शब्दकल्पद्रुमः/विशयः

पृष्ठ ४/४३४

विशयः, पुं, (वि + शी + अच् ।) संशयः । यथा, “विषयो विशयश्चैव पूर्व्वपक्षस्तथोत्तरम् । निर्णयश्चेति पञ्चाङ्गं शास्त्रेऽधिकरणं स्मृतम् ॥” विषयो विचारार्हवाक्यम् । विशयोऽस्यायमर्थो न वा इति संशयः । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ आश्रयः । इति केचित् ॥ विशयी, [न्] त्रि, (विशयोऽस्त्यस्येति । विशष + इनिः ।) संशयी । इति विशयशब्दार्थदर्श- नात् ॥ विशरः, पुं, (वि + शॄ हिंसायाम् + अप् ।) वधः । इत्यमरः ॥ विशरणं, क्ली, (वि + शॄ + ल्युट् ।) मारणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विशल्यः, त्रि, (विगतं शल्यं यस्मात् ।) शल्य- रहितः । यथा, -- “सशल्यः स समाघ्राय लक्ष्पणः परवीरहा । विशल्यो विरुजः शीघ्रमुदतिष्ठन् महीतलात् ॥” इति श्रीरामायणे युद्धकाण्डे १०२ सर्गः ॥ विशल्यकरणी, स्त्री, (विशल्यं क्रियतेऽनयेति । विशल्य + कृ + ल्युट् । ङीप् ।) औषधिविशेषः । यथा, -- “पूर्ब्बन्तु कथितो योऽसौ वीर जाम्बवता तव । दक्षिणे शिखरे जातां महौषधिमिहानय ॥ विशल्यकरणीं नाम्ना सावर्ण्यकरणीं तथा । संजीवकरणीं वीर सन्धानीञ्च महौषधीम् ॥” इति रामायणे वाल्मीकीये युद्धकाण्डे १०३ सर्गः ॥ विशल्यकृत्, पुं, (विशल्यं तत्प्रहारजन्यवेदनादि- नाशं करोतीति । कृ + क्विप् ।) विशालीवृक्षः । हापरमालीति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । अक्षो- डकः २ सुकल्कः ३ भूपलाशः ४ । इति रत्न- माला ॥ आस्फोतः ५ आचरत्प्रियः ६ । इति शब्दचन्द्रिका । विशल्यकारिणि त्रि ॥ विशल्या, स्त्री, (विगतं शल्यन्तत्प्रहारादिजनित- वेदनादिनाशो यया ।) गुड्रची । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “गुडूची मधुपर्णी स्यादमृतामृतवल्लरी । छिन्ना च्छिन्नरुहा च्छिन्नोद्भवा वत्सादनीति च ॥ जीवन्ती तन्त्रिका सोमा सोमवल्ली च कुण्डली । चक्रलक्षणिका धीरा विशल्या च रसायनी ॥ चन्द्रहासी वयःस्था च मण्डली देवनिर्म्मिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पुर्व्वखण्डे १ भागे ॥) अग्निशिखावृक्षः । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “कलिहारी तु हलिनी लाङ्गली शक्रपुष्प्यपि । विशल्याग्निशिखानन्ता वह्निवक्त्वा च गर्भनुत् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे १ भागे ॥) दन्ती इत्यमरः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- गुदन्ती विशल्या च स्यादुदुम्बरपर्ण्यपि । तथैरण्डफला शीघ्रा श्येनघण्टाघुणप्रिया ॥ वारहासी च कथिता निकुम्भश्च मकूलकः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) त्रिपुटा । इति मेदिनी ॥ कलिकारी । अज-

मोदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नदीविशेषः । यथा, महाभारते । २ । ९ । २० । “किम्पुना च विशल्या च तथा वैतरणी नदी ॥”) विशसनं, क्ली, (वि + शस हिंसायाम् + ल्युट् ।) मारणम् । इत्यमरः ॥ (यथा, हरिवंशे । ९९ । ४३ । “तस्मिन् विशसने घोरे चक्रलाङ्गलसंप्लवे । दारुणानि प्रवृत्तानि रक्षांस्यौत्पातिकानि च ॥” नरकविशेषः । यथा, भागवते । ५ । २६ । ७ । “प्राणरोधो विशसनं लालाभक्षः सारमेयादन- मरीचिरयःपानमिति ॥” * ॥ विनाशकारिणि, त्रि । यथा, महाभारते । ६ । ५९ । ६० । “यमदण्डोपमां गुर्व्वीमिन्द्राशनिसमस्वनाम् । अपश्याम महाराज रौद्रीं विशसनीं गदाम् ॥”) विशसनः, पुं, (विशसति हिनस्तीति । वि + शस हिंसायाम् + ल्युः ।) खड्गः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १६६ । ८३ -- ८४ । “असेरष्टौ हि नामानि रहस्यानि निबोध मे । पाण्डवेय सदा यानि कीर्त्तयन् लभते जयम् ॥ असिर्व्विशसनः खड्गस्तीक्ष्णधारो दुरासदः । श्रीगर्भो विजयश्चैव धर्म्मपालस्तथैव च ॥”) विशसितः, त्रि, मारितः । विपूर्व्वशसधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ विशस्तः, त्रि, अविनीतः । धृषिशसी वैघात्ये । एतौ निष्ठायामविनये एवानिटौ स्तः । धृष्टो विशस्तः । अन्यत्र धर्षितः । विशसितः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ विशस्ता, [ऋ] पुं, (वि + शस हिंसायाम् + तृच् ।) चाण्डालः । इति संक्षिप्तसारोणादि- वृत्तिः ॥ (हिंसाकारके, त्रि । यथा, महा- भारते । १२ । ११५ । ४९ । “आहर्त्ता चानुमन्ता च विशस्ता क्रयविक्रयी । संस्कर्त्ता चोपभोक्ता च खादकः सर्व्व एव ते ॥” पापिन इति शेषः ॥) विशाकरः, पुं, भद्रचूडः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ लङ्कासिज् इति भाषा ॥ विशाखः, पुं, कार्त्तिकेयः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २३१ । ७ । “प्रभुर्नेता विशाखश्च नैगमेयः सुदुश्चरः ॥”) घन्विनां वितस्त्यन्तरेण पादसंस्थानम् । इति भरतः ॥ याचकः । इति मेदिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ पुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विगता शाखा यस्य । शाखाविहीने, त्रि । यथा, हरिवंशे । ४८ । ५२ । “कबन्धोऽवस्थितः संख्ये विशाख इव पादपः ॥”) विशाखजः, पुं, नारङ्गः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विशाखजाते, त्रि ॥ विशाखलं, क्ली, युद्धकाले मध्ये विन्यस्तपादद्वयम् । यथा, -- “विशालान्तरविन्यस्ते पादयुग्मे विशाखलम् ॥” इति शब्दमाला ॥

विशाखा, स्त्री, कठिल्लकः । इति मेदिनी ॥ अश्वि- न्यादिसप्तविंशतिनक्षत्रान्तर्गतषोडशनक्षत्रम् । तत्पर्य्यायः । राधा २ । इत्यमरः ॥ “विशाखे द्वे । ‘पत्न्योर्मध्यगतस्तत्र सुग्रीवः प्लवगेश्वरः । विशाखयोर्मध्यगतः संपूर्ण इव चन्द्रमाः ॥’ इति रामायणम् ॥ अतएव द्वित्वमुचितं किन्तु एकतारापेक्षया एकवचनमिहोक्तम् ।” इति भरतः ॥ तस्या- रूपं तोरणाकारचतुस्तारामयम् । इति मुहूर्त्त- चिन्तामणिः ॥ “तोरणाकृतिनि पञ्चतारके तारकेशवदने विशाखभे । तन्वि यान्ति विबुधाध्वमध्यगे कुम्भतो रसभुजाः कलाः प्रिये ॥” दं । ० । २६ । इति कालिदासकृतरात्रिलग्ननिरू- पकग्रन्थः ॥ अस्या अधिदेवते शक्राग्नी । इयं मिश्रगणान्तर्गता । इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ तत्र जातफलम् । “सदानुरक्तो विविधक्रियायां सुवर्णकारैरपि सख्यमेति । यस्य प्रसूतौ च भवेत् विशाखा सखा न कस्यापि भवेत् प्रसूतः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ विशातनः, त्रि, (वि + शत + णिच् + ल्युः ।) मोचनकर्त्ता । (यथा, महाभारते । ७ । ८१ । १८ । “नमस्ते देवदेवेश सनातन विशातन । विष्णो जिष्णो हरे कृष्ण वैकुण्ठ पुरुषोत्तम ॥”) यथा च । “साधु वीर त्वया पृष्टमवतारकथां हरेः । यत्त्वं पृच्छसि मर्त्यानां मृत्युपाशविशातनीम् ॥” इति श्रीभागवते ३ स्कन्धे १४ अध्यायः ॥ “मृत्योः पाशं विशातयति मोचयतीति तथा ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ (वि + शत + णिच् + ल्युट् । पातने, क्ली । यथा, महा- भारते । ७ । १२ । १९ । “यतमानाः प्रयत्नेन द्रोणानीकविशातने । न शेकुः सृञ्जया युद्धे तद्धि द्रोणेन पालितम् ॥”) विशायः, पुं, (वि + शी + “व्युपयोः शेतेः पर्य्याये ।” ३ । ३ । ३९ । इति घञ् ।) प्रहरिकादीनां क्रमेण शयनम् । यथा, अमरे । “उपशायो विशायश्च पर्य्यायशयनार्थकौ ॥” विशारणं, क्ली, (वि + शॄ + णिच् + ल्युट् ।) मारणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विशारदः, त्रि, विद्वान् । (यथा, मनुः । ७ । ६३ । “दूतञ्चैव प्रकुर्व्वीत सर्व्वशास्त्रविशारदम् ॥”) प्रगल्भः । इत्यमरः ॥ प्रसिद्धः । इति हारा- वली ॥ श्रेष्ठः । इत्यजयपालः ॥ वकुले, पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥ विशारदा, स्त्री, क्षुद्रदुरालभा । इति राज- निर्घण्टः ॥ विशालः, त्रि, (वि + “वेः शालच्छङ्कटचौ ।” इति शालच् । यद्वा, विश प्रवेशने + “तमिविशि-

पृष्ठ ४/४३५

विडीति ।” उणा० १ । ११७ । इति कालन् ।) बृहत् । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ६ । ३२ । “अवन्तिनाथोऽयमुदग्रबाहु- र्विशालवक्षास्तनुवृत्तमध्यः ॥” विगतः शालः स्तम्भो यस्य । स्तम्भरहितः । यथा, शिशुपालवधे । ३ । ५० । “गृहैर्व्विशालैरपि भूरिशालैः ॥”) विशालः, पुं, (विश + कालन् ।) मृगभेदः । पक्षि- भेदः । इति मेदिनी ॥ नृपभेदः । वृक्षभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ विशालता, स्त्री, (विशालस्य भावः । विशाल + तल् ।) पार्श्वविस्तारः । ओसार इति ख्यातः ॥ तत्पर्य्यायः । परिणाहः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४ । ८ । “उन्नतमीषच्छृङ्गं नौसंस्थाने विशालता चोक्ता ॥”) सामान्यविशालत्वम् । इति शब्दरत्नावली ॥ विशालतैलगर्भः, पुं, (विशालं प्रचुरं तैलं गर्भे यस्य ।) अङ्कोठवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विशालत्वक्, [च्] पुं, (विशाला त्वक् यस्य ।) सप्तपर्णवृक्षः । इत्यमरः ॥ (यथास्य पर्य्यायः । “सप्तपर्णो विशालत्वक् शारदो विषमच्छदः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) विशालपत्रः, पुं, (विशालानि पत्राणि यस्य ।) कासालुः । श्रीतालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विशालफलिका, स्त्री, (विशालं फलं यस्याः । ततः स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वम् ।) निष्पावी । इति राजनिर्घण्टः ॥ विशाला, स्त्री, (विशाल + टाप् ।) इन्द्रवारुणी । इत्यमरः ॥ यथाच । “विशाला कफवातघ्नी हेमकुष्ठहरा सरा ॥” इति राजवल्लभः ॥ उज्जयनी । इति मेदिनी ॥ उपोदकी । महेन्द्र- वारुणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, -- “ऐन्द्रीन्द्रवारुणी चित्रा गवाक्षी च गवादनी । वारुणी च गवाप्युक्ता सा विशाला महाफला । श्वेतपुष्पा मृगाक्षी च मृगैर्वारुर्मृगादनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) तीर्थविशेषः । यथा, -- “मुण्डनञ्चोपवासश्च सर्व्वतीर्थेष्वयं विधिः । वर्ज्जयित्वा गयां गङ्गां विशालां विरजां तथा ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ दक्षकन्या । यथा, -- “मनोरमां भानुमतीं विशालां बाहुदामथ । दक्षः प्रादान्महादेव चतस्रोऽरिष्टनेमिने ॥” इति गारुडे ६ अध्यायः ॥ विशालाक्षः, पुं, (विशाले अक्षिणी यस्य । समासे षच् ।) हरः । (यथा, महाभारते । १२ । ५९ । ८० । “ततस्तां भगवान्नीतिं पूर्ब्बं जग्राह शङ्करः । बहुरूपो विशालाक्षः शिवः स्थाणुरुमापतिः ॥”) गरुडः । (तद्वंशीयविशेषः । यथा, महा- भारते । ५ । १०१ । ९ ।

“अनिलश्चानलश्चैव विशालाक्षोऽथ कुण्डली ॥”) सुनेत्रे, त्रि । इति मेदिनी ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । ३९ । ७० । “ददामि ते विशालाक्ष चक्षुः पूर्ब्बऋषि- र्भवान् ॥”) विष्णुः । इति केचित् ॥ (धृतराष्ट्रपुत्त्रः । यथा, महाभारते । १ । ११७ । ९ । “अपराजितः कुण्डशायी विशालाक्षो दुरा- धरः ॥”) विशालाक्षी, स्त्री, (विशाले अक्षिणी यस्याः ।) वरस्त्री । इति विश्वः ॥ (यथा, महाभारते । १ । ७७ । १३ । “यत्रोषितं विशालाक्षि त्वया चन्द्रनिभानने । तत्राहमुषितो भद्रेकुक्षौ काव्यस्य भामिनि ॥”) नागदन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ पार्व्वती । यथा, आदियामले । ईश्वर उवाच । “ध्रुवमाद्यं समुद्धृत्य मायाबीजं समुद्धरेत् । विशालाक्षीपदं ङेऽन्तं हृदन्तं मन्त्रमुद्धरेत् ॥ अष्टाक्षरी महाविद्या अष्टसिद्धिप्रदा शिवे । प्रसङ्गात् कथिता विद्या त्रैलोक्यदुर्ल्लभा प्रिये ॥ ऋषिरस्या महेशानि सदाशिवो महाप्रभुः । पंक्तिश्च छन्दः कथितं विशालाक्षी च देवता ॥ शक्तिः प्रणवमित्युक्तं लज्जाबीजञ्च बीजकम् । धर्म्मार्थकाममोक्षेषु विनियोगः प्रकीर्त्तितः ॥ अङ्गन्यासकरन्यासौ यथावदभिधीयते । षड्दीर्घभाजा बीजेन प्रणवाद्येन कल्पयेत् ॥ मूलेन व्यापकं न्यस्य ध्यायेद्देवीं परां शिवाम् । ध्यायेद्देवीं विशालाक्षीं तप्तजाम्बूनदप्रभाम् ॥ द्बिभुजामम्बिकां चण्डीं खड्गखर्परधारिणीम् । नानालङ्कारसुभगां रक्ताम्बरधरां शुभाम् ॥ सदा षोडशवर्षीयां प्रसन्नास्यां त्रिलोचनाम् । मुण्डमालावतीं रम्यां पीनोन्नतपयोधराम् ॥ शिवोपरि महादेवीं जटामुकुटमण्डिताम् । शत्रुक्षयकरीं देवीं साधकाभीष्टदायिकाम् ॥ सर्व्वसौभाग्यजननीं महासम्पत्प्रदां स्मरेत् । एवं ध्यात्वा महादेवीमुपचारैः प्रपूजयेत् ॥ पुरश्चरणकाले तु वर्णलक्षं जपेत् सुधीः । यन्त्रमध्ये समावाह्य प्रतिष्ठां कारयेत्ततः ॥ त्रिकोणञ्चाष्टपत्रञ्च ततो वृत्तं समालिखेत् । चतुरस्रं चतुर्द्बारमेवं मण्डलमालिखेत् ॥ तत्रावाह्य यजेद्देवीं सर्व्वसौभाग्यसुन्दरीम् । विशालाक्षीं विशालास्यां यथाविधि प्रपूजयेत् ॥ त्रिकोणान्तर्महादेवीं संपूज्य मातरः क्रमात् । पङ्कजाक्षी विरूपाक्षी रक्ताक्षी चण्डलोचना ॥ एकनेत्रा द्विनेत्रा च कोटराक्षी त्रिलोचना । एताः पूज्या महेशानि पत्राग्रेष्वष्टयोगिनीः ॥ पश्चिमादिक्रमेणैव अष्टसिद्धिस्वरूपिणीः । चतुरस्रे महादेवि लोकपालान् समर्च्चयेत् ॥ तद्बहिश्चैव वज्राद्यान् पूजयेद्भाग्यहेतवे । ततो यथाशक्ति जप्त्वा पूर्ब्बवच्च समाचरेत् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥

चतुःषष्टियोगिन्यन्तर्गतयोगिनीविशेषः । इति दुर्गार्च्चापद्धतिः ॥ विशाली, स्त्री, अजमोदा । इति राजनिर्घण्टः ॥ विशिखः, पुं, (विशिष्टा शिखा यस्य ।) शर- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ बाणः । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ४ । १७ । १३ । “सन्दधे विशिखं भूमेः क्रुद्धस्त्रिपुरहा यथा ॥”) तोमरः । इति मेदिनी ॥ (विगता शिखा यस्य ।) शिखारहिते, त्रि ॥ यथा, -- “विशिखोऽनुपवीती च कृतं कर्म्म न तत् कृतम् ॥” इति स्मृतिः ॥ विशिखा, स्त्री, खनित्री । रथ्या । (यथा, माघे । १५ । १७ । “विशिखान्तराण्यतिपपात सपदि जवनैः स वाजिभिः ॥”) नालिका । इति मेदिनी ॥ विशिपं, क्ली, (विशन्त्यत्रेति । विश + “विटप- पिष्टपविशिपोलपाः ।” उणा० ३ । १४५ । इति कप्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) मन्दिरम् । इत्युणादिकोषः ॥ विशिष्टः, त्रि, (वि + शिष् + क्तः । यद्बा, शास + क्तः ।) युक्तः । यथा । हस्तानक्षत्रगङ्गा- रूपगुणद्वयविशिष्टदशमीविधेर्यस्मिन् अहनि तल्लाभस्तत्र स्नानम् । इति तिथ्यादितत्त्वे स्मार्त्त- भट्टाचार्य्यलिखनम् ॥ विशेषेण शिष्टश्च ॥ (यथा, हितोपदेशे । “समैश्च समतां याति विशिष्टैश्च विशिष्टताम् ॥”) विशिष्टः, पुं, विष्णुः । यथा । विशिष्टः शिष्टकृत् शुचिः । इति तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ विशिष्टाद्वैतवादी, [न्] त्रि, (विशिष्टं युक्तं अद्वैतं वदतीति । वद् + णिनिः ।) प्रकृति- पुरुषयोर्भिन्नत्वेऽपि मिलितयोस्तयोर्ब्रह्मत्ववादी । तस्य मतं यथा । पुरुषस्तदतिरिक्ता प्रकृतिः किन्तूभयमिलितं ब्रह्म चणकद्विदलवत् । इत्थं ब्रह्मण एकत्वं व्यवस्थितम् । चित् परमाणु- स्वरूपो जीवः समस्तविश्वं ब्रह्मांशः । इति माधवभाष्यादिः ॥ * ॥ अद्वैतवादिमतं यथा । ब्रह्मैव सत्यं प्रत्यक्षादिसिद्धं विश्वं ब्रह्मणि आरो पितम् । यथा रज्जुः रज्जुस्वरूपाज्ञानात् सर्पवत् प्रतिभाति । तथा ब्रह्मस्वरूपाज्ञानात् विश्वं वस्तुवत् प्रतिभाति । प्रकृतिर्जीवश्चापि पर्य्यवसाने ब्रह्मैव ब्रह्मान्यत् सद्वस्तु नास्ति । अत्र प्रमाणं शारीरिकसूत्रस्य शङ्कराचार्य्य- कृतभाष्यतट्टीकाकल्पतरुभाष्यरत्नप्रभादि ॥ विशीर्णः, त्रि, (वि + शॄ + क्तः ।) शुष्कः । यथा, “विशीर्णा विदला ह्रस्वा वक्राः स्थूला द्बिधा- कृताः । क्रिमिदष्टाश्च दीर्घाश्च समिधो नैव कारयेत् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ विशीर्णपर्णः, पुं, (विशीर्णानि पर्णानि यस्य ।) निम्बवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ४/४३६

विशुद्धं, त्रि, विशेषेण शुद्धम् । तत्पर्य्यायः । उज्ज्व- लम् २ विमलम् ३ विशदम् ४ वीध्रम् ५ अव- दातम् ६ अनाविलम् ७ शुचिः ८ । इति हेम- चन्द्रः ॥ निभृतम् । सत्यम् । इत्यजयपालः ॥ षट्चक्रान्तर्गतपञ्चमचक्रम् । तत्तु कण्ठस्थं अका- रादिषोडशस्वरयुक्तधूम्रवर्णषोडशदलपद्मम् । तन्मध्ये शिव आकाशश्चास्ति । यथा, -- “तदूर्द्धन्तु विशुद्धाख्यं दलषोडशपङ्कजम् । स्वरैश्च षोडशैर्युक्तं धूम्रवर्णैर्महत्प्रभम् । विशुद्धपद्ममाख्यातमाकाशाख्यं महाद्भुतम् ॥” इति तन्त्रम् ॥ अगस्त्यसंहितायाम् । अकारादिषोडशस्वरान् सबिन्दून् षोडशदलकपले कण्ठमूले न्यसेत् । विशुद्धे षोडशदले धूम्राभे स्वरभूषिते । इति तन्त्रसारः ॥ विशुद्धिः, स्त्री, (वि + शुध + क्तिन् ।) समः । शोधनम् । इति विश्वः ॥ “सर्व्वकर्म्मण्युपादेया विशुद्धिश्चन्द्रतारयोः ॥” इति ज्योतिषम् ॥ विशृङ्खलः, त्रि, शृङ्खलारहितः । (यथा, कथा- सरित्सागरे । ५ । ३ । “अचिन्तयं ततश्चाहं राजा तावद्विशृङ्खलः । तत्कार्य्यचिन्तयाक्रान्तः स्वधर्म्मो मेऽवसीदति ॥”) अबद्धः । विगता शृङ्खला यस्येति बहुव्रीहि- निष्पन्नमिदम् ॥ विशेषः, पुं, (वि + शिष + घञ् ।) प्रभेदः । (यथा, मनुः । ९ । २६ । “प्रजनार्थं महाभागाः पूजार्हा गृहदीप्तयः । स्त्रियः श्रियश्च गेहेषु न विशेषोऽस्ति कश्चन ॥”) प्रकारः । इति जटाधरः ॥ व्यक्तिः । इति हेम- चन्द्रः ॥ तिलकः । इति हारावली ॥ सप्त- पदार्थान्तर्गतपदार्थविशेषः । यथा, -- “द्रव्यं गुणास्तथा कर्म्म सामान्यं सविशेषकम् । समवायस्तथाभावः पदार्थाः सप्त कीर्त्तिताः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ विशेषं निरूपयति । अन्त्यो नित्यद्रव्यवृत्ति- र्विशेषः परिकीर्त्तितः । अन्तेऽवसाने वर्त्तते इति अन्त्यः यदपेक्षया विशेषो नास्तीत्यर्थः । घटपटादीनां द्ब्यणुकपर्य्यन्तानां तत्तदवयवभेदात् परस्परभेदः । परमाणूनां भेदको विशेष एव स तु स्वत एव व्यावृत्तः । तेन तत्र विशेषान्तरा- पेक्षा नास्ति इत्यर्थः । इति सिद्धान्तमुक्ता- वली ॥ * ॥ अलङ्कारप्रभेदः । यथा, -- “विशेषः ख्यातमाधारं विनाप्याषेयवर्णनम् । गते सूर्य्येऽपि द्बीपस्थास्तमश्छिन्दन्ति तत्कराः ॥ १ विशेषः सोऽपि यद्येकं वस्त्वनेकत्र वर्ण्यते । अन्तर्बहिः पुरः पश्चात् सर्व्वदिश्यपि सैव मे ॥ २ ॥ किञ्चिदारम्भतोऽशक्यवस्त्वन्तरकृतिश्च सः । त्वां पश्यता मया लब्धं कल्पवृक्षनिरीक्षणम् ॥” ३ इति चन्द्रालोकः ॥ (पृथिवी । यथा, भागवते । २ । ५ । २९ । “विशेषस्तु विकुर्व्वाणादम्भसो गन्धवानभूत् ॥”

तथाच तत्रैव । ३ । ११ । ४० । “विकारैः सहितो युक्तैर्विशेषादिभिरावृतः ॥” अतिशयिते, त्रि । यथा, रघुः । २ । १४ । “शशाम वृष्ट्यापि विना दवाग्नि- रासीद्विशेषा फलपुष्पवृद्धिः ॥”) विशेषकः, पुं क्ली, (विशेष एव । स्वार्थे कन् ।) ललाटकृततिलकः । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । ३ । ६३ । “विशेषको वा विशिशेष यस्याः श्रियं त्रिलोकीतिलकः स एव ॥”) तिलकवृक्षे, पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥ (क्ली, पद्यविशेषः । स तु त्रिभिः श्लोकैरन्वितश्चेत् तदा भवति । यथा, -- “द्वाभ्यान्तु युग्मकं प्रोक्तं त्रिभिः श्लोकैर्विशेष- कम् ॥”) विशेषयितरि, त्रि । इति मेदिनी ॥ विशेषकच्छेद्यं, क्ली, (विशेषकैश्छेद्यम् ।) चतुः- षष्टिकलान्तर्गतषष्ठकला । इति शैवतन्त्रम् ॥ सा तु तिलकेषु नानाविच्छेदरचना । इति दशमस्कन्धीयपञ्चचत्वारिंशाध्यायटीकाव्याख्या ॥ विशेषगुणः, पुं, (विशेषो गुणः ।) बुद्ध्यादिषट्कम् । रूपादिचतुष्टयः । स्नेहः । स्वाभाविकद्रवत्वम् । अदृष्टः । भावना । शब्दः । इति भाषापरि- च्छेदः ॥ विशेषविधिः, पुं, (विशेषो विधिः ।) अल्पवि- षयकविधिः । यथा, -- “तथा सामान्यकार्य्येभ्यो विशेषकविधिर्ब्बली । बहवो विषया यस्य स सामान्यविधिर्भवेत् । अल्पः स्याद्विषयो यस्य स विशेषविधिर्म्मतः ॥” इति दुर्गादासः ॥ सामान्यविशेषयोर्मध्ये विशेषविधिर्बलषान् । इति स्मृतिः ॥ विशेषणं, क्ली, (विशिष्यतेऽनेनेति । वि + शिष + ल्युट् ।) विशेष्यधर्म्मः । स तु गुणादिः । यथा । नीलोत्पलमित्यादि । विशिष्यते सम्बुध्यते अनेन । छत्रेण छात्रमद्राक्षीदिति । भेदयति अन्यपदार्थं पृथक् करोति इति भेदकम् । नाम्ना शिवः गोत्रेण गार्ग्यः । विशेषणं दृष्टमेव भेदयति । भेदकन्तु अदृष्टमेव भेदयति । इति विशेषण- भेदकयोर्भेदः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गा- दासः ॥ विशेषव्याप्तिः, स्त्री, (विशेषा असामान्या व्याप्तिः ।) व्याप्तिभेदः । तल्लक्षणं यथा । प्रतियोगिव्यधि- करणस्वसमानाधिकरणान्यन्ताभावा-प्रतियोगि- त्वम् । इति चिन्तामणिः ॥ विशेषितं, त्रि, (वि + शिष् + णिच् + क्तः ।) भिन्नम् । व्यवच्छिन्नम् । इति जटाधरः ॥ विशेषोक्तिः, स्त्री, (विशेषेणोक्तिः ।) अलङ्कार- भेदः । तल्लक्षणोदाहरणे यथा, -- “कार्य्याजनिर्व्विशेषोक्तिः सति पुष्कलकारणे । हृदि स्नेहक्षयो नाभूत् स्मरदीपे ज्वलत्यपि ॥” इति चन्द्रालोकः ॥

विशेष्यः, त्रि, (विशिष्यते गुणादिभिरिति । वि + शिष + ण्यत् ।) धर्म्मिपदार्थः । स च द्रव्यादिः । विशिष्यते यः । घटपटादिः । भासमान- वैशिष्ट्यानुयोगी । अस्य लक्षणं यथा । भास- मानवैशिष्ट्यानुयोगित्वं अस्ति च घट इति ज्ञाने घटादौ तत् तत्र हि भासमानवैशिष्ट्यं घटघटत्वयोः सम्बन्धस्तदनुयोगित्वस्य घटादौ सत्त्वात् । अनुयोगित्वमपि स्वरूपसम्बन्धविशेषः प्रतियोगित्वमनुयोगित्वञ्चातिरिक्तपदार्थ इत्य- प्येकदेशिनः । इति कणादः ॥ विशोकः, पुं, (विगतः शोको यस्मात् ।) अशोक- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शोकाभावः । यथा, भागवते । १ । १० । ७ । “उषित्वा हास्तिनपुरे मासान् कतिपयान् हरिः । सुहृदाञ्च विशोकाय स्वसुश्च प्रियकाम्यया ॥” युधिष्ठिरस्यानुचरविशेषः । यथा, महाभारते । २ । ३३ । ३० । “इन्द्रसेनो विशोकश्च पुरुश्चार्ज्जुनसारथिः ॥”) शोकरहिते, त्रि ॥ (यथा, भागवते । १ । १९ । २१ । “लोकं परं विरजस्कं विशोकं यास्यत्ययं भागवतप्रधानः ॥” स्त्री, संप्रज्ञानसमाधेः पूर्व्वकालीना चित्तवृत्तिः । यथा, पातञ्जले । १ । ३६ । “विशोका वा ज्योतिष्मती ॥”) विशोधनी, स्त्री, (विशोध्यतेऽनयेति । वि + शुध + ल्युट् । ङीष् ।) दन्तीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ विशोधिनी, स्त्री, नागदन्ती । इति राजनिर्घण्टः ॥ विशोधिनीबीजं, क्ली, जयपालः । इति केचित् ॥ विश्नः, पुं, (विच्छ दीप्तौ + “यजयाचयतविच्छेति ।” ३ । ३ । ९० । इति नङ् ।) दीप्तिः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ गतिः । इति मुग्धबोध- टीकायां दुर्गादासः ॥ विश्रणनं, क्ली, (वि + श्रण + ल्युट् ।) दानम् । इति शब्दरत्नावली ॥ विश्रब्धः, त्रि, (वि + श्रन्भ + क्तः ।) अनुद्भटः । शान्तः । विश्वस्तः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ८ । २१२१ । “विश्रब्धभृत्यः शृङ्गारनामा चाप्यब्रवीत् प्रभोः । तं दृष्टवांस्तृतीयेऽह्नि शयनेऽवगणं स्थितम् ॥”) अत्यर्थः । इति हेमचन्द्रः ॥ गाढः । इति मेदिनी ॥ (निर्व्विशङ्कः । यथा, रामायणे । २ । १९ । ५ । “नियुज्यमानां विश्रब्धः किं न कुर्य्यामहं प्रियम् ॥”) विश्रब्धनवोढा, स्त्री, (विश्रब्धा विश्वस्ता नवोढा ।) मुग्धानवोढाभेदः । यथा । स्वीया त्रिविधा मुग्धा मध्या प्रगल्भा च । यथा अङ्कुरित- यौवना मुग्धा । सा च ज्ञातयौवना अज्ञात- यौवना च । सैव क्रमशो लज्जाभयपराधीन- रतिर्नवोढा । सैव क्रमशो जातप्रश्रया विश्रब्ध-

पृष्ठ ४/४३७

नवोढा । अस्याश्चेष्टा क्रिया मनोहरा कोपे मार्दवं नवविभूषणे समीहा च । विश्रब्धनवोढा यथा, -- “दरमुकुलितनेत्रपाणिनीवी- नियमितबाहुकृतोरुयुग्मबन्धम् । करकलितकुचस्थलं नवोढा स्वपिति समीपमुपेत्य कस्य यूनः ॥” इति रसमञ्जरी ॥ विश्रमः, पुं, (वि + श्रम + घञ् । वृद्ध्यभावः ।) विश्रामः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ (यथा, कातन्त्रकृत्सु । १ । ३ । “अविश्रमं यावदिदं शरीरं- पतत्यवश्यं परिणामदुर्व्वहम् ॥”) विश्रम्भः, पुं, (वि + श्रन्भ + घञ् ।) विश्वासः । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । २३ । २ । “नित्यं पर्य्यचरत् प्रीत्या भवानीव भवं प्रभुम् । विश्रम्भेणात्मशौचेन गौरवेण दमेन च ॥”) केलिकलहः । प्रणयः । इति मेदिनी । भे, २० ॥ वधः । इति विश्वः ॥ विश्राणनं, क्ली, (वि + श्रण + णिच् + ल्युट् ।) दानम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । २ । ५४ । “कथं नु शक्योऽनुनयो महर्षे- र्विश्राणनाच्चान्यपयस्विनीनाम् ॥”) विश्रान्तः, त्रि, श्रान्तियुक्तः । विपूर्ब्बकश्रमधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ विश्रान्तिः, स्त्री, विश्रामः । विपूर्व्वश्रमधातोः क्तिप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् । (यथा, रामायणे । २ । २ । ८ । “जीर्णस्यास्य शरीरस्य विश्रान्तिमभिरोचये ॥”) तीर्थविशेषः । यथा, -- राक्षस उवाच । “पुरी उज्जयनी नाम तस्यां वासो हि मे सदा । कस्मिंश्चिदथ कालेन गतोऽहं विष्णुमन्दिरम् ॥ तस्याग्रे तिष्ठते विप्रो वाचको वेदपारगः । विश्रान्तितीर्थमाहात्म्यं श्रावयेत् स दिने दिने ॥ यस्य श्रवणमात्रेण मम भक्तिर्हृदि स्थिता । सा संज्ञा च श्रुता तत्र विश्रान्तेश्च मयानघ ॥ वासुदेवो महाबाहुर्जगत्स्वामी जनार्द्दनः । विश्रामं कुरुते तत्र तेन विश्रान्तिसंज्ञिका ॥” इति वाराहे विश्रान्तिमाहात्म्यनामाध्यायः ॥ विश्रामः, पुं, (वि + श्रम + घञ् ।) विरामः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ अस्य गुणाः । “विश्रामो बलकृत् स्वेदश्रमजित् स्वास्थ्यदः शुभः ॥” इति राजवल्लभः ॥ विश्रावः, पुं, (विश्रवणमिति । वि + श्रु + “वौ क्षुश्रुवः ।” ३ । ३ । २५ । इति घञ् ।) अति- प्रसिद्धिः । इत्यमरः ॥ (ध्वनिः । यथा, भट्टिः । ७ । ३६ । “विक्षावैस्तोयविश्रावं तर्ज्जयन्तो महोदधेः ॥”) विश्रिः, पुं, मृत्युः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ विश्रुतः, त्रि, (वि + श्रु + क्तः ।) ख्यातः । इत्य- मरः ॥ (यथा, कलाविलासे । २ । ५६ ।

“विद्वान् सुभगो मानी विश्रुतकर्म्मा कुलोन्नतः शूरः । वित्तेन भवति सर्व्वो वित्तहीनस्तु सद्गुणोऽप्यगुणः ॥”) ज्ञातः । संहृष्टः । इति विश्वः ॥ विश्रुतिः, स्त्री, विख्यातिः । विपूर्व्वश्रुधातोः क्ति- प्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ (यथा, भागवते । ३ । २५ । २ । “विश्रुतौ श्रुतदेवस्य भूवि तृप्यन्ति मेऽसवः ॥”) विश्लेषः, पुं, (वि + श्लिष् + घञ् ।) विधुरः । अयोगः । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । १३ । २३ । “सैषा स्थली यत्र विचिन्वता त्वां भ्रष्टं मया नूपुरमेकमूर्व्व्याम् । अदृश्यत त्वच्चरणारविन्द- विश्ले षदुःखादिव बद्धमौनम् ॥”) विश्वं, क्ली, (विशति स्वकारणमिति । विश प्रवे- शने + “अशूप्रषिलटिफणीति ।” उणा० १ । १५१ । इति क्वन् ।) जगत् । इति मेदिनी । वे, २३ ॥ (यथा, भागवते । ३ । १० । १२ । “विश्वं वै ब्रह्म तन्मात्रं संस्थितं विष्णुमायया । ईश्वरेण परिच्छिन्नं कालेनाव्यक्तमूर्त्तिना ॥”) शुण्ठी । (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “विश्वं महौषधं शुण्ठी नागरं विश्वभेषजम् ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “शुण्ठी विश्वा च विश्वञ्च नागरं विश्वभेजम् । ऊषणं कटुभद्रञ्च शृङ्गबेरं महौषधम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) बोलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ विश्वः, पुं, गणदेवताविशेषः । इत्यमरः ॥ “वसुसत्यौ क्रतुदक्षौ कालकामौ धृत्रिः कुरुः । पुरूरवा माद्रवाश्च विश्वेदेवाः प्रकीर्त्तिताः ॥” इति भरतः ॥ * ॥ “इष्टिश्राद्धे क्रतुर्दक्षः सत्यो नान्दीमुखे वसुः । नैमित्तिके कालकामौ काम्ये च धूरिलोचनौ । पुरूरवा माद्रवाश्च पार्व्वणे समुदाहृतौ ॥” इति स्मृतिः ॥ ते तु धर्म्मात् दक्षकन्यायां विश्वायां जाताः । इति मात्म्ये ५ अध्यायः ॥ * ॥ नागरः । इति विश्वः ॥ स्थूलशरीरव्यष्ट्युपहितचैतन्यम् । इति वेदान्तसारः ॥ * ॥ परिमाणविशेषः । यथा, -- “गुञ्जाषण्णवतिस्तोलो दशघ्नं तद्भवेत् पलम् । विश्वा विंशपलं प्रोक्तं दिव्यं कोटिगुणं हि तत् । सैव कोटिगुणा ब्राह्मी विश्वाः शस्यादि- सम्भवाः ॥” इति ज्योतिष्मती ॥ विश्वः, त्रि, (विश + क्वन् ।) सकलम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । २१८ । १६ । “यस्तु विश्वस्य जगतो बुद्धिमाक्रम्य तिष्ठति । तं प्राहुरध्यात्मविदो विश्वजिन्नाम पावकम् ॥” बहु । इति निघण्टुः । ३ । १ ॥) विश्वकद्रुः, पुं, मृगयाकुशलकुक्कुरः । इत्यमरः ॥ ध्वानः । इति मेदिनी । रे, २९६ ॥

विश्वकद्रुः, त्रि, खलः । इति मेदिनी । रे, २९६ ॥ विश्वकर्म्मजा, स्त्री, (विश्वकर्म्मणः जायते इति । जन + डः ।) सूर्य्यभार्य्या । संज्ञा । इति शब्द- रत्नावली ॥ विश्वकर्म्मसुता, क्ली, (विश्वकर्म्मणः सुता ।) सूर्य्य- भार्य्या । संज्ञा । इति शब्दरत्नावली ॥ विश्वकर्म्मा, [न्] पुं, (विश्वेषु कर्म्म यस्य ।) सूर्य्यः । देवशिल्पी । इत्यमरः । तत्पर्य्यायः । त्वष्टा २ विश्वकृत् ३ देववद्धेकिः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । २१२ । १० । “दृष्ट्वा च विश्वकर्म्माणं व्यादिदेश पितामहः ॥”) मुनिभेदः । इति मेदिनी । ने, २४७ ॥ स प्रभासस्य वसोः पुत्त्रः । यथा, -- “विश्वकर्म्मा प्रभासस्य पुत्त्रः शिल्पप्रजापतिः ॥ प्रासादभवनोद्यानप्रतिमाभूषणादिषु । तडागारामकूपेषु स्मृतः सोऽमरवर्द्धकिः ॥” इति मात्स्ये ५ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “प्रत्यूषस्य विदुः पुत्त्रमृषिं नाम्ना तु देवलम् । विश्वकर्म्मा प्रभासस्य विख्यातो देववर्द्धकिः ॥” इति गारुडे ६ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “बृहस्पतेस्तु भगिनी वरस्त्री ब्रह्मचारिणी । योगसिद्धा जगत् कृत्स्नमसक्ता विचरत्युत ॥ प्रभासस्य तु भार्य्या सा वसूनामष्टमस्य तु । विश्वकर्म्मा महाभागस्तस्यां जज्ञे महामतिः ॥ कर्त्ता शिल्पसहस्राणां त्रिदशानाञ्च वर्द्धकिः । भूषणानाञ्च सर्व्वेषां कर्त्ता शिल्पवतां वरः ॥ यः सर्व्वेषां विमानानि देवतानां चकार ह । मनुष्याश्चोपजीवन्ति यस्य शिल्पं महात्मनः ॥” इति विष्णुपुराणे १ अंशे १५ अध्यायः ॥ अन्यच्च । “द्वौ प्रोक्तौ विश्वकर्म्माणो मयस्त्वष्टा च योग- वित् ॥ द्वौ धाता च विधाता च पौराणौ जगतः- पती ॥” इति वह्निपुराणे गणभेदो नामाध्यायः ॥ (चेतनाधातुः । तद्विवृतिर्यथा । “तत्र पूर्व्वं चेतनाधातुः सत्त्वकरणो गुणग्रहणाय प्रवर्त्तते । स हि हेतुः कारणं निमित्तमक्षरं कर्त्ता मन्ता वेदिता बोद्धा द्रष्टा धाता ब्रह्मा विश्वकर्म्मा विश्वरूपः पुरुषः प्रभवोऽव्ययो नित्यो गुणी ग्रहणं प्राधान्यमव्यक्तं जीवोज्ञः प्रतुलश्चेतनावान् विभु- र्भूतात्मा चेन्द्रियात्मा चान्तरात्माचेति ।” इति चरके शारीरस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) विश्वका, स्त्री, गङ्गाचिल्ली । यथा, -- “गङ्गाचिल्ली तु देवट्टी विश्वका जलकुक्कुटी ।” इति हारावली ॥ विश्वकृत्, पुं, (विश्वं करोतीति । कृ + क्विप् ।) विश्वकर्म्मा । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महा- भारते । १ । २१२ । १३ । “त्रिषु लोकेषु यत्किञ्चित् भूतं स्थावरजङ्गमम् ।

पृष्ठ ४/४३८

समानयद्दर्शनीयं तत्तदत्र स विश्वकृत् ॥” ब्रह्मा । यथा, भागवते । ९ । १४ । ८ । “निवेदितोऽथाङ्गिरसा सोमं निर्भर्त्स्य विश्व- कृत् । तारां स्वभर्त्रे प्रायच्छदन्तर्वत्नीमवैत्पतिः ॥”) विश्वकेतुः, पुं, (विश्वमेव केतुर्यस्य । विश्वव्यापी वा केतुर्य्यस्य ।) अनिरुद्धः । इत्यमरः ॥ विश्वक्, व्य, सर्व्वतः । इत्यमरटीका ॥ विश्वक्शेनः, पुं, विष्णुः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ त्रयोदशमनुः । यथा, -- “मनुर्भूतेः सुतस्तद्बत् भौत्यो नाम भविष्यति । ततस्तु मेरुसावर्णब्रह्मसूनुर्मनुः स्मृतः ॥ ऋतुश्च ऋतुधामा च विश्वक्शेनो मनुस्तया ॥ अतीतानागताश्चैते मनवः परिकीर्त्तिताः ॥” इति मात्स्ये ९ अध्यायः ॥ * ॥ विष्णोर्निर्म्माल्यधारिदेवता । यथा, -- “निर्म्माल्यधारी विष्णोस्तु विश्वक्शेनश्चतुर्भुजः । शङ्खचक्रगदापाणिर्दीर्घश्मश्रुर्जटाधरः ॥ रक्तपिङ्गलवर्णस्तु सितपद्मोपरिस्थितः । प-तृतीयस्वरान्तेन संयुतो बिन्दुनेन्दुना ॥ कीर्त्तितस्तस्य मन्त्रोऽयं तेन तं परिपूजयेत् । विसर्ज्जनं तथा विष्णोरैशान्यां परिकल्पयेत् ॥” इति कालिकापुराणे ८२ अध्यायः ॥ (क्वचित् विश्वक्सेन इति पाठोऽपि दृश्यते ॥) विश्वक्शेना, स्त्री, प्रियङ्गुवृक्षः । इति केचित् ॥ (केचित् द्वितीयशकारस्थाने सकारं पठन्ति ॥ यथा, -- “विश्वक्सेना प्रियाकान्ता प्रियङ्गुः फलिनी फली ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “पियङ्गुः फलिनी कान्त्रा लताच महिलाह्वया । गुन्द्रागुन्द्रफला श्यामा विश्वक्सेनाङ्गनाप्रिया” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) विश्वगः, पुं, (विश्वं गच्छतीति । गम + डः ।) ब्रह्मा । इति हेमचन्द्रः ॥ विश्वगन्धं, क्ली, (विश्वे सर्व्वस्थाने गन्धो यस्य ।) बोलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ विश्वगन्धः, पुं, (विश्वे सर्व्वदेहे गन्धो यस्य ।) पलाण्डुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विश्वगन्धा, स्त्री, (विश्वेषु समस्तपदार्थेषु मध्ये गन्धा गन्धविशिष्टा । क्षितावेव गन्ध इति न्यायादस्या- स्तथात्वम् ।) पृथिवी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विश्वगोप्ता, [ऋ] पुं, (विश्वस्य गोप्ता ।) विष्णुः । इन्द्रः । इति केचित् ॥ (विश्वपालके, त्रि । यथा, हरिवंशे । २५१ अध्याये । “त्वमेव विश्वगोप्तासि विश्वम्भर पवित्रमसि ॥”) विश्वग्रन्थिः, स्त्री, हंसपदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ विश्वग्वायुः, पुं, (विश्वग्गतो वायुः ।) सर्व्वतोगामि- पवनः । अस्य गुणाः । “विश्वग्वायुरनायुष्यं प्राणिनां नैकदोषकृत् । सर्व्वर्त्तुलिङ्गको हन्ता कृत्योत्पातपुरःसरः ॥” इति राजवल्लभः ॥

विश्वङ्, [च्] त्रि, सर्व्वत्रगामी । विश्वं अञ्चति इत्यर्थे क्विप्प्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ विश्वङ्करः, पुं, (विश्वं सर्व्वं करोति प्रकाशयतीति । कृ + बाहुलकात् टः द्वितीयाया अलुक् च ।) चक्षुः । इति केचित् ॥ विश्वचक्रं, क्ली, (विश्वतः सर्व्वत्र चक्रं यस्य ।) महादानविशेषः । यथा, -- मत्स्य उवाच । “अथातः संप्रवक्ष्यामि महादानमनुत्तमम् । विश्वचक्रमिति ख्यातं सर्व्वपातकनाशनम् ॥ तपनीयस्य शुद्धस्य विश्वचक्रन्तु कारयेत् । श्रेष्ठं पलसहस्रेण तदर्द्धेन तु मध्यमम् ॥ तस्यार्द्धेन कनिष्ठं स्याद्विश्वचक्रमुदाहृतम् । अन्यद्विं शत्पलादूर्द्ध्वमशक्तोऽपि निवेदयेत् ॥ षोडशारं ततश्चक्रं भूमिनेम्यष्टकावृतम् ॥ नाभिपद्मे स्थितं विष्णुं योगारूढं चतुर्भुजम् ॥ शङ्खचक्रस्य पार्श्वे तु देव्यष्टकसमावृतम् । द्वितीयावरणे तद्वत् पूर्ब्बतो जलशायिनम् ॥ अत्रिर्भृगुर्बशिष्ठश्च ब्रह्मा काश्यप एव च । मत्स्यः कूर्म्मो वराहश्च नरसिंहोऽथ वामनः । रामो रामश्च रामश्च बुद्धः कल्की च ते दश ॥ तृतीयावरणे गौरी मातृभिर्बहुभिर्युता । चतुर्थे द्वादशादित्या वेदाश्चत्वार एव च ॥ पञ्चमे पञ्चभूतानि रुद्राश्चैकादशैव तु । लोकपालाष्टकं षष्ठे दिङ्मातङ्गास्तथैव च ॥ सप्तमेऽस्त्राणि सर्व्वाणि मङ्गल्यानि च कारयेत् । अन्तरान्तरतो देवान् विन्यसेदष्टमे पुनः ॥ तुलापुरुषवत् शेषं समन्तात् परिकल्पयेत् । ऋत्विङ्मण्डपसंभारभूषणाच्छादनादिकम् ॥ विश्वचक्रं ततः कुर्य्यात् कृष्णाजिनतिलोपरि । तथाष्टादश धान्यानि रसाश्च लवणादयः ॥ पूर्णकुम्भाष्टकञ्चैव वस्त्राणि विविधानि च । माल्येक्षुफलरत्नानि वितानं चापि कल्पयेत् ॥ ततो मङ्गलशब्देन स्नातः शुक्लाम्बरो गृही । होमाधिवासनान्ते तु गृहीतकुसुमाञ्जलिः ॥ इममुच्चारयेन्मन्त्रं त्रिः कृत्वा तु प्रदक्षिणम् । नमो विश्वमयायेति विश्वचक्रात्मने नमः ॥ परमानन्दरूपि त्वं पाहि नः पापकर्द्दमात् । तेजोमयमिदं यस्मात् सदा पश्यन्ति योगिनः ॥ हृदि तत् त्रिगुणातीतं विश्वचक्रं नमाम्यहम् । वासुदेवे स्थितञ्चक्रं चक्रमध्ये च माधवम् ॥ अन्योन्याधाररूपेण प्रणमामि स्थिताविह । विश्वचक्रमिदं यस्मात् सर्व्वपापहरं परम् । आयुधञ्चाधिवासञ्च भवादुद्धर मामितः ॥ इत्यामन्त्र्य च यो दद्यात् विश्वचक्रममत्सरः । विमुक्तः सर्व्वपापेभ्यो विष्णुलोके महीयते ॥ वैकुण्ठलोकमासाद्य चतुर्ब्बाहुः सनातनः । सेव्यतेऽप्सरसां संघैस्तिष्ठेत् कल्पशतत्रयम् ॥ प्रणमेद्वाथ यः कुर्य्यात् विश्वचक्रन्दिने दिने । तस्यायुर्व्वर्द्धते नित्यं लक्ष्मीश्च विपुला भवेत् ॥ इति सकलजगत्सुराधिवासं वितरति यस्तपनीयषोडशारम् ।

हरिभवनमुपागतः स सिद्धै- श्चिरमधिगम्य नमस्यते शिरोभिः ॥ असुदर्शनतां प्रयाति शत्रो- र्मदनसुदर्शनताञ्च कामिनीनाम् । ससुदर्शनकेशवानुरूपं कनकसुदर्शनदानदग्धपापः ॥ कृतगुरुदुरितारिषोडशारं प्रवितरणप्रवराकृतिं मुरारेः । अभिभवति भवोद्भवानि भित्त्वा भवमभितो भवने भवानि भूयः ॥” इति मात्स्ये महादानानुकीर्त्तने विश्वचक्रप्रादा- निको नाम २५९ अध्यायः ॥ विश्वचक्रात्मा, [न्] पुं, (विश्वचक्रं ब्रह्माण्डमेव आत्मा स्वरूपं यस्य ।) विष्णुः । यथा, -- “नमो विश्वमयायेति विश्वचक्रात्मने नमः । परमानन्दरूपी त्वं पाहि नः पापकर्द्दमात् ॥” इति मात्स्ये २५९ अध्यायः ॥ विश्वजित्, पुं, (विश्वं जयतीति । जि + क्विप् । तुक् च ।) यज्ञभेदः । इति जटाधरः ॥ (यथा, रघुः । ५ । १ । “तमध्वरे विश्वजिति क्षितीशं निःशेषविश्राणितकोषजातम् । उपात्तविद्यो गुरुदक्षिणार्थी कौत्सः प्रपेदे वरतन्तुशिष्यः ॥”) न्यायविशेषः । यथा । यत्तु फलाश्रुतेर्नित्यत्व- मभिहितं तत् फलाश्रुतौ विश्वजिन्न्यायात् स्वर्गः कल्प्यते । इत्यनेन विरुद्धमिति । स च न्यायो यथा । विश्वजिता यजेत इत्यादि श्रूयते । इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ वरुणपाशः । इति केचित् ॥ (अग्निविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । २१८ । १६ । “यस्तु विश्वस्य जगतो बुद्धिमाक्रम्य तिष्ठति । तं प्राहुरध्यात्मविदो विश्वजिन्नामपावकम् ॥” दानवविशेषः । यथा, तत्रैव । १२ । २२७ । ५१ । “विश्वजित् प्रतिरूपश्च वृषान्तो विष्करो मधुः ॥” दृढरथस्य पुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३१ । ५१ । “आसीद्दृढरथस्यापि विश्वजिज्जनमेजय ॥” सत्यजित्तनयः । यथा, तत्रैव । २० । १९ । “सत्यजित्तनयस्तस्य विश्वजित्तस्य चात्मजः ॥” विश्वजयिनि, त्रि । यथा, भागवते । ७ । ४ । ७ । “सर्व्वसत्त्वपतीन् जित्वा वशमानीय विश्वजित् । जहार लोकपालानां स्थानानि सह तेजसा ॥”) विश्वतः, [स्] व्य, (विश्व + तसिल् ।) सर्व्वतः । इत्यमरटीका ॥ (यथा, भागवते । १० । ३१ । ३ । “वृषमयात्मजाद्विश्वतो भयात् ऋषभ ते वयं रक्षिता मुहुः ॥”) विश्वदेवः, पुं, (विश्वे दीव्यतीति । दिव + अच् ।) गणदेवताविशेषः । इत्यमरटीका ॥ “विश्वदेवौ क्रतुदक्षौ सर्व्वास्विष्टिषु विश्रुतौ । नित्यं नान्दीमुखश्राद्धे वसुसत्यौ च पैतृके ॥ नवान्नालम्भने देवौ कामकालौ सदैव हि । अपि कन्यागते सूर्य्ये श्राद्धे च ध्वनिरोचकौ ।

पृष्ठ ४/४३९

पुरूरवाश्चाद्रवाश्च विश्वदेवौ च पर्व्वणि ॥” इति वह्निपुराणे गणभेदनामाध्यायः ॥ (विश्वस्य देवतास्वरूपे, त्रि । यथा, हरिवंशे । १८९ । १६ । “श्रुतं मे विश्वदेवानां यद्रहस्यं महर्षिणाम् । तदिदं सर्व्वदेवानां तत्त्वतस्तत्त्ववादिनाम् ॥”) विश्वदेवा, स्त्री, ह्रस्वगवेधुका । गोरक्चाकुलिया इति भाषा । इति जटाधरः ॥ नागबला । अरुणपुष्पदण्डोत्पलः । इति रत्नमाला ॥ विश्वद्र्यङ्, [च्] त्रि, सर्व्वत्रगमनकर्त्ता । विष्वक् समन्तात् अञ्चति गच्छति विष्वद्र्यङ् सर्व्वतो- गामी मूर्द्धन्यमध्यः तालव्यमध्योऽपीत्येके । इत्य- मरभरतौ ॥ विश्वधारिणी, स्त्री, (विश्वं सर्व्वं धरतीति । धृ + णिनिः । ङीप् ।) पृथिवी । इति केचित् ॥ विश्वनाथः, पुं, (विश्वस्य नाथः ।) शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, वैराग्यशतके । १०१ । “न गृहीतं श्रुतिहृदयं न चन गृहीतं परिप्लवं हृदयम् । इच्छामि च धाम परं गच्छामि तु विश्वनाथपुरीम् ॥” साहित्यदर्पणप्रणेता पण्डितविशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे । “श्रीचन्द्रशेखरमहाकविचन्द्रसूनु- श्रीविश्वनाथकविराजकृतं प्रबन्धम् । साहित्यदर्पणममुं सुधियो विलोक्य साहित्यतत्त्वमखिलं सुखमेव वित्त ॥” विद्यानिवासभट्टाचार्य्यपुत्त्रः पञ्चाननोपाधिकः भाषापरिच्छेदसिद्धान्तमुक्तावलीप्रणेतापरपण्डि- तविशेषः ॥) विश्वपर्णी, स्त्री, भूम्यामलकी । इति राज- निर्घण्टः ॥ विश्वपाः, पुं, (विश्वं पातीति । पा + विच् ।) विश्वपालनकर्त्ता । स तु परमेश्वरः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, हरिवंशे । २५१ अध्याये । “विश्वस्य पते घृताव्यसि अनन्तकर्म्मन् द्रुघण- वंशप्राग्वंश विश्वपास्त्वम् ॥”) विश्वप्सा, [न्] पुं, (विश्वं प्सातीति । प्सा + भक्षणे + “श्वनुक्षन्पूषनप्लीहन्निति ।” ऊणा० १ । १५८ । इति कनिन्प्रत्ययेन साधुः ।) अग्निः । चन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ देवः । विश्वकर्म्मा । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ सूर्य्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ विश्वबोधः, पुं, (विश्वस्य बोधो यस्य ।) बुद्धः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विश्वभूः, पुं, बुद्धभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ विश्वभेषजं, क्ली, (विश्वेषां भेषजम् ।) शुण्ठी । इत्यमरः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४४ । “विश्वभेषजमृद्वीकाचित्रकैर्मूत्रभावितैः ॥” तथास्य गुणाः । “सस्नेहं दीपनं वृष्यमुष्णं वातकफापहम् ।

विपाके मधुरं हृद्यं रोचनं विश्वभेषजम् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने २७ अध्यायः ॥) विश्वभोजाः, [स्] पुं, सर्व्वभुक् । विश्वशब्दपूर्ब्बक- भुजधातोः औणादिकासिप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ (विश्वरक्षके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ४१ । ४ । “पूषाभागःप्रभॄथे विश्वभोजाः ॥” “विश्वभोजा विश्वरक्षकाः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विश्वमदा, स्त्री, अग्निजिह्वा । यथा, -- “काली कराली च मनोजवा च सुलोहिता चैव च धूम्रवर्णा । स्फुलिङ्गिनी विश्वमदार्च्चिसोऽग्नेः सप्तैव जिह्वाः कथिता मुनीन्द्रैः ॥” इति शब्दमाला ॥ विश्वम्भरः, पुं, (विश्वं बिभर्तीति । भॄ + “संज्ञायां भॄहॄवृजीति ।” ३ । २ । ४६ । इति खच् । “अरु- र्द्विषदिति ।” ६ । ३ । ६७ । इति मुम् ।) विष्णुः । (यथाह कश्चित् । “विश्वम्भर ! भरास्माकं विश्वस्माद्बा वहिःकुरु । अथ पक्षद्वयाभावे त्यज विश्वम्भरत्वकम् ॥”) इन्द्रः । इति मेदिनी । रे, २९५ ॥ विश्वम्भरा, स्त्री, (विश्वं बिभर्तीति । भॄ + खच् । मुम् । टाप् ।) पृथिवी । इत्यमरः ॥ अस्या व्युत्पत्तिर्यथा, -- “विश्वम्भरा तद्धरणाच्चानन्तानन्तरूपतः । पृथिवी पृथुकन्यात्वाद्विस्तृतत्वान्महामुने ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ७ अध्यायः ॥ (यथा, उत्तरचरिते । १ अङ्के । “विश्वम्भरा भगवती भवतीमसूत राजा प्रजापतिसमो जनकः पिता ते ॥”) विश्वयुः, पुं, वायुः । इति केचित् ॥ विश्वरूपः, पुं, (विश्वमेव रूपं यस्य ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ (महादेवः । यथा, महा- भारते । ७ । २०० । १२४ । “विश्वे देवाश्च यत्तस्मिन् विश्वरूपस्ततः स्मृतः ॥” त्वष्टृपुत्त्रः । यथा, विष्णुपुराणे । १ । १५ । १२२ । “त्वष्टुश्चाप्यात्मजः पुत्त्री विश्वरूपो महा- यशाः ॥” सर्व्वरूपे, त्रि । यथा, भागवते । ६ । ४ । २८ । “स सर्व्वनाना स च विश्वरूपः प्रसीदतामनिरुक्तात्मशक्तिः ॥”) विश्वरूपकं, क्ली, कृष्णागुरु । इति राजनिर्घण्टः ॥ विश्वरेताः, [स्] पुं, (विश्वे रेतः शक्तिर्यस्य ।) ब्रह्मा । इति हेमचन्द्रः ॥ विश्वरोचनः, पुं, (विश्वान् रोचयतीति । रुच् + ल्युः ।) नाडीचशाकः । यथा, -- “केचुकं पेचुली पेचुर्नाडीचो विश्वरोचनः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विश्ववेदाः, [स्] त्रि, सर्व्वज्ञः । विश्वं वेत्ति इत्यर्थे विश्वशब्दपूर्ब्बविदधातोरस्प्रत्ययेन निष्पन्न मिदम् । यथा, --

“स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः । स्वस्ति नस्तार्क्ष्योऽरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥” इति यजुर्व्वेदिस्वस्तिवाचनमन्त्रः ॥ (यथाच भागवते । ८ । ३ । २६ । “सोऽहं विश्वसृजं विश्वमविश्वं विश्ववेदसम् । विश्वात्मानमजं ब्रह्म प्रणतोऽस्मि परं पदम् ॥”) विश्वसहा, स्त्री, अग्निजिह्वाविशेषः । यथा, -- “हेतिः शिखा च सप्ताग्नेर्जिह्वास्ता एव कीर्त्तिताः । काली कराली सुहिता धूम्रवर्णा मनोजवा । स्फुलिङ्गिनी विश्वसहा संज्ञास्तासामुदाहृताः ॥” इति जटाधरः ॥ विश्वसारं, क्ली, (विश्वेषां सारम् ।) तन्त्रविशेषः । इति प्रसिद्धम् ॥ विश्वसारकं, क्ली, (विश्वसार + संज्ञायां कन् ।) विदरवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ फणिमनसा । इति भाषा ॥ विश्वसितः, त्रि, (वि + श्वस + क्तः ।) विश्वस्तः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, नैषधे । १ । १३१ । “ब केवलं प्राणिवधो वधो मम त्वदीक्षणाद्विश्वसितान्तरात्मनः ॥”) विश्वसृक्, [ज्] पुं, (विश्वं सृजतीति । सृज् + क्विप् ।) ब्रह्मा । इत्यमरः ॥ (विश्वस्रष्टरि, त्रि । यथा, रघुः । १० । १६ । “नमो विश्वसृजे पूर्ब्बं विश्वं तदनु विभ्रते । अथ विश्वस्य संहर्त्ते तुभ्यं त्रेधा स्थितात्मने ॥”) विश्वस्तः, त्रि, (वि + श्वस + क्तः ।) जातविश्वासः । इति मेदिनी । ते, १५५ ॥ यथा, -- “न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत् । विश्वासाद्भयमुत्पन्नं मूलादपि निकृन्तति ॥” इति गारुडे ११४ अध्यायः ॥ विश्वस्ता, स्त्री, विधवा । इत्यमरः ॥ (यथा, साहित्य- दर्पणे । १० परिच्छेदे । “स्तनयुगमुक्ताभरणाः कण्टककलिताङ्गयष्टयो देव । त्वयि कुपितेऽपि विश्वस्ताः पागेव रिपुस्त्रियो जाताः ॥”) विश्वस्था, स्त्री, (विश्वतः सर्व्वतः तिष्ठतीति । विश्व + स्था + कः ।) शतावरी । इति राज- निर्घण्टः ॥ विश्वा, स्त्री, (विश + क्वन् । स्त्रियां टाप् ।) अति- विषा । इत्यमरः ॥ शतावरी । इति राज निर्घण्टः ॥ पिप्पली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (दक्षकन्याविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ६५ । १२ । “क्रोधा प्राधा च विश्वा च वनिता कपिला- मुनिः ॥”) विश्वाची, स्त्री, अप्सरोविशेषः । यथा, -- “उर्व्वशी मेनका रम्भा मिश्रकेशी ह्यलम्बुषा । विश्वाची च घृताची च पञ्चचूडा तिलोत्तमा ॥

पृष्ठ ४/४४०

भानुमत्यबला वर्च्चा द्वादशाप्सरसः शुभाः ॥” इति वह्निपुराणे गणभेदनामाध्यायः ॥ (बाहुरोगविशेषः । तल्लक्षणादिकं यथा, -- “अथ विश्वाचीलक्षणमाह । ‘तलं प्रत्यङ्गुलीनां या कण्डरा बाहुपृष्ठतः । बाह्वोः कर्म्मक्षयकरी विश्वाची नाम सा स्मृता ॥” कण्डरा महास्नायुः तलं हस्तस्योपरिभागः । तलशब्दोऽत्र उपरिवाचकः यथा भूमितल- मिति । तेनायमर्थः । बाहुपृष्ठतः बाह्वोः पृष्ठं बाहुपृष्ठमारभ्य तलं प्रतिहस्ततलं यावल्लक्षी- कृत्य कण्डरास्ताः सन्दूष्य बाह्वोः प्रसारणा- कुञ्चनादिकर्म्मक्षयकरा भवति सा इह वात- व्याधिषु विश्वाचीत्युच्यते बाह्वोरिति द्वित्वं सम्भवपरम् । एकस्मिन्नपि बाहौ विश्वाची भवति ।” इति भावप्रकाशः ॥) विश्वात्मा, [न्] पुं, (विश्वमेव आत्मा यस्य विश्वस्य आत्मा इति वा ।) विष्णुः । यथा, -- “जन्म कर्म्म च विश्वात्मन्नजस्याकर्त्तुरात्मनः । तिर्य्यङ्नॄषिषु यादःसु तदत्यन्तविडम्बनम् ॥” इति श्रीभागवते १ स्कन्धे ८ अध्यायः ॥ (महादेवः । यथा, कुमारे । ६ । १ । “अथ विश्वात्मने गौरी सन्दिदेश मिथः सखीम् । दाता मे भूभृतां नाथः प्रमाणीक्रियतामिति ॥”) विश्वाधायाः [स्] पुं, देवता । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ विश्वामित्रः, पुं, (विश्वमेव मित्रमस्य । “मित्त्रे चर्षौ ।” ६ । ३ । १३० । इति विश्वस्य दीर्घः ।) ब्रह्मर्षिविशेषः । तत्पर्य्यायः । गाधिजः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रिशङ्कुयाजी ३ गाधेयः ४ कौशिकः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ गाधिभूः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ तस्योत्पत्तिर्यथा, -- “कृतदारं सुतं श्रुत्वा द्रष्टुं पुत्त्रं स्वकं भृगुः । अथाजगाम मतिमान् स्नुषां दृष्ट्वा ननन्द च ॥ दम्पती तं समासीनं भृगुं देवगणार्च्चितम् । पूजयित्वा समासीनं तस्थतुस्तौ कृताञ्जली ॥ ततो भृगुः स्नुषां स्वीयां सुप्रीत इदमब्रवीत् । वरं वृणीष्व दास्यामि वाञ्छितं वरवर्णिनि । अदेयं दुष्करं वापि यत्र ते वर्त्तते स्पृहा ॥ ततः सत्यवती पुत्त्रं तपस्याम्नायपारगम् । मातुश्च वीरमतुलं पुत्त्रं वरमयाचत ॥ स चैवमस्त्वित्युक्त्वैव भूत्वा ध्यानपरस्तदा । विश्वमावर्त्त्य मनसा यत्नात् श्वासं ससर्ज्ज सः ॥ तस्य निश्वासवातात्तु निःसृतं वै चरुद्वयम् । तस्यै तत् द्वितयं दत्त्वा भृगुस्तामिदमब्रवीत् ॥ चरुद्वयं गृहाण त्वं स्नुषे सत्यवति स्वयम् । स्नात्वा ऋतौ ऋतौ माता तदा त्वञ्च करिष्यथः । आलिङ्ग्याश्वत्थवृक्षं ते माता पुंसवनाय वै । चरुमारक्तकं चेमं सा भोक्ष्यति सुतस्ततः ॥ त्वचौडुम्बरवृक्षन्तु समालिङ्ग्य सितं चरुम् । भोक्ष्यस्येतेन पुत्त्रस्ते भविष्यति सनातनः ॥ एवमुक्त्वा भृगुर्यातो यथेच्छं सापि संमुदम् । अवाप मात्रा सहिता भर्त्रा पित्रा च भाविनी ।

अथ स्नानदिनेऽश्वत्थमालिङ्ग्यारक्तकं चरुम् । अद्यात् सत्यवती तस्या माता फल्गुं सितं चरुम् ॥ परिवर्त्तन्तु तं ध्यात्वा दिव्यध्यानो भृगुर्म्मुनिः । अथागत्य स्नुषां तान्तु वचनञ्चेदमब्रवीत् ॥ विपर्य्ययस्त्वया भद्रे वृक्षालिङ्गनकर्म्मणि । तथा चरुप्राशने च तत्रेदन्ते भविष्यति ॥ ब्राह्मणः क्षत्त्रियाचारस्तव पुत्त्रो भविष्यति । क्षत्त्रियो प्राह्मणाचारो मातुस्ते भविता सुतः ॥ इत्युक्ता भृगुणा साध्वी तदा सत्यवती भृगुम् । पुनः प्रसादयामास पौत्त्रो मेऽस्त्विति तादृशः । एवमस्त्विति प्रोक्त्वा स तत्रैवान्तर्द्दधे भृगुः ॥ अथ काले सुतं दीप्तं यमदग्निञ्च गाधिजा । सुषुवे जननी तस्या विश्वामित्रं तपोनिधिम् ॥ यमदग्निस्ततो वेदान् चतुरः प्राप माचिरम् । प्रादुरासद्धनुर्व्वेदः स्वयं तस्मिन् महात्मनि ॥ विश्वामित्रोऽपि सकलान् वेदानपि तथाचिरात् । धनुर्व्वेदं तथा कृत्स्नं विप्रश्चाभूत्तपोधनः ॥ जाज्वल्यमानस्तेजस्वी यमदग्निर्म्महातपाः । वेदैस्तपोभिः स मुनीनत्यक्रामच्च सूर्य्यवत् ॥” इति कालिकापुराणे ८४ अध्यायः ॥ (आयुर्व्वेदपारदर्शी सुश्रुतोऽस्य पुत्त्रः । यथा, -- “अथ ज्ञानदृशा विश्वामित्रप्रभृतयोऽविदन् । अयं धन्वन्तरिः काश्यां काशिराजोऽयमुच्यते ॥ विश्वामित्रो मुनिस्तेषु पुत्त्रं सुश्रुतमुक्तवान् । वत्स ! वारानसीं गच्छ त्वं विश्वेश्वरवल्लभाम् ॥ तत्र नाम्ना दिवोदासः काशिराजोऽस्ति बाहुजः । स हि धन्वन्तरिः साक्षादायुर्व्वेदविदांवरः ॥ आयुर्व्वेदं ततोऽधीत्य लोकोपकृतिहेतवे । सर्व्वप्राणिदयातीर्थमुपकारो महामखः ॥ पितुर्व्वचनमाकर्ण्य सुश्रुतः काशिकां गतः । तेन सार्द्धं समध्येषु मुनिसूनुशतं ययौ ॥” इति भावप्रकारशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ “विश्वामित्रसुतः श्रीमान् सुश्रुतः परिपृच्छति ॥” इत्युत्तरतन्त्रे षट्षष्टितमेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥ विश्वस्मिन्नास्तिमित्रं यस्मात् । परममित्रम् । यथा, “जनकेनाभिरामाय ददौ राज्यमकण्टकम् । मिश्वामित्रं पुरस्कृत्य वनवासं ततो ययौ ॥” इत्युद्भटः ॥) विश्वामित्रप्रियः, पुं, (विश्वामित्रस्य प्रियः ।) नारि- केलः । इति शब्दरत्नावली ॥ (कार्त्तिकः । यथा, महाभारते । ३ । २३१ । ८ । “विश्वामित्रप्रियश्चैव देवसेनाप्रियस्तथा ॥”) विश्वाराट्, [ज्] पुं, विश्वेषु राजते यः । विश्वेषां राट् राजा इति वा । इति मुग्धबोधव्याकर- णम् ॥ (“विश्वस्य वसुराटोः ।” ६ । ३ । १२८ । इति दीर्घः ॥) विश्वावसुः, पुं, (विश्वं वसु यस्य । “विश्वस्य वसु- राटोः ।” ६ । ३ । १२८ । इति पूर्ब्बपदान्तस्य दीर्घः ।) गन्धर्व्वभेदः । इति मेदिनी ॥ यथा, -- “अभ्राजोऽङ्घारिवग्भारी सूर्य्यवर्च्चास्तथा कृधुः ।

हस्तः सुहस्तः स्वाञ्चैव मूर्द्ध्वन्वांश्च महामनाः । विश्वावसुः कृशानुश्च गन्धर्व्वैकादशो गणः ॥” इति वह्निपुराणे गणभेदनामाध्यायः ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । ६ । ६२ । ४५ । “विश्वावसुर्विश्वमूर्त्तिर्विश्वेशो विश्वक्सेनो विश्वकर्म्मा वशो च ॥” * ॥ वत्सरविशेषः । यथा, बृहत्संहितायाम् । ८ । ४१ । “क्रोधी तृतीयः परतः क्रमेण विश्वावसुश्चेति पराभवश्च ॥” तत्फलं यथा, चिन्तामणिधृतवचनम् । “सर्व्वत्र जायते क्षेमं सर्व्वशस्यमहार्घता । विश्वावसौ वरारोहे कार्पासस्य महार्घता ॥”) निशि स्त्री । इति मेदिनी ॥ विश्वासः, पुं, (वि + श्वस + घञ् ।) प्रत्ययः । तत्- पर्य्यायः । विश्रम्भः २ । इत्यमरः ॥ आश्वासः ३ आश्रमः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ “लोभप्रमादविश्वासैः पुरुषो नश्यति त्रिभिः । तस्माल्लोभो न कर्त्तव्यः प्रमादो न न विश्वसेत् ॥ सा श्रीर्या न मदं कुर्य्यात् स सुखी तृष्णयोज्- झितः । तन्मित्रं यस्य विश्वासः पुरुषः स जितेन्द्रियः ॥” इति गारुडे नीतिसारे ११५ अध्यायः ॥ “यस्य यावांश्च विश्वासस्तस्य सिद्धिश्च तावती । एतावानिति कृष्णस्य प्रभावः परिमीयते ॥” इति तत्रैव २३४ अध्यायः ॥ “न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत् । विश्वासाद्भयमुत्पन्नं मूलादपि निकृन्तति ॥” इति च गारुडे ११४ अध्यायः ॥ * ॥ “नखिनाञ्च नदीनाञ्च शृङ्गिणा शस्त्रपाणिनाम् । विश्वासो नैव कर्त्तव्यः स्त्रीषु राजकुलेषु च ॥ न विश्वसेदविश्वस्तं मित्रञ्चापि न विश्वसेत् । कदाचित् कुपितं मित्रं गुप्तदोषं प्रकाशयेत् ॥” इति चाणक्यम् ॥ विश्वासघातकः, त्रि, विश्वासं हन्ति यः । (विश्वास + हन् + ण्वुल् ।) विश्रम्भनाशकः । यथा, -- “न भाराः पर्व्वता भारा न भाराः सप्त सागराः । निन्दका हि महाभारा भारा विश्वास- घातकाः ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ विश्वेदेवाः, पुं, अग्निः । श्राद्धदेवः । इति संक्षिप्त- सारोणादिवृत्तिः ॥ “क्रतुर्दक्षो वसुः सत्यः कामः कालस्तथा ध्वनिः । रोचकश्चाद्रवाश्चैव तथा चान्ये पुरूरवाः । विश्वेदेवा भवन्त्येते दश सर्व्वत्र पूजिताः ॥” इति वह्निपुराणे गणभेदनामाध्यायः ॥ अन्यद्विश्वशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ विश्वेशः, पुं, (विश्वस्य ईशः ।) शिवः । इति शब्द- रत्नावली ॥ (विष्णुः । यथा, भागवते । १ । ८ । ४१ । “अथ विश्वेश विश्वात्मन् विश्वमूर्त्ते स्वकेषु मे । स्नेहपाशमिमं छिन्धि दृढं पाण्डुषु वृष्णिषु ॥”)

पृष्ठ ४/४४१

विश्वेश्वरः, पुं, (विश्वस्य ईश्वरः ।) काशीस्थ- महादेवः । यथा, -- “सर्व्वतीर्थेषु सस्नौ स सर्व्वयात्रां व्यधात् स च । मनिकर्ण्यान्तु यः स्नातो यो विश्वशं निरैक्षत ॥ सत्यं सत्यं पुनः सत्यं सत्यं सत्यं पुनः पुनः । दृश्यो विश्वेश्वरो नित्यं स्नातव्या मणिकर्णिका ॥” इति काशीखण्डम् ॥ (यथाच तन्त्रे । “मुखेन वाद्यं सलिलेन पाद्यं मूर्त्तिर्मृदा विल्वदलेन पूजा । फलं पुनस्तस्य भवेदनन्तं निःस्वस्य विश्वेश्वर एव देवः ॥”) विश्वौषधं, क्ली, (विश्वेषामौषधम् ।) शुण्ठी । इति राजनिर्घण्टः ॥ विष, इर् लि ञ औ ङ व्याप्तौ । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (ह्वा०-उभ०-आत्म०-इत्येके-सक०- अनिट् ।) इर्, अविषत् अविक्षत् । लि ञ, वेवेष्टि वेविष्टे । औ, वेष्टा । ङ, वेविष्टे । उभय- पदीत्यन्ये । अफलवत् कर्त्तरि आत्मने पदार्थो ङकारः । इति दुर्गादासः ॥ विष, उ सेचने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् । क्त्वावेट् ।) उ, वेषित्वा विष्ट्वा । इति दुर्गादासः ॥ विष, ग औ विप्रयोगे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०-पर०-अक०-अनिट् ।) ग, विष्णाति ज्ञानी पुत्त्रादिभ्यो वियुक्तः स्यात् इत्यर्थः । औ, अविक्षत् । दन्त्यान्तोऽयमिति । विष्णुव्युत्पत्तौ सुभूतिः । इति दुर्गादासः ॥ विषं, क्ली, (विष सेचने + कः ।) जलम् । इत्य- मरः । पद्मकेशरम् । इति तट्टीकायां मुकुटः ॥ वोलम् । वत्सनाभः । सामान्यविषम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषः, पुं, क्ली, (विष + कः ।) विषम् । तत्पर्य्यायः । क्ष्वेडः २ गरलम् ३ । इत्यमरः ॥ आहेयम् ४ अमृतम् ५ गरदम् ६ कालकूटम् ७ कलाकूलम् ८ हारिद्रम् ९ रक्तशृङ्गिकम् १० नीलम् ११ गरम् १२ घोरम् १३ हालाहलम् १४ हला- हलम् १५ शृङ्गी १६ भूगरम् १७ । इति राज- निर्घण्टः ॥ जाङ्गलम् १८ तीक्ष्णम् १९ रसः २० रसायनम् २१ गरः २२ । इति जटाधरः ॥ जङ्गुलम् २३ जाङ्गुलम् २४ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ काकोलः २५ वत्सनाभः २६ प्रदीपनः २७ शौल्किकेयः २८ ब्रह्मपुत्त्रः २९ । इति रत्नमाला ॥ तद्भेदा यथा, -- “पुंसि क्लीवे च काकोलकालकूटहलाहलाः । सौराष्ट्रिकः शौल्किकेयो ब्रह्मपुत्त्रः प्रदीपनः ॥ दारदो वत्सनाभश्च विषभेदा अमी नव ॥” इति पातालवर्गे अमरः ॥ * ॥ अपि च । “विषः क्ष्वेडो रसस्तीक्ष्णं गरलोऽथ हला- हलः । वत्सनाभः कालकूटो ब्रह्मपुत्त्रः प्रदीपनः ॥

सौराष्ट्रिकः शौल्किकेयः काकोलो दारदोऽपि च । अहिच्छत्रो मेषशृङ्गकुष्ठवालूकनन्दनाः ॥ कैराटको हैमवतो मर्कटः करवीरकः । सर्षपो मूलको गौरार्द्रकः सक्तुककर्द्दमौ ॥ अङ्कोल्लसारः कालिङ्गः शृङ्गिको मधुसिक्थकः । इन्द्रो लाङ्गलिको विस्फुलिङ्गपिङ्गलगौत्तमाः । मुस्तको दालवश्चेति स्थावरा विषजातयः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ अथ विषस्य नामलक्षणगुणाः । “विषं तु गरलं क्ष्वेडस्तत्तद्भेदानुदाहरेत् । वत्सनाभः सहारिद्रः सक्तुकश्च प्रदीपनः ॥ सौराष्ट्रिकः शृङ्गकश्च कालकूटस्तथैव च । हालाहलो ब्रह्मपुत्त्रो विषभेदा अमी नव ॥” तत्र वत्नाभस्य स्वरूपनिरूपणम् । “सिन्धुवारसदृकपत्रो वत्सनाभ्याकृतिस्तथा । यत्पार्श्वे न तरोवृद्धिर्व्वत्सनाभः स भाषितः ॥” अथ हारिद्रस्य स्वरूपम् । “हरिद्रातुल्यमूलो यो हारिद्रः स उदाहृतः ॥” अथ सक्तुकस्य स्वरूपम् । “यद्ग्रन्थिः सक्तुकेनैव पूर्णमध्यः स सक्तुकः ॥” अथ प्रदीपनस्य स्वरूपम् । “प्रदीपलोहितो यः स्याद्दीप्तिमान् दलनप्रभः । महादाहकरः पूर्व्वैः कथितः स प्रदीपनः ॥” अथ सौराष्ट्रिकस्य स्वरूपम् । ‘सुराष्ट्रविषये यः स्यात् स सौराष्ट्रिक उच्यते ॥’ अथ शृङ्गकस्य स्वरूपम् । “यस्मिन् गोशृङ्गके बद्धे दुग्धं भवति लोहितम् । स शृङ्गक इति प्रोक्तो द्रव्यतत्त्वविशारदैः ॥” अथ कालकूटस्य स्वरूपम् । “देवासुररणे देवैर्हतस्य पृथुमालिनः । दैत्यस्य रुधिराज्जातस्तरुरश्वत्थसन्निभः ॥ निर्यासः कालकूटोऽस्य मुनिभिः परिकीर्त्तितः । सोऽहिच्छत्रे शृङ्गवेरे कोकणे मलये भवेत् ॥” अथ हालाहलस्य स्वरूपम् । “गोस्तनाभफलो गुच्छस्तालपत्रच्छदस्तथा । तेजसा यस्य दह्यन्ते समीपस्था द्रुमादयः ॥ असौ हालाहलो ज्ञेयः क्रिष्किन्धायां हिमा- लये । दक्षिणाब्धितटे देशे कोकणेऽपि च जायते ॥” अथ ब्रह्मपुत्त्रस्य स्वरूपम् । “वर्णतः कपिलो यः स्यात् तथा भवति साधकः । ब्रह्मपुत्त्रः स विज्ञेयो जायते मलयाचले ॥ ब्राह्मणः पाण्डरस्तेषु क्षत्त्रियो लोहितप्रभः । वैश्यः पीतोऽसितः शूद्रो विष उक्तश्चतुर्विधः ॥ रसायने विषं विप्रं क्षत्त्रियं देहपुष्टये । वैश्यं कुष्ठविनाशाय शूद्रं दध्याद्वधाय हि ॥” अथ विषस्य गुणाः । “विषं प्राणहरं प्रोक्तं व्यवायि च विकासि च । आग्नेयं वातकफहृद्योगवाहिमदावहम् ॥” व्यवायि सकलकायगुणव्यापनपूर्ब्बकपाकागमन-

शीलम् । विकासि ओजःशोषणपूर्ब्बकं सन्धि- बन्धशिथिलीकरणशीलम् । आग्नेयं अधिका- ग्न्यंशम् । योगवाहि संसर्गगुणवाहकम् । “मदावहं तमोगुणाधिक्येन बुद्धिविध्वंसकम् । तदेव युक्तियुक्तन्तु प्राणदायि रसायनम् ॥ योगवाहि परं वातश्लेष्मजित् सन्निपातहृत् । योगवाहि त्रिदोषघ्नं बृंहणं वीर्य्यवर्द्धनम् ॥ ये दुर्गुणा विषेऽशुद्धे ते स्युर्हीना विशोधनात् । तस्माद्विषं प्रयोगेषु शोधयित्वा प्रयोजयेत् ॥” अथोपविषाणां निरूपणम् । “अर्कक्षीरं स्नुहीक्षीरं तथैव कलिहारिका । करवीरोऽथ धुस्तूरः पञ्च चोपविषाः स्मृताः ॥” उपविषा गौणविषाः । एषां गुणास्तत्र तत्र द्रष्टव्याः । अपि च । “अर्कक्षीरं स्नुहीक्षीरं लाङ्गली करवीरकः । गुञ्जाहिफेनो धुस्तूरः सप्तोपविषजातयः ॥” एतेषां शोधनं चिन्त्यम् । गुणास्तत्र द्रष्टव्याः ॥ अथ विषाणां शोधनविधिः । “गोमूत्रे त्रिदिनं स्थाप्यं विषं तेन विशुद्ध्यति । रक्तसर्षपतैलाक्तं तथा धार्य्यञ्च वाससि ॥ येगुणा गरले प्रोक्तास्ते स्युर्हीना विशोधनात् । तस्माद्विषं प्रयोगेषु शोधयित्वा प्रयोजयेत् ॥” इति भावप्रकाशे पूर्व्वखण्डः ॥ अथ विषाधिकारः । तत्र विषस्य द्वैविध्य- माह । “स्थावरं जङ्गमञ्चैव द्विविधं विषमुच्यते । दशाधिष्ठानमाद्यन्तु द्बितीयं षोडशाश्रयम् ॥” स्थावरविषस्य दशाश्रयानाह । “मूलं पत्रं फलं पुष्पं त्वक् क्षीरं सारमेव च । निर्यासो धातवस्कन्दः स्थावरस्याश्रया दश ॥” तद्यथा । मूलविषं करवीरादि १ । पत्रविषं विषपत्रिकादि २ । फलविषं कर्कोटकादि ३ । पुष्पविषं वेत्रादि ४ । त्वकसारनिर्यासविषाणि करम्भादीनि ५ । ६ । ७ । क्षीरविषं स्नुह्यादि ८ । धातुविषं हरितालादि ९ । कन्दविषं वत्स- नाभसक्तुकादि १० ॥ * ॥ जङ्गमविषस्य षोड शाश्रयानाह । “दृष्टिनिश्वासदंष्ट्राश्च नखमूत्रमलानि च । शुक्रं लाला मुखं स्पर्शः संदंश श्चावमर्द्दितम् । गुदास्थिपित्तशूकानि दश षट् जङ्गमाश्रयाः ॥” तद्यथा । दृष्टिनिश्वासविषा दिव्याः सर्पाः १ । २ । दंष्ट्राविषाः भौमाः सर्पाः ३ । दंष्ट्रानखविषा व्याघ्रादयः ४ । मूत्रपुरीषविषा गृहगोधिका- दयः ५ । ६ । शुक्रविषा मूषिकादयः ७ । लालाविषा उच्चिटङ्गादयः ८ । लालास्पर्शमूत्रपुरीषार्त्तव- शुक्रमुखसंदंशदंष्ट्रास्पर्शावमर्द्दितगुदपुरीषविषा- श्चित्रशीषादयः ९ । १० । ११ । १२ । १३ । अस्थिविषाः र्पादयः १४ । पित्तविषा नकुलमत्स्यादयः १५ । शूकविषा भ्रमरादयः १६ ॥ * ॥ स्थावराविषाणां सामान्यानां कार्य्याण्याह । “स्थावरन्तु ज्वरं हिक्कां दन्तहर्षं गलग्रहम् । फेनच्छर्द्यरुचिश्वासमूर्च्छाञ्च कुरुते विषम ॥”

पृष्ठ ४/४४२

आश्रयभेदेन विशिष्टानां विषाणां कार्य्या- ण्याह । तत्र मूलविषस्य कार्य्यमाह । “उद्वेष्टनं मूलविषैर्मोहः प्रलपनं भवेत् ॥” पत्रविषस्य कार्य्यमाह । “जृम्भणं वेपनं श्वासो नृणां पत्रविषैर्भवेत् ॥” फलविषस्य कार्य्यमाह । “शुष्कशोथः फलविषैर्दाहो द्बेषश्च भोजने ॥” पुष्पविषस्य कार्य्यमाह । “भवेत् पुष्पविषैश्छर्द्दिराध्मानं मूर्च्छनं तथा ॥” त्वक्सारनिर्यासविषाणां कार्य्याण्याह । “त्वक्सारनिर्यासविषैरुपयुक्तैर्भवन्ति हि । आस्यदौगन्ध्यपारुष्यशिरोरुक्कफसंस्रवाः ॥” क्षीरविषकार्य्यमाह । “फेनागमः क्षीरविषैर्विड्भेदो गुरुजिह्वता ॥” धातुविषकार्य्यमाह । “हृत्पीडनं धातुविषैर्मूर्च्छा दाहश्च तालुनि । प्रायेण कालघातीनि विषाण्येतानि निर्द्दिशेत् ॥ एतानि मूलादीनि विषाणि नव कालघातीनि कालान्तरे मारकाणि ॥ * ॥ कन्दविषस्य कार्य्यमाह । “कन्दजान्युग्रवीर्य्याणि यान्युक्तानि त्रयोदश । सर्व्वाण्येतानि कुशलैर्ज्ञेयानि दशभिर्गुणैः ॥ स्थावरं जङ्गमञ्चापि कृत्रिमञ्चापि यद्विषम् । सद्यो निहन्ति तत् सर्व्वं गुणैश्चेद्दशभिर्युतम् ॥” तान् दशगुणानाह । “रूक्षमुष्णं तथा तीक्ष्णं सूक्ष्ममाशु व्यवायि च । विकाशि विशदं चैव लघ्वपाकि च ते दश ॥” तेर्गुणैर्विषस्य कार्य्यमाह । “तद्रौक्षात् कोपयेद्वायुमौष्ण्यात् पित्तं सशो- णितम् । तैक्ष्ण्यान्मतिं मोहयति मर्म्मवन्धांश्छिनत्ति हि ॥ शरीरावयवान् सौक्ष्मात् प्रविशेद्विकरोति च । आशुत्वादाशु तद्धन्ति व्यवायात् प्रकृतिं हरेत् ॥ विकाशित्वात् क्षपयति दोषान् धातून् मला- न्यपि । अतिरिच्यत वैशद्याद्दुश्चिकित्स्यञ्च लाघवात् । दुर्ज्जरं चाविपाकित्वात्तस्मात् क्लेशयते चिरम् ॥” विषलिप्तशस्त्रहतस्य लक्षणमाह । “सद्यः पाकं याति यस्य क्षतं तत् स्रवेद्रक्तं पच्यते चाप्यभीक्ष्णम् । कृष्णीभूतं क्लिन्नमत्यर्थपूति- क्षतान् मांसं शीर्य्यते यस्य चापि ॥ तृष्णातापौ दाहमूर्च्छे च यस्य दिग्धाविद्वं तं मनुष्यं व्यवस्येत् । लिङ्गान्येतान्येव कुर्य्यादमित्रै- र्दत्तः क्ष्वेडो वा व्रणे यस्य चापि ॥” पच्यते चाप्यभीक्ष्णं पुनः पुनः पाकमेति । तापो बहिस्तप्तता । दाहोऽभ्यन्तरे । कर्य्यादित्यत्र क्षतं कर्त्तृपदं बोद्धव्यम् । प्रायेण राजादीना- मन्नादौ शत्रवो विषं ददति ॥ * ॥ तेषां ज्ञानार्थं लक्षणमाह । “इङ्गितज्ञो मनुष्याणां वाक्चेष्टामुखवैकृतैः ।

जानीयाद्विषदातारमेभिर्लिङ्गैश्च बुद्धिमान् ॥ न ददात्युत्तरं पृष्टो विवक्षुर्मोहमेति च । अपार्थं बहु संकीर्णं भाषते चापि मूढवत् ॥ अङ्गुलीः स्फोटयेदुर्व्वीं विलिखेत् प्रहसेदपि । वेपथुश्चास्य भवति त्रस्तश्चैकैकमीक्षते ॥ विवर्णवक्त्रो ध्यामश्च नखैः किञ्चिच्छिनत्ति च । आलभेत सकृद्दीनः करेण च शिरोरुहान् ॥ निर्यियासुरपद्वारैर्वीक्षते च पुनः पुनः । वर्त्तते विपरीतञ्च विषदाता विचेतनः ॥” इङ्गितमभिप्रायसूचक आकारः । मुखवैकृतिं मुखवैवर्ण्यादिः । एभिर्लिङ्गैः वक्ष्यमाणैः । न ददात्युत्तरं पृष्टः स्वीयासत्कर्म्मजनितव्यामो- हात् । संकीर्णं अस्फुटम् । भयजवायुजनित- पर्व्वव्यथापनोदायाङ्गुलीः स्फोटयेत् । प्रहसेत् अहेतावपि । ध्यामः दग्धसमानवर्णः । आल- भेत् स्पृशेत् । विपरीतं यथा स्यादेवं वर्त्तेत ॥ जङ्गमविषाणां सामान्यानां कार्य्यमाह । “निद्रातन्द्राक्लमं दाहं सम्पाकं लोमहर्षणम् । शोथञ्चैवातिसारञ्च कुरुते जङ्गमं विषम् ॥” जङ्गमेषु तीक्ष्णतरत्वेन सर्पानाह । “वातपित्तकफात्मानो भोगिमण्डलिराजिलाः । यथाक्रमं समाख्याता द्व्यन्तरा द्वन्द्वरूपिणः ॥” भोगिनः फणिनः । ते च विंशतिः । “मण्डलैर्विविधैश्चित्राः पृथवो मन्दगामिनः । षट् ते मण्डलिनो ज्ञेया ज्वलनार्कसमा विषैः ॥ स्निग्धा विविधवर्णाभिस्तिर्य्यगूर्द्ध्वञ्च राजिभिः । विचित्रा इव ये भान्ति राजिलास्ते हि तेऽपि षट् ॥” एते यथाक्रमं वातपित्तकफात्मानः । द्ब्यन्तरा द्वे अन्तरे भेदौ येषां ते द्ब्यन्तराः । यथा भोगिनो मण्डलिभ्यां जाताः इत्यादि ॥ * ॥ भोगिप्रभृतिकृशदंशलक्षणभेदमाह । “दंशो भोगिकृतः कृष्णः सर्व्ववातविकारनुत् । पीतो मण्डलिनः शोथो मृदुः पित्तविकारवान् ॥ राजिलोत्थो भवेद्दंशः स्थिरशोथश्च पिच्छिलः । पाण्डुः स्निग्धोऽतिसान्द्रासृक्सर्व्वश्लेष्मविकार- वान् ॥” देशविशेषे कालविशेषे च दष्टस्यासाध्यत्वमाह । “अश्वत्थदेवायतनश्मशान- वल्मीकसन्ध्यासु चतुष्पथेषु । याम्ये सपित्र्ये परिवर्ज्जनीया ऋक्षे नरा मर्म्मसु ये च दष्टाः ॥” याम्ये भरण्याम् । पित्र्ये मघायाम् । “दार्व्वीकराणां विषमाशु हन्ति सर्व्वाणि चोष्णे द्बिगुणीभवन्ति ॥” उष्णे उष्मसंयोगे । दार्व्वीकरलक्षणमाह । “रथाङ्गलाङ्गलच्छत्रस्वस्तिकाङ्कुशधारिणः । ज्ञेया दार्व्वीकराः सर्पाः फणिनः शीघ्र- गामिनः ॥” अपरेषु येषु विषमाशु मारकं भवति तानाह । “अजीर्णपित्तातपपीडितेषु बालेषु वृद्धषु बुभुक्षितेषु ।

क्षीणे क्षते मेहिनि कुष्ठजुष्टे रूक्षे बले गर्भवतीषु चापि ॥ शस्त्रक्षते यस्य न रक्तमस्ति राज्यो लताभिश्च न संभवन्ति शीताभिरद्भिश्च न रोमहर्षो विषाभिभूतं परिवर्ज्जयेत्तम् ॥ जिह्मं मुखं यस्य च केशशातो नासावसादश्च सकण्ठभङ्गः । कृष्णश्च रक्तः श्वयथुश्च दंशो हन्वोः स्थिरत्वञ्च स वर्ज्जनीयः ॥” केशशातः आकर्षणात् । नासावसादः नासाया नतत्वम् । कण्ठभङ्गः ग्रीवाधारणाशक्तिः । हन्वोः स्थिरत्वं हनुद्बयस्तम्भः ॥ * ॥ अपरश्च । “वर्त्तिर्घनी यस्य निरेति वक्त्रा- द्रक्तं स्रवेदूर्द्ध्वमधश्च यस्य । दंष्ट्रानिपातांश्चतुरश्च पश्येद्- यस्यापि वैद्यैः परिवर्जनीयः ॥” वर्त्तिः रुधिरस्थम् । रक्तं स्रवेदूर्द्ध्वमधश्च यस्य यस्य च नासामुखलिङ्गगुदादिभ्यो रक्तं स्रवेत् । “उन्मत्तमत्यर्थमुपद्रुतं वा हीनस्वरं वाप्यथवा विवर्णम् । सारिष्टमत्यर्थमवेगिनञ्च जह्यान्नरं तस्य न कर्म्म कुर्य्यात् ॥” अत्यर्थमुपद्रुतं वा ज्वरातिसारादिभिरतिशये- नोपद्रुतम् । हीनस्वरं वक्तुमक्षमम् । विवर्णं कृष्णवर्णम् । सारिष्टं नासाभङ्गादियुक्तम् । अवेगिनं वेगो विषवेगः लहरि इति लोके तद्रहितम् । * । स्थावरं जङ्गमं विषमेव जीर्णत्वादिभिः कारणैर्दूषीविषसंज्ञां लभते । तदाह । “जीर्णं विषघ्नौषधिदूषितं वा दावाग्निवातातपशोषितं वा । स्वभावतो वा गुणविप्रहीनं विषं हि दूषीविषतामुपैति ॥” जीर्णं अतिपुराणम् । विषघ्नौषधिदूषितं विषघ्ना- भिरोषधीभिर्व्वीर्य्यहीनीकृतम् । स्वभावतो वा गुणविप्रहीनं स्वभावादेव दशानां गुणानां मध्ये द्वित्र्यादिगुणहीनम् ॥ * ॥ दूषीविषस्य कार्य्यमाह । “वीर्य्याल्पभावान्न निपातयेत्तत् कफान्वितं वर्षगुणानुबन्धि । तेनार्द्दितो भिन्नपुरीषवर्णो विगन्धवैरस्ययुतः पिपासी ॥ मूर्च्छां भ्रमं गद्गदवाग्वमिञ्च विचेष्टमानोऽरतिमाप्नुयाद्वा ॥” न निपातयेत् न मारयति । कफान्वितं कफेन मन्दीकृतौष्णादिगुणम् । वर्षगुणानुबन्धि कफे- नाग्नेर्मान्द्यादीषत्पाकाच्चिरमास्थायि । भिन्न- पुरीषवर्णः भिन्नपुरीषो द्रुतमलः भिन्नवर्णश्च । विचेष्टमानो विरुद्धां चेष्टां कुर्वन् मूर्च्छादीन् व्याधीन् लभते ॥ * ॥ स्थानविशेषस्थिते दूषी- विषे लिङ्गविशेषमाह ।

पृष्ठ ४/४४३

“आमा शयस्थे कफवातरोगी पक्वाशयस्थेऽनिलपित्तरोगी । भवेत् समुद्धस्तशिरोऽङ्गरुट्को विलूनपक्षश्च यथा विहङ्गः ॥” समुद्धस्तशिरोरुहः केशाः अङ्गरुहि च रोमाणि यस्य सः । एतदपि लिङ्गं पक्वाशयस्थे दूषीविषे बोद्धव्यम् । स्थिरं रसादिष्वथ तद्यथोक्तान् करोति धातुप्रभवान् विकारान् । तत् दूषी- विषम् । यथोक्तान् सुश्रुते व्याधिसमुद्देशी- योक्तान् । * । दूषीविषस्य प्रकोपसमयमाह । “कोपन्तु शीतानिलदुर्दिनेषु जात्याशु पूर्ब्बं शृणु तस्य रूपम् ॥” * ॥ कुपितस्य तस्य दूषीविषस्य पूर्ब्बरूपमाह । “निद्रागुरुत्वञ्च विजृम्भणञ्च विश्लेषहर्षावथवाङ्गमर्दः ॥” विश्लेषः गात्रशैथिल्यम् । हर्षः रोमाञ्चः । * । रूपमाह । “ततः करोत्यन्नमदाषिपाका- वरोचकं मण्डलकोटजन्म । मांसक्षयं पाणिपदाक्षिशोथं मूर्च्छां तथा च्छर्द्दिमथातिसारम् ॥” दूषीविषं श्वासतृषौ ज्वरांश्च कुर्य्यात् प्रवृद्धिं जठरस्य चापि । अन्नमदः अन्ने भुक्ते पूगफले- नेव मदः अविपाकः । * । अन्नस्य दूषीविष- भेदेन विकारभेदमाह । “उन्मादमन्यज्जनयेत्तथान्य- दानाहमन्यत् क्षपयेच्च शुक्रम् । गाद्गद्यमन्यज्जनयेच्च कुष्ठं तांस्तान् विकारांश्च बहुप्रकारान् ॥” अन्यत् दूषीविषम् । तांस्तान् विकारान् विसर्प- विस्फोटादीन् । * । दूषीविषस्य निरुक्तिमाह । “दूषितं देशकालान्नं दिवास्वप्नैरभीक्ष्णशः । यस्मात् संदूषयेद्धातुं तस्मात् दूषीविषं स्मृतम् ॥” देशः अनूपादिः । कालो दुर्दिनादिः । अन्नं कुलत्थतिलमसुरादि । धातुदूषकत्वाद्दूषीवि- षम् ॥ * ॥ दूषीविषस्य साध्यत्वादिकमाह । “साध्यमात्मवतः सद्यो याप्यं संवत्सरोषितम् । दूषीविषमसाध्यं स्यात् क्षीणस्याहितसेविनः ॥” कृत्रिमं विषं द्विविधम् । एकं सविषं दूषीविष- संज्ञम् । अपरमविषं तदेव गरसंज्ञम् । तथा च काश्यपसंहितायाम् । “संयोगजञ्च द्विविधं द्वितीयं विषमुच्यते । दूषीविषन्तु सविषमविषं गर उच्यते ॥” संयोगजं कृत्रिमं विषम् । द्वितीयं स्वाभावि- कात् । तच्च द्विविधम् । * । तत्र दूषीविष- मभिधाय गरं दर्शयितुमाह । “सौभाग्यार्थं स्त्रियः स्वेदरजोनानाङ्गजान् मलान् । शत्रुप्रयुक्तांश्च गरान् प्रयच्छन्त्यन्नमिश्रितान् ॥” * गरकाय्यमाह । “तैः स्यात् पाण्डुकृशोऽल्पाग्निर्ज्ज्वरश्चास्योप- नायते ।

मर्मप्रधमनाध्मानं हस्तयोः शोथसम्भवः ॥ जठरं ग्रहणीरोगा यक्ष्मा गुल्मः क्षयो ज्वरः । एवंविधस्य चान्यस्य व्याधेर्लिङ्गञ्च जायते ॥” तैर्गरैः स्वेतरजःप्रभृतिभिः । ज्वरश्चास्योप- जायत इति अपाकात् । मर्म्मप्रधमनं मर्म्म- व्यथाम् । क्षयो धातुक्षयः ॥ * ॥ लूतानां जन्तु- विशेषाणामुत्पत्तिं संख्याञ्चाह । “यस्माल्लूनं तृणं प्राप्ता मुनेः प्रस्वेदबिन्दवः । तेभ्यो जातास्ततो लूता इति ख्यातास्तु षोडश ॥” तत्र सुश्रुतः । “विश्वामित्रो नृपवरःः कदाचिदृषिसत्तमम् । वशिष्ठं कोपयामास गत्वाश्रमपदं किल ॥ कुपितस्य मुनेस्तस्य ललाटात् स्वेदबिन्दवः । अपतन्दर्शनादेव ह्यधस्तात्तीव्रवर्च्चसः । लूने तृणे महर्षेस्तु धेन्वर्थे सम्भृतेऽपि च ॥ ततो जातास्त्विमे घोरा नानारूपा महाविषाः । तासामष्टौ कष्टसाध्या वर्ज्यास्तावन्त्य एव हि ॥ तत्र तृणमण्डलाप्रभृतयोऽष्टौ कष्टसाध्याः । सौव- र्णिकाप्रभृतयोऽष्टावसाध्याः ॥ * ॥ तासां सामा- न्यानां दंशलक्षणमाह । “ताभिर्दष्टे दंशकोप्यः प्रवृत्तिः क्षतजस्य च । ज्वरो दाहोऽतिसारश्च गदाः स्युश्च त्रिदो- षजाः ॥ पिडका विविधाकारा मण्डलानि महान्ति च । शोथो महान्तो मृदवो रक्ताः श्यावाश्चला- स्तथा ॥ सामान्यं सर्व्वलूतानामेतद्दंशस्य लक्षणम् ।” दंशकोप्यः दंशमध्ये पूतिभावः । “दंशमध्ये तु यत् कृष्णं श्यावं वा जालमावृतम् ॥ दग्धाकृति भृशं पाकं क्लेदशोऽथज्वरान्वितम् । दूषीविषाभिर्लूताभिस्तं दष्टमिति निर्द्दिशेत् ॥” सौवर्णिकादयोऽष्टावसाध्याः प्राणहरास्तासां लक्षणमाह । “शोथः श्वेता सिता रक्ता पीता वा पिडका ज्वरः । प्राणान्तिको भवेद्दाहः श्वासहिक्का शिरो- ग्रहः ॥” आखुदूषीविषलक्षणमाह । “आदंशाच्छोणितं पाण्डुमण्डलानि ज्वरो- ऽरुचिः । लोमहर्षश्च दाहश्चाप्याखुदूषीविषार्द्दिते ॥” प्राणहरमूषकविषकार्य्यमाह । “मूर्च्छाङ्गशोथवैवण्यं क्लेदशब्दाश्रुतिज्वराः । शिरोगुरुत्वं लालासृक्छर्द्दिश्चासाध्यमूषकात् ॥” अङ्गशोथोऽत्र मूषकाकारो बोद्धव्य इति तन्त्रा- न्तरे ॥ * ॥ कृकलासदष्टस्य लक्षणमाह । “शोथस्य कार्य्यमथवा नानावर्णत्वमेव च । मोहोऽथ वर्च्चसो भेदो दष्ठस्य कृकलासकैः ॥” वृश्चिकविषस्य लक्षणमाह । “दहत्यग्निरिवादौ च भिनत्तीवोर्द्ध्वमाशु च । वृश्चिकस्य विषं याति पश्चात् दंशोऽवतिष्ठते ॥”

असाध्यवृश्चिकदष्टस्य लक्षणमाह । “दष्टोऽसाध्यैस्तु हृद्घ्राणरसनोपहतो नरः । मांसैः पतद्भिरत्यर्थं वेदनार्त्तो जहात्यसून् ॥” असाध्यैर्वृश्चिकैस्तेषामेवानुवृत्तेः । हृदादिषूप- हतः हृदादिकार्य्यरहितो भवति । अत्यर्थं वेदनार्त्त इत्यन्वयः ॥ कणभदष्टस्य लक्षणमाह । “विसर्पः श्वयथुः शूलं ज्वरश्छर्द्दिरथापि च । लक्षणं कणभैर्दष्टे दंशश्चैवावशीर्य्यते ॥” कणभः कीटविशेषः ॥ उच्चिटङ्गदष्टस्य लक्षण- माह । “कृष्णरोमोच्चिटङ्गेन स्तब्धलिङ्गो भृषार्त्ति- मान् । दष्टः शीतोदकेनेव सिक्तान्यङ्गानि मन्यते ॥” कृष्णरोमा अधिकतरकृष्णरोमा । उच्चिटङ्ग- श्चीटाकीटविशेषः ॥ * ॥ सविषमण्डूकदष्टस्य लक्षणमाह । “एकदंष्ट्रार्द्दितः शूनः सरुजः पीतकः सतृट् । सनिद्रश्छर्द्दिमान् दष्टो मण्डूकैः सविषैर्भवेत् ॥” एकदंष्ट्रार्द्दितः स्वभावादेकयैव दंष्ट्रया दष्टो भवति ॥ * ॥ मत्स्यविषस्य कार्य्यमाह । “मत्स्यास्तु सविषाः कुर्य्युर्दाहं शोथं रुजं तथा ॥” जलौकोविषकार्य्यमाह । “कण्डूशोथं ज्वरं मूर्च्छां सविषास्तु जलौकंसः ।” कुर्य्युरिति शेषः ॥ * ॥ गृहगोधिकाविषकार्य्य- लक्षणमाह । “विदाहं श्वयथुं तोदं प्रस्वेदं गृहगोधिकाः ।” कुर्य्युः । इति शेषः ॥ * ॥ शतपदीविषकार्य्यमाह । “दंशे स्वेदं रुजं दाहं कुर्य्यात् शतपदीविषम् ।” शतपदी गिजाइ इति लोके ॥ * ॥ मशकविष- कार्य्यमाह । “कण्डूमान् मशकैरीषच्छोथः स्यान्मन्दवेदनः ॥” असाध्यमशकलक्षणमाह । “असाध्यकीटसदृशमसाध्यं मशकक्षतम् ।” असाध्यकीटसदृशं असाध्यैः कीटैर्लूताभिः कृतं यत् क्षतं तत्सदृशवेदनम् ॥ * ॥ मक्षिकादंशस्य लक्षणमाह । “सद्यःसंस्राविणी श्यावा दाहमूर्च्छाज्वरा- न्विता । पिडका मक्षिकादंशे तासान्तु स्थगिकाशुहृत् ॥” तासामित्यादि । तासां सुश्रुतोक्तानां षण्णां मक्षिकाणां मध्ये स्थगिकानाम्नी शीघ्रं प्राणं हरतीत्यर्थः ॥ व्याघ्रादिविषाणां कार्य्यमाह । “चतुष्पाद्भिर्द्विपाद्भिर्व्वा नखैर्दन्तैश्च यत् क्षतम् । सूयते पच्यते तत्तु स्रवते ज्वरयत्यपि ॥” चतुष्पाद्भिर्व्याघ्रादिभिः । द्विपाद्भिर्वनमानुषा- दिभिः । सूयते सूनं भवति ॥ * ॥ विषोज्झितस्य लक्षणमाह । “प्रसन्नदोषं प्रकृतिस्थधातु- मन्नाभिकामं सममूत्रविट्कम् । प्रसन्नवर्णेन्द्रियचित्तचेष्टं वैद्योऽवगच्छेदविषं मनुष्यम् ॥” प्रसन्नदोषं प्रकृतिस्थदोषं शेषं सुगयम् ॥ * ॥

पृष्ठ ४/४४४

अथ विषाणां चिकित्सा । तत्र स्थावरविषास्य चिकित्सा । “स्थावरेण विषेणार्त्तनरं यत्नेन वामयेत् । वमनेन समं नास्ति यतस्तस्य चिकित्सितम् ॥ विषमत्यर्थमुष्णञ्च तीक्ष्णञ्च कथितं यतः । अतः सर्व्वविषे युक्तः परिषेकस्तु शीतलः ॥ औष्ण्यात्तैक्ष्ण्याद्विशेषेण विषं पित्तं प्रकोपयेत् । वामितं सेचयेत्तस्माच्छीतलेन जलेन च ॥ पाययेन्मधुसर्पिर्भ्यां विषघ्नं भेषजं द्रुतम् । भोक्तुमम्लं रसं दद्यात् चर्व्वयेन्मरिचानि च ॥ यस्य यस्य च दोषस्य पश्येल्लिङ्गानि भूरिशः । तस्य तस्यौषधैः कुर्य्याद्विपरीतगुणैः क्रियाम् ॥ शालयः षष्टिकाश्चैव कोरदूषाः प्रियङ्गवः । भोजनार्थे विषार्त्तानां हिताः पटुषु सैन्धवम् ॥” प्रियङ्गुः कङ्गुः । “मूलत्वक पत्रपुष्पाणि बीजञ्चेति शिरीषतः । गवां मूत्रेण संपिष्टं लेपाद्बिषहरं भवेत् ॥ दूषीविषार्त्तः सुस्निग्धमूर्द्ध्वं चाधश्च शोधितम् । पाययेदगदं मुख्यमिदं दूषीविषापहम् ॥ पिप्पलीध्यामकं मांसी लोध्रमेला सुवर्च्चिका । मरिचं बालकं चैला तथा कनकगैरिकम् ॥ क्षौद्रयुक्तः कषायोऽयं दूषीविषमपोहति ॥” ध्यामकं रोहिषम् । तदलाभे उशीरं देयम् । कनकगैरिकं सोणागेरू इति लोके । अत्यन्त- मारक्तम् ॥ * ॥ अथ जङ्गमविषस्य चिकित्सा । “अभयां रोचनां कुष्ठमर्कपुष्पं तथोत्पलम् । नलवेतसमूलानि गरलं सुरसां तथा ॥ सकलिङ्गं समञ्जिष्ठामनन्ताञ्च शतावरीम् । शृङ्गाटकं समङ्गाञ्च पद्मकेशरमित्यपि ॥ कल्कीकृत्य पचेत् सर्पिः पयो दद्याच्चतुर्गुणम् । सम्यक्पक्वेऽवतीर्णे च शीते तस्मिन् विनिः- क्षिपेत् ॥ सर्पिस्तुल्यं भिषक् क्षौद्रं कृतरक्षं निधापयेत् । विषाणि हन्ति दुर्गाणि गरदोषकृतानि च ॥ स्पर्शाद्धन्ति विषं सर्व्वं गरैरुपहितां त्वचाम् । योगजन्तमकं कण्डूं मांससादं विसंज्ञताम् ॥ नाशयत्यञ्जनाभ्यङ्गपानवस्तिषु योजितम् । सर्पकीटाखुलूतादिदष्टानां विषहृत् परम् ॥” मृत्युपाशच्छ्रेदि घृतम् ॥ “धुस्तूरस्य शिफा पेया क्षीरेण परिपेषिता । अङ्कोठवंशजा चापि श्वविषघ्नी प्रयत्नतः ॥ रजनीयुग्गपत्तङ्गमञ्जिष्ठानागकेशरैः । शीताम्बुपिष्टैरालेपः सद्यो लूतां विनाशयेत् ॥ जीरकस्य कृतः कल्को घृतसैन्धवसंयुतः । सुखोष्णो मधुना लेपो वृश्चिकस्य विषं हरेत् ॥ गन्धमाघ्राय मुदितसूर्य्यावर्त्तदलस्य तु । वृश्चिकेन नरो विद्धः क्षणाद्भवति निर्व्विषः ॥” इति विषाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ पारिभाषिकविषा यथा, -- “न विषं विषमित्याहुब्रह्मस्वं विषमुच्यते । देवस्वञ्चापि यत्नेन सदा परिहरेत्ततः ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥

अपि च । “दुरधीता विषं विद्या अजीर्णे भोजनं विषम् । विषं गोष्ठी दरिद्रस्य वृद्धस्य तरुणी विषम् ॥ विषं चंक्रमणं रात्रौ विषं राज्ञोऽनुकूलता । विषं स्त्रियोऽप्यन्यहृदो विषं व्याधिरवीक्षितः ॥” इति चाणक्यम् ॥ विषकण्टकिनी, स्त्री, (विषयुक्तः कण्टकोऽस्या अस्तीति । इनिः । ङीष् ।) बन्ध्याकर्कोटकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “वन्ध्याकर्कोटकी देवी कन्यायोगीश्वरीति च । नागारिनक्रदमनी विषकण्टकिनी तथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) विषकन्दः, पुं, (विषयुक्तः कन्दो यस्य ।) नीलकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषघा, स्त्री, गुडूची । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विषघाती, [न्] पुं, (विषं हन्तीति । हन + णिनिः ।) शिरीषवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ विषनाशके, त्रि ॥ विषघ्नः, पुं, (विषं हन्तीति । हन + टक् ।) शिरीष- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ यवासः । विभी- तकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ चम्पकवृक्षः । इति जटाधरः ॥ विषनाशके, त्रि ॥ (यथा, मनुः । ७ । २१८ । “विषघ्नैरगदैश्चास्य सर्व्वद्रव्याणि योजयेत् । विषघ्नानि च रत्नानि नियतो धारयेत् सदा ॥”) विषघ्नौषधानि यथा, -- मनुरुवाच । “रक्षोघ्नानि विषघ्नानि यानि धार्य्याणि भूभुजा । अगदादि समाचक्ष्व तानि धर्म्मभृतांवर ॥ मत्स्य उवाच । विल्वाढकायवक्षारं पाटला वाह्लिकोषणा । श्रीपर्णी शल्लकीयुक्ता निष्काथ्य प्रोक्षणं परम् । सविषं प्रोक्षितं तेन सद्यो भवति निर्व्विषम् ॥ १ ॥ यवसेन्धनपानीयवस्त्रशय्यासनोदनम् । कवचाभरणं छत्रं बालव्यजनवेश्मनी ॥ शेलुः पाटल्यतिविषा गोपी भार्गी पुनर्नवा । समङ्गावृक्षमूलत्वक्कपित्थवृषशोणितम् । सहदन्तशठन्तद्वत् प्रोक्षणं विषनाशनम् ॥ २ ॥ लाक्षा प्रियङ्गु मञ्जिष्ठा सममेला हरेणुका । सयष्ट्या मधुना युक्ता वभ्रुपित्तेन कल्किता ॥ निखनेद्गोविषाणस्थं सप्तरात्रं महीतले । ततः कृत्वा मणिं हेम्ना बद्धं हस्तेन धारयेत् । संस्पृष्टं सविषन्तेन सद्यो भवति निर्व्विषम् ॥ ३ ॥ मनो जलं शमीपुष्पं दुर्द्धर्षा चैव कर्षकाः । कपित्थकुष्ठमञ्जिष्ठाः पित्तेन श्लक्ष्णकल्किताः ॥ शुनो गोः कपिलायाश्च सौम्याख्येयापरोऽगदः । विषजित् परमं कार्य्यं मणिरत्नञ्च पूर्ब्बवत् । मूषिका जतुका वापि हस्ते बद्धा विषापहा ॥ ४ ॥ हरेणु मांसी मञ्जिष्ठा रजनी मधुका मधु । अक्षत्वक् सुरसं लाक्षाम्बुपित्तं पूर्ब्बवद्भुवि ॥ वादित्राणि पताकाश्च पिष्टैरेतैः प्रलेपिताः । श्रुत्वा दृष्ट्वाथ चाघ्राय सद्यो भवति निर्व्विषः ॥ ५

त्र्युषणं पञ्चलवणं मञ्जिष्ठा रजनीद्वयम् । सूक्ष्मैला त्रिवृतापत्रं विडङ्गमिन्द्रवारुणी ॥ मधुकं वेतसं क्षौद्रं गोविषाणे निधापयेत् । तस्मादुष्णाम्बुना मात्रा प्रागुक्तं योजयेत्तथा । विषं भुक्तं जारयति निर्व्विषेऽपि न दोषकृत् ॥ ६ ॥ सक्तुं सर्ज्जरसोपेतं सर्षपा एलवालुकैः । सुवर्णा तस्करतरोः कुसुमैरर्ज्जुनस्य तु ॥ धूपो वासगृहे हन्ति विषं स्थावरजङ्गमम् । न तत्र कीटाः सविषा न दर्द्दरसरीसृपाः । न कृत्या कर्म्मणस्तत्र धूपोऽयं यत्र दह्यते ॥ ७ ॥ कल्कितैश्च तृणक्षीरपलाशद्रुमवल्कलैः । दूर्व्वैलवालुसुरसानाकुलीतण्डुलीयकैः । क्वाथः सर्वौदकार्थेषु काकमाचीयुतैर्वृतः ॥ ८ ॥ रोचनापत्रनेपालीकुङ्कुमैस्तिलकोऽन्वहम् । विषैर्न वाध्यते स्याच्च नरनारीनृपप्रियः ॥ ९ ॥ चूर्णैर्हरिद्रामञ्जिष्ठाकिणिहीकणनिम्बजैः । दिग्धं निर्व्विषतामेति गात्रं सर्व्वविषार्द्दितम् ॥ १० शिरीषस्य फलं पत्रं पुष्पं त्वङ्मूलमेव च । गोमूत्रघृष्टो ह्यगदः सर्व्वकर्म्मकरः स्मृतः ॥ ११ * एकवीरमहौषध्यः शृणु चातः परं द्बिज । बन्ध्याकर्कोटकी राजन् विष्णुक्रान्ता तथोत्कटा । शतमूली शतानन्दी वला मोचा पटोकिला ॥ सोमा पिण्डनिशा चैव तथा दग्धरुहा च या । स्थले कमलिनी या च विशाली शङ्खमूलिका ॥ चण्डाली हस्तिचण्डाली गोचण्डाली च गन्धिका । रक्ता चैव महारक्ता तथा वर्हिशिखा च या । कोषातकी नक्तमाला पियाला शुभलक्षणा । वारणा च सुगन्धा च तथा वै गन्धनाकुली ॥ ईश्वरी च शिलीन्ध्री च सोमली वंशतालिका । जतुकाली महाश्वेता श्वेता च मधुयष्टिका ॥ वर्जटः पारिभद्रश्च तथा वै सिन्धुवारिका । जीवानन्दा वसुमती नर्त्तनागरकण्टकी ॥ तालता जालपाताला तथा च वटपत्रिका । कार्त्तक्षीरी महानीला कट्टरं हंसपादिका ॥ मण्डूकपर्णी वाराही द्वे तथा तण्डुलीयके । सर्पाक्षी लवणा ब्राह्मी विश्वरूपा सुखङ्करी ॥ रजापहा वृद्धिकरी तथा शल्यापहा च या । पत्रिका रोहिणी चैव रक्तमाला महौषधी ॥ तथामलकवन्दाकं या च चित्रा पटोलिका । काकोली क्षीरकाकोली पीलुपर्णी तथैव च ॥ केशिनी वृश्चिकाली च महानागा शतावरी । तथा गरुडवेगा च स्थले कुमुदिनी तथा ॥ स्थले चोत्पलिनी या च महाभूमिलता च या । उन्मादिनी सोमराजी सर्व्वरत्नानि पार्थिव ॥ विशेषान्मरकतान्यत्र कीटपक्षं विशेषतः । जीवजाताश्च मणयः सर्व्वे धार्य्या विशेषतः ॥ * ॥ रक्षोघ्नाश्च यशस्याश्च कृत्या वेतालनाशनाः । विशेषान्नरनागाश्च गोखरोष्ट्रसमुद्भवाः ॥ सर्पतित्तिरिगोमायुवभ्रुमण्डूकजाश्च ये । सिंहव्याघ्रर्क्षमार्ज्जारद्वीपिवानरसम्भवाः ॥ कपिञ्जलाजगोधाहिमहिषेषु भवाश्च ये ॥

पृष्ठ ४/४४५

इत्येवमेतैः सकलैरुपेतै- र्द्रव्यैश्च सर्व्वैः स्वपुरं सुरक्षितम् । राजा वसेत्तत्र गृहञ्च शुभ्रं गुणान्वितं लक्षणसंप्रयुक्तम् ॥” इति मात्स्ये १९२ अध्यायः ॥ (तण्डुलीयः । तत्पर्य्यायो यथा । अथ च वराइ । अल्पमरुसा इति च । “तण्डुलीयो मेघनादः काण्डेरस्तण्डुलेरकः । भण्डीरस्तण्डुलीबोजो विषघ्नश्चाल्पमारिषः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) विषघ्नी, स्त्री, (विषं हन्ति या । हन + टक् । स्त्रियां ङीप् ।) हिलमोचिका । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “मारी विषघ्नी मत्स्याङ्की चक्राङ्गी हिल- मोचिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) इन्द्रवारुणी । वनवर्व्वरिका । स्वल्पफला । भूम्यामली । रक्तपुनर्नवा । हरिद्रा । वृश्चि- काली । (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “वृश्चीपत्री वृश्चिकाली विषघ्नी नागदन्तिका । सर्पदंष्ट्रामराकाली चोष्ट्रधूषरपुच्छिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) महाकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हवुषा । तत्पर्य्यायो यथा, -- “हवुषा पुष्पवन्ता च पराश्वत्थफला मता । मत्स्यगन्धा प्लीहहन्त्री विषघ्नी ध्वाङ्क्षनाशिनी ॥” देवदाली । तत्पर्य्यायो यथा, -- “देवदाली तु वेणी स्यात् कर्कटी च गरागरी । देवताण्डी वृत्तकोशस्तथा जीमूत इत्यपि । पीतापरा खरस्पर्शा विषघ्नी गरनाशिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) विषजिह्वः, पुं, देवताडवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ विषज्वरः, पुं, (विषवत् प्राणनाशको ज्वरो यस्य ।) महिषः । इति शब्दरत्नावली ॥ विषजज्वरश्च ॥ विषण्डं, क्ली, मृणालम् । इति शब्दरत्नावली ॥ विषण्णः, त्रि, (वि + षद + क्तः ।) विषादप्राप्तः । यथा, -- “इति विप्रियमाकर्ण्य गोप्यो गोविन्दभाषितम् । विषण्णा भग्नसङ्कल्पा चिन्तामापुर्दुरत्ययाम् ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे २९ अध्यायः ॥ विषण्णता, स्त्री, (विषण्णस्य भावः । तल् ।) जडता । यथा, -- “जाड्यं मौर्ख्यं विषादोऽवसादः सादो विष- ण्णता ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ विषतिन्दुः, पुं, कारस्करवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुपीलुः । इति भावप्रकाशः ॥ विषदं, क्ली, (विषं ददातीति । दा + कः ।) पुष्प- कासीसम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुक्लवर्णे, पुं । इत्यमरटीका ॥ (निर्म्मले प्रसन्ने च त्रि । यथा, रघुः । १० । १४ । “योगनिद्रान्तविषदैः पावनैरवलोकनैः ॥”)

विषदंष्ट्रा, स्त्री, (विषं दंष्ट्रायां यस्याः ।) सर्प- कङ्काली । इति रत्नमाला ॥ विषदन्तकः, पुं, (विषं दन्ते यस्य । कन् ।) सर्पः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विषदर्शनमृत्युकः, पुं, (विषदर्शने मृत्युर्यस्य । कन् ।) चकोरपक्षी । इति हेमचन्द्रः ॥ विषद्रुमः, पुं, (विषयुक्तो द्रुमः ।) कारस्करवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषधरः, पुं, (धरतीति । धृ + अच् । विषस्य धरः ।) सर्पः । इत्यमरः ॥ (यथा, गीत- गोविन्दे । १ । १९ । “कालियविषधरगञ्जनजनरञ्जन ॥” स्त्रियां विषधरी । यथाह कश्चित् । “धावद्घोरविभावरी विषधरीभोगस्य भीमो मणिः ॥”) विषधर्म्मा, स्त्री, कुलक्षया । इति शब्दचन्द्रिका ॥ आलकुशी इति भाषा ॥ विषधात्री, स्त्री, (विषाणां विषधरसर्पाणां धात्री मातेव ।) जरत्कारुमुनिपत्नी । इति शब्द- माला ॥ विषनाशनः, पुं, (विषं नाशयति । ल्युः ।) शिरीष- वृक्षः । इति हारावली ॥ विषनाशके, त्रि ॥ विषनाशिनी, स्त्री, (विषं नाशयतीति । नाशि + णिनिः ।) सर्पकङ्काली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (अथ रास्ना भेदनाइ इति लोके । तत्पर्य्यायो यथा, -- “नाकुली सरसा नागसुगन्धा गन्धनाकुली । नकुलेष्टा भुजङ्गाक्षी सर्य्याङ्गी विषनाशिनी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) विषनुत्, पुं, (विषं नुदति दूरीकरोति । नुद् + क्विप् ।) श्योणाकवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विषपुष्पं, क्ली, नीलपद्मम् । इति शब्दमाला ॥ विषयुक्तपुष्पञ्च ॥ विषपुष्पः, पुं, (विषयुक्तं पुष्पं यस्य ।) छर्द्दनवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ मनफल इति भाषा ॥ विषपुष्पकः, पुं, (विषयुक्तं पुष्पं यस्य बहुव्रीहौ कन् ।) मदनवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ विष- पुष्पभक्षणजन्यरोगः । इति केचित् ॥ विषभिषक्, [ज्] पुं, (विषस्य विषचिकित्सको वा भिषक् ।) विषवैद्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ विषभुजङ्गः, पुं, विषयुक्तसर्पः । इति केचित् ॥ विषमं, त्रि, असमानम् । यथा, मनुः । “भ्रातॄणामविभक्तानां यद्युत्थानं भवेत् सह । न तत्र भागं विषमं पिता दद्यात् कथञ्चन ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ (सङ्कटः । यथा, गीतायाम् । २ । २ । “कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् ॥” अनतिक्रमणीयः । यथा, साहित्यदर्पणे । १० । “का विषमा दैवगतिः किं दुर्ग्राह्यं जनः खलो लोके ॥”) विषमं, क्ली, पद्यस्य त्रिविधवृत्तान्तर्गतवृत्तविशेषः ॥ यथा, --

“पद्यं चतुष्पदी तच्च वृत्तं जातिरिति द्बिधा । वृत्तमक्षरसंख्यातं जातिर्मात्राकृता भवेत् ॥ सममर्द्धसमं वृत्तं विषमञ्चेति तत्त्रिधा । समं समचतुष्पादं भवत्यर्द्धसमं पुनः ॥ आदिस्तृतीयवद्यस्य पादस्तूर्य्यो द्वितीयवत् । भिन्नचिह्नचतुष्पादं विषमं परिकीर्त्तितम् ॥” इति छन्दोमञ्जर्य्यां प्रथमस्तवकः ॥ वर्गमूलोक्तोर्द्ध्वरेखा । यथा, -- “त्यक्त्वान्त्याद्बिषमात् कृतिं द्विगुणयेन्मूलं समे तद्धृते त्यक्त्वा लब्धकृतिन्तदाद्यविषमाल्लब्धं द्विनिघ्नं न्यसेत् । पङ्क्त्यां पङ्क्तिहृते समेऽन्यविषमात् त्यक्त्वाप्तवर्गं फलं पङ्क्त्यान्तद्द्विगुणं न्यसेदिति मुहुः पङ्क्तेर्दलं स्यात् पदम् ॥” इति लीलावती ॥ (अर्थालङ्कारविशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे । १० । “यद्वारब्धस्य वैकल्यं अनर्थस्य च सम्भवः । विरूपयोः सङ्घटना या च तद्विषमं मतम् ॥” उदाहरणम् । “क्व वनं तरुवल्कभूषणं नृपलक्ष्मीः क्व महेन्द्रवन्दिता ॥”) विषमः, पुं, अयुग्मराशिः । स तु मेषः मिथुनः सिंहः तुला धनुः कुम्भश्च । यथा, -- “क्रूरोऽथ सौम्यः पुरुषोऽङ्गना च ओजोऽथ युग्मं विषमः समश्च । चरस्थिरद्व्यात्मकनामधेया मेषादयोऽमी क्रमशः प्रदिष्टाः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ तालविशेषः । यथा, सङ्गीतदामोदरे । “चतुर्व्विधः परिज्ञेयस्तालः कङ्कणनामकः । पूर्णः खण्डः समश्चैव विषमश्चैव कथ्यते ॥ लचतुष्कं गणौ पूर्णे खण्डे बिन्दुद्वयं गुरुः । यगणस्तु समे ज्ञेयस्तगणो विषमे भवेत् ॥” (जठराग्निविशेषः । यथा, -- “मन्दस्तीक्ष्णोऽथ विषमः समश्चेति चतुर्विधः । विषमो वातजान् रोगान् तीक्ष्णः पित्तनिमि- त्तजान् ॥” इति वैद्यकरुग्विनिश्चये मन्दाग्न्यधिकारे ॥) विषमच्छदः, पुं, (विषमः अयुग्मः छदो यस्य ।) सप्तच्छदवृक्षः । इत्यमरः ॥ विषमज्वरः, पुं, (विषमः ज्वरः ।) ज्वररोगबिशेषः । तस्य निदानकथनपूर्ब्बिकां संप्राप्तिमाह । “दोषोऽल्पोऽहितसम्भूतो ज्वरोत्सृष्टस्य वा पुनः । धातुमन्यतमं प्राप्य करोति विषमज्वरम् ॥” अयमर्थः । ज्वरोत्सृष्टस्य ज्वरेण त्यक्तस्य । सन्निकृष्टं लक्षणमाह । दोषः अल्पः ज्वरमुक्त्या स्वल्पोऽपि । विप्रकृष्टं हेतुमाह । अहित- माहारविहारादि तेन सम्भूतः संपूर्णो जातः अन्यतमं धातुं रसरक्तादिकं प्राप्य दूषयित्वा

पृष्ठ ४/४४६

पुनः विषमज्वरं करोति । ज्वरोत्सृष्टस्य वेति वाशब्देनेति बोध्यते । प्रथमतोऽपि विषमज्वरो भवति । यत उक्तम् । आरम्भाद्विषमो यस्त्वि- त्यादिकम् । धातुं दूषयित्वा कं विषमज्वरं करोतीत्यपेक्षायामाह । “सन्ततं रसरक्तस्थः सततं रक्तधातुगः । दोषः क्रुद्धो ज्वरं पुंसां सोऽन्येद्युः पिशिताश्रितः ॥ मेदोगतस्तृतीयेऽह्नि अस्थिमज्जगतः पुनः । कुर्य्याच्चातुर्थकं घोरमन्तकं रोगसङ्करम् ॥” अन्तकं अन्तकमिव मारकत्वात् ॥ * ॥ विषम- ज्वरस्य सामान्यलक्षणमाह । “यः स्यादनियतात् कालाच्छीतोष्णाभ्यां तथैव च । वेगतश्चापि विषमो ज्वरः स विषमः स्मृतः ॥” यस्त्वनियतात् कालात् स्यादित्यस्यायमर्थः । यथा, वातिको ज्वरः सप्तदिनानि पैत्तिको दश दिनानि श्लैष्मिको द्वादश दिनानि दोषाणां प्राबल्ये वातिकश्चतुर्द्दश दिनानि पैत्तिको विंशतिदिनानि श्लैष्मिकश्चतुर्व्विंशतिदिनानि स्यात् तथा विषामज्वरो नियतं कालं व्याप्य न स्यादित्यर्थः । शीतोष्णाभ्यां गुणाभ्यां स्यात् । “वेगतश्चापि विषमः कदाचिदपि वेगवान् ॥” कदाचिदपि शान्तवेगः ॥ विषमज्वरस्य भेदा- नाह । “सन्ततः सततोऽन्येद्युस्तृतीयकचतुर्थकौ ।” तत्र सन्ततस्य लक्षणमाह । “सप्ताहं वा दशाहं वा द्बादशाहमथापि वा । सन्तत्या योऽविसर्गी स्यात् सन्ततः स निग- द्यते ॥” विकल्पो वातिकादिभेदात् । सन्तत्या नैरन्त- र्व्येण अविसर्गी अपरित्यागी ॥ ननु मुक्तानु- बन्धित्वं विषमत्वमिति विषमलक्षणं तदत्र न घटत इति कथमयं विषमेषु पट्यते । घटत एव इति न दोषः । यत उक्तं चरकेण । “विसर्गं द्वादशे कृत्वा दिवसेऽव्यक्तलक्षणम् । दुर्ल्लभोपशमः कालं दीर्घमप्यनुवर्त्तते ॥” यत्तु खरनादः । “ज्वराः पञ्च च ये प्रोक्ताः पूर्ब्बं सततकादयः । चत्वारः सन्ततं हित्वा ज्ञेयास्ते विषमज्वराः ॥” इति । तच्चिरेण त्यागाभिप्रायेण ॥ * ॥ सतत- लक्षणमाह । “अहोरात्रे सततको द्बौ कालावनुवर्त्तते ।” द्वौ कालौ अहन्येककालं रात्रावेककालम् । यतो दोषाणामहोरात्रे प्रत्येकं द्वौ द्वौ प्रकोप- कालौ । यत उक्तं वाग्भटेन । “वयोऽहोरात्रिभुक्तानामन्तमध्यादिकाः क्रमात् ।” इति ॥ अन्येद्युष्कलक्षणमाह । “अन्येद्युष्कस्त्वहोरात्रादेककालं प्रवर्त्तते ।” एककालं दोषापेक्षया एककालमपि द्वितीयं प्रथमकाले हृद्येव दोषस्थितेः ॥ * ॥ तृतीयक- चतुर्थकयोर्लक्षणमाह ।

“तृतीयकस्तृतीयेऽह्नि चतुर्थेऽह्नि चतुर्थकः ॥” तृतीयेऽह्नि इत्यागमनदिनं गृहीत्वा । यत उक्तम् । “दिनमेकमतिक्रम्य यो भवेत् स तृतीयकः । दिनद्वयं त्वतिक्रम्य यः स्यात् स हि चतुर्थकः ॥” इति ॥ अत्राह वृद्धसुश्रुतः । “कफस्थानविभागेन यथासंख्यं करोति हि । सततान्येद्युष्कत्र्याख्यचतुर्थकप्रलेपकान् ॥ अहोरात्रादहोरात्रात् स्थानात् स्थानं प्रप- द्यते । दोष आमाशयं प्राप्य करोति विषमज्वरम् ॥” अयमर्थः । आमाशयोरः कण्ठशिरःसन्धयः पञ्च कफस्थानानि एषु तिष्ठन् दोषो यथासंख्यं सततादीन् करोति । तत्रामाशये स्थितो दोषः सततं करोति द्वौ कालौ अहोरात्रे कालद्बये दोषप्रकोपात् । हृदये स्थितो दोष आमाशय- मागत्य अन्येद्युष्कं करोति । एककालं नैकद्या- देकस्मिन्नेवाहोरात्रे दोष आमाशयमायाति । तत्र द्वौ दोषकोपकालौ एकस्मिन् काले हृदये तिष्ठत्यपरस्मिन्नामाशय इति । कण्ठे स्थितो दोषोऽहोरात्रात् हृदयमायाति । तृतीये दिने आमाशयमागत्य स्वप्रकोपकाले तृतीयकं ज्वरं करोति एककालं न तु द्वौ कालौ स्वभावात् । एवं शिरःस्थितो दोषोऽहोरात्रात् कण्ठ- मायाति । ततः पुनरहोरात्रा द्धृदयमायाति चतुर्थदिने आमाशयमागत्य स्वप्रकोपकाले चतुर्थकं ज्वरं करोति । एककालं न तु द्वौ कालौ स्वभावादेव ॥ * ॥ ननु दोषस्यागमन- क्रमेण निजस्थानगमनक्रमात् कथं तृतीयचतुर्थ- दिवसयोर्ज्वरागमनम् । उच्यते । दोषो हि प्रकोपशमये वेगवत्तया लाघवात् स्वस्थानन्तु वेगदिन एव याति । यत आह । “दोषः प्रकोपकाले हि वेगवत्त्वेन लाघवात् । वेगवासर एवायं स्वस्थानमभिगच्छति ॥” सन्धिषु स्थितः प्रलेपं करोति । सन्धयश्चामा- शयेऽपि सन्ति तेषु स्थितः प्रलेपकं सर्व्वदा करोति ॥ * ॥ “निवृत्तः पुनरायाति विषमो नियते दिने । स्वभावं कारणं तत्र मन्यन्ते मुनिपुङ्गवाः ॥” स्वभावस्य कारणत्वे कफस्थानविभागनिरपेक्षा- श्चतुर्थकादिविपर्य्यया अपि ज्वराः स्वस्य काले भवन्ति । “अधिशेते यथा भूमिं वीजं काले प्ररोहति । अधिशेते तथा धातून्दोषः काले प्रकुप्यति ॥” सुश्रुतोऽप्याह । “स चापि विषमो देहं न कदाचित् प्रमुञ्चति । ग्लानिगौरवकार्श्येभ्यः स यस्मान्न प्रमुच्यते ॥ वेगे तु समतिक्रान्ते गतोऽयमिति लक्ष्यते । धात्वन्तरस्थो लीनत्वात् सौक्ष्मान्नैवोपलभ्यते ॥” द्विदोषोस्त्वणस्य तृतीयकस्य लक्षणमाह । “कफपित्तात्त्रिकग्राही पृष्ठाद्वातकफात्मकः ।

वातपित्ताच्छिरोग्राही त्रिविधः स्यात्तृती- यकः ॥” त्रिकग्राही वेदनया त्रिकं गृह्णाति इत्यर्थः ॥ * ॥ ननु कफपित्तात्त्रिकग्राही वेदनया त्रिकव्यापी त्रिकस्य वातस्थानं तत्कयं तद्गृहीतौ पित्त- कफौ अन्यस्थानगत्वेन दुर्ब्बलत्वेन दुर्ब्बलौ वेगं कुरुते । उच्यते दोषाणां स्थाननियमः न तु कुपितानाम् । तथा च सुश्रुतः । “कुपितानां हि दोषाणां शरीरे परिधावति । यत्र सङ्गः स वैगुण्याद्ब्याधिस्तत्रोपजायते ॥” एवं अन्यस्थानगत्वेन चतुर्थकोऽपि वाच्यम् । वातकफात्मकः पृष्ठात् व्यथया पृष्ठं व्याप्य भवति इत्यर्थः । यव्लोपकर्म्मण्यधिकरणे चेति सूत्रेण पञ्चमी ॥ * ॥ कफोल्वणस्य वातोल्वणस्य च चतुर्थकस्य लक्षणमाह । “चतुर्थको दर्शयति स्वभावं द्बिविधं ज्वरः । जङ्घाभ्यां श्लैष्मिकः पूर्ब्बं शिरसोऽनिलसंभवः ॥” श्लैष्मिकः श्लेष्मोल्वणः तथा अनिलसंभवः वातो- ल्वणः । सन्ततादीनां त्रिदोषजत्वात् । उक्तञ्च चरकेण । “प्रायशः सन्निपातेन पञ्च स्युर्व्विषमज्वराः ।” इति । प्रायशो ग्रहणादेकदोषजाः द्विदोषजा अपि न भवन्ति इति जैज्जटः ॥ पूर्ब्बं प्रथमं जङ्घाभ्यां व्यथया जङ्घे व्याप्य पश्चात् सकलं शरीरं व्याप्नोति । एवमुल्वणवातजातः शिरसः पूर्ब्बं व्यथया शिरो व्याप्य सकलं शरीरं व्याप्नोती- त्यर्थः । “विषमज्वर एवान्यश्चतुर्थकविपर्य्ययः । अस्थिमज्जगतो दोषश्चतुर्थकविपर्य्ययः ॥” अन्यः सन्ततादिपञ्चकादपरश्चतुर्थकविपर्य्ययाख्यो ज्वरः सोऽपि विषमज्वर एव । स किंधातुस्थ इत्यपेक्षायामाह अस्थीत्यादि । तस्य चतुर्थक- विपर्य्ययस्य लक्षणमाह । “स मध्ये ज्वरयत्यह्नीआद्यन्ते च विमुञ्चति ॥” चतुर्थकविपर्य्यय इत्युपलक्षणम् । सततादि- विपर्य्ययोऽपि बोद्धव्यः । यथा, अहोरात्रे द्वौ कालौ मुञ्चति शेषं सर्व्वमहोरात्रं तिष्ठतीति सततविपर्य्ययः । अहोरात्रे एकं कालं मुञ्चति शेषं सर्व्वमहोरात्रं तिष्ठति इत्यन्येद्युष्कविप- र्य्ययः । मध्ये एकं दिनं ज्वरयति आदावन्ते च दिने मुञ्चति इति तृतीयकविपर्य्ययः । एते विषमज्वरा उपलक्षकाः अन्ये रात्रिज्वरा- दयोऽपि विषमज्वरा बोद्धव्याः ॥ यथा, -- “समौ वातकफौ यस्य क्षीणपित्तस्य देहिनः । रात्रौ प्रायो ज्वरस्तस्य दिवा हीनकफस्यतु ॥” प्रायो बाहुल्येन ॥ * ॥ सन्ततादीनां शीत- पूर्ब्बत्वे दाहपूर्ब्बत्वे च हेतुमाह । “त्वक्स्थौ श्लेष्मानिलौ शीतमादौ जनयतो ज्वरम् । तयोः प्रशान्तयोः पित्तमन्तर्दाहं करोति च ॥” शीतं शीतसहितं प्रशान्तयोः प्रशान्तवेगयोः ।

पृष्ठ ४/४४७

अन्तः अभ्यन्तरे । “करोत्यादौ तथा पित्तं त्वक्स्थं दाहमतीव च । तस्मिन् प्रशान्ते त्वितरौ कुरुतः शीतमन्ततः ॥” अन्ततः हस्तपादादितः ॥ * ॥ शीतादिदाहा- दिज्वरयोस्त्रिदोषजत्वमाह । “द्वावेतौ दाहशीतादी ज्वरौ संसर्गजौ स्मृतौ । दाहपूर्ब्बस्तयोः कष्टः सुखसाध्यतमोऽपरः ॥” संसर्गजौ सान्निपातिकौ । कष्टः कष्टसाध्यः ॥ * ॥ विषमज्वरविशेषानाह । “विदग्धेऽन्नरसे देहे श्लेष्मपित्ते व्यवस्थिते । तेनार्द्धं शीतलं देहं चार्द्धमुष्णं प्रजायते ॥” अन्नरसे विदग्धे आहारजे रसे दुष्टे श्लेष्मपित्ते च व्यवस्थिते दुष्टे स्थिते तेन हेतुना शीतलं कफेन उष्णं पित्तेन अर्द्धत्वं चार्द्धनारीश्वरा- कारेण नरसिंहाकारेण वा । “काये दुष्टं यदा पित्तं श्लेष्मा चान्ते व्यवस्थितः । तेनोष्णत्वं शरीरस्य शीतत्वं हस्तपादयोः ॥” अन्ते हस्तपादादौ । “काये श्लेष्मा यदा दुष्टः पित्तश्चान्ते व्यवस्थितः । शीतत्वं तेन गात्रे स्यादुष्णत्वं हस्तपादयोः ॥” विषमज्वरविशेषस्य प्रलेपकस्य लक्षणमाह । “प्रलिम्पन्निव गात्राणि घर्म्मेण गौरवेण च । मन्द्रज्वरविलेपी च सशीतः स्यात् प्रलेपकः ॥” गौरवेण उपलक्षितः । मन्दज्वरविलेपी मन्द- वेगस्य ज्वरस्य सदा सम्बन्धोऽस्यास्तीति मन्द- ज्वरविलेपी अयं विषमज्वरः । यथा च सुश्रुतः । प्रलेपकाख्यो विषमः प्रायः क्लेशाय शोषिणा- मिति ॥ * ॥ अथ विषमज्वराणां सामान्य- चिकित्सा । “ज्वराश्च विषमाः सर्व्वे सन्निपातसमुद्भवाः । अथोल्वणस्य दोषस्य तेषु कार्य्यं चिकित्सितम् ॥ विषमेष्वय कर्त्तव्यमूर्द्ध्वं वाधश्च शोधनम् । स्निग्धोष्टैरन्नपानैश्च शमयेद्विषमज्वरम् ॥ * ॥ कालिङ्गकः पटोलस्य पत्रं कटुकरोहिणी । पटोलं सारिवा मुस्तं पाठा कटुकरोहिणी ॥ निम्बः पटोलस्त्रिफला मृद्वीका मुस्तवत्सकौ । किराततिक्तममृता चन्दनं विश्वभेषजम् ॥ गुडूच्यामलकं मुस्तमर्द्धश्लोकसमापनाः । कषायाः शमयन्त्याशु पञ्च पञ्चविधज्वरम् ॥” कालिङ्गकः इन्द्रयवः । वत्सकः कुटजः । चन्दन- मत्र रक्तचन्दनम् । कवायाः पञ्च । पञ्चविधं सन्ततसततान्येद्युष्कतृयीयचतुर्थकरूपम् ॥ * ॥ “महाबलामूलमहौषधाभ्यां क्वाथो निहन्याद्विषमज्वरं हि । शीतं सकम्पं परिदाहयुक्तं विनाशयेत् द्वित्रिदिनं प्रयोगात् ॥ * ॥ क्षुद्रामृतानागरपुष्कराद्यैः कृतः कषायः कफमारुतोत्तरे । सश्वासकासारुचिपार्श्वरुग्ज्वरे सदा त्रिदोषप्रभवेऽपि शस्यते ॥” * ॥ क्षुद्रादि ॥ * ॥ “क्षुद्रामृतापद्मकचन्दनैर्घनै-

र्भूनिम्बपर्पटपटोलपौष्करैः । तिक्ताकलिङ्गपिचुमर्द्दवासकै- र्महौषधं भार्गिवितुन्नकैः समैः ॥ शृतं पिबेत् पूर्ब्बदिनं कषायं निहन्ति वृद्धज्वरमुग्रशीतम् । सश्वासमूर्च्छारुचिदाहमुल्वणं तृषां वमिं कासमतीव शूलकम् । आनाहहिक्कादिषु सन्निपाते गलग्रहे तन्द्रिशिरोरुहायाम् ॥” बृहत्क्षुद्रादिविषमज्वरे ॥ * ॥ “मुस्तामलकगुडुचीविश्वौषधकण्टकारिक्वाथः । पीतः सकणाचूर्णः समधुर्विषमज्वरं हन्ति ॥ * ॥ तिलतैललवणयुक्तकल्को लशुनसेवितः प्रातः । विषमज्वरमपहरते वातव्याधीनशेषांश्च ॥ * ॥ कालाजाजी नु सगुडा विषमज्वरनाशिनी । मधुनाढ्याभया लीढा हन्त्याशुविषमज्वरान् ॥” कालाजाजी मगरैला इति लोके । सा च किञ्चिद्भृष्टा गुडतुल्या कर्षमिता भक्षणीया । * “पीतो मरीचचूर्णेन तुलसीपत्रजो रसः । द्रोणपुष्पीभवो वापि निहन्ति विषम- ज्वरान् ॥ * ॥ अमृतायाः शतं चूर्णं वाससा परिशोधितम् । पृथक् षोडशभागाः स्युर्गुडमाक्षिकसर्पिषाम् ॥ यथाग्नि भक्षयेदेतन्नरो हितमिताशनः । नास्य कश्चिद्भवेद्व्याधिर्न जरा पलितं न च ॥ न ज्वरा विषमा नैव मेहनानिलरक्तकम् । न च नेत्रगता रोगाः परमेतद्रसायनम् ॥ मेघाकरं त्रिदोषघ्नं प्रयोगादस्य बुद्धिमान् । जीवद्वर्षशतं साग्रं यथैवादितिजस्तथा ॥” गुडूचीकल्कः ॥ * ॥ अथान्नमाह । “तक्रमांसं पयोमांसं दधिमांसमथापि वा । माषमांसञ्च भुञ्जानो मुच्यते विषमज्वरात् ॥” * अग्निवेशश्च । “सुरा समण्डा पानाय भोजने चरणायुधाः । तित्तिरा विष्किराः पथ्याः कुक्कुटा विषमज्वरे ॥ चरणायुधा गृहकुक्कुटाः । कुक्कुटा वनकुक्कुटाः । विष्किराः वर्त्तिकालावविगिरचकोराद्याः ॥ * ॥ अथ सन्ततादीनां विशिष्टा चिकित्सा । “त्रायन्तीकटुकानन्तासारिवाभिः शृतं जलम् । सन्तताख्ये ज्वरे देयं वातादीनां निवृत्तये ॥” अनन्ता दुरालभा ॥ * ॥ “पटोलाब्दविषातिक्तासारिवाभिः शृतं जलम् । सन्तताख्ये ज्वरे देयं वातादीनां निवृत्तये ॥” वृषा बृहद्दन्ती एरण्डवत्पत्रविटपा तदलाभे दन्ती च ग्राह्या समानगुणत्वात् ॥ * ॥ “पटोलेन्द्रयवानन्तापथ्यारिष्टामृताजलम् । क्वथितं तज्जलं पीतं ज्वरं सन्ततकं जयेत् ॥” अनन्ता सारिवा । अरिष्टः निम्बः । जलं बालकम् ॥ * ॥ “द्राक्षापठोलनिम्बाब्दशक्राह्वत्रिफलाशृतम् । जलं जन्तुः पिबेच्छीघ्रमन्येद्युर्ज्वरशान्तये ॥” शक्राह्वः इन्द्रयवः ॥ * ॥

“कर्म्मसाधारणं त्यक्त्वा तृतीयकचतुर्थकौ । भिषजा प्रतिकर्त्तव्यौ विशेषोक्तचिकित्सितैः ॥ उशीरं चन्दनं मुस्तं गुडूचीधान्यनागरम् । अम्भसा क्वथितं पेयं शर्करामधुयोजितम् ॥ * ॥ ज्वरे तृतीयके पुंसां तृष्णादाहसमन्विते । अपामार्गजटां कट्यां लोहितैः स प्ततन्तुभिः । बद्ध्वा वारे रवेस्तूर्णं ज्वरं हन्ति तृतीयकम् ॥ * ॥ स्थिरातामलकीदारुशिवावृषमहौषधैः । सितामधुयुतः क्वाथश्चतुर्थकहरः परः ॥” स्थिरा शालिपर्णी । तामलकी भूधात्री । शिवा हरीतकी । वृषो वासा ॥ * ॥ “अगस्तिपत्रस्य रसेन नस्यं निहन्ति चातुर्थकमुग्रवीर्य्यम् । शिरीषपुष्पस्य निशाद्वयस्य कल्केन वा तत्घृतसंयुतेन ॥” तत् नस्यम् ॥ * ॥ “ज्वरस्य वेगकालञ्च चिन्तयन् ज्वर्य्यते तु यः । तस्येष्टैरद्भुतैर्व्वापि विषयैर्नाशयेत् स्मृतिम् ॥ सन्ततं विषमञ्चापि क्षीणस्य सुचिरोत्थितम् । ज्वरं सभोजनैः पथ्यैर्ज्वरघ्नैः समुपाचरेत् ॥” * ॥ सततादिविपर्य्ययाणां विषमज्जराणां चिकित्सा सततादीनामिव कर्त्तव्या । “शीताभिभूते पुरुषे कुर्य्याच्छीतहरीं क्रियाम् । दाहाभिभूते तु विधिं विदध्याद्दाहनाशनम् ॥ आच्छादनैर्ब्बहुतरैर्गुरुभिः कम्बलादिभिः । तूलवत्या महाशीतं शीतादिज्वरिणो हरेत् ॥” तूलवती तुलाई इति लोके ॥ “तं स्तनाभ्यां सुपीनाभ्यां पीवरोरुर्नितम्बिनी । युवतिर्गाढमालिङ्गेत्तेन शीतं प्रशाम्यति ॥ कान्ताङ्गसङ्गसंजातं तस्य शीते निवारिते । प्रह्लादं चास्य विज्ञाय पृथक् तां कारयेत् स्त्रियम् ॥ ततो दाहे तु संजाते पत्रैरेरण्डसम्भवैः । शीतलैर्धारितैर्द्देहे दाहं तस्यापनोदयेत् ॥ तालकं शुक्तिकाचूर्णं तुल्यं तत्रोभयोरपि । नवमांसञ्च तुत्थं स्यात् मर्द्दयेत् कन्यकाद्रवैः ॥ तत् तु संशुष्कमुपलैर्वन्यैर्गजपुटैः पचेत् । शीतं तच्चूर्णयेच्चूर्णं गुञ्जामात्रं सितायुतम् ॥ प्रभाते भक्षयेत्तेन याति शीतज्वरक्षयम् । वान्तिर्भवति कस्यापि कस्यापि न भवत्यपि ॥ एकेन दिवसेनैव शीतज्वरहरं परम् । मध्याह्नसमये पथ्यं शिखरिणी भक्तकं च ॥” * ॥ शीतज्वरे भूतभैरवचूर्णम् । “एला जातीफलं व्योषत्रिफलाजीरकं घनः । सविडङ्गं सितायुक्तं चूर्णं शीतज्वरापहम् ॥ कायस्थानाकुलीतिक्तावयस्थापुरचोरकैः । सहदेवावचाकुष्ठैः शीतघ्नैर्धपलेपनैः ॥ एतैरेवौषधैः पिष्टैर्लवणक्षारसंयुतैः । साम्लैर्व्विपाचितं तैलमभ्यङ्गाच्छीतनाशनम् ॥” कायस्था हरितकी । नाकुली रास्ना । भेदसाई इति लोके । वयस्था गुडूची । पुरो गुग्गुलुः । चोरकः । भटिउर । तदलाभे गटिवन । सह-

पृष्ठ ४/४४८

देवा बृहद्वला । क्षारो यवक्षारः । काय- स्थादिधूपं लेपनं तैलञ्च ॥ “एरण्डस्य तु पत्राणि लिप्तभूमौ निधापयेत् । दाहादिज्वरिणो देहे तानि पत्राणि धारयेत् ॥ तेन नश्यति दाहोऽस्य ज्वरश्चैवोपशाम्यति । दाहे शान्ते यदा शैत्यं तच्च युक्त्या निवारयेत् ॥ जघनचक्रचलन्मणिमेखला सरसचन्दनचन्द्रविलेपना । वनलतेव तरुं परिवेष्टयेत् प्रबलदाहनिपीडितमङ्गना ॥” चन्द्रः कर्पूरः । “तदङ्गसङ्गसंजातशैत्यैर्द्दाहे निवारिते । प्रह्लादश्चास्य विज्ञाय तां स्त्रीमपनयेत् पुनः ॥ * ॥ सुवर्च्चिकानागरकुष्ठमूर्व्वा- लाक्षानिशालोहितयष्टिकाभिः । सिद्धं हरेत् षड्गुणतक्रपङ्कं तैलं ज्वरं दाहसमन्वितञ्च ॥” षट्तक्रतैलम् ॥ * ॥ “रास्नानागरकुष्ठचन्दननिशायष्ट्याह्वकृष्णावला लाक्षासैन्धवसारिवामधुरसादेवद्रुरोहीतकैः । सोशीराम्बुधिफेनरौहिषजलैस्तैलं पचेत् षड्गुणे तक्रेतच्छमयेज्ज्वरं दृढतरं दाहादिशीतादि- कम् ॥” चन्दनमत्र श्वेतम् । मधुरसा मूर्व्वा । रोही- तकः रोहिणि इति लोके । रौहिषं रोहिस इति तृणविशेषः । जलं बालकम् । महाषट्- तक्रतैलम् ॥ * ॥ “पद्मकोत्पलकह्लारमृणालविषपौष्करैः कुमुदोशीरमञ्जिष्ठापद्मगैरिककट्फलैः ॥ सारिवाद्वयलोध्राब्दक्षीरीखर्ज्जुरमस्तकैः । धात्रीशतावरीयुक्तैः क्वाथे कल्के प्रयोजितैः ॥ लाक्षारसपयः शुक्लमस्तुभिः सह काञ्जिकैः । पक्वतैलमिदं त्वच्यं दाहज्वरहरं परम् ॥” लाक्षारसादिः पृथक् तैलतुल्यः पद्मकादि- तैलम् ॥ * ॥ “प्रलेपके प्रयुञ्जीत श्लेष्मज्वरहरीं क्रियाम् । रुद्रजटा गोशृङ्गं विडालविष्ठोरगस्य निर्म्मोकः । मदनफलभूतकेश्यौ वंशत्वग्रुद्रनिर्म्माल्यम् ॥ धृतयवमयूरचन्द्रच्छगलकरोमाणि सर्षपाः सवचाः । हिङ्गुगवास्थिमरीचाः समभागाश्छागमूत्र- संपिष्टाः ॥ धूपनविधिना शमयन्त्येते सर्व्वान् ज्वरान्नियतम् । ग्रहडाकिनीपिशाचप्रेतविकारानयं धूपः ॥” रुद्रजटा जटाधारी । भूतकेशी जटामांसी । रुद्रनिर्म्माल्यं रुद्रनिर्म्माल्यपुष्पादि । मयूरचन्द्रः मयूरपुच्छचन्द्रकम् । माहेश्वरो धूपः ॥ * ॥ “सोमं सानुचरं देवं समातृगणमीश्वरम् । पुजयन् प्रयतः शीघ्रं मुच्यते विषमज्वरात् ॥” सोमं उमादिसहितम् । सानुचरं नन्द्यादिगण- सहितम् । प्रयतः पवित्रः ॥ * ॥

“विष्णुं सहस्रमूर्द्धानं चराचरपतिं विभुम् । स्तुवन्नामसहस्रेण ज्वरान् सर्व्वान् व्यपोहति ॥” सहस्रमूर्द्धानमिति सहस्रशीर्षेत्यादि वेदाभि- हितम् । नामसहस्रेण भारतोक्तेनेत्यर्थः ॥ * ॥ ज्वरस्यापि देवतात्वात् पूजा कार्य्या । यत आह विदेहः । “तीर्थायतनदेवाग्निगुरुवृद्धोपसर्पणैः । श्रद्धया पूजनैश्चापि सहसा शाम्यति ज्वरः ॥” तीर्थं ऋषिजुष्टं जलम् । आयतनं देवाधिष्ठितं पुरुषोत्तमक्षेत्रश्रीशैलादि ॥ * ॥ “निम्बपत्रं वरा व्योषं यवानी लवणत्रयम् । क्षारो दिग्वह्निरामेषुत्रिनेत्रक्रमशोऽंशकाः ॥ सर्व्वमेकीकृतं चूर्णं प्रत्यूषे भक्षयेन्नरः । एकाहिकं द्व्यहिकञ्च तथा त्रिदिवसज्वरम् ॥ चातुर्थिकं महाघोरं सन्ततं सततं हि वा । धातुस्थञ्च त्रिदोषोत्थं ज्वरं हन्ति च मान- वम् ॥” निम्बादि चूर्णम् । इति विषमज्वराधिकारः ॥ इति भावप्रकाशः ॥ विषमनयनः, पुं, (विषममयुग्मं नयनं यस्य । त्रिनेत्रत्वात्तथात्वम् ।) शिवः । इति हारावली ॥ विषमन्त्रः, पुं, (विषनिवर्त्तको मन्त्रो यत्र ।) सर्प- धारकः । वादिया इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । जाङ्गली २ । इति जटाधरः ॥ विषममयं, त्रि, (विषम + मयट् ।) विषमादा- गतम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ विषमरूप्यं, त्रि, (विषम + रूप्यः ।) विषमादा- गतम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ विषमर्द्दनिका, स्त्री, (विषं मर्द्दयतीति । मर्द्द + ल्युः ङीप् । स्वार्थे कन् च ।) गन्धनाकुली । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषमर्द्दनी, स्त्री, (विषं मर्द्दयतीति । मर्द्द + ल्युः ङीप् । स्वार्थे कन् च ।) गन्धनाकुली । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषमविभागः, पुं, (विषमो विभागः ।) असमा- नांशः । यथा, यत्र तु भ्रातर एव विभागमर्थ- यन्ते तत्र विषमविभागाभावमाह मनुः । “भ्रातॄणामविभक्तानां यद्युत्थानं भवेत् सह । न तत्र भागं विषमं पिता दद्यात् कथञ्चन ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ विषमस्थः, त्रि, (विषमे तिष्ठतीति । स्था + कः ।) असमानस्थितः । इति केचित् ॥ उपप्लव- देशस्थः । यथा नारदः । “अप्राप्तव्यवहारश्च दूतो दानोन्मुखो व्रती । विषमस्थाश्च नासेध्या न चैतान्नाह्वयेन्नृपः ॥” विषमस्थाः उपप्लवदेशस्थाः । इति व्यवहार- तत्त्वम् ॥ विषमशिष्टः, पुं, दोषविशेषः । स च अनुचित- शासनरूपः । महद्वैषम्यम् । यथा, अत्र कामत एव चान्द्रायणतप्तकृच्छ्रयोर्विषमशिष्टत्वेन इच्छा- विकल्पासम्भवात् कामतश्चान्द्रायणं अकामत- स्तप्तकृच्छ्रम् । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ विषमाक्षः, पुं, (विषमं अयुग्मं अक्षि यस्य । त्रिनयनत्वादस्य तथात्वम् ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

विषमायुधः, पुं, (विषमा अयुग्मा आयुधा यस्य । तस्य पञ्चबाणत्वात्तथात्वम् । यद्वा, विषमः अत्युग्र असह्य इत्यर्थः आयुधो यस्य ।) कामदेवः । इति हलायुधः ॥ विषमीयं, त्रि, (विषम + “गहादिभ्यश्च ।” ४ । २ । १३८ । इति छः ।) विषमादागतम् । इति सिद्धान्त कौमुदी ॥ विषमुष्ठिः, पुं, क्षुपविशेषः । विषदोडि इति कड्सिङ्गे इति च हिन्दीभाषा । तत्पर्य्यायः । केशमुष्टिः २ सुमुष्टिः ३ रणमुष्टिकः ४ क्षुप- डोडमुष्टिः ५ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । तिक्त- त्वम् । दीपनत्वम् । कफवातकण्ठामयरक्तपित्ता- दिदाहनाशित्वम् । रुच्यत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ विषमृत्युः, पुं, (विषेण तद्दर्शनमात्रेण मृत्युर्यस्य ।) जीवञ्जीवपक्षी । इति जटाधरः ॥ चकोर इति ख्यातः ॥ विषयः, पुं, (“विषिण्वन्ति विषयिणं स्वेन रूपेण निरूपणीयं कुर्व्वन्ति ।” इति सांख्यतत्त्वकौमुदी । वि + षि + अच् ।) चक्षुरादिग्राह्यः । स तु शब्दस्पर्शरूपरसगन्धरूपः । तत्पर्य्यायः । गोचरः २ इन्द्रियार्थः ३ ॥ देशः । (यथा, रघुः । ११ । १८ । “यच्चकार विवरं शिलाघने ताडकोरसि स रामसायकः । अप्रविष्टविषयस्य रक्षसां द्वारतामभवदन्तकस्य तत् ॥”) आशयः । इत्यमरः ॥ न्यायमते क्षित्यप्तेजो- वायूनां विषया यथा, -- “तत्र क्षितिर्गन्धहेतुर्नानारूपवती मता । षड्विधस्तु रसस्तत्र गन्धोऽपि द्बिविधो मतः ॥ स्पर्शस्तस्यापि विज्ञेयो ह्यनुष्णाशीतपाकजः । नित्यानित्या च सा द्वेधा नित्या स्यादणु- लक्षणा ॥ अनित्या तु तदन्या स्यात् सवावयवयोगिनी । सा च त्रिधा भवेद्देह इन्द्रियं विषयस्तथा । योनिजादिर्भवेद्देह इन्द्रियं घ्राणलक्षणम् । विषयो द्व्यणुकादिस्तु ब्रह्माण्डान्त उदाहृतः ॥ वर्णः शुक्लो रसस्पर्शौ जले मधुरशीतलौ । स्नेहस्तत्र द्रवत्वन्तु सांसिद्धिकमुदाहृतम् ॥ नित्यतादि प्रथमवत् किन्तु देहमयोबिजम् । इन्द्रियं रसनं सिन्धुर्हिमादिर्विषयो मतः ॥ * ॥ स्पर्श उष्णस्तेजसस्तु स्याद्रूपं शुक्लभास्वरम् । नैमित्तिकद्रवत्वन्तु नित्यतादि तु पूर्ब्बवत् ॥ इन्द्रियं नयनं वह्निस्वर्णादिर्विषयो मतः । * । अपाकजानुष्णाशीतस्पर्शस्तु पवने मतः ॥ तिर्य्यग्गमनवानेष ज्ञेयः स्पर्शादिलिङ्गकः । पूर्ब्बवन्नित्यताद्युक्तं देहव्यापि त्वगिन्द्रितम् ॥ प्राणादिस्तु महावायुपर्य्यन्तो विषयो मतः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ विषय इति । भोगसाधनं विषयः । सर्व्वमेव हि कार्य्यं अदृष्टाधीनं यच्च कार्य्यं यददृष्टाधीनं

पृष्ठ ४/४४९

तत्तदुपभोगं साक्षात्परम्परया जनयत्येव नहि बीजप्रयोजनाभ्यां विना कस्यचिदुत्पत्तिरस्ति तेन द्व्यणुकादिब्रह्माण्डान्तं सर्व्वमेव विषयो भवतीत्यर्थः । इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ * ॥ नित्यसेवितः । इति भरतधृताजयः ॥ अव्यक्तः । शुक्रः । इत्यप्यजयपालः ॥ जनपदः । इति मेदिनी ॥ कान्तादिः । इति शब्दरत्नावली ॥ नियामकः । यथा, -- “विशब्दो हि विशेषार्थः सिनोतेर्ब्बन्ध उच्यते । विशेषेण सिनोतीति विषयोऽतो नियांमकः ॥” इति भट्टकारिका ॥ * ॥ आरोपाश्रयः । यथा, -- “सारोपान्या तु यत्रोक्तौ विषयी विषयस्तथा । विषय्यन्तःकृतेऽन्यस्मिन् सा स्यात् साध्यवसा- निका ॥” यथा, गौर्व्वाहीकः । इति काव्यप्रकाशे २ उल्लासः ॥ (“भोगसाधनं विषयः ।” इति तर्ककौमुदी ॥) विषयाज्ञानं, क्ली, (विषयस्याज्ञानं यस्याम् ।) तन्द्रा । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषयायी, [न्] पुं, (विषयान् अयते प्राप्नोतीति । अय गतौ + णिनिः ।) राजा । वैषयिकजनः । इन्द्रियः । कामदेवः । विषयासक्तपुरुषः । इति मेदिनी । ने, २४६ ॥ विषयि, [न्] क्ली, (विषयाः सन्त्यस्येति । विषय + इनिः ।) इन्द्रियम् । इति मेदिनी । ने, २११ ॥ विषयी, [न्] त्रि, (विषयोऽस्त्यस्येति । इनिः ।) विषयासक्तः । इति मेदिनी । ने, २११ ॥ विषयी, [न्] पुं, (विषयोऽस्यास्तीति । इनिः ।) नृपतिः । कामदेवः । वैषयिकः । इति मेदिनी । ने, २११ ॥ ध्वनिः । इत्यजयपालः ॥ आरोप्य- माणः । यथा, -- “विषय्यन्तःकृतेऽन्यस्मिन् सा स्यात् साध्यवसा- निका ॥” विषयिणा आरोप्यमाणेन अन्तःकृते निगीर्णे- ऽन्यस्मिन् आरोपविषये सति सा स्यात् साध्य- वसानिका । इति काव्यप्रकाशः ॥ विषरूपा, स्त्री, अतिविषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषलं, क्ली, विषम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विषलता, स्त्री, (विषस्य लता ।) इन्द्रवारुणी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विषप्रधानलतामात्रे । यथा, गीतायां श्रीधरः । २ । ४२ । “विषलता- वदापाततो रमणीयाम् ॥”) विषविद्या, स्त्री, विषघ्नमन्त्रः । इति विषवैद्य- शब्दटीकायां भरतः ॥ विषवैद्यः, पुं, (विषस्य वैद्यः ।) विषघ्नमन्त्रवेत्ता । ओझा इति ख्यातः । यथा । विषविद्यां वेत्ति अधीते वा विषवैद्यः ष्णसुपाञ्चालादित्वादन्त्य- पदवृद्धिः । विषस्य वैद्यश्चिकित्सकः इति वा । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । जाङ्गुलिकः २ । इत्यमरः ॥ जाङ्गलिकः ३ नरेन्द्रः ४ कौशिकः ५ कथाप्रसङ्गः ६ चक्राटः ७ । इति जटाधरः ॥

व्यालग्राही ८ जाङ्गुलिः ९ जाङ्गलिः १० अहितुण्डिकः ११ व्यालग्राहः १२ गारु- डिकः १३ । इति शब्दरत्नावली ॥ विषवैरिणी, स्त्री, (विषस्य वैरिणी ।) निर्व्विषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषशालूकः, पुं, (विषस्य शालूकः ।) पद्मकन्दः । अस्य गुणाः । गुरुत्वम् । विष्टम्भित्वम् । शीतल- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ विषशूकः, पुं, (विषं शूके यस्य ।) भृङ्गरोलः । इति भूरिप्रयोगः ॥ विषशृङ्गी, [न्] पुं, (विषं विषयुक्तं शृङ्गं तदस्या- स्तीति । विषशृङ्ग + इनिः ।) भृङ्गरोलः । इति हारावली ॥ विषसूचकः, पुं, (विषं सूचयति विषयुक्तान्नादि- दर्शने मृतः सन् ज्ञापयतीति । सूच् + णिच् + ण्वुल् ।) चरोकपक्षी । इति हेमचन्द्रः ॥ विषसृक्का, [न्] पुं, (विषं सृक्कनि यस्य ।) भृङ्ग- रोलः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विषहन्त्री, स्त्री, (विष + हन + तृच् । स्त्रियां ङीष् ।) अपराजिता । निर्व्विषा । इति राज- निर्घण्टः ॥ विषहरः, त्रि, (हरतीति । हृ + अच् । विषस्य हरः ।) गरलनाशकौषधादिः । यथा । ॐ ह्रँ जः । “मन्त्रोऽयं हरते रुद्र सर्व्ववृश्चिकगं विषम् । पिप्पली नवनीतञ्च शृङ्गवेरञ्च सैन्धवम् । मरीचं दधि कुष्ठञ्च नस्ये पाने विषं हरेत् ॥ त्रिफला टङ्ककुष्ठञ्च चन्दनं घृतसंयुतम् । एतत्पानाच्च लेपाच्च विषनाशो भवेच्छिव ॥ पारावतस्य चाक्षीणि हरितालं मनःशिला । एष योगो विषं हन्ति वैनतेय इवोरगान् ॥ सैन्धवं व्युषणं चूर्णं दधिमध्वाज्यसंयुतम् । वृश्चिकस्य विषं हन्ति लेपोऽयं वृषभध्वज ॥” इति गारुडे १८६ अध्यायः ॥ विषहरा, स्त्री, मनसादेवी । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवीभागवते । ९ । ४७ । ५२ । “जरत्कारुप्रियास्तीकमाता विषहरेति च ॥”) विषहरी, स्त्री, मनसादेवी । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, देवीभागवते । ९ । ४७ । ४७ । “विषं संहर्त्तुमीशा या तस्माद्विषहरी स्मृता ॥”) विषहा, स्त्री, (विषह + टाप् ।) देवदालीलता । निर्व्वाषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषा, स्त्री, अतिविषा । इत्यमरः ॥ बुद्धिः । इत्यु- णादिकोषः ॥ (अस्याः पर्य्यायो गुणाश्च यथा, “काश्मीरातिविषा श्वेता श्यामा गुञ्जा विषा- रुणा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “विषात्वतिविषा विश्वा शृङ्गी प्रतिविषारुणा । शुक्लकन्दा चोपविषा भङ्गुराघुणवल्लभा ॥ विषा सोष्णा कटुस्तिक्ता पाचनी दीपनी हरेत् । कफपित्तातिसारामविषकासवमिक्रिमीन् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥)

विषाङ्कुरः, पुं, (विषस्याङ्कुरः ।) शल्यास्त्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विषाणं, क्ली, कुष्ठौषधम् । पशुशृङ्गम् । (यथा, साहित्यदर्पणे । १० । “क्षिपसि शुकं वृषदंशकवदने मृगमर्पयसि मृगादनरदने । वितरसि तुरगं महिषविषाणे विदधच्चेतो भोगविताने ॥”) हस्तिदन्तः । इति मेदिनी । ने, ७७ ॥ (यथा, शिशुपालवधे । १ । ६० । “न जातु वैनायकमेकमुद्धृतं विषाणमद्यापि पुनः प्ररोहति ॥”) कोलदन्तः । इति हेमचन्द्रः ॥ (विशेषेण मद- दातरि, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ४४ । ११ । “विषाणं परिपानमन्ति ते ।” “विषाणं विशेषेण मदस्य दातारम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विषाणिका, स्त्री, मेषशृङ्गी । इति रत्नमाला ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “शृङ्गी कर्कटशृङ्गी स्यात् कुलीरञ्च विषाणिका । अजशृङ्गी च रक्ता च कर्कटाख्या च कीर्त्तिता ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सातला । कर्कटशृङ्गी । आवर्त्तकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषाणी, स्त्री, क्षीरकाकोली । अजशृङ्गी । इति मेदिनी । णे, ७७ ॥ वृश्चिकाली । इति राज- निर्घण्टः ॥ तिन्तिडी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विषाणी, [न्] पुं, (विषाणमस्यास्तीति । विषाण + इनिः ।) हस्ती । शृङ्गी । इत्यजयः ॥ (यथा, हरिवंशे । २०४ । २२ । “खड्गा विषाणिनश्चैव वृषभाश्च मृगास्तथा ॥”) ऋषभनामौषधम् । शृङ्गाटकः । इति राज- निर्घण्टः ॥ विषादः, पुं, (वि + षद + घञ् ।) अवसादः । यथा, -- “जाड्यं मौर्ख्यं विषादोऽवसादः सादो विष- ण्णता ।” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भागवते । १ । ११ । १ । “दध्मौ दरवरं तेषां विषादं शमयन्निव ॥”) विषादनी, स्त्री, पलाशीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ विषाननः, पुं, (विषमानने यस्य ।) सर्पः । इति शब्दमाला ॥ विषान्तकः, पुं, (विषस्य अन्तकः नाशकः । पीत- विषत्वात् ।) शिवः । इति हेमचन्द्रः ॥ विष- नाशके, त्रि ॥ विषापहः, पुं, (विषं अपहन्तीति । हन + डः ।) मुष्ककवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (विष- नाशके, त्रि । यथा, मनौ । ७ । २१७ । “सुपरीक्षितमन्नाद्यमद्यान्मन्त्रैर्ब्बिषापहैः ॥”) विषापहा, स्त्री, इन्द्रवारुणी । निर्व्विषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ नागदमनी । इति भावप्रकाशः ॥ अर्कमूला । ईशुरमूल इति भाषा । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “अर्कपत्रा सुनन्दा स्यादर्कमूला विषापहा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) सर्पकङ्कालिका । इति रत्नमाला ॥ विषाभावा, स्त्री, (विषस्याभावो यत्र सा ।) निर्व्विषा । इति राजनिर्घण्टः ॥