पृष्ठम्:ब्राह्मस्फुटसिद्धान्तः (भागः ४).djvu/८३

विकिस्रोतः तः
एतत् पृष्ठम् अपरिष्कृतम् अस्ति

११७४ करते हैं दोनों की अन्तिम युति (योग) से दश दिन व्यतीत हुए तब कल्प से कितने नि व्यतीत हुए ? इस प्रश्न में ‘कौन राशि है जिसको चौंतीस से भाग देने से दस शेष रहता है, तथा उसी राशि को तेरह से भाग देने से भी दस शेष रहता है इस प्रश्न के उत्तर ही से उत्तर सिद्धि होती है। इस तरह तीन आदि ग्रहों का भी युगगतानयन होता है। यहां उदाहरण के लिये चतुर्वेदाचार्य ने, कल्प में रवि भगण=३०, चन्द्रभगण =४००, कुजभगण = १६ , बुधभगण=१३०, गुरुभगण=३, शुक्रभगण=५०, शनिभगण=१, चन्द्रोचभगणः=४, चन्द्रपातभगण=२, भदिन=१०९९०, सौरमास=३६०, चान्द्रमास ३७०, अधिमास = १०, सौरदिन=१०८००, चान्द्रदिन = १११००, क्षयाह = १४०, सावनदिन= १०९६०, तथा एक दिन में भगणात्मक गति की संस्कृतोपपत्ति में लिखित (क) के अनुसार कल्पना की । यह सब कोलब्रक साहेब के अनुवाद से विदित होता हैं इति ॥१५॥ ब्राह्मस्फुटसिद्धान्ते भगणाद्यमिष्टशेषं कदेन्दुदिवसे रवेगुरुदिने वा । ज्ञदिने राशीन् कथयति कुट्टाकारं स जानाति ॥१६॥ सु. भा.-रवेर्भगणाद्यमिष्टशेषं भगणादिशेषमिष्टं कदा चन्द्रदिने वा गुरुदिने ज्ञदिने भवतीति विज्ञाय यश्च रवे राशीन् राश्यादिरविं कथयति स कुट्टाकार जानातीत्यहं मन्ये । प्रथद्भिगणशेषादहर्गणमानयेति प्रश्नः । इदानीमन्यं प्रश्नमाह । अस्योत्तरं १२ सूत्रेण स्फुटम् । अत्रकुट्टके तावद्धरएकादिगुणः क्षेप्यो यावद भीष्टो वारो भवेदिति ॥ १६ ॥ वि. भा-रवेरिष्टं भगणादिशेषं कदा चन्द्रदिने वा गुरुदिने वा बुधदिने भवतीति ज्ञात्वा राश्यादिरविं यः कथयति स कुट्टाकारं जानातीति, अर्थाद् भगण शेषादहर्गणमानयेति प्रश्नः । उपपत्तिः पूर्वं प्रदर्शिताऽपि सौकर्यार्य विलिख्यते । कल्प्यतेऽहर्गणमानम्=य, तदा कल्पकुदिनैः कल्पभगणा लभ्यन्ते तदा ऽहगैणेनकिं लब्धगतभगणाः शेषं कल्प्यते छेदगमेन कल्पभ . य ककु. गभ+-भशे। ततः ककु. गभ-+भश= य । अत्र ककु, कल्पभ भाज्यहाराभ्यां यौ राशी तत्राधरः कभ भक्तः शेषं गभमानम् । परन्तु यद्यधिकाग्रम् =भशे । तच्छेदः ककु । ऊताग्रम्=०, तच्छेदः-कभ तदाऽऽचार्योक्तकुट्टकप्रकारेण' छेदवधच्छेदेऽ (१) अधिकाग्रभागहारादूनाग्रच्छेदभाजिताच्छेषमित्यादिना कल्पभ