम्बुद्धिः सरसावळी ॥ 1. चवतर्युत्कलिक 2. दीरवती. 3. (...) 4. (...) 5. ( … युवाता ...) 6. B. संस्तवी. 7. (की. ..). १३८ अलङ्कारसङ्ग्रहः भिन्ने वर्णे भवेन्नाम सञ्जाते च तथा भवेत् । सर्वासां पद्यमन्ते च कविनायकलाञ्छितम् ॥ एषैव गद्यरहिता नवमाणिक्यमलिका । एषैव च त्निगुणिता भवेन्नक्षत्रमालिका ॥ रसः शृङ्गार एव स्याद्भोगवत्यां (प्रधानतः) । अनुषङ्गेन मिलितो वीरोऽपि स्यात्काचित्कचित् ॥ बर्णनीयाः क्रमात्साङ्गा वीरभोगादयो गुणाः । आशीः पद्यसमायुक्ता प्रथमे विरतावपि ॥ अष्टभिर्वा षोडशभिः........वभिर्युता । दलानि षड़ा चत्वारि प्रत्येकं सयतीनि च । मध्ये भवेयुरथवा यमिताद्यक्षरैः कचित् । गतेरपि प्रयोगः स्याद्यथारीति समृद्धित: । तत्तदर्थावसा........धिः स्यात्पदे पदे । देव त्वं जय वीर त्वं धीर जीवादिकं पदम् ॥ तत्तत्स्थाने प्राकृतादिभाषाभिर्बिरुदाश्रितैः । भोगोपजृम्भितैर्गद्यपघैः सेयं सपल्लवैः ॥ भोगादेशर्तुभावाङ्क........झानचातुरी । वर्णयेद्वीरलब्धांश्च तांस्तान् क्ष्लध्यादिकान् गुणान् ॥ चतुर्भिर्लधुभिः पद्यप्रान्ते सम्मदकारिणी । मङ्गलानि दलानि स्युः प्रथम ........पि ॥ वृत्तेनैकेन नेतारं वर्धयेदाशिषाऽन्तिमे । ग्रन्थसंख्या शतं षष्ठि रत्न रव्यातोत्तमा बुधैः ॥ भोगावली परं युक्ता देवानां भूभुजामपि । ……………….द्यात्प्रायशो विबुधावळी ॥ एकादशः परिच्छेद १३९ द्वाभ्यां वापि चतुर्भिर्वा पञ्चभिष्षङ्भिरेव वा । भाषाभिर्विहिताभिः स्याद्यदि वा देशभाषितैः ॥ कुलक्रमागतैर्वापि स्वापदानपदैरपि । ………………सार्थैः स्यात्तत्तदर्थाविनाकृतैः ॥ नानापुरातनक्ष्माभृङिरुदारोहणैरपि । बाहनारोहशस्रांस्रप्रयोगैर्भोगवर्णनैः ॥ गुणिनां वर्णनैश्चापि विनयक्रमशालिनाम् । गौडरीत्या विधातव्या सानुप्रासा सपल्लवा ॥ आद्यन्तयोः स्यादार्या वा गाथा वा मङ्गलात्मिका । इति श्रीलक्षणानि स्यु र्लक्षणानीतराणि वा ॥ सदुणारोपणं यत्र नेतुः सैव गुणावळी । गुणा परोपकारार्था वर्ण्याः सर्वे प्रथानतः ॥ दलानि वाष्टौ चत्वारि सानुप्रासयतीनि च । मात्नाभिरथवा वर्णै: समानि स्युः पर........ ॥ ताद्दम्बर्णानि सर्वाणि संस्कृतेन कचित्क्कचित् । अस्याः शृङ्गारवीरौ च क्कचित्तत्राद्भतो रसः ॥ दरपङ्क्ति विरामेषु देवेत्यादिपदं न्यसेत् । आदौ.......पद्यमन्ते स्याद्वक्तगन्धि च ॥ गद्यान्यतममादद्यान्मध्ये हि पदमेव वा । पुरे जनपदे रम्ये ........द्यां यो गुणसम्पदः । नेतारं वर्णयेत्तभि रेषैव स्याद्गुणावळी । ……..भवेत् षड्भि र्भाषाभिर्विकसत्क्रमम् ॥ एकैकभाषयैकैकं पघं सर्वविभक्तिभिः । रगलपि तथापि स्यात्तत्न तत्न सपल्लवा ॥ क्ष्वोकावाद्यन्तयोर्नेतृमङ्गलार्थौं न्यसेडुधः । त्रिवा....वृत्तं चेद्भाषाभिर्मण्डलीक्रमात् ॥ उत्तमं चक्रवालं स्यादन्यूनादधिकं मतम् । रसादीन्वर्णयेद्भतीर्गुणकर्मानुसारतः ॥ उक्तमेतद्विशेषेण ........विजिगीषुभिः । द्वात्रिंशद्गद्यसंयुतं गद्याग्रे पल्लवैर्युतम् ॥ चतुर्धा भिन्नरूपेण न्यस्तस्वं स्वरबन्धनम् । तालैर्द्वादशभिर्युक्त लोकोत्तरमुदाहृतम् ॥ ........परं....स........तः । ……………………………………………………………………………. ..................………………….... न्त्यागसमा गुणा यस्य:मूह्यन्ते कविभिः कृतौ ॥ …………..गद्यमेकं चतुर्भिः पल्लवैर्युतम् । चतुर्धव समावृतं चुतुराक्षरबन्धनम् । आशीराद्यन्त....नेतुः पद्यद्वयेन तु । एवं पछैश्च गयैश्च सा भवेत्यागघोषणम् ॥ अथ संख्या भवेत् षष्टिः शतं वा स्याद्विशेषतः । अस्यास्तु सर्वे नेतारो भवेयुस्त्यागिनो (नराः) ॥ पद्य गद्य च तालं व सानुतालं चतुर्विधम् । देव वीर जयेत्यादिसम्बुद्धिः शान्त एव च ॥ स्याश्चतुर्धा च वृत्तं स्याच्चतुर्भद्रमितीरितम् । चाटुप्रबन्धैस्त्वयि चारुकीर्तिरुदारवर्णैरुपलास्यमाना । रक्ता सती राजगुरो विचित्नं मन्मक्षमानाथ मरालशुभ्र ॥ इत्यमृतानन्दयोगीन्द्रविरचितेऽलङ्कारसङ्ग्रहे चाटुप्रबन्धलक्षणं नामैकादशः परिच्छेदः ........ क्ष्लोकाः अकुष्ठोत्कण्ठ अकृते तु अक्षं विक्षिपति अङ्कोपान्त अणिसपिं अणुमपि परकीयं अतिवितत अणुमपि परकीयं अत्निलोचन.चन्द्र अत्निलोचन....ज्योति अद्यापिस्तनशैल अघैव किं न विशसे अधिकरतल अनङ्गमङ्गल अनञ्जिता अनभ्यासेन अनुकूलजनो अनुरागमङ्गनाया अन्यासक्त्त अपरध अपि तुरग

काव्यप्रकाश: मालतीमाधवम् काव्यप्रकाशः पघवेणी; हनुमन्नाटकम्(काव्यप्रकाशः) वेणीसंहारः काव्यप्रकाशः

रघुवंशे

अलं स पृष्टम् ५७ ८४ ३८ २४ ३७ ११८ ४६ ६५ ३२ ५५ ५५ ६२ ९२ ६० ५२ ४० ५० २७ ८३ १३१ ८३ ४९ अप्रियाणि अभिनयशस्तौ अभिन्नवेलौ अभिप्रेतार्थ अभिव्यक्तालीक अयं स रशनोत्कर्षी अरे रामाहस्ता अर्चिष्मन्ति अर्थैरनेकै अलमतिचपलत्वात अलसारुण अवध्येरिन्दु अवन्ध्यकोपस्य अवैमि पूतम् आकृतेः xxxxxxxxx

अश्रान्तश्रुतिपाठ असंशयम् अस्तु नीरक्षसा अहो सत्यम् | - - -

काव्यादर्शः;सरस्वतीकण्ठाभरणम्, स्तोत्नपठः महाभारतम्, स्त्रीपर्वम्(२०. अध्यायः) विक्रमोर्वशीये ? शाङ्गधरपद्धति बिल्हणपञ्चाशिका कव्यादशः किरातार्जुनीयम् कुमारसंभवम् अभिज्ञानशाकुन्तलम् वेणीसहरः महावीरचरितम् काव्यादर्शः

९२ ११३ ३९ ५७ १०२ ४३ ४१ ६९ १२१ ८९ ५६ ३१ ४१ ५३ ४३ ३०,८१ ३६ ४० १२९ ६५ ९९ ७२ १३४ ४७ आजन्म ब्रह्मचारी आज्ञेव शम्बर्रारिपो आढकं सम्भवेत् आतपे धृतिमता आदावधटितं आदावञ्जनपुञ्ज आदित्यस्य आनन्दाय आमीलिताक्षम् आयस्ता कलहं आरग्भेऽस्मिन् आलापमालि आलिङ्गितः आलोक्य कोमल xxxxxxxx आलोलपक्लव आसादित आसित्वा विजने आस्ते द्वविव आशायाः इदं ते केनोक्तं इन्द्रजिचण्ड इयंस्वर्गाधिनाथस्य उत्तानोच्छून

अनर्घराघवम् किरतर्जुनीयम् काव्यप्रकाशः xxxxxx अमरुकम् रत्नावली काव्यप्रकाशः साहित्यदर्पणम् काव्यप्रकाशः ययातिविजयम् काव्यप्रकाः ... .... .... .... .... .... १५ ८३ ५० ३९ ९४ ५६ ५९ १०० ११ २५ ८० १२ ५५ ७६ ८२ १३ १०६ ३२ ८६ ९३ ५६ ६६ १३२ १३२ ७० १४४ अलङ्कारसङ्ग्रहः क्ष्लोकाः ग्रन्थनाम अलं स पृष्टम्

उतिष्ट दूति उत्संगे सा उद्दामोत्कलिकां उम्मीलद्व्दनेन्दु उन्मुक्तकंचुकतया उव्र्यसवत्र एकत्रासन एकपुच्छ एतन्मन्दविपक्क एवं वादिनि एष ते विद्रुच्छायः कः कः कुत्न कः खलु धीरो कटु रटति कण्डूतेः कपटमिव कर्णार्पितो कर्णार्पितो कर्णोत्पलं कलशे कलितानि कष्टं खलु कस्तवध कस्तुरीतिलकं xxxxxx ग्रन्थनाम मेघदूतम् रत्नावली सरस्वतीकण्ठाभरण अमरुकम् काव्यप्रकाश कुमारसभवः काव्यप्रकाशः कुमारसभवः नैषधम् भल्लटशतकम् काव्यप्रका .... ... २७ २८ ७९ ३० ३८ ५८ २५ ६४ ३६ २३ ४१ ६० ८५ ६७ ७० ८८ ३२ ५० ६५ ६५ ८०,९६ ६४ १२२ १४ ३९ ५७ क्रयविकय काम्भोजाः कामं प्रिया कामेन पञ्चापि कारणं ज्ञायते काळरात्रिकरालेयं काक्ष्लध्या क्रान्तकन्त किमिति न पश्यसि किमुच्यते xxxxx कीर्तिस्ते कुभुदिनी कृतमनुमतं कोपो यत्न कोयं ते कोयं सिंहासनस्य क्रेंकारः स्वरेन्दजिहूष्ण गमनमलसं ग्रहैस्ततः गाढालिङ्गन गायति गेयं ग्रीवविभूषण गुरोः शासन

काव्यादर्श रघुवंशे शामुन्तलम् यालरामायणम् पाण्डवानन्दम् माधकव्यम् रुद्रालंकारे कव्यप्रकाशे च काव्यप्रकाशः वेणीसंहारम् अमरुकम् छलितरामे काव्यप्रकाशः मालतीमाधवम् अमरुकम् xxxxxx

४६ ४६ ७९ ५९ ८९ १३४ ११७ ४८ ६२ ५७ १३३ ४६ ७८ १५ २६ ९२ ७१ ६० १३२ १०२ ७१ १४ ११४ ११३ ४४ गृहीतं येनासीः गौरवाघदपि चतुर्दश चत्वारो चन्द्रं गता चारशठचोर चित्रवर्तिन्यपि चूर्णबभ्रुललितं जगति जयिनः जडं जलनिर्वारि ज्वलतु गगने जीवत्सु तातपादेषु तत उदित तन्न सा कुवलयेक्षणा तदात्मजा तथाभूतां तथा त्रीडाविधेयापि तपस्विभिर्या तमालश्यामल तरङ्कभ्रूलता तस्मिन् जीवति लभ्याः सान्द्र तां प्राङ्मुखी तां रोहिणी

वेणीसंहारे रघुवंशे xxxxxxx कुमारसंभवः नक्साहसाङ्के (पद्मगुप्तस्य) रघुवंशे मालतीमाधवम् मालतीमाधवे उत्तरराम्च्रितम् काव्यप्रकाशः

शाकुन्तलम् सरस्वतकण्ठाभरणम् अमरुकम् कुमरसम्भवम् ६६ २० ६७ ६१ ७३ १७ ३३ ४८ ६५ ९२ ३१ १३१ ५८ ८१ ९६ ५९ ३१ ५४ ६४ १३३ १०७ १३० २२ ३० ४९ त्वं मुग्धक्षि त्वया तपस्वि त्वयि निसर्गरते: त्वां मन्मभूप तीर्थान्तरेषु दधतो मङ्गलक्षौमे दर्भाकुरेण दष्टमुक्त्त दिड्यातङ्ग दुर्जनः दूराद्दर्शनवांछा द्दढविरह दृष्टिं सालसतां दृष्ट्वैकासन देवराजो देहिदेहीति द्रक्ष्यन्ति द्वारं द्वारमिता द्वीपादन्यस्मासपि धनुः पौष्यं धन्यासि धन्विनां धीरो विनीतो धूर्ते दुरंत धृतिरस्तमिता

अमरुकम् विक्रमोर्वशीयम् काव्यप्रकाशः शाकुन्तलम् कुमरसंभवं भट्टप्रभाकरः अमरुकम् अमरुकम् वेणीसंहारम् रत्नावळी भोजचरितं; स. कण्ठाभरणं विञ्जकः; सु. र. भां काव्यप्रकाशः .... .... .... .... .... .... .. ... .... ४३ १३१ ६१ ११ ५२ २० ४२ ७५ १६,७३ ४६ ८५ ८५ २९ २६ ७० ७२ ९३ ६८ १०७ ४५ २४ ७२ ५८ ९५ ५० ननु तव नयहीने नव नखपदमंगं नष्टं वर्षवरैः न स्वर्गो नापि नरको नाथे निशायाः निर्णेतुं शक्य निर्माणस्थिति निः शेषच्युत नीलेन ते नृत्तचर्यो नृपतितनय पथिपथिक परापकार परिग्रहबहुत्वेपि परिरंभपरं परिहरति प्रचलित प्रथत्नपरिबोधितो प्रसादं तव प्रसाध्य पुरी प्रसादे प्रसीद कोप पादांगुष्टेन पापे पुरा प्राणप्रयाण

माधकाव्यम् रत्नावळी काव्यप्रकाशः काव्यप्रकाशः काव्यप्रकाशः शाकुन्तलं काव्यप्रकाशः वेणीसंहारः चन्द्रकस्य अमरुकम्

९३ २८ १०१ ६८ ६३ ४९ ६३ ४२ १७ ८२ १५ ४२ ४९,६१ १३० ३३,४८ ७३ २८,११३ ६९ ९० १३० ७६ ७२ ३४ ९० १३१ प्राप्ता कथमपि प्राप्ता श्रियः प्रौढपयोधर पुण्यं पुरातन पृथुकार्तस्वरपातं पुण्यैस्तस्य पृथुकार्तस्वरपातं बद्धः प्क्ष्चात् बल्यरि क्रत्वरी बालातपक्रान्त बाले नाथ बिभर्ति यश्च भक्त्तेशनन्दन भुक्ता हि मया भूपालरत्न भवद्भिः सर्वांग भूया भूयः मकरन्द मदनस्य मध्याह्नां गमय मन्दस्मितं मन्दा वहन्ति मन्दिरमरविन्द मन्दोसेि

भर्तृहरिः अमरुकं काव्यप्रकाशः मालतीमाधवम् सु. र, भां.

८६ ६७ ४४,१०८ १३ ७० ९७ ७० ९१ ७० ९१ ७० ८२ २५ ५३ १२ १२१ ६६ १३४ २० ३० २८ १०१ ३८ १२ ४५ ८८ भलयपवन मसृणचरण महाप्रलय मा ए महप्हावो मा गर्वमुद्वह मातः कं हृदये मात्सर्यमुत्सार्य मानमस्या: मनयोब्यां मा भवन्त म्रियतां मुत्वा मृहुः भुग्घे यथा मृणालबाहु मृदुपवन यः पूयते वदगार म्देतस्मिन् यद्व्ञ्चना यथायं यमः कुबेरो यशोधिगन्तुं यातु यातु यातोस्मि

बालरामायणं वेणीसंहार सरस्वतीकण्ठाभरणम् अमरुकम् भर्तृहरिः काव्यादर्शः काव्यादर्शः काव्यलकारसूत्रवृत्तिः; स, क. भरणं.… काव्यादर्शः विक्रमोर्वशीयम् काव्यप्रकशः नैषघम् कर्णसुन्दरी ध्वन्यालोकः काव्यप्रकाशः काव्यादर्शः किरातार्जुनीयं रत्रावळी

४३ ६१ ६२ ८६ २७ २९ ६ ४४ ४१ ७३ ७१ १३ ४० ४५ ५४ ५६ ४० ११८ ४१ ७१ ५३ ४५ श्लोकाः ग्रन्थनाम अलं स पृष्टम्

या त्वं दूति यान्ति न्याय या रम्य यासि भीरु ये नाम यो जातोन्यत्र रङ्गोत्थिता रति एहित रतिक्रीडा रत्नस्तभेषु रन्ध्राणि तु राक्राविधोरपि रकविभवरी राकासुधाकर राजन्विभान्ति राम मन्मथ रामो भूर्ध्नि रुचि धम्नि रुद्राद्रेस्तुलनं लग्नः केलिकेचे लाक्षागृहानल वङ्गक्षेोणि वचनमिद वता सुधा

अनर्धराघवम् उ. रा. चरितं धनिकस् काव्यप्रदर्शः काव्यप्रकाशः रघुवंशः उदत्तिराघचं काव्यप्रकाशः वेणीसंहारः अमरुकम्

१५१ अलं स पृष्टम् ९१ १०६ १०१ ५१ ५० १२० ८३ ११२ ६२ ४४ १३४ १२ ५४ ७५ ५८ ६४ १०३ ४९ २१ ६१ १०८ ५३ १७ ११७ ९० वत्से वारं वनतरु वर्णयितु वल्लरी किमुत वानरः क्षत्रियः विदितरसः विघामभ्यस्यतो विद्वनपावृत्त विधायापूर्व विभवेपि विमुक्त्तमालिन्य विलोलविघु विक्ष्वं जित्वा विषमिव विसृज मनसि विसृज सुन्दरि व्रीडकतर वृद्धास्ते वैदेहि पश्य शठन्यस्या शरत्काल श्यामां श्यामलि शिरोऽर्चितशिचः

सरस्वताकण्ठाभरण मुरारिः क्ष्रीहर्षः रघुवंशः उ रा च नैषधम् रधुवंशम् अमरुकं काव्यप्रकाशः विद्भसालभञ्जिका ८५ ३० १०८ १२१ १३४ ८४ ५८ १३३ १३५ २२ २७ ११८ ३९ ८७ ९१ १०२ १० ९१ ३६ २१ ५४ ९४ ६८ १३५ श्रीहर्षों निपुणः शुश्रूषस्व शृतेन बुद्धिः श्रत्वायांतं शुन्यं वसगृहं शोकैः स्रीवत् सकलरिपुजयाशा सखि स विजेतो सङ्गतानि सञ्चारपूतानि सदा स्नात्वा सदेक्तावेश्मनि सद्वशसंभव: सपंकतल संभ्रूभंगं सप्रहारे सम्मार्जनी सम्यङञान सरसिजमनु सर्वः स्वजन् सर्वघेयं सर्वाङ्गसंगत सव्रीडादयिता सव्याजं तिलका सव्यासव्य

रत्नावली शाकुन्तलं कव्यप्रकाशः धनिकस्य वेणीसंहारं अमरुकं शृंगारप्रकाशिका काव्यादर्श काव्यप्रकाश

काव्यप्रकाश शाकुन्तलम् श्रीहर्षस्य दशरूपकं

१०७ २३ ६९ ३२ १०२ ९२ ११९ २८ ४५ ३८ ६७ ९५ १३२ ६६ ३४ ७६ १३ ५६ ३१ ९६ ८७ ९८ ७६ ३३ ५० ९ ११ " १६ १६ २० २२ " २३ २४ २६ ३० ३३ ४१ ४३ ४४ ४५ " ४५ ४६

१५ १४ " ७ १५ १२ ५ २० १६ २० २१ ५ ५ १० १९ ६ १० ७ १४ १६ १

सत्विका सिनसक्तिः यया प्रपि तिष्ट समं गोपायते स्थैर्य कन्याऽनूढा स्यत्ति अर्पयती स; द्योतका व्रीडार्ध जृभ्भितैः सुबोधं विलास सङ्क्रान्तै: गुणः स्साम्य विज्ञेयः स्सोऽपि मस्माकं दयिता त्वदीय

सत्विका सिनसक्तिः यया प्रपि तिष्ट समं गोपायते स्थैर्य कन्याऽनूढा स्यत्ति अर्पयती स; द्योतका व्रीडार्ध जृभ्भितैः सुबोधं विलास सङ्क्रान्तै: गुणः स्साम्य विज्ञेयः स्सोऽपि मस्माकं दयिता त्वदीय ४९ ५४ ५५ " ५७ ५८ ५९ ६६ ७२ ७३ " ८० ८३ " ८५ ८७

२० " " २३ " ५ ४ ९ १२ १९ १० १२ १५ १६ १० १२ २२ २२ २३ ३ १ ९ १९ १९ २०

सादश्य हरदेष रुद्रमात् स्रस्तं टादीनां ऽत्न तनया परीभव देकदानरवधः यदि मास्तु प्रत्यक्ष समन्विताम् त्वमग्रता सिद्धयर्थ षष्टः परेि " मित्यच्यत प्रसाद धानं भ अंगेण कायस्य धानं (स्वागतम्)

सादश्य हरदेष रुद्रमात् स्रस्तं टादीनां ऽत्न तनया परीभव देकदानरवधः यदि मास्तु प्रत्यक्ष समन्विताम् त्वमग्रता सिद्धयर्थ षष्टः परेि " मित्यच्यत प्रसाद धानं भ अंगेण कायस्य धानं (स्वागतम्) ९३ ९४ " " " ९६ ९७ १०२ ११५ " ११६ ११७ " १२० १२६ ११७ " १२० १२६ १२८ १२९ १३२ १३६ १३७ १३९

२१ १ २ ६ ९ १४ " १ ९ १५ ९ १५ २२ ९ १ २ ७ १० १६ १२

याघा एकार्थ विरोध करव विरोघ द्ररूपदेश राग घिस्मर भुत दाहक्ष्व ब्राता छन्न व्यास्वया कृद्वयः नाटकक्त्सव वाससाज्जा कीर्ततम् सभ्भुवः प्रसदझब्दा वश प्रथान

याघा एकार्थ विरोध करव विरोघ द्ररूपदेश राग घिस्मर भुत दाहक्ष्व ब्राता छन्न व्यास्वया कृद्वयः नाटकक्त्सव वाससाज्जा कीर्ततम् सभ्भुवः प्रसदझब्दा वश प्रथान LIST OF SRI VENKATESVARLOTTE PUBLICATION Sri Venkates ara Oriental Scries : 1. Sri Vantatesvara Karya Kalapa, Ed. by Sri D. T. Taracharya 2. History of trirupati, Vol. II by Dr. S Krishna swami Aiyangar 3. A Grossary of ladian Philosophical terms, by Sri C.V. Sankara Rao 4. Psychology ( in Telugu) by Dr. K.C. Varadachari. xxxxxxxx Rhabya. of Venkatanatha Ed. with English Translation by Dr. K. C. Varada- xxxxxx and Sri D. T. Tamcharya 6. xxxxxxxx(Atri Sitalita) Ed. by xxx xxxx Bhattacharya xxxx Ramakrishna Kavi 7. xxxx, Ed. by Sri N. Aiyaswaimi Sastri 8. xxxxx Bhashya of Rangaramanuja Ed. with English Translation by Dr. K. C. Varada- chari and Sri D. T. Tatacharya 9. xxxxxx xxxxxxx with two old Commen- taries Ed. by Sri T. P. Palaniappa Pillai 10. Sri Venkatesvara: Ed. by Sri.V. Prabhakara Sastri 11. Sringara xxxxxxxxx by Tailapaka xxxxxx- charyulu. IV Volume of Tallapaka Works Ed. by Si V. Prabhakara Sastri 12. Kasyapa Jossakanda (Kasyapa Sushita) Ed. by Sri R. Parthasarathi Battachar 13. Andhra Kuvalayisandarau by Ubhaya Bhasha Pravina K. Subramanya Sastri 14. Tirukural-xxxxx with the Commentaries of Kalingar and Paripperumal Edited by Sri T. P. Palaniappa Pillai 15. xxxxxxxx Bhashya of Rangaramanuja Ed. with English Translation by Dr. K. C. Varada- chari and Sri D. T. xatacharya 16. Sri Venkatesvara Laghu xxxx, Ed. by Sri V. Prabhakara Sastri 17. xxxxxx xxxxxxx. Ed. by Sri V. Prabha- kara Sastri 18. xxxxxxx xxxxx by Madurakavi Vira- xxxxxx Ed. by Sri T.P, Palaniappa Pillai. Rs. A P. 1 0 0 3 0 0 1 8 0 2 0 0 2 0 0 6 0 0 3 0 0 1 0 0 2 0 0 3 0 0 3 12 0 1 8 0 2 8 6 1 8 0

L'opics can bo had of -THE DIRECTOR, S. V. ORIENTAL INSTITUTE, TIRUPATI, (Chittoor Dt., S.I.)