क्षेमंकर author of a commentary on सारस्वतप्रक्रिया. क्षैप्र (1) another name of the क्षिप्रसंधि- See the word क्षिप्र above; (2) name given to the Svarita accent borne by the vowel following the semi- vowel which results from the Kṣipra- saṁdhi; cf. R. Pr. II. 8; III.7,10; VIII. 22: cf. इवर्णोकारयोर्यवकारभावे क्षैप्र उदात्तयोः V.Pr. XX. 1; cf. also युवर्णौ यवौ क्षैप्रः V.Pr.I.115: उदात्तस्वरितयोर्यणः स्वरितोनुदात्तस्य P.VIII.2.4. क्ष्वेडन hissing or whizzing sound given as a fault in the utterance of sibilants; cf. क्ष्चेडनमधिको वर्णस्य सरूपो ध्वनि: । com. on R. Pr. XIV. 6. क्स (1) aorist vikaraṇa affix sub- stituted for च्लि; cf. P.III.1.45, 46; e. g. अदृक्षत्, आश्लिक्षत्, अधुक्षत् cf. Kāś. on P.III.1.45,46; (2) kṛt affix स applied to the root दृश् preceded by a pronoun such as त्यद्, तद् etc. e.g. यादृक्षः, तादृक्ष: etc. cf. दृशेः क्सश्च वक्तव्य: P.III.2.60 Vārttika. (3) affix स applied to the root गाह् or ख्या or कव् to form the noun कक्ष; cf. कक्षो गाहतेः क्स इति नामकरण: ख्यातेर्वा कषतेर्वा Nir. II.2. क्सरन् Uṇādi affix सर; cf. तन्यृषिभ्यां क्सरन् Uṇādi III.75. क्सि Uṇādi affix सि; cf. प्रुषिकुषिशुषिभ्यः क्सि: Uṇādi III.155. क्से kṛt affix से in the sense of तुमुन् in Vedic Literature; e.g.प्रेषे (भगाय) Kāś. on III. 4. 9. ख ख्second consonant of the guttural class of consonants possessed of श्वासानुप्रदान, अघोष and विवार qualities. खtad. affix, always changed into ईन, (l) applied to the word कुल in the sense of a descendant, e.g. कुलीनः, आढ्यकुलीन:; cf. P. IV. 1.139; |
(2) applied to the words अवार, पार, पारावार and अवारपार in the Śaīṣika senses, e. g. अवारीणः, पारीणः etc.; cf. P.IV.2.93 and Vārttikas 2, 3 on it; (3) applied to words ending in the word वर्ग ( which does not mean 'sound' or 'letter' ) in the sense of 'present there,' e. g. वासुदेववर्गीणः, युधिष्ठिरवर्गीणः; cf. P. IV. 3.64; (4) applied to the words सर्वधुर and एकधुर in the sense of 'bearing,' and to ओजसू , वेशोभग, यशोभग and पूर्व, e.g. ओजसीनः etc., cf. P.IV.4.78, 79, 130, 132, 133; (5) applied in the sense of 'favourable to' to the words आत्मन् , विश्वजन, etc. (P.V.1.9), to विंशतिक, (32) to अाढक, अाचित, पात्र and others (53-55), to समा (85-86), to रात्रि, अहन् , संवत्सर and वर्ष (87-88) and संवत्सर and परिवत्सर (92); e. g. आत्मनीनः, आढकीनः पात्रीणः, समीनः, संवत्स- रीणः etc.; (6) to the words सर्वचर्मन्, यथामुख etc. e. g. सर्वचर्मीणः cf. P.V. 2.5 to 17; (7) to the words अषडक्ष, अशितंगु etc. cf. P.V.4.7,8. e. g. अषडक्षीणः. (8) ख is also a technical term in the sense of elision or लोप in the Jainendra Grammar cf. Jain I. 1.61. (9) The word ख is used in the sense of 'glottis' or the hole of the throat ( गलबिल ) in the ancient Prātiṣākhya works. खकार the consonant ख्; see ख. खच् kṛt affix अ in the sense of 'agent' applied to the roots वद्, ताप् , and यम् when preceded by certain उपपद words standing as objects. Before this affix खच्, the augment मुम् ( म् ) is added to the preceding उपपद if it is not an indeclinable. e. g. प्रियंवदः, वशंवदः, द्विषंतपः परंतपः वाचंयम: etc. cf P.III. 2.38-47. खञ् tad. affix ईन, applied to महाकुल in the sense of a descendant; e. g. माहाकुलीनः cf. P. IV. 1.141, to ग्राम |
पृष्ठम्:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu/१४२
पुटमेतत् सुपुष्टितम्
क्षेमंकर
खञ्
126
