शब्दकल्पद्रुमः/अन्यदा

शब्दकल्पद्रुमः

पृष्ठ १/०६१

अन्यदा, व्य, (अन्यस्मिन् काले अन्य + दा ।) काला- न्तरे । अन्यसमये । यथा, -- “अन्यदा भूषणं पुंसः क्षमा लज्जेव योषितः । पराक्रमः परिभवे वैजात्यं सुरतेष्विव” ॥ इति माघः ॥ अन्यपुष्टः, पुं, (अन्यया स्वमातृभिन्नया पुष्टः ।) कोकिलः । यथा, -- “अप्यन्यपुष्टाः प्रतिकूलशब्दाः श्रोतुर्व्वितन्त्रीरिव ताड्यमानाः” । इति कुमारसम्भवे ॥ अन्यपूर्व्वा, स्त्री, (अन्यः पूर्व्वो यस्याः सा ।) पौनर्भवा कन्या । एकस्मै वागादिना दत्ता पुनरन्येन विवा- हिता कन्या । सा सप्तधा यथा, -- “सप्त पौनर्भवाः कन्या वर्जनीयाः कुलाधमाः” । वाचा दत्ता मनोदत्ता कृतकौतुकमङ्गला ॥ उदकस्पर्शिता या च या च पाणिगृहीतिका । अग्निं परिगता या तु पुनर्भूप्रसवा च या ॥ इत्येताः काश्यपेनोक्ता दहन्ति कुलमग्निवत् । इत्युद्वाहतत्त्वं ॥ अन्यभृत्, पुं, (अन्यान् कोकिलान् बिभर्त्ति पालयति अन्य + भृ + क्विप् ।) काकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (कोकिलः ।) अन्यभृतः, पुं, (अन्यया स्वमातृभिन्नया भृतः पालितः तृतीयातत्पुरुषः ।) कोकिलः । इति हलायुधः ॥ (“कलमन्यभृतासु भाषितं कलहंसीषु मदालसं गतं” । इति रघुः ।) अन्यमनस्कः, त्रि, भिन्नचित्तः । अन्यमनाः । अन्य- स्मिन् मनो यस्य स इति बहुव्रीहौ कप्रत्ययेन सिद्धः ॥ (विषयान्तरासक्तचित्ततया उपस्थित- कार्य्येऽनवहितहृदयः । अस्थिरः । चञ्चलचित्तः ।) अन्यवर्द्धितः, त्रि, (अन्यया योषिता वर्द्धितः पुष्टः ।) अन्यपुष्टः । परैधितः । अन्येन प्रतिपालितः । इति जटाधरः ॥ अन्यवादी, [न्] त्रि, (अन्यत् पूर्ब्बस्वीकृतवाक्यात् भिन्नं वदति, अन्य + वद् + णिनि उपपदसमासः ।) इतरवादी । अस्थिरवादी । अन्यथावादी । यथा, -- “अन्यवादी क्रियाद्वेषी नोपस्थायी निरुत्तरः । आहूतप्रपलायी च हीनः पञ्चविधः स्मृतः” ॥ इति व्यवहारतत्त्वे नारदः ॥ अन्यशाखकः, पुं, (अन्या स्वशाखेतरा शाखा यस्य सः, समासान्तः कः ।) स्ववेदशाखामुत्सृज्यापरशाखा- श्रयकर्म्म कुर्व्वाणः । तत्पर्य्यायः । शाखारण्डः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ अन्यादृक्, [श्] त्रि, (अन्यमिव पश्यति अन्य + दृश् + क्विन्, उपपदसमासः । “दृक् दृशवतुषु” इति आकारः ।) अन्यप्रकारः । इति मुग्धबोध- व्याकरणं ॥ अन्यादृशः, त्रि, (अन्यैव पश्यति अन्य + दृश् + कञ् आत्वञ्च ।) अन्यप्रकारः । इति मुग्धबोधव्याकरणं ॥ अन्यायः, पुं, (न्यायः । सङ्गतिः । युक्तिः । औचित्यं, तस्मादन्यः नञ्समासः ।) न्यायभिन्नः । अनौ- चित्यं । अयुक्तिः । यथा, --

“अन्यायेनापि यद्भुक्तं पित्रा पूर्ब्बतरैस्त्रिभिः । न तच्छक्यमपाकर्त्तुं क्रमात्त्रिपुरुषागतं” ॥ इति व्यवहारतत्त्वे नारदः ॥ अन्याय्यः, त्रि, (न्यायादनपेतः, न्याय + अनपेतार्थे यत्, ततो नञ्समासः ।) अनुचितः । अयोग्यः । यथा, -- दृष्टार्थसत्त्वे अदृष्टकल्पनाया अन्याय्य- त्वादित्यधिकरणमालायां माधवाचार्य्यः ॥ (अस- ङ्गतः । गर्हितः । धर्म्मविरुद्धः । यक्तिविरोधी । “न्याय्यं सन्नेच्छते कर्त्तुमन्न्याय्यं वा करोति यः” । इति कात्यायनसंहिता ।) अन्यूनः, त्रि, (नन्यूनः, नञ्समासः ।) न्यूनतारहितः । सम्पूर्णः । इति जटाधरः ॥ अन्येद्यु, [स्] व्य, (अन्यस्मिन् दिवसे निपातनात् सिद्धम् ।) अन्यस्मिन्नहनि । दिवसान्तरे । अन्य- दिने । इत्यमरः ॥ (“अन्येदुरात्मानुचरस्य भावं जिज्ञासमाना मुनिहोमधेनुः” । इति रघुवंशे ।) अन्योदर्य्यः, पुं स्त्री, (अन्यस्याः स्वमातृभिन्नविमातु- रुदरे जातः अन्योदर + यत् एकपितृकः भिन्न- मातृको भ्राता ।) वैमात्रेयः । यथा, -- “अन्योदर्य्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्य्यो धनं हरेत्” । इति याज्ञवल्क्यः ॥ (अन्यमातृजः ।) अन्योन्यं, त्रि, (अन्य + व्यतिहारार्थे द्वित्वं, ततः पूर्ब्बपदात्परः सुश्च ।) उभयतः । तत्पर्य्यायः । इतरेतरं । २ परस्परं । ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (“अन्योन्यप्रतिघातसङ्कुलचलत्कल्लोलकोलाहलैः” इति उत्तरचरिते ।) अन्योन्याश्रयः, त्रि, (अन्योन्यमाश्रयति, अन्योन्य + आ + श्रि + पचाद्यच् ।) परस्परज्ञानसापेक्षज्ञा- नाश्रयः । इति स्मार्त्ताः ॥ स्वग्रहसापेक्षग्रहसापेक्ष- ग्रहकः । इति तार्किकाः ॥ तर्कविशेषः । तस्य लक्षणं । स्वापेक्षपेक्षितत्वनिबन्धनप्रसङ्गत्वं । अपेक्षा च ज्ञप्तौ उत्पत्तौ स्थितौ च ग्राह्या । तत्राद्या यथा । घटोऽयं यद्येतद्घटज्ञानजन्यज्ञान- विषयः स्यात् तदैतद्घटभिन्नः स्यात् । द्वितीया यथा । घटोऽयं यद्येतद्घटजन्यजन्यः स्यात् तदै- तद्घटजन्यभिन्नः स्यात् । तृतीया यथा । घटोऽयं यद्येतद्घटवृत्तिवृत्तिः स्यात् तथात्वेनोपलभ्येत । इति जगदीशः ॥ अन्वक् [च्] त्रि, (अनु पश्चात् अञ्चति गच्छति अनु + अञ्च + क्विन्) पश्चाद्गामी । इत्यमरः ॥ (अनु पदं । पश्चात् । “तां देवतापित्रतिथिक्रियार्था- मन्वक् ययौ मध्यमलोकपालः” । इति रघुवंशे ।) अन्वयः, पुं, (अनु + इण् + भावे अच् ।) वंशः । कुलं । इत्यमरः ॥ (“तदन्वये शुद्धिमति प्रसूतः शुद्धिमत्तरः” । इति रघुवंशे । वंशपरम्परा । “रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवोऽपि सन्” । इति रघुवंशे । “काव्यदेव्यभिधा शूरबधूः शुद्धान्वया” ॥ इति राजतरङ्गिणी । वंशजाताः पुत्त्रपौत्त्रादयः ।

“मातुर्दुहितरोऽभावे दुहितॄणां तदन्वयः” । इति नारदः । “स जीवन्नेव शूद्धत्वमाशु गच्छति सान्वयः” । इति मनुः ।) पदानां परस्पराकाङ्क्षा योग्यता च । इति दुर्गादासः ॥ परस्परसम्बन्धः । इति रामतर्कवागीशः ॥ अन्ववायः, पुं, (अनु + अव + इण् + भावे अच् ।) वंशः । कुलं । इत्यमरः ॥ (“कथमेकान्ववायोऽय- मस्माकं” । इति शाकुन्तले ।) अन्वष्टका, स्त्री, (अष्टौ परिमाणान्यस्याः, अष्टन् + कन्, इत्वाभावः, अष्टकामनुगता प्रादिसमासः ।) अष्टकापश्चात्तिथिः । सा तु गौणचान्द्रपौषमाघ- फाल्गुनाश्विनमासानां कृष्णनवमी । तत्र सा- ग्नीनां मातृकश्राद्वं । इति श्राद्धविवेकः ॥ तत्र साग्निकर्त्तव्यमातृपक्षश्राद्धं । यथा शङ्खः । “पित्रादित्रिकपत्नीषु भोज्या मातॄः प्रतिद्विजाः । स्त्रीणामेव तु तद्यस्मान्मातृश्राद्धमिहोच्यते” ॥ एतच्चान्वष्टकाश्राद्धं साग्निमात्रेण कर्त्तव्यं । तथा च विष्णः । अन्वष्टकास्वष्टकावदग्नौ हुत्वा मात्रे पितामह्यै प्रपितामह्यै पूर्ब्बवद्ब्राह्मणान् भोजयित्वा इति । अत्र होमत्वादेवाग्निप्राप्तेरग्नि- ग्रहणं तन्नियमार्थं । न चाग्नौ करणहोमे विप्र- पाण्यादेर्व्विधानादत्रापि तथेति वाच्यं । प्रकृती- भूतश्राद्धविध्युक्तस्याधारान्तरस्य विकृतीभूतश्राद्धे विशेषविहिताधारेण बाधात् । शरमयवर्हिषा कुशमयवर्हिर्बाधवत् । न वा लौकिकाग्नौ होमः । “न पैत्रयज्ञियो होमो लौकिकाग्नौ विधीयते” । इति मनुवचनेन निषेधात् । श्राद्धचिन्तामणा- वप्येवं । इति श्राद्धतत्त्वं ॥ अन्वक्षः, त्रि, (अनु + अक्ष + पचाद्यच् । अक्षमि- न्द्रियमनुगतम्, प्रादिसमासः, प्रत्यक्षे, अनुगते अनुपदे ।) पश्चाद्गामी । इत्यमरः ॥ अन्वाधिः, पुं, (अनु पश्चात् आधीयते न्यस्यते, अनु + आ + धा + कि ।) एकस्मिन् यदर्पितं वस्तु तेन पुरुषान्तरे अमुष्मिन् स्वामिनि त्वं दास्यसीति निक्षिप्तं तत् । इति विवादार्णवसेतुः ॥ कार्य्येषु वाचनेन अमुष्मिन् पुरुषे त्वं दद्या इति परिभाष्य यत् समर्पितं तत् । इति हलायुधः ॥ यथा, -- “अर्थमार्गणकार्य्येषु अन्यस्मिन् वचनान्मम । दद्यास्त्वमिति यो दत्तः स इहान्वाधिरुच्यते” ॥ इति कात्यायनः ॥ पुनर्बन्धकः । पश्चान्मानसी व्यथा । अनुपूर्ब्बकस्य आधिशब्दस्य इत्यर्थद्वयमपि सम्भवति ॥ अन्वाधेयं, क्ली, (अनु विवाहानन्तरमाधेयं समर्प- णीयं, अनु + आ + धा + कर्म्मणि यत् ।) विवा- हानन्तरपितृमातृभर्तृकुललब्धस्त्रीधनं । यथा, -- “विवाहात् परतो यत्तु लब्धं भर्त्तृकुलात् स्त्रिया । अन्वाधेयं तदुक्तन्तु लब्धं बन्धुकुलात्तथा” ॥ इति कात्यायनः, -- अन्वासनं, क्ली, (अनु + आस् + ल्युट्) स्नेहवस्तिः । अनुशोचनं । उपासना । इति विश्वमेंदिन्यौ । शिल्पादिगृहं । इति हलायुधः ॥ (अनुवासनं ॥

पृष्ठ १/०६२

:पश्चात् तापः ।) अन्वाहार्य्यं, क्ली, (प्रतिमासमाहरणीयं, अनु + आ + हृ + ण्यत् ।) मासिकश्राद्धं । इत्यमरः ॥ तत्तु प्रत्यमावास्याविहितं पार्ब्बणश्राद्धं अकृतसपिण्डी- करणस्य वत्सरान्ते प्रतिमासं यत् श्राद्धं तदिति केचित् । इति भरतः ॥ गोभिलगृह्योक्तकर्म्मणा- माद्यङ्गश्राद्धं । तदन्ताङ्गदक्षिणा च । यथा, -- “यत् श्राद्धं कर्म्मणामादौ याचान्ते दक्षिणा भवेत् । अमावास्यं द्वितीयं यदन्वाहार्य्यं विदुर्बुधाः” ॥ इति गोभिलगृह्यं ॥ अन्वाहार्य्यकं क्ली, (प्रतिमासमाहरणीयं, अनु + आ + हृ + ण्यत्, ततः स्वार्थे कन् ।) अन्वाहाय्यं । यथा, -- “पिण्डान्वाहार्य्यकं श्राद्धं कुर्य्यान्मासानुमासिकं” । इति मनुः ॥ अन्वाहितं, त्रि, (अनु + आ + धा + कर्म्मणि क्त ।) यदेकस्य हस्ते निहितं द्रव्यं तेनापि पश्चादन्यस्य हस्ते स्वामिने देहीति निहितं तत् । इति मिताक्षरा ॥ (“याचितान्वाहितन्यासनिक्षेपादिष्वयं विधिः” । इति याज्ञवल्क्यः, -- “एष एष विधिर्दृष्टो याचितान्वाहितादिषु” ॥ इति नारदः ।) गच्छित द्रव्य ताहार स्वामिके दिते अन्यहस्ते अर्पणकरा इति भाषा ॥ अन्वितः, त्रि, (अनु + इण् + क्त ।) युक्तः । मिलितः । इति जटाधरः ॥ कृतान्वयपदादिः । यथा, -- “पदार्थान्तरैरन्वितानां सङ्केतो गृह्यते” । इति काव्यप्रकाशः ॥ (पदानां योग्यताकाङक्षादिरूपान्वयसहितः । परस्परं सम्बद्धः । “वर्णाः पदं प्रयोगार्हानन्वितैकार्थबोधकाः” ॥ इति साहित्यदर्पणे ।) अन्विष्टः, त्रि, (अनु + इष् + क्त ।) अन्वेषितः । कृतान्वेषणः । इत्यमरः ॥ (“यद्वायुरन्विष्टमृगैः किरातैरासेव्यते भिन्नशिखण्डिवर्हः” । इति कुमा- रसम्भवे ।) अन्वीतः, त्रि, (अनु + ईङ गतौ + कर्त्तरि क्तः ।) अन्वितः । युक्तः । इति जटाधरः ॥ अन्वेषणं, क्ली, (अनु + इष् + ल्युट्) अन्वेषणा । अनुसन्धानं । यथा । “सुग्रीवो राममित्रं क्व जनकतनयान्वेषणे प्रेषितोऽहं” । इति महाना- टकम् । (“दोषान्वेषणमेव मत्सरयुषां नैसर्गिको दुर्ग्रहः” । इत्युद्भटः ।) अन्वेषणा, स्त्री, (अनु + इष् + णिच् + भावे युच् तस्य अनः ततः टाप् ।) तर्कादिना यथाबोधितधर्माद्य- न्वेषणं । अन्वेषणमात्रं । तत्पर्य्यायः परोष्टिः २ पर्य्येषणा ३ गवेषणा ४ । इत्यमरः ॥ अन्वेषितः, त्रि, (अनु + इष् + णिच् + कर्मणि क्त ।) कृतान्वेषणः । तत्पर्य्यायः ॥ गवेषितः । २ अन्विष्टः । ३ मार्गितः । ४ मृगितः । ५ इत्यमरः ॥ ६ परीष्टः । ७ पर्य्येषितः । इति अन्वेषणापर्य्याये परीष्टि- पर्य्येषणापददर्शनात् ॥

अन्वेष्टा, (ऋ) त्रि, (अनु + इष् + तृच् ।) अन्वेषण- कर्त्ता । तत्पर्य्यायः ॥ आनुपद्यः २ । इति हेम- चन्द्रः ॥ (“अन्वेष्टारो ब्राह्मणाश्च भ्रमन्ति शत- शोमहों” । इति नलोपाख्यानं ।) अप, व्य, (न पाति, न + पा + ड “चादयोऽसत्त्वे” इति निपातसंज्ञया स्वरादिनिपातमव्ययमिति अव्ययम् ।) उपसर्गविशेषः । अस्यार्थः । अनादरः । भ्रंशः । असाकल्यं । वैरूप्यं । त्यागः । नञर्थः । इति दुर्गादासः ॥ अपकृष्टार्थः । वर्ज्जनार्थः । वियोगः । विपर्य्ययः । विकृतिः । चौर्य्यं । निर्द्देशः । हर्षः । इति मेदिनी ॥ अपः, [स्] क्ली, (आप् + असुन्, पृषोदरादित्वात् ह्रस्वः ।) यज्ञकर्म्म । इत्युणादिकोषः । अपकर्म्म, क्ली, (अपकृष्टं कर्म्म ।) दुष्क्रिया । मन्द- कर्म्म । अपकृष्टार्थापोपसर्गेण कर्म्मशब्दस्य कर्म्म- धारयसमासः । अपकारः, पुं, (अप + कृ + भावे घञ् ।) द्रोहः । अनुपकारः । मन्दकरणं । इति हलायुधः । (अ- निष्टसाधनं । असद्व्यवहारः । अत्याचारः । द्वेषः । “उपकर्त्रारिणा सन्धिर्न मित्रेणापकारिणा । उपकारापकारौ हि लक्ष्यं लक्षणमेतयोः” । इति माघः ।) अपकारगीः, [र्] स्त्री, (अपकारेण गीः वाक्यं ।) अपकारवाक्यं । भर्त्सनं । इत्यमरः । अपकारी, [न्] त्रि, (अपकरोति, अप + कृ + णिनि ।) अपकारकः । द्रोहकः । यथा, -- “अपकारिणि चेत् क्रोधः क्रोधः क्रोधे कथं न ते । धर्म्मार्थकाममोक्षाणां चतुर्णां परिपन्थिनि” ॥ इत्युद्भटः । (अहितकारी । अनिष्टसाधकः । पीडकः । दुर्वृत्तः । कुकर्म्मकारी । “किं भक्तेनासमर्थेन किं शक्तेनापकारिणा” । इति पञ्चतन्त्रम् ।) अपकृष्टं, त्रि, (अप + कृष् + क्तः ।) जघन्यं । तत्- पर्य्यायः । अधमं । २ निकृष्टं । ३ अणकं । ४ गर्ह्यं । ५ अवद्यं । ६ काण्डं । ७ कुत्सितं । ८ प्रतिकृष्टं । ९ याप्यं । १० वेफः । ११ अवमं । १२ ब्रुवं । १३ खेटं । १४ पापं । १५ अपशब्दं । १६ कुपूयं । १७ चेलं । १८ अर्व्वचं । १९ । इति हेमचन्द्रः । अपक्रमः, पुं, (अप + क्रम + भावे घञ्, “नोदात्तोप- देशे मान्तस्येत्यादिना वृद्धिनिषेधः” ।) पलायनं । इत्यमरः । अपक्रिया, स्त्री, (अप् + कृ + भावे श ।) द्रोहः । अपकारः । इति हेमचन्द्रः ॥ (विपरीतप्रयोगः । “चतुर्थोपायसाध्ये तु रिपौ सान्त्वमपक्रिया” । इति माघः ।) अपक्रोशः, पुं, (अप् + क्रुश् + भावे घञ् ।) निन्दनं । जुगुप्सनं । भर्त्सनं । इति शब्दरत्नावली । अपक्वः, त्रि, (न पच्यते, पच् + कर्म्मणि क्तः, ततो नञ्समासः ।) पक्वभिन्नः । काँचा इति भाषा । यथा, -- “तैले विपर्य्ययं विद्यात् पक्वे चापक्व एव च” । इति वैद्यकपरिभाषा । तत्पर्य्यायः । २ असिद्धं ।

३ आमं । ४ असृतं । इति रत्नमाला । (“अपक्वे लवणं दद्यात् पक्वे दद्यात् मरीचकम्” ॥ इति आप्तवाक्ये ।) अपगतः, त्रि, (अप + गम् + कर्त्तरि क्तः, अपयाते पलायिते च ।) मृतः । इति हेमचन्द्रः । गतः । दूरीभूतः । यथा, -- “तापोनापगतस्तृषा न च कृशा धूलो न धौता तनोः” इत्यादि वल्लालसेनः । अपगा, स्त्री, (अधोमुखेन गच्छति, अप + गम् + कर्त्तरि डः, स्त्रियां टाप् ।) आपगा । नदी । इत्यमरटीकायां भरतः । (स्रोतस्वती द्वीपवती स्रवन्ती निम्नगापगा इत्यमरः ।) अपघनः, पुं, (अपहृत्य मिलित्वा वियुज्यते, अप + हन् + “अपघनोऽङ्ग”-मिति पाणिनिसूत्रेण अप् हस्थाने घ ।) अवयवः । अङ्गं । इत्यमरः । (“घृणि- भिरपघनैर्घघरव्यक्तघोषान्” । इति सूर्य्यशतके ।) अपघातः, पुं, अपहननं । अपकृष्टार्थापोपसर्गात् हनधातोर्भावे घञ् हस्य घः नस्य तः । अपकृष्ट- मृत्युफलकष्यापारः । अपहन्यते इति व्युत्पत्त्या अपपूर्व्वक हनधातोर्भावे घञ्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ अपचयः, पुं, (अप + चि + भावे अच् । अपहरणं ।) क्षतिः । हानिः । तत्पर्य्यायः । अपहारः २ । इत्य- मरः ॥ (पूजा सम्मानना । क्षयः । “देहस्यापचयो- मतौ निविशते गाढो गृहेषु ग्रहः” । इति शान्ति- शतके ।) अपचायितः, त्रि, (अप + चाय + कर्म्मणि क्तः ।) पूजितः । इत्यमरः । अपचारः, पुं, (अप + चर् + भावे घञ्, अपथ्य- सेवनं ।) अहिताचरणं । यथा, “योनिप्रदोषाच्च भवन्ति शिश्ने पञ्चोपदंशा विविधापचारैः” । इति माधवकरः । (“कृतापचारोऽपि परैरनाविष्कृतविक्रियः । असाध्यं कुरुते कोपं प्राप्ते काले गदो यथा” ॥ इति माघः ।) अपचितः, त्रि, (अप + चाय + पूजार्थे कर्म्मणि क्तः । अपचितश्चेति पाणिनिसूत्रेन पक्षे चायस्थाने चिभाबः । अप + चि + क्तः ।) हीनः । व्ययितः । अवयवाद्यपचययुक्तः । क्षीणः । कृशः । “अपचित- मपि गात्रं व्यायतत्वादलक्ष्यं” । इति शाकुन्तले । अपचितिः, स्त्री, (अप + चि + भावे क्तिन् । हानिः । व्ययः । पूजा । निष्कृतिः । इति मेदिनी । (क्षयः । ध्वंसः । सम्मानना । “अहं त्वपचितिं भ्रातुः पितुश्च सकलामिमां” । इति रामायणे ।) अपच्छायः, त्रि, (अपगता छाया यस्मात् सः ।) देवः । उपदेवः । निष्प्रभः । अपगता छाया यस्मात् इति बहुव्रीहौ ह्रस्वः । (अपकृष्टच्छाया- विशिष्टः । पिशाचादिः । “अजाखुरं खुरोत्सर्गमार्ज्जनीरेणुवज्जनैः । दीपखट्वापच्छायेव त्यज्यते निर्धनोजनः” ।) अपञ्चीकृतं, क्ली, (अपञ्चात्मकं पञ्चात्मकं कृतं, पञ्च + अभूततद्भावे च्चि कृ + क्तः, ततो नञ्समासः । सूक्ष्मभूतं । पञ्चीकृतभिन्नाकाशादिपञ्चभूतं । इति वेदान्तसारः ।

पृष्ठ १/०६३

:(“पञ्चप्राणमनोबुद्धिदशेन्द्रियसमन्वितं । अपञ्चीकृतभूतोत्थं सूक्ष्माङ्गं भोगसाधनं” ॥ इति पञ्चदश्यां ।) अपटान्तरं, त्रि, (पटेन वस्त्रेण तिरस्करिण्या इति यावत् अन्तरं व्यवधानं यत्र तत्, ततो नञ्- समासः ।) आसन्नं । संसक्तं ।) अपदान्तरं । अव्य- वहितं । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ अपटी, स्त्री, (अल्पः पटः अल्पार्थे नञ्समासः, गौरादित्वात् ङीष् ।) वस्त्रप्रावरणं । इति हेम- चन्द्रः । कानात् । इति भाषा । (यवनिका । पर्द्दा । इत्यादि भाषा ।) अपटुः, स्त्री, (न पटुः, नञ्समासः ।) व्याधितः । रोगी । इत्यमरः । पटुतारहितः । कार्य्याक्षमः । यथा, -- “सा क्रान्ता जघनस्थलेन गुरुणा गन्तुं न शक्ता वयं दोषैरन्यजनाश्रयैरपटवो जाताः स्म इत्युद्भुतं” । इत्यमरुकविः ॥ अपतर्पणं, क्ली, (अप + तृप् + भावे ल्युट् । लङ्घनं । रोगादौ भोजनाभावः । इति हेमचन्द्रः । (अप- गतं तर्पणं तृप्त्यभावो यस्य तत् । गतलोभः । तृप्तिशून्यः ।) अपत्थं, क्ली, (न पतति वंशो यस्मात्, पत + बाहु- ल्यात् यत्, ततो नञ्समासः ।) पुत्त्रः । कन्या । तत्पर्य्यायः । २ सन्तानः । ३ तोकं । ४ सन्ततिः । ५ प्रसूतिः । इति जटाधरः । (“अस्मिंस्तु निर्गुणं गोत्रे नापत्यमुपजायते”) । इति हितोपदेशे । “महीभृतः पुत्रवतोऽपि दृष्टिं तस्मिन्नपत्ये न जगाम तृप्तिं” । इति कुमारसम्भवे ।) अपत्यदा, स्त्री, (अपत्यं गर्भं तत्सेवनेन ददाति, अपत्य + दा + कर्त्तरि कः, उपपदसमासः ।) गर्भदात्रीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः । अपत्यपथः, पुं, (अपत्यस्य गर्भान्निःसारणस्य पन्था मार्गः, षष्ठीतत्पुरुषः, समासान्त अच् ।) भगं । योनिः । इति हेमचन्द्रः । अपत्यशत्रुः, पुं, (अपत्यस्य शत्रुः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) कर्कटः । इति शब्दचन्द्रिका । काँकडा । इति भाषा । अपत्रपः, त्रि, (अप + त्रप् + भावे अङ्, ।) त्रपा- रहितः । निर्लज्जः । अपगता त्रपा यस्येति बहुव्रीहौ आकारस्य ह्रस्वः ॥ (“सापत्रपः कुल- गुरुर्विहितस्त्वया नः” । इति धनञ्जयविजय व्यायोगे ।) अपत्रपा, स्त्री, (अपगता त्रपा अन्यतो लज्जा यस्याः सा, स्त्रियां टाप् लज्जाहीना । लज्जा- शून्या ।) अन्यतो लज्जा । परस्मात् लज्जा । इत्य मरः । लज्जामात्रं । इति रत्नकोषः । अपत्रपिष्णुः, त्रि, (अप + त्रप् + शीलार्थे कर्त्तरि इष्णुच् ।) स्वभावसत्रपः । लज्जाशीलः । इत्यमरः । लाजुक इति भाषा । अपथं, क्ली, व्य, (न प्रशस्तः पन्थाः मार्गः, नञ्स-

मासः । नास्ति पन्थाः प्रशस्तः मार्गो यत्र तत् । प्रशस्तवर्त्मशून्ये नगरादौ ।) अपन्थाः । मार्ग एव यो न भवति तत् । इत्थमरः । योनिः । इति शब्दरत्नावली । (विमार्गः । कुपथः । असम्मार्गः । साधुविगर्हितः पन्थाः । “अपथे पदमर्पयन्ति हि श्रुतवन्तोऽपि रजोनिमीलिताः” । इति रघुवंशे । “न कश्चित् वर्णानामपथमपकृष्टोऽपि भजते” । इति शाकुन्तले ।) अपथ्यं, त्रि, (पथ्ये वैद्योक्तभोजनादिनियमाय नीत्यु- क्ताचाराय वा हितं यत् ततो नञ्समासः ।) पथ्यभिन्नं । अहितं । यथा, -- “यत्पथ्यं यदपथ्यञ्च वक्ष्यते रक्तपित्तिनां” । इति पथ्यापथ्यग्रन्थः । अपदानं, क्ली, (अप + दैपशोधने भावे ल्युट्, विद्य- मानार्थे अर्श आद्यच् । अथवा अपदायति परि- शुध्यत्वेन कर्म्मणां, अप + दैप् + शोधने करणे ल्युट् ।) अवदानं । वृत्तं कर्म्म । वृत्तिः प्रवर्त्तनं सा प्रशस्ता विद्यते यत्र तत् । यत्र कर्म्मणि वृत्तिः सर्व्वैः प्रशस्यते तत् इत्यर्थः । इत्यमर- टीकायां स्वामी ॥ (“गणयत्यपदानसम्मितां भवतः सोऽपि न सत्क्रियामिमां” । इति शाकुन्तले ।) अपदान्तरः, त्रि, (नास्ति पदान्तरं व्यवधानं यत्र सः ।) अव्यवहितः । संयुक्तः । इत्यमरः । अभिन्न- पदे क्ली । (सन्निकर्षः । सान्निध्यं । सामीप्यं । नैकट्यं ।) अपदिशं, क्ली, व्य, (दिशोर्मध्ये, अव्ययीभावः, समा- सान्त अच् ।) दिक्कोणः । दिशोर्मध्यं । तत्- पर्य्यायः । विदिक् २ । इत्यमरः । (“क्लीवाव्ययं त्वपदिशं दिशोर्मध्येविदिक् स्त्रियां” । इत्यमरः ।) अपदेशः, पुं, (अप + दिश् + घञ् । स्थानं ।) निमित्तं । शरव्यं । स्वरूपाच्छादनं । तत्पर्य्यायः । २ व्याजः । ३ लक्ष्यं । इत्यमरः । परानिष्टकारिभिन्नशठता । इति महाभारतटीका । (ख्यातिः । कीर्त्तिः । छलं । “रक्षापदेशान्मुनिहोमधेनो- र्वन्यान् विनेष्यन्निव दुष्टसत्त्वान्” । इति रघुवंशे ।) अपध्वंसजः, पुं, (अपध्वस्यतेऽनेन, अपध्वन्स + करणे घञ्, अपध्वंसो जातीनां भिन्नतासम्पा- दकः सङ्करस्तस्माज्जायते, अपध्वंस + जन् + ड, उपपदसमासः ।) वर्णसङ्करः । यथा, -- “शूद्राणान्तु सधर्म्माणः सर्व्वेऽपध्वंसजाः स्मृताः” । इति मनुः । (प्रतिलोमजातः । भिन्नवर्णसङ्गम- जातः । करणादिसंकीर्णवर्णः ।) अपध्वस्तः, त्रि, (अप + ध्वन्स + क्तः ।) परित्यक्तः । निन्दितः । चूर्णीकृतः । इति मेदिनी । (अति- दुराचारः ।) परित्यक्तः । “अपध्वस्तः परित्यक्ते निन्दिते ऽप्यवचूर्णिते” । इति मेदिनी ।

अपनयनं, क्ली, (अप + नी + भावे ल्युट् ।) खण्डनं । दूरीकरणं । यथा, -- “इति श्रीशाम्बपुराणे रो- गापनयने श्रीसूर्य्यवक्त्रविनिर्गतस्तवराजः समाप्तः” इति । (“नातिश्रमापनयनाय यथा श्रमाय राज्यं स्वहस्तधृतदण्डमिवातपत्रं” । इति शाकुन्तले ।) अपनोदनं, क्ली, (अप + नुद् + भावे ल्युट् ।) खण्डनं । दूरीकरणं । यथा, -- “मानापनोदनविनोदनते गिरीशे” । इति श्रीहर्षः । (अपनुदति दूरी- करोति, अप + नुद् + कर्त्तरि बाहुल्यात् ल्युटि ।) खण्डकः । दूरीकारकः । “यथाश्वमेधः क्रुतुराट् सर्व्वपापापनोदनः । तथाघमर्षणं जप्यं सर्व्वपापापनोदनं” । इति मनुः ।) अपन्थाः, [थिन्] पुं, (न पन्थाः, नञ्समासः, समासान्तविधेरनित्यत्वात् अत्र अजभावः ।) अ- पथं । इत्यमरः । अपपात्रितः, त्रि, (अपकृष्टं पात्रं भोजनपात्रं यस्य सः, येन जनेन भुक्ते भोजनपात्रमस्पष्टं भवतीति यावत् चण्डालादिः, अपपात्रः कृतः, अपपात्र + करोत्यर्थे णिच् + क्तः ।) उत्कटदोषैर्ज्ञातिभि- र्भिन्नोदकीकृतः । यथा, -- अपपात्रितस्य रिक्थ- पिण्डोदकानि निवर्त्तन्ते” । इति शुद्धितत्त्वे शङ्खापस्तम्बौ । अपभ्रंशः, पुं, (अप + भ्रन्स + घञ् ।) ग्राम्यभाषा । अपभाषा । तत्पर्य्यायः । अपशब्दः २ । इत्यमरः ॥ पतनं । यथा, -- “अत्यारूढिर्भवति महतामप्यपभ्रंशनिष्ठा” । इत्यभिज्ञानशकुन्तलं ॥ (अधः पतनं । ध्वंसः । अधोगतिः ।) अपमः, पुं, (अपकृष्टतया मीयते, अप + मा + घञर्थे कः ।) क्रान्तिः । इति सिद्धान्तशिरोमणौ गोलाध्यायः ॥ अपमानं, क्ली, (अप + मा + भावे ल्युट् ।) अनादरः । अमर्य्यादा । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्पर्य्यायः । “स्यादवज्ञा परीहारः परिहारः पराभवः । अपमानं परिभवस्तिरस्कारस्तिरष्क्रिया । अवहेला च हेला म्यादवहेलनहेलने । क्षेपो निकारधिक्कारौ पर्य्यायः स्यादनादरे” ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ तस्य अप्रकाश्यत्वं यथा, -- “अर्थनाशं मनस्तापं गृहे दुश्चरितानि च । वञ्चनञ्चापमानञ्च मतिमान्न प्रकाशयेत्” ॥ इति चाणक्यः ॥ (“अपमानं पुरस्कृत्य मानं कृत्वा तु पृष्ठतः । स्वकार्य्यमुद्धरेत् प्राज्ञः कार्य्यध्वंसे हि मूढता”) ॥ अपमित्यकं, क्ली, (अपमित्यपमानं स्वीकृत्य गृह्यते, अप + मेङ् प्रणिमाने + क्त्वा तस्य ल्यप्, “मय- तेरिदन्यतरस्यामिति आस्याने इतक्, ततः कन् ।) ऋणं । इति हलायुधः ॥ अपमृत्युः, पुं, (अपकृष्टः रोगेणः विना मृत्युः मरणं

पृष्ठ १/०६४

:कर्म्मधारयः ।) अपघातमरणं । विना रोगेण मरणं । यथा, -- “अपमृत्युभयं नास्ति मृतो मोक्षमवाप्नुयात्” । इति देवीमाहात्म्यकीलकं ॥ यत्तु शुद्धितत्त्वे प्रोक्तं पक्षिमत्स्यमृगदंष्ट्रिशृङ्गिनखिपतनानशनवज्राग्नि- विषबन्धजलप्रवेशांस्त्रक्षतादिजन्यमरणं तदेवाप- मृत्युरिति सुधीभिर्विभाव्यं ॥ अपयानं, क्ली, (अपा या + भावे ल्युट्) पलायनं । इत्यमरः ॥ प्रमाणं । प्रस्थानं । “मानस्य द्रुत- मपयानमास्थितस्य” । इति माघः ।) “अपयानेऽपि च भवान् समर्थोलघुविक्रमः” । इति रामायणे । अपरं, क्ली, (न पूर्य्यते, पृ + अप् ततो नञ्- समासः ।) हस्तिपश्चाद्भागः । गजान्त्यजङ्घादि- भागः । इति मेदिनी ॥ अपरः, त्रि, (न पृणाति प्रीणयति, पॄ + पचाद्यच, ततो नञ्समासः ।) अन्यः । इतरः । अर्ब्बाचीनः । इति मेदिनी ॥ अपरत्वं, क्ली, (अपरस्य भावः भावे त्व ।) न्यायमते तत् द्विविधं । दैशिकं कालिकञ्च । दैशिकं यथा । अल्पसूर्य्यसंयोगज्ञानजन्यगुणः । तस्यासमवायि- कारणं दिक्संयोगः ॥ कालिकं यथा ॥ अल्प- सूर्य्यपरिस्पन्दज्ञानजन्यगुणः । तस्यासमवायि- कारणं कालपिण्डसंयोगः । तदुभयं अपेक्षाबुद्धि- जन्यं । अपेक्षाबुद्धिनाशादेव तदुभयोर्नाशः । इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ अपरतिः, स्त्री, (अप + रम् + भावे क्तिन् ।) निवृत्तिः । विरतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (अपगता रति प्रीतिर्यस्य सः त्रि, प्रातिरहितः । अप्रकृष्टा रतिः प्रीतिर्यस्य सः त्रि, कुत्सितप्रीतियुक्तः ।) अपरपक्षः, पुं, (अपरः शेषः पक्षः अथवा अपरः शुक्लादितरः पक्षः, कर्म्मधारयः ।) कृष्णपक्षः । स तु पितृपक्षः । यथा । पूर्ब्बः पक्षो देवानाम- परः पक्षः पितॄणामिति श्रुतिः ॥ पक्षौ पूर्ब्बा- परौ शुक्लकृष्णौ मासस्तु तावुभौ । इत्यमरः ॥ मनुः । जथ श्राद्धममावास्यायां पितृभ्यो दद्यात् पञ्चमीप्रभृति वापरपक्षस्य यदहर्व्वा सम्पद्यते । इति श्राद्धतत्त्वम् * ॥ अपररात्रः, पुं, (रात्रेः अपरः शेषावयवः, एकदेशि- समासः, अच् समासान्तः “रात्राह्णाहाः पुंसि” इति पुंस्त्वं ।) रात्रिशेषः । तत्पर्य्यायः । उच्चन्द्रः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अपरस्परं, त्रि, (अपरे च परे च द्वन्द्वः, अपर- स्पराः क्रियासातत्ये” इति सुडागमः, क्रिया- वतां साहित्ये ।) क्रियासातत्यं । कर्मनिरन्तरता । इत्यमरः ॥ अपरा, स्त्री, (न पूर्य्यतेऽस्मात्, पॄ + अपादाने अप्, ततो नञ्समासः ।) जरायूः । इति मेदिनी ॥ पश्चिमदिक् । इति हेमचन्द्रः ॥ अपराङ्गं, क्ली, (अपरस्य रसादेरङ्गम्, षष्ठीतत्पुरुषः ।) गुणीभूतव्यङ्ग्यप्रभेदः । यथा अगूढमपरस्याङ्गमिति भरतमुनिः ॥ अस्यार्थः । अपरस्य रसादेर्वाक्या-

र्थीभूतस्य वा वाच्यस्याङ्गं रसादि अनुरणनरूपं वा । इति काव्यप्रकाशः ॥ तत्रैवोदाहरणं । “अयं स रसनोत्कर्षी पीनस्तनविमर्द्दनः । नाभ्यूरु- जघनस्पर्शी नीवीविस्रंसनः करः” ॥ अत्र शृङ्गारः करुणस्याङ्गमिति ॥ अपराङ्मुखः, पुं, (परा + अञ्च + क्विन्, पराक् मुखं यस्य सः, ततो नञ्समासः ।) अविमुखः । सं- मुखीभूतः । यथा, -- “आहवेषु मिथोऽन्योन्यं जिघांसन्तो महीक्षितः । युध्यमानाः परं शक्त्या स्वर्गं यान्त्यपराङ्मुखाः” ॥ इति मानवे ७ अध्याये ८९ श्लोकः ॥ अपराजितः, पुं, (परा + जि + क्तः, ततो नञ्- समासः ।) शिवः । विष्णुः । ऋषिविशेषः । अनि- र्ज्जिते त्रि । इति मेदिनी ॥ अपराजिता, स्त्री, दुर्गा । जयन्तीवृक्षः । अशन- पर्णी । इति मेदिनी ॥ स्वल्पफला । विष्णुक्रान्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ शेफाली । शमीभेदः । शङ्खिनी । हपुषाभेदः । इति वैद्यकं ॥ स्वनाम- ख्यातपुष्पलताविशेषः । शुक्लनीलभेदेन सा द्विधा । तस्याः पर्य्यायः । आस्फोता २ गिरिकर्णी । ३ विष्णुक्रान्ता ४ । इत्यमरः ॥ आस्फोटा ५ । इति तट्टीका ॥ गवाक्षी ६ अश्वखुरी ७ श्वेता ८ श्वेतभण्डा ९ गवादनी १० । इति रत्नमाला ॥ अद्रिकर्णी ११ कटभी १२ दधिपुष्पिका १३ गर्द्दभी १४ सितपुष्पी १५ श्वेतस्पन्दा १६ भद्रा १७ सुपुत्री १८ विषहन्त्री १९ नग- पर्य्यायकर्णी २० अश्वाह्वादिखुरी २१ । अस्या गुणाः । हिमत्वं । तिक्त्वत्वं । पित्तोपद्रवविष- दोषनाशित्वं । चक्षुर्हितत्वं । त्रिदोषशमताका- रित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोथकासनाशित्वं । कण्ठहितकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (“दशम्यां च नरैः सम्यक् पूजनीयाऽपराजिता । मोक्षार्थं विजयार्थञ्च पूर्ब्बोक्तविधिना नरैः । नवमीशेषयुक्तायां दशम्यामपराजिता । ददाति विजयं देवी पूजिता जयवर्द्धिनी” ॥ इति स्कान्दे ।) अपराद्धपृषत्कः, त्रि, (अपराद्धः लक्ष्यात् च्युतः पृषत्- कोवाणो यस्य सः ।) लक्ष्यच्युतशायकः । यस्य बाणो लक्ष्यात् च्युतः सः । इत्यमरः ॥ (“कृतहस्तः सुप्रयोगविशिखः कृतपुङ्खवत् । अपराद्धपृषत्कोऽसौ लक्ष्यात् यश्चुतसायकः” ॥ इत्यमरः ।) अपराधः, पुं, (अप + राध् + भावे घञ् ।) अका- र्य्यादिदोषः । तत्पर्य्यायः ॥ आगः २ मन्तुः ३ । इत्यमरः ॥ स च द्वात्रिंशद्विधो यथा । आगमे । “यानैर्व्वा पादुकैर्व्वापि गमनं भगवद्गृहे । देवोत्सवाद्यसेवा च अप्रणामस्तदग्रतः ॥ उच्छिष्टे वाथवाशौचे भगवद्दर्शनादिकं । एकहस्तप्रणामश्च तत्पुरस्तात् प्रदक्षिणं ॥ पादप्रसारणं चाग्रे तथा पर्य्यङ्कबन्धनम् । शयनं भक्षणं वापि मिथ्याभाषणमेव च ॥ उच्चैर्भाषामिथोजल्पो रोदनानि च बिग्रहः ।

निग्रहानुग्रहे चैव नृषु च क्रूरभाषणम् कम्बलावरणञ्चैव परनिन्दा परस्तुतिः । अश्लीलभाषणं चैव अधोवायुविमोक्षणम् ॥ शक्तौ गौणोपचारश्च अनिवेदितभक्षणं । तत्तत्कालोद्भवानाञ्च फलादीनामनर्पणं ॥ विनियुक्तावशिष्टस्य प्रदानं व्यञ्जनादिके । पृष्ठीकृत्यासनं चैव परेषामभिवादनं ॥ गुरौ मौनं निजस्तोत्रं देवतानिन्दनं तथा अपराधास्तथा विष्णोर्द्वात्रिंशत्परिकीर्त्तिताः” ॥ * ॥ वाराहे । “द्वात्रिंशदपराधा ये कीर्त्त्यन्ते वसुधे मया । वैष्णवेन सदा ते तु वर्जनीया प्रयत्नतः ॥ ये वै न वर्जयन्त्येतान् अपराधान् मयोदितान् । सर्व्वधर्म्मपरिभ्रष्टाः पच्यन्ते नरके चिरं ॥ राजान्नभक्षणञ्चैकमापद्यपि भयावहं । ध्वान्तागारे हरेः स्पर्शः परं सुकृतनाशनः ॥ तथैव विधिमुल्लङ्घ्य सहसा स्पर्शनं हरेः । द्वारोद्घाटो विना वाद्यं क्रोडमांसनिवेदनं ॥ पादुकाभ्यां तथा विष्णोर्मन्दिरायोपसर्पणं । कुक्कुरोच्छिष्टकलनं मौनभङ्गोऽच्युतार्च्चने ॥ तथा पूजनकाले च विडुत्सर्गाय सर्पणं । श्राद्धादिकमकृत्वा च नवान्नस्य च भक्षणं ॥ अदत्त्वा गन्धमाल्यादि धूपनं मधुघातिनः । अकर्म्मण्यप्रसूनेन पूजनञ्च हरेस्तथा ॥ अकृत्वा दन्तकाष्ठञ्च कृत्वा निधुवनं तथा । स्पृष्ट्वा रजस्वलां दीपं तथा मृतकमेव च ॥ रक्तं नीलमधौतञ्च पारक्यं मलिनं पटं । परिधाय मृतं दृष्ट्वा विमुच्यापानमारुतं ॥ क्रोधं कृत्वा श्मशानञ्च गत्वा भूत्वाप्यजीर्णभुक् । भक्षयित्वा क्रोडमांसं पिण्याकं जालपादकं ॥ तथा कुसुम्भशाकञ्च तैलाभ्यङ्गं विधाय च । हरेः स्पर्शो हरेः कर्म्मकरणं पातकावहं ॥ * ॥ किञ्च तत्रैव । मम शास्त्रं वहिष्कृत्य अस्माकं यः प्रपद्यते । मुक्त्वा च मम शास्त्राणि शास्त्रमन्यत् प्रभाषते ॥ मद्यपस्तु समासाद्य प्रविशेद्भवनं मम । यो मे कुसुम्भशाकेन प्रापणं कुरुते नरः ॥ अपि च । “मम दृष्टेरभिमुखं ताम्बूलं चर्व्वयेत्तु यः । कुरुवकपलाशस्थैः पुष्पैः कुर्य्यान्ममार्च्चनं ॥ ममार्च्चामासुरे काले यः करोति विमूढधीः । पाठाशनोपविष्टो यः पूजयेद्वा निरासनः ॥ वामहस्तेन मां धृत्वा स्नापयेद्वा विमूढधीः । पूजापर्य्युषितैः पुष्पैः ष्ठीवनं गर्व्वकल्पनं ॥ तिर्य्यक् पुण्ड्रधरो भुत्वा यः करोति ममार्चनं । याचितैः पत्रपुष्पाद्यैर्यः करोति ममार्चनं ॥ अप्रक्षालितपादो यः प्रविशेन्मम मन्दिरं । अवैष्णवस्य पक्वान्नं यो मह्यं विनिवेदयेत् ॥ अवैष्णवेषु पश्यत्सु मम पूजां करोति यः । अपूजयित्वा विघ्नेशं सम्भाष्य च कपालिनं ॥ नरः पूजान्तु यः कुर्य्यात् स्नपनञ्च नखाम्भसा । अमौनी घर्म्मलिप्ताङ्गो मम पूजां करोति यः ॥

पृष्ठ १/०६५

:ज्ञेयाः परेऽपि बहवोऽपराधाः सदसंमतैः । आचारैः शास्त्रविहितनिषिद्धातिक्रमादिभिः” ॥ * ॥ अथापराधशमनं । “संवत्सरस्य मध्ये च तीर्थे शौकरके मम । कृतोपवासः स्नानेन गङ्गायां शुद्धिमाप्नुयात् ॥ मथुरायां तथाप्येवं सापराधः शुचिर्भवेत् । अनयोस्तीर्थयोरङ्के यः सेवेत् सुकृती नरः ॥ सहस्रजन्मजनितानपराधान् जहाति सः” । स्कान्दे । “अहन्यहनि यो मर्त्त्यो गीताध्यायन्तु संपठेत् । द्वात्रिंशदपराधैस्तु अहन्यहनि मुच्यते” ॥ अत्र कार्त्तिकमाहात्म्ये । “तुलस्या कुरुते यस्तु शालग्रामशिलार्चनं । द्वात्रिंशदपराधांश्च क्षमते तस्य केशवः” ॥ तत्रैवान्यत्र । “द्वादश्यां जागरे विष्णोर्यः पठेत्तुलसीस्तवं । द्वात्रिंशदपराधानि क्षमते तस्य केशवः ॥ यः करोति हरेः पूजां कृष्णशस्त्राङ्कितो नरः । अपराधसहस्राणि नित्यं हरति केशवः” ॥ इति श्रीहरिभक्तिविलासे ८ विलासः ॥ अपराह्णः, पुं, (अह्नः अपरः एकदेशिसमासः, समासान्तः टच्, अहःस्थाने अह्नादेशः ।) शेषं अहः । दिनशेषभागः । इत्यमरः । (“रामाणां रमणीयतां विदधति ग्रीष्मापराह्णागमे” इति अमरुशतके । “तथा श्राद्धस्य पूर्ब्बाह्णादपराह्णो विशिष्यते” । इति मनुः ।) विकाल इति भाषा । तस्य भेदाः । द्विधा विभक्तदिनस्य शेषभागः ॥ त्रिधा विभ- क्तदिनस्य तृतीयभागः ॥ स तु त्रिंशद्दण्डदिन- माने विंशतिदण्डात् परं दशदण्डं यावत् । पञ्चधा विभक्तदिनस्य चतुर्थभागः । स तु अष्टादश- दण्डात् परं षड्दण्डं यावत् । इति श्रुतिस्मृती ॥ अपराह्णतनं, त्रि, (अपराह्णे भवम् सप्तम्येकवच- नान्त अपराह्ण + ट्यु तुट्च, “स्वकालतनेषु काल- नाम्न इति” पक्षे अलुक् ।) अपराह्णभववस्तु । अपराह्णजातं । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ अपराह्णेतनं, त्रि, (अह्नोऽपरः एकदेशिसमासः, तत्र भवम् अपराह्णे + ट्यु तुट्च, “स्वकालतनेषु कालनाम्न” इति पक्षे अलुक् ।) अपराह्णतनं । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ अपरिकलितः, त्रि, (परि + कल् + कर्म्मणि क्तः, ततो नञ्समासः ।) अज्ञातः । अदृष्टः । यथा, -- “अपरिकलितपूर्ब्बः कश्चमत्कारकारी स्फुरति मम गरीयानेष माधुर्य्यपूरः । अयमहभपि हन्त प्रेक्ष्य यं लुब्धचेताः सरभसमुपभोक्तुं कामये राधिकेव” ॥ इति ललितमाधवः ॥ अपरिच्छन्नं, त्रि, परिच्छदशून्यं । परिपूर्ब्बछदधातोः कर्त्तरि क्ते नञ्समासः ॥ अपरिच्छिन्नं, त्रि, (परि + छिद् + क्त्व ततो नञ्- समासः ।) परिच्छेदरहितं । असीम । वहिरन्तर- शून्यं । यथा, -- “किञ्च परिच्छिन्नस्य नीडे पक्ष्यादे-

रिव प्रवेशो भवेत् तव त्वनावृतत्वात् अपरि- च्छिन्नत्वेन वहिरन्तरभेदो नास्ति कुतः प्रवेशः” । इति श्रीधरस्वामी ॥ अपरिपक्वं, त्रि, परिपाकरहितं । किञ्चित्पक्वं । परिपूर्ब्बपचधातोः कर्त्तरि क्ते तस्य वत्वे चस्य च कत्वे परिपक्वं ततो नञ्समासः ॥ अपरिमितं, त्रि, (परि + मा + क्त, ततो नञ्- समासः ।) परिमाणरहितं । मानतुलासंख्याशून्यं । यथा, -- “अपरिमिता ध्रुवास्तनुभृतो यदि सर्व्व- गतास्तर्हि न शास्यतेति नियमो ध्रुवनेतरथा” । इति श्रुत्यध्यायः । अपरिम्लानः, पुं, (परि + म्ला + क्त तस्य नत्वं, ततो नञ्समासः ।) रक्ताम्लानवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ म्लानिरहिते वाच्यलिङ्गः ॥ (नूतनः । अपरिशुष्कः । निर्म्मलः ।) अपरिष्कारः, पुं, (“संपर्य्युपेभ्यः करोतौ भूषणे इति” सुडागमः ।) परिष्काराभावः । अनि- र्म्मलत्वं । तद्वति त्रि । परिपूर्ब्बकृधातोर्भावे घञि नञ्समासः । अपरिष्कृतं, त्रि, अमार्जितं । अनिर्म्मलं । अभूषितं । अनलङ्कृतं । परिपूर्ब्बकृधातोः कर्म्मणि क्ते नञ्- समासः । यथा, -- “मलपूतिसमायुक्तश्लष्मविण्मूत्रपिच्छिलं । रेतोनिष्ठीवमानाभिः स्रवद्भिरपरिष्कृतं” ॥ इति कालिकापुराणे ५६ अध्यायः ॥ अपरिहार्य्यं, त्रि, (परि + हृ + कर्म्मणि ण्यत्, ततो नञ्समासः ।) अपरिहरणीयं । अत्याज्यं । यथा, “जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च । तस्मादपरिहार्य्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि” ॥ इति श्रीभगवद्गीता ॥ अपरूपं, त्रि, (अपकृष्टं रूपं कर्म्मधारयसमासः ।) अपकृष्टरूपं । विकृतरूपं । अपोपसर्गेण रूप- शब्दस्य बहुव्रीहिसमासः ॥ कर्म्मधारयसमासे क्ली ॥ लोके तु आश्चर्य्यमिति प्रसिद्धं ॥ अपरेद्युः, [स्] व्य, (अपरस्मिन् दिवसे दिवसस्य एद्युशादेशः) । अपरेऽह्नि । अपरदिने । इत्य- मरः ॥ (“पूर्ब्बेद्यरपरेद्युर्व्वाश्राद्धकर्म्मण्युपस्थिते निम- न्त्रयेत विप्रान् वै” इति स्मृतिः ।) अपर्णा, स्त्री, (नास्ति पर्ण्णं तपस्यायां पर्णभक्षण- वृत्तिर्व्वा यस्याः सा, टाप् ।) दुर्गा । इत्यमरः ॥ (“स्वयं विशीर्ण्णद्रुमपर्ण्णवृत्तिता परा हि काष्ठा तपसस्तया पुनः । तदप्यपाकीर्णमतः प्रियंवदां वदन्त्यपर्ण्णेति च तां पुराविदः” । इति कुमारस- म्भवे ।) पत्रशून्ये त्रि ॥ अपर्य्याप्तं, त्रि, (परि + आप् + क्त, नञ्समासः ।) पर्य्याप्तिशून्यं । असीम । असमर्थं । यथा, -- “अपर्य्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितं । पर्य्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितं” ॥ इति श्रीभगवद्गीता ॥

अपर्य्युषितं, क्ली, (परि + वस् + क्त, नञ्समासः ।) अव्युष्टं । सद्योभवं । यथा नारसिंहे, -- “अपर्य्युषितनिश्छिद्रैः प्रोक्षितैर्जन्तुवर्जितैः । स्वीयारामोद्भवैर्वापि पुष्पैः संपूजयेद्धरिं” ॥ इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ अपर्व्वदण्डः, पुं, (अपर्ब्बः पर्ब्बरहितः ग्रन्थिशून्य इति यावत् दण्डः कर्म्मधारयः ।) रामशरतृणं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपलं, क्ली, (अपलाति अपराक्रमणं गृह्णाति येन, अप + ला + करणे क । नास्ति पलं मांसं यस्य सः, मांसशून्यं ।) कीलकं । इति शब्दमाला ॥ पलशून्ये त्रि ॥ अपलपनं, क्ली, अपलापः । अपोपसर्गात् लपधातो- र्भावे अनट् प्रत्ययः ॥ (पाणिनिमतेतु अप + लप् + भावे ल्युट् ।) अपलापः, पुं, (अप + लप् + भावे घञ् ।) सतोऽप्य- सत्त्वेन कथनं । ज्ञातस्य गोपनं । तत्पर्य्यायः । २ निह्नुतिः । ३ अपह्नुतिः । ४ अपह्नवः । ५ निह्नवः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रेम । इति । मेदिनी ॥ अपलाषिका, स्त्री, (अप + लष् + भावे ण्वुल् ।) तृष्णा । इति हेमचन्द्रः ॥ अपवनं, क्ली, (अपकृष्टं कृत्रिमत्वात् अल्पत्वाच्च वनं कर्म्मधारयः ।) उपवनं । कृत्रिमवनं । इति हेमचन्द्रः ॥ अपवरकः, पुं, (अपव्रियन्ते लोकाः सम्भज्यन्तेऽत्र, अप + वृ + “ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च” इति अप्, ततः स्वार्थे कन्, अथवा अप + वृ + क्रादिभ्यः संज्ञायां वुन् तस्य अकः ।) अन्तर्गृहं । तत्पर्य्यायः । २ गर्भागारं ३ वासौकः ४ शयनास्पदं । इति हेमचन्द्रः ॥ (“दीपोऽपवरकस्यान्तर्वर्त्तते तत्प्रभा वहिः” ।) अपवर्गः, पुं, (अपवृज्यते संसारः मुच्यतेऽनेन, अप + वृज् + घञ् कुत्वं ।) मोक्षः । त्यागः । क्रिया- वसानसाफल्यं । कर्म्मफलं । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ क्रियान्तः । कार्य्यसमाप्तिः । इति जटाधरो रत्ना- वली च ॥ पूर्णता । इति धरणी ॥ (निर्व्वाणं । मुक्तिः । “अपवर्गमहोदयार्थयोर्भुवमंशाविव धर्म्म- योर्गतौ” इति रघुवंशे । समाप्तिः । शेषः । अवसानं । “क्रियापवर्गेघ्वनुजीविसात्कृताः कृत- ज्ञतामस्य वदन्ति सम्पदः” । इति भारविः ।) अपवर्ज्जनं, पुं, (अप + वृज् + भावे ल्युट् ।) दानं । मोक्षः । त्यागः । इति मेदिनी ॥ अपवादः, पुं, (अप + वद् + भावे घञ् ।) आज्ञा । निम्दा । तत्पर्य्यायः । अवर्णः २ आक्षेपः ३ निर्व्वादः ४ परीवादः ५ उपक्रोशः ६ जुगुप्सा ७ कुत्सा ८ गर्हणं ९ इत्यमरः ॥ (वचनीयं । “लोका- पवादाद्भयं” इति नीतिशतके । “देव्यामपि हि वैदेह्यां सापवादो यतो जनः” । “हा कथं सीतादेव्या ईदृशमचिन्तनीयं जनापवादं देवस्य कथयिष्यामि” । इति उत्तरचरिते । आज्ञा । अनुमतिः । आदेशः । “ततोऽपवादेन पताकिनी- पतेश्चचाल निर्हादवती महाचमूः” । इति भार

पृष्ठ १/०६६

:विः ।) विश्वासः । इति मेदिनी ॥ विशेषः । बाधकः । यथा, -- “क्वचिदपवादविषयेऽप्युत्सर्गोऽभिनिविशते” । इति कलापपरिशिष्टं ॥ रज्जुविवर्त्तस्य सर्पस्य रज्जुमात्रत्ववत् वस्तुविवर्त्तस्यावस्तुनोऽज्ञानादेः प्रपञ्चस्य वस्तुमात्रत्वं । तदुक्तं । “सतत्त्वतोऽन्यथा प्रथा विकार इत्युदीरितः । अतत्त्वतोऽन्यथा प्रथा विवर्त्त इत्युदाहृतः” ॥ अस्य फलं । आभ्यां अध्यारोपापवादाभ्यां तत्त्व- म्पदार्थशोधनमपि सिद्धं भवति । इति वेदान्त- सारः ॥ अपवारणं, क्ली, (अप + वृ + णिच् भावे ल्युट् ।) व्यवधानं । अन्तर्द्धानं । इत्यमरः ॥ अपवारितं, त्रि, (अप + वृ + णिच्, कर्म्मणि क्तः ।) अन्तर्हितं । इति हेमचन्द्रः ॥ अपवित्रं, त्रिः (पू + इत्रच्, ततो नञ्समासः ।) पवित्रतारहितं । अशुद्धं । यथा, -- “अपवित्रः पवित्रो वा सर्व्वावस्थां गतोऽपि वा । यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं सवाह्याभ्यन्तरः शुचिः” ॥ इति स्मृतिः ॥ (अविशुद्धः । अनिर्म्मलः । दृषितः । मलिनः । “अपवित्रमिदं कर्म्म कृतं मोहान्धया तया” । इति रामायणे । “यदेष सारमेयोऽपवित्रः स्कन्धा- रुढो नीयते” । इति पञ्चतन्त्रे ।) अपविद्धः, त्रि, (अप + व्यध् + क्तः ।) प्रत्याख्यातः । निराकृतः । इति हेमचन्द्रः ॥ (त्यक्तः । प्रतिक्षिप्तः । “कुवेरस्य मनःशल्यं शंसतीव पराभवं । अपविद्धगदो बाहुर्भग्नशाख इव द्रुमः” ॥ इति कुमारसम्भवे । चूर्णीकृतः । दलितः । “मृदिताश्चापविद्धाश्च दृश्यन्ते कमलस्रजः” । इति रामायणे ।) अपविद्धपुत्रः, पुं, (अपविद्धः पुत्त्रः, कर्म्मधारयः,) द्वादशविधपुत्रमध्ये पुत्रविशेषः । स तु पोषणा- द्यसमर्थमातापितृभ्यां त्यक्तः तयोरन्यतरमरणे अन्यतरेण वा त्यक्तः अनन्तरं अन्येन गृहीत्वा पुत्रत्वेन परिकल्पितः । यथा, -- “मातापितृभ्यामुत्सृष्टं तयोरन्यतरेण वा । यं पुत्रं परिगृह्णीयादपविद्धः स उच्यते” ॥ इति मनुः ॥ अपविषा, स्त्री, (अप अपगतं विषं यस्याः सा, स्त्रियां टाप् ।) निर्व्विषीतृणं । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपशदः, पुं, (अप + शद् + कर्त्तरि अच् । अपसद इति पाठे अप + सद् + अच् ।) अपसदः । नीचः इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अपशब्दः, पुं, (अप असंस्कृतः शब्दः, कर्म्म- धारयः ।) असंस्कृ तशब्दः । अशास्त्रीयशब्दः । लौकिकशब्दः । ग्राम्यभाषा । तत्पर्य्यायः । अप- भ्रंशः २ । इत्यमरः ॥ (“तएव शक्तिवैकल्यात् प्रमादालसतादिभिः । अन्यथोच्चारिताः शब्दा अपशब्दा इतीरिताः” ॥ इति हरिवंशे ।)

“आभीरादिगिरः काव्येष्वपभ्रंश इति स्मृतः । शास्त्रेषु संस्कृ तादन्यदपभ्रंशतयोदितं” ॥ इति दण्डी ॥ अपशुक् [च्] पुं, (शुच् + भावे क्विप्, अपगता शुक् शोको यस्य सः ।) आत्मा । यथा । “क उत्तम- श्लोकगुणानुवादात् पुमान् विरज्येत विनापशु- ग्घ्नात्” । इति श्रीभागवतं ॥ अपशोकः, पुं, (अपगतः शोको यस्मात् सः ।) अशो- कवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“शोकरहितः । टुःखहीनः । “हरप्रीतिकरो वृक्षो ह्यशोकः शोकनाशनः । दुर्गाप्रीतिकरोऽसि त्वं मामशोकं सदा कुरु” ॥ देवीपूजापद्धतिः ।) अपष्ठं, क्ली, (अप + स्था + कः, अम्बाम्बागोसव्याप- इत्यादिना षत्वं ।) अङ्कुशाग्रं । इति हेमचन्द्रः ॥ अपष्ठु, व्य, (अप + स्था + “अपदुःसुभ्यः स्थः कुः, इति कु, सुषमादित्वात् षत्वम् ।) निरवद्यं । विप- रीतं । शोभनं । इति शब्दमाला ॥ अपष्ठुः, पुं, (अप + स्था + कु, सुषमादित्वात् षत्वं ।) कालः । वामे त्रि । इति मेदिनी ॥ (समयः । असत्यः । विरुद्धार्थः । प्रतिकूलः । विपरीतः । “तव धर्म्मराज इति नाम कथमिदमपष्ठु पठ्यते । भौमदिनमभिदधत्यथवा भृशमप्रशस्तमपि मङ्गलं जनाः ।” इति माघः । वामः । दक्षिणेतरः ।) अपष्ठुरं, त्रि, (अप + स्था + कुरच्, सुषमादित्वात् षत्वं ।) प्रतिकूलं । इति हेमचन्द्रः ॥ अपष्ठुलं, त्रि, (अप + स्था + कुरच्, रस्य लत्वं ।) प्रतिकूलं । विपरीतं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अपसदः, पुं, (अपसीदति अपकृष्टत्वं प्राप्नोति, अप + सद् + पचाद्यच् ।) नीचः । इतरलोकः । इत्थमरः ॥ (“विप्रस्य त्रिषु वर्णेषु नृपतेर्वर्णयोर्द्वयोः । वैश्यस्य वर्णे चैकस्मिन् षडेतेऽपसदाः स्मृताः” ॥ इति मनूक्ते अनुलोमवर्णस्त्रीजाते वर्णसङ्करभेदे मूर्द्धावसिक्तादौ पुं स्त्रीं ।) अपसरः, पुं, (अप + सृ + भावे अच् ।) अपसरणं । स्थानात् स्थानान्तरगमनं । अपोपसर्गात् गत्यर्थ- सृधातोर्भावे अल्प्रत्ययः ॥ (“निरन्वयोऽनपसरः प्राप्तः स्याच्चौरकिल्विषं” । इति मनुः ।) अपसर्ज्जनं, क्ली (अप + सृज + भावे ल्युट् ।) मोक्षः । परित्यागः । दानं । इति भूरिप्रयोगः ॥ (बधः । हत्या । परिवर्जनं ।) अपसर्पः, त्रि, (अपसर्पति, अप + सृप् + कर्त्तरि अच् ।) चरः । हर्करा इति प्रसिद्धः । इत्य- मरः ॥ (गूढचरः । स्पशः । “यथार्हवर्णः प्रणिधिरपसर्पश्चरः स्पशः । चारश्च गूढपुरुषश्चाप्तः प्रत्ययितस्त्रिषु” ॥ इत्यमरः । “सर्पाधिराजोरुभुजोऽपसर्पं पप्रच्छ भद्रं विजितारिभद्रः” । इति रघुवंशे ।)

अपसलवि, व्य, (अप + सल् + बाहुल्यात् अवि ।) प्रदेशिन्यङ्गुष्ठयोरन्तरा । पितृतीर्थं । यथा । “प्रदेशिन्यङ्गुष्ठयोरन्तरा अपसलवि अपसव्यं वा तेन पितृभ्यो निदधाति” । इति श्राद्धतत्त्वे भट्ट- भाष्यधृतगृह्यं ॥ अपसव्यं, क्ली, (सव्यादपक्रान्तं, “निरादयो गता- द्यर्थे पञ्चम्या” इति समासः ।) अपसलवि । पितृ- तीर्थं । इति श्राद्धतत्त्वे भट्टभाष्यधृतगृह्यं ॥ अपसव्यः, त्रि, (सव्यादपक्रान्तः, “निरादयो गता- द्यर्थे पञ्चम्या” इति समासः ।) शरीरदक्षिण- भागः । प्रतिकूलः । इति मेदिनी ॥ (विपरीतः । “वाता मण्डलिनश्चैनमपसव्यं प्रचक्रमुः” । इति रामायणे ।) अपस्करः, पुं, (अपकीर्य्यते, अप + कॄ + अप्, “अपस्करो रथाङ्गमिति” पाणिनिसूत्रेण सुडा- गमः ।) रथाङ्गं । तच्च अक्षयुगचक्रादि । इत्यमरः ॥ गुह्यद्वारं । विष्ठा । इति धरणी ॥ अपस्नातः, त्रि, (अपकृष्टत्वेन स्नातः अमङ्गलार्थत्वात्, अप + स्ना + कर्त्तरि क्तः ।) मृतमुदिश्यकृतस्नानो जनः । इत्यमरः ॥ (“अपस्नातश्चानिष्पीडित- मौलिरेव भवनमाजगाम” इति हर्षचारेते ।) संस्कारार्थं स्नापितो मृतः । इति स्वामी ॥ अपस्नानं, क्ली, (अप + स्ना + भावे ल्युट् ।) मृत- स्नानं । मृतोद्देशकस्नानं । इति हेमचन्द्रः ॥ (अप- वित्रस्नानं । स्नानावशिष्टजलेन स्नानं । स्नानोदकं । स्नानावशिष्टं जलं । “उद्वर्त्तनमपस्नानं विण्मूत्रे रक्तमेव च । श्लेष्मनिष्ठूतवान्तानि नाधितिष्ठेत्तु कामतः” इति मनुः ।) अपस्मारः, पुं, (अपस्मर्य्यते पूर्ब्बवृत्तं विस्मर्य्यतेऽनेन, अप + स्मृ + करणे घञ् ।) रोगविशेषः । मृगी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । अङ्गविकृतिः २ ला- लाधः ३ भूतविक्रिया ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ तस्य सामान्यरूपं । “तमःप्रवेशः संरम्भो दोषोद्रेकहतस्मृतेः । अपस्मार इति ज्ञेयो गदो घोरश्चतुर्व्विधः” ॥ * ॥ तस्य निदानपूर्ब्बिका सम्प्राप्तिः । “चिन्ताशोकादिभिः क्रुद्धादोषा हृत्स्रोतसि स्थिताः । कृत्वा स्मृतेरपध्वंसमपस्मारं प्रकुर्व्वते” ॥ * ॥ तस्य पूर्ब्बरूपं । यथा, -- “हृत्कम्पः शून्यता स्वेदो ध्यानं मूर्च्छा प्रमूढता । निद्रानाशश्च तस्मिंश्च भविष्यति भवत्यथ” ॥ * ॥ वातिकस्य रूपं । “कम्पते प्रदशेत् दन्तान् फेनोद्वामी श्वसित्यपि । परुषारुणकृष्णानि पश्येद्रूपाणि चानिलात्” ॥ * ॥ पैत्तिकस्य रूपं । “पीतफेनाङ्गवक्त्राक्षः पीतासृग्रूपदर्शनः ॥ सतृष्णोष्णानलव्याप्तलोकदर्शी च पैत्तिकः” ॥ * ॥ श्लैष्मिकरूपं । “शुक्लफेनाङ्गवक्त्राक्षः शीतहृष्टाङ्गजो गुरुः । पश्यन् शुक्लानि रूपाणि श्लैष्मिको मुच्यते चिरात्” ॥ * त्रिदोषजरूपं ।

पृष्ठ १/०६७

:“सर्व्वैरेभिः समस्तैश्च लिङ्गैर्ज्ञेयस्त्रिदोषजः” ॥ * ॥ असाध्यलक्षणं ॥ अपस्मारः स चासाध्यो यः क्षीणस्यानवश्च यः ॥ * ॥ अरिष्टलक्षणं । “प्रस्फुरन्तं सुबहुशः क्षीणं प्रचलितभ्रुवं । नेत्राभ्याञ्च विकुर्व्वाणमपस्मारो विनाशयेत्” ॥ * ॥ तस्य वेगकालः । “पक्षाद्वा द्वादशाहाद्वा मासाद्वा कुपिता मलाः । अपस्माराय कुर्व्वन्ति वेगं किञ्चिदथांन्तरं ॥ देवे वर्षत्यपि यथा भूमौ वीजानि कानिचित् । शरदि प्रतिरोहन्ति तथा व्याधिसमुच्चयाः” ॥ इति माधवकरः ॥ * ॥ तस्य चिकित्सा । यथा, -- “तैलेन लशुनः सेव्यः पयसा च शतावरी । ब्राह्मीरसश्च मधुना सर्व्वापस्मारभेषजं ॥ * ॥ चूर्णैः सिद्धार्थकादीनां भक्षितैरथवापि तैः । गोमूत्रपिष्टैः सर्व्वाङ्गलेपैः शाम्यत्यपस्मृतिः” ॥ सिद्धार्थकादिः उन्मादोक्तः ॥ * ॥ “शिग्रुकट्वङ्गकिणिहीनिम्बत्वग्रसपाचितं । चतुर्गुणे गवां मूत्रे तैलमभ्यङ्गने हितं” ॥ कट्वङ्गः शोनापाठा । किणिही चिरिचिरा ॥ * ॥ “निर्गुण्डीभववन्दाकनावनस्य प्रयोगतः । उपैति सहसा नाशमपस्मारो महागदः ॥ * ॥ मनोह्वा तार्क्ष्यविष्ठा वा शकृत् पारावतस्य च । अञ्जनाद्धन्त्यपस्मारमुन्मादञ्च विशेषतः” ॥ मनोह्वा मनःशिला । तार्क्ष्यो गरुडः । शकृत् विष्ठा ॥ * ॥ “यः खादेत् क्षीरभक्ताशी माक्षिकेण वचारजः । अपस्मारं महाघोरं चिरोत्थं स जयेद्ध्रुवं” ॥ वचा घुरवच् ॥ * ॥ “कुष्माण्डकफलोत्थेन रसेन परिपेषितं । अपस्मारविनाशाय षष्ठ्याह्वं च पिबेत् त्र्यहं” ॥ त्र्यहमिति एतस्य पानाद्दिवसत्रयेणैवापस्मारोप- शमो भवतीत्यभिप्रायः ॥ * ॥ “ब्राह्मीरसवचाकुष्ठशङ्खपुष्पीशृतं घृतं । पुराणं स्यादपस्मारोन्मादग्रहहरं परं” ॥ एतस्य प्रक्रिया । पुराणं गोघृतं प्रस्थमितं वचा- कुष्ठशङ्खपुष्पीणां समुदितानां कुडवमितानां क- ल्केन प्रस्थमितब्राह्मीरसपिष्टेन पचेत् । ब्राह्मी- घृतं ॥ * ॥ “कुष्माण्डकरसे सर्पिरष्टादशगुणे पचेत् । यष्ट्याह्वकल्कं तत्पानमपस्मारविनाशनं” ॥ कुष्माण्डकघृतं ॥ * ॥ “द्वौ कीटमेषौ विधिवदानीय रविवासरे । कण्ठे भुजे वा संधार्य्य जयेदुग्रामपस्मृतिं” ॥ अयन्तु कीटो नदीतीरे सिकतामध्ये तिष्ठति ॥ * ॥ “शिग्रुकुष्ठजलाजाजीलशुनव्योषहिङ्गुभिः । वस्तमूत्रे शृतं तैलं नावनं स्यादपस्मृतौ” ॥ जलं बालकं । अजाजी जीरकः । वस्तः छागः । नावनं नस्यं ॥ * ॥ इत्यपस्माराधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ अपहारः, पुं, (अप + हृ + भावे घञ् ।) अपचयः । हानिः । इत्यमरः ॥ अपहरणं । चौर्य्यं । संगोपनं ।

धनस्वाम्यनुपयोगिव्ययः । इति दायभागः ॥ (वि नाशः । “कर्णनासापहारेण भगिनी मे विरूपिता” । इति रामायणे । स्तेयं । यद्धान्यापहारादिकं कर्म्म द्रव्यस्वामिसमक्षं बलात्कृतं तत्साहसं स्यात् । इति कल्लूकभट्टः । निह्णवः । “कथं वा आत्मनः अपहारं करोमि” । इति शाकुन्तले ।) अपहारकः, त्रि, (अप + हृ + ण्वुल् ।) अपहारी । अपहरणकर्त्ता । यथा, -- “परापवादनिरतः परद्रव्यापहारकः” । इति पुराणं ॥ (“द्विविधान् तस्करान् विद्यात् परद्रव्यापहारकान् प्रकाशांश्चाप्रकाशांश्च चारचक्षुर्महीपतिः” ॥ “अन्नहर्त्तामयावित्वं मौक्यं वागपहारकः । वस्त्रापहारकः श्वैत्रं पङ्गुतामश्वहारकः” ॥ इति मनुः । चौरः । “योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमोलोके स्वेन आत्मापहारकः” । इति मनुः ।) अपहासः, पुं, (अप + हस् + भावे घञ् ।) अका- रणहास्यं । इति हेमचन्द्रः ॥ अपह्नवः, पुं, (अप + ह्नु + भावे अप् ।) अपलापः । स्नेहः । इति मेदिनी ॥ (“ऋणे देये प्रतिज्ञाते पञ्चकं शतमर्हति । अपह्नवे तद्द्विगुणं तन्मनोरनुशासनम्” ॥ इति मनुः ।) अपह्नुतिः, स्त्री, (अप + ह्नु + भावे क्तिन् ।) अप- लापः । अपह्नवः । इति शब्दरत्नावली ॥ उप- मेयासत्यकरणपूर्ब्बकोपमानसत्यताव्यवस्थापिका- लङ्कृतिः । तस्या लक्षणं । “प्रकृतं यन्निषिध्यान्यत्साध्यते सा त्वपह्नुतिः” । उदाहरणं । “अवाप्तः प्रागल्भ्यं परिणतरुचः शेलतनये । कलङ्को नैवायं विलसति शशाङ्कस्य वपुषि ॥ अमुष्येयं मन्ये विगलदमृतस्यन्दिशिशिरे । रतिश्रान्ता शेते रजनिरमणी गाढमुरसि” ॥ इति काव्यप्रकाशः ॥ (“प्रकृतं प्रतिषिध्यान्यस्थापनं स्यादपह्नुतिः । गोपनीयं कमप्यर्थं द्योतयित्वा कथञ्चन ॥ यदि श्लेषेणान्यथा वाऽन्यथयेत् साप्यपह्नुतिः” । इति साहित्यदर्पणे ।) अपांनाथः, पुं, (अपां नाथः अलुक्समासः ।) समुद्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपांनिधिः, पुं, (निधीयतेऽत्र, नि + धा + अधि- करणे किः, अपां निधिः आधारः ।) समुद्रः । वारांनिधिः इति दर्शनात् ॥ अपांपतिः, पुं, (अपां पतिः, अलुक्समासः ।) समुद्रः । इत्यमरः ॥ वरुणः । अप्पतिरित्यमरेणोक्तत्वात् ॥ अपांपित्तं, क्ली, (अपां पित्तमिव तदुत्पन्नत्वात् तस्य पित्तत्वं, अलुक्समासः ।) अग्निः । इति शब्द- रत्नावली ॥ चित्रकवृक्षः । वह्निसंज्ञक इत्यमरे- णोक्तत्वात् ॥

अपाक्, [च्] त्रि, (अप + अञ्च + क्विन्, नलीपः ।) दक्षिणदिग्भववस्तु । तत्पर्य्यायः । अपाचीनं २ । इति हेमचन्द्रः ॥ अपाकः, पुं, (पच + भावे घञ्,ततो नञ्समासः ।) पाकाभावः । अजीर्णता । यथा, -- “अङ्गमर्द्दोऽरुचिस्तृष्णा आलस्यं गौरवं ज्वरः । अपाकः शून्यताङ्गानामामवातस्य लक्षणं” ॥ इति माधवकरः ॥ पाकाभावविशिष्टे त्रि । यथा, -- “गात्रप्रदेशे क्वचिदेव दोषाः संमूर्च्छिता मांसमसृक् प्रदूष्य । वृत्तं स्थिरं मन्दरुजं महान्त- मनल्पमूलं चिरवृद्ध्यपाकं” ॥ इति माधवकरः ॥ अपाकशाकं, क्ली, (न पच्यते, पच् + घञ्, नञ्- समासः, अपाकः शाको यस्य तत् ।) आर्द्रकं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपाङ्गः, पुं, (अपाञ्चति वक्रं गच्छति चक्षुर्यत्र, अप + अञ्च + अधिकरणे घञ् ।) नेत्रयोरन्तः । चक्षुः- कोणः । (“चलापाङ्गां दृष्टिं स्पृशसि बहुशो वेपथुमतीं” । इति शाकुन्तले । “कुवलयदृशां लोललोलैरपाङ्गैः” । इति शान्तिशतके ।) तिलकः । इत्यमरः ॥ अङ्ग- हीने त्रि । इति मेदिनी ॥ अपाङ्गकः, पुं, (अपकृष्टमङ्गं यस्य समासान्तः कः ।) अपामार्गवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ आपां इति भाषा । अङ्गहीने त्रि ॥ अपाङ्गदर्शनं, क्ली, (अपाङ्गेन नेत्रप्रान्तेन दर्शनं तृतीयातत्पुरुषः ।) कटाक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ अपाची, स्त्री, (अप + अञ्च + क्विन्, स्त्रियां ङीप् ।) दक्षिणदिक् । इति हलायुधः ॥ अपाचीनं, त्रि, (अपाच्यां दक्षिणस्यां दिशि भवं, अपाच् खः तस्य ईन ।) अपागर्थं । दक्षिणदिग्- भववस्तु । विपर्य्यस्तं । विपरीतं । इति विश्व- मेदिन्यौ ॥ अपाच्यं, त्रि, दक्षिणदिग्भववस्तु । अपाची दक्षिण- दिक् ततो भवार्थे ष्ण्यप्रत्ययः ॥ पचनायोग्यं । पच- धातोः कर्म्मणि घ्यणि पाच्यं पश्चान्नञ्समासः ॥ अपाटवं, क्ली, (पटोर्भावः पटु + भावे अण् नास्ति पाटवं पटुता यत्र तत् ।) रोगः । इति हेमचन्द्रः ॥ अपटुता । जडता । पटोर्भावः पाटवं ततो नञ्- समासः ॥ अपात्रं, क्ली, (कुत्सितं पात्रं अप्राशस्त्ये नञ्समासः ।) कुपात्रं । असत्पात्रं । यथा । “अपात्रे पातयेद्दत्तं सुवर्णं नरकार्णवे” । इति मलमासतत्त्वं ॥ (योग्य- ताहीनं । निन्दितं । विद्यातपोहीनं । दानादि- योग्यताहीनं । “विद्येव कन्यका मोहादपात्रे प्रतिपादिता । यशसे न न धर्म्माय जायेतानुशयाय तु” ॥ इति कथासरित्सागरे ।) अपात्रीकरणं, क्ली, (अनपात्रं अपात्रं कुत्सित्पात्रं क्रियतेऽनेन, अपात्र + च्चि + कृ + करणे ल्यट् ।) नवविधपापमध्ये पापविशेषः । तच्चतुर्व्विधं ।

पृष्ठ १/०६८

:निन्दितधनादानं १ वाणिज्यं २ शूद्रसेवनं ३ असत्य- भाषणं ४ । इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ (“निन्दितेभ्यो धनादानं बाणिज्यं शूद्रसेवनं । अपात्रीकरणं ज्ञेयमसत्यस्य च भाषणं” ॥ इति मनुः ।) अपादानं, क्ली, (अपादीयते विश्लिष्यतेऽस्मात्, अप + आ + दा + ल्युट् ।) यस्माद्वस्तुनो वस्त्वन्तरस्य चलनं भवति तत् । षट्कारकमध्ये पञ्चमकारकं । तत्रै- कादशार्थे पञ्चमी स्यात् यथा । यतोऽपायः । यथा वृक्षात् पर्णं पतति १ । यतो भीः । यथा व्याघ्रात् बिभेति २ । यतो जुगुप्सा । यथा पापात् जुगु- प्सते धीरः ३ । यतः पराजयः । यथा सिंहात् पराजयते हस्ती ४ । यतः प्रमादः । यथा धर्म्मात् प्रमाद्यति नीचः ५ । यत आदानं । यथा भूपात् धनमादत्ते विप्रः ६ । यतो भूः । यथा पितुः पुत्त्रो जायते ७ । यतस्त्राणं । यथा व्याघ्रात् गां रक्षति गोपः ८ । यतो विरामः । यथा जपाद्विर- मति विप्रः ९ । यतोऽन्तर्द्धिः । यथा गुरोरन्तर्द्धत्ते शिष्यः १० । यतो वारणं । यथा यवेभ्यो गां वारयति ११ । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गा- दासः ॥ अपानं, क्ली, (अपनयति मलादि निःसारयति, अप + अन् + णिच् + पचाद्यच् ।) मलद्वारं । तत्प- र्य्यायः । गुदं २ । पायुः ३ । इत्यमरः ॥ गुह्यं ४ । गुदवर्त्म ५ । इति जटाधरः ॥ तनुर्ह्रदः ६ । मार्गः ७ । इति शब्दरत्नावली ॥ अपानः, पुं, (अपानिति अधोदेशात् निःसरति, अप + अन् + अच् ।) गुदस्थवायुः । इत्यमरः ॥ अवाग्गमनवान् पाष्वादिस्थानवर्त्ती वायुः । इति वेदान्तसारः ॥ (“अधोनयत्यपानस्तु आहारञ्च नृणामधः । मूत्रशुक्रवहो वायुरपान इति कीर्त्त्यते” ॥ इत्युक्तलक्षणोऽवाग्गमनवान् कृकाटिकापृष्ठपार्श्व- पायूपस्थवृत्तिवायुः । गुदस्थवायुः ।) (“प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ” । इवि भगवद्गीता ।) अपापः, त्रि, (नास्ति पापं यस्य सः ।) निष्पापः । पापशून्यः । यथा, -- “इयं दाशरथे सीता सुव्रता ब्रह्मचारिणी । अपापा हि त्वया त्यक्त्वा ममाश्रमसमीपतः” ॥ इति रामायणं ॥ अपामार्गः, पुं, (अपामृज्यते रोगो दूरीक्रियते अनेन, अप + आ + मृज् + करणे घञ् ।) वृक्षविशेषः । आपां इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शैखरिकः २ धामार्गवः ३ मयूरकः ४ प्रत्यक्पर्णी ५ कीशपर्णी ६ किणिही ७ खरमञ्जरी ८ । इत्यमरः ॥ शैख- रेयः ९ अधामार्गवः १० केशपर्णी ११ इति तट्टीका ॥ स्थलमञ्जरी १२ प्रत्यक्पुष्पी १३ क्षार- मध्यः १४ अधोघण्टा १५ शिखरी १६ इति रत्नमाला ॥ दुर्ग्रहः १७ अध्वशल्यः १८ काण्डीरकः १९ मर्कटी २० दुरमिग्रहः २१ वाशिरः २२ पराकपुष्पी २३ कण्टी २४ मर्कटपिप्पली २५

कटुमञ्जरिका २६ अघाटः २७ क्षरकः २८ पाण्डु- कण्टकः २९ नालाकण्टः ३० कुब्जः ३१ । अस्य गुणाः । तिक्तत्वं । उष्णत्वं । कटुत्वं । कफार्शःकण्डू- दरामयविषरोगनाशित्वं । धारकत्वं । वान्तिकारि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अग्निवत्तीक्ष्णत्वं । क्लेदकारित्वं । स्रंसनत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ तत्फलगुणाः । रसे स्वादुत्वं । पाके दुर्ज्जरत्वं । विष्टम्भित्वं । वायुकारित्वं । रूक्षत्वं । रक्तपित्त- प्रसादनत्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ (अपामार्ग ओषधोनां सर्व्वासामेक इद्वशीति अथर्व्ववेदः ।) अपाम्पतिः, पुं, (अपां पतिः, अलुक्समासः ।) समुद्रः । इत्यमरः ॥ वरुणः । अप्पतिरित्यमरेणोक्तत्वात् ॥ अपाम्पित्तं, क्ली, (अपां पित्तमिव अलुक्समासः तदु- त्पन्नत्वात् ।) अग्निः । इति शब्दरत्नावली ॥ चित्रक- वृक्षः । वह्निसंज्ञक इत्यमरेणोक्तत्वात् । अपायः, पुं, (अप + इन् + भावे अच् ।) विश्लेषः । इति रामतर्कवागीशः ॥ चलनं । इति दुर्गादासः ॥ विनाशः । यथा, -- “सा काशी त्रिपुरारिराजनगरी पायादपायाज्ज- गत्” । इति काशीखण्डं ॥ अपारं, क्ली, (नास्ति पारं यस्य तत् ।) अवारं । नद्यादेरर्व्वाक्पारं । इति हलायुधः ॥ असीमे त्रि ॥ अपावृतं, त्रि, (अप + आ + वृ + आच्छादने क्तः ।) पिहितं । आवृतं । स्वतन्त्रं । स्वाधीनं । इति मेदिनी ॥ (उद्घाटितं । अनावृतं । अपसारिता- वरणं । “यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतं” । इति गीता ।) अपावृत्तं, त्रि, (अप + आ + वृत् + क्तः ।) लुठितं । इति हेमचन्द्रः ॥ लोटा । गडागडि इति भाषा । (अन्तरितं । परावृत्तं । निवृत्तं । “प्रतिग्रहादपावृत्तः सन्तुष्टो येन केनचित्” । इति महाभारते ।) अपाश्रयः, पुं, (अपाश्रियते आच्छाद्यतेऽनेन, अप + आ + श्रि + करणे अच् ।) प्राङ्गणावरणं । सामियाना । चाँदोया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मत्तालम्बः २ प्रग्रीवः ३ मत्तवारणः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ आश्रयशून्ये त्रि ॥ (चन्द्रातपः । निराश्रयः । आश्रितः । अधीनः । “ब्राह्मणापाश्रयो नित्यमुत्कृष्टां जातिमश्नुते” । इति मनुः ।) अपासङ्गः, पुं, (अप + आ + सन्ज + घञ् ।) उपा- सङ्गः । तूणः । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ अपासनं, क्ली, (अप + अस + भावे ल्युट् ।) मारणं । इत्यमरः ॥ अपास्तं, त्रि, (अप + अस + क्तः ।) निरस्तं । यथा । एतेन नातिसन्ध्यासमीपत इत्यनेन राक्षसीवेला- मात्रं निषिध्यते इति मैथिलमतमपास्तं । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ अपाक्षं, त्रि, (अक्षमिन्द्रियमपगतमनुगतमिति यावत्, प्रादिसमासः । अपकृष्टमक्षि चक्षुः कर्म्म-

धारयः, अच् समासान्तः । अपगतमक्षि चक्षुः कर्म्मधारयः, अच्, समासान्तः ।) प्रत्यक्षं । इति त्रिकाण्डशेषः । कुत्सितचक्षुः । लोचनशून्यं । एतावर्थौ व्युत्पत्तिलब्धौ ॥ अपि व्य, (न पिबति पिगतौ क्विप्, आगमशास्त्रस्या- नित्यत्वान्न तुक् ।) उपसर्गविशेषः । अस्यार्थाः । आहरणं । सम्भावनं । निन्दा । अनुज्ञा । अल्पत्वं । समुञ्चयः । इति दुर्गादासः ॥ प्रश्नः । शङ्का । युक्त- पदार्थः । कामाचारक्रिया । इति विश्वमेदिन्यौ । (“अपिः पदार्थसम्भावनान्ववसर्गगर्हासमुच्चयेषु” इति पाणिनिसूत्रम्) ॥ अपिगीर्णं, त्रि, (अपि + गॄ + कर्म्मणि क्तः ।) स्तुतं । वर्णितं । इत्यमरः ॥ अपिच्छिलः, त्रि, (न पिच्छिलः नञ्समासः ।) पैच्छिल्याभावविशिष्टः । पिच्छिलताशून्यः । यथा । “प्रमेहिणो यदा मूत्रमनाविलमपिच्छिलं” । इति माधवकरः ॥ (परिष्कृतः । अमलिनः । निर्मलः । गाढः ।) अपितु व्य, (अपि + तु ।) यद्यर्थं । यद्यपि । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अपिधानं, क्ली, (अपि + धा + भावे ल्युट् ।) आच्छा- दनं । अन्तर्द्धानं । इत्यमरः ॥ (आवरणं । “द्वारे पुरस्योद्घटितापिधाने” । इति कुमारसम्भवे । “शिलापिधाना काकुत्स्थ दुर्गं चास्याः प्रवेशनं” । इति रामायणे ।) अपिनद्धं, त्रि, (अपि + नह् + कर्म्मणि क्तः, अस्य वालोपे पिनद्धञ्च ।) परिहितवस्त्रादि । तत्प- पर्य्यायः । आमुक्तः २ प्रतिमुक्तः ३ पिनद्धः ४ । इत्यमरः ॥ अपीतः, पुं, (पा + कर्म्मणि क्तः । न पीतः, नञ्- समासः ।) पीतभिन्नवर्णः । तद्विशिष्टे अकृतपाने च त्रि इति नञ्समस्तपीतशब्दस्यैतावर्थौ ॥ अपीनसं, क्ली, (अपीनाय अस्थूलत्वाय सीयते कल्पते, अपीन + सो + कर्म्मकर्त्तरिकः । पीनसात् रोग- विशेषात् भिन्नं नञ्समासः ।) पीनसरोगः । इति रभसः ॥ तद्रहिते त्रि ॥ अपीव्यं, त्रि, अतिसुन्दरं । यथा, -- “अपीव्यदर्शनं शश्वत् सर्व्वलोकनमस्कृतं । सन्तं वयसि कैशोरे भृत्यानुग्रहकातरं” ॥ इति श्रीभागवतं ॥ अपुच्छा, स्त्री, (नास्ति पुच्छमग्रभागो यस्याः सा, टाप् ।) शिंशपावृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (त्रि, लाङ्गूलहीनः । शिखरहीनः ।) अपुनर्भवः, पुं, (न पुनर्भवति न पुनरुत्पद्यतेऽस्मात्, न पुनर् + भू + अपादाने अप्, मयूरव्यंसकादि- त्वात् समासः ।) मुक्तिः । कैवल्यं । इति हेम- चन्द्रः ॥ पुनर्जन्माभावः । यथा, -- “हेतौ लिङ्गे प्रशमने रोगाणामपुनर्भवे । ज्ञानं चतुर्विधं यस्य स राजार्हो भिषक्तमः” ॥ इति चरकः ॥ (कर्त्तरि अचि तु पुनर्जन्मशून्यः मुक्त- इति यावत् ।) अपुष्पफलदः, पुं, (अपुष्पं, पुष्पं विना फलं ददाति,

पृष्ठ १/०६९

:अपुष्पफल + दा + कर्त्तरि कः, उपपदसमासः ॥) पनसवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पुष्पव्यतिरेक- जातफलवृक्षमात्रं ॥ (अहेतुकफलदातरि त्रिं) अपूपः, पुं, (न पूयते विशीर्य्यति, न + पूय + पः, यलोपः ।) पिष्टकः । इत्यमरः ॥ गोधूमः । इति राजजिर्घण्टः ॥ (“वृथाकृसरसं यावं पायसापूपमेव च” । इति मनुः ।) अपूप्यः, पुं, (अपूपाय हितः “विभाषा हविर- पूपादिभ्यः” इति पाणिनिसूत्रेण यत् ।) गोधूम- चूर्णं । इति जटाधरः ॥ मयदा इति भाषा । अपूरणी, स्त्री, (न पूरयति पुष्पगन्धेन मनःप्रीतिं पूर्णां करोति निर्गन्धत्वात्, पूर + णिच् + कर्त्तरि ल्युट्, स्त्रियां ङीप् तती नञ्समासः ।) शाल्मलि- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अपूर्व्वं, क्ली, (नास्ति पूर्व्वं पूर्व्वकालभवं दृष्टं यस्य तत् ।) कर्म्मजन्यमदृष्टं । तत्पर्य्यायः । अनुशयः २ नियोगः ३ अतिशयः ४ कार्य्यं ५ प्रयोगः ६ । इति स्मृतिः ॥ तच्चतुर्तिधं यथा । फलापूर्ब्बं १ समुदायापूर्ब्बं २ उत्पत्त्यपूर्ब्बं ३ अङ्गापूर्ब्बं ४ । येन स्वर्ग आरभ्यते तत् फलापूर्ब्बं । अमावास्यायां त्रयाणां यागानामेकः समुदायः पौर्णमास्यामपरः तयोर्भिन्नकालवर्त्तिनोः संहत्यफलापूर्ब्बारम्भायो- गात्तदारम्भाय समुदायद्वयजन्यमपूर्ब्बद्वयं कल्प- नीयं । तयोरेकैकस्यारम्भाय एकैकसमुदायवर्त्तिनां त्रयाणां यागानां भिन्नक्षणवर्त्तित्वेन संघातापत्त्य- भावात् यागत्रयजन्यानि त्रीण्युत्पत्त्यपूर्ब्बाणि क- ल्पनीयानि । तेषाञ्चाङ्गोपकारमन्तरेणानिष्पत्ते- रङ्गानां चानेकक्षणवर्त्तिनां संघातासम्भवात् अ- ङ्गापूर्ब्बाणि कल्पनीयानि । तत्र त्वयं विभागः । इत्यधिकरणमाला ॥ अपूर्व्वं, त्रि, (नास्ति पूर्व्वं यस्य, न पूर्व्वः नञ्समासः ।) आश्चर्य्यं । यथा, -- “अपूर्ब्बेयं हरेर्माया त्रिगुणा रज्जुरूपिणी । यया मुक्त्वो न चलति बद्धो धावति धावति” ॥ इति उद्भटः ॥ पूर्ब्बदिग्देशकालभिन्नं ॥ अपेतराक्षसी, स्त्री, (अपेतः राक्षस इव पातकं यस्याः सा, गौरादित्वात् ङीष् ।) तुलसीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपेयं, त्रि, (पा + कर्म्मणि अर्हाद्यर्थे यत् ।) पाना- योग्यं । अपानीयं । यथा, -- “मद्यमपेयमदेय- मनिग्राह्यं” । इति तिथ्यादितत्त्वे उशनःसूत्रं ॥ (“जलधिजलमपेयं पण्डिते निर्धनत्वं” ।) (“यैः कृतः सर्व्वभक्ष्योऽग्निरपेयश्च महोदधिः । क्षयी चाप्यायितः सोमःको न नश्येत्प्रकोप्य तान्” ॥ इति मनुः ।) अपेक्षणीयं, त्रि, (अप + ईक्ष + कर्म्मणि अनीयर् ।) अपेक्षायोग्यं । अपेक्ष्यं । अपेक्षितब्यं । यथा, -- “आत्मा यत्नेन रक्ष्यो रणशिरसि पुनः सोऽपि नापेक्षणीयः” । इति नवरत्नमध्ये शङ्कुः ॥ अपेक्षा, स्त्री, (अप + ईक्ष + भावे अ, स्त्रियां टाप् ।) कार्य्यनिमित्तयोरन्योन्याभिसम्बन्धः । इति

सुपद्मटीकायां विष्णुमिश्रः ॥ आकाङ्क्षा । यथा, -- “सा प्रक्रिया या कथमित्यपेक्षा” । इति वेदा- न्तटीकायां वाचस्पतिमिश्रः ॥ (आकाङ्क्षा । अभि लाषः । आशा । “अपेक्षा भिक्षायामपि किमपि चेतः स्त्रपयति” । इति शान्तिशतके । प्रयत्नः । अनुरागः । सम्मा- नना । “अलब्धं चैव लिप्सेत लब्धं रक्षेदपेक्षया । रक्षितं वर्द्धयेच्चैव वृद्धं पात्रेषु निक्षिपेत्” ॥ इति मनुः । पर्य्यालोचनं । विचारः । अनुचि- न्तनं । “सत्यामपि तपःसिद्धौ नियमापेक्षया मुनिः” । इति रघुवंशे । “न क्षुद्रोऽपि प्रथमसुकृतापेक्षया संश्रयाय” । इति मेघदूते ।) अपेक्षाबुद्धिः, स्त्री, अनेकैकत्वंविषयकबुद्धिः । ना- नैकत्वावगाहिबुद्धिः । अयमेकः अयमेक इत्या- कारबुद्धिः । इति भाषापरिच्छेदः ॥ (“अनेकैकत्वबुद्धिर्या सापेक्षाबुद्धिरुच्यते” इति “अपेक्षाबुद्धिनाशाच्च नाशस्तेषां निरूपितः” इति च भाषापरिच्छेदे ।) अपोगण्डः, त्रि, (अपकृष्टकर्म्मणि वेदविहितकार्य्या- दन्यकर्म्मणि गण्डः उद्यतः, गडि उद्यमे + पचा- द्यच्, निपातनात् अपशब्दस्याकारस्य उकारः, अपसि कर्म्मणि गण्डः अतिभीरुत्वात् त्याज्यः ।) स्वभावतो न्यूनाधिकाङ्गविशिष्टः । तत्पर्य्यायः । पोगण्डः २ विकलाङ्गः ३ अङ्गहीनकः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ शिशुः । वलिभः । त्रिवलियुक्तः । इति मेदिनी ॥ अतिभीरुः । इति विश्वो हेम- चन्द्रश्च ॥ द्वे स्वभावतो न्यूनाधिकाङ्गे ऊनविंशत्य- ङ्गुलीकैकविंशत्यङ्गुलीकादौ जने वर्त्तते इत्यर्थः । विकलं स्वभावहीनं अङ्गमस्य विकलाङ्गः । अप- कृष्टं गच्छति अपोगण्डः । नाम्नीति गमेर्डः नि- पातनात् पस्य पोभावः । “अपोगण्डस्तु शिशुके विकलाङ्गे च भीरुके” । इति विश्वः ॥ निपातनादपस्यादिलोपे पोगण्डो- ऽपि । पोगण्डो विकलाङ्गे स्यादिति हलायुधः ॥ पोगण्डो विकलाङ्गकः । इति रत्नकोषः । इति तट्टीकायां भरतः । अपोदिका, स्त्री, (अपगतमुदकं यस्याः सा, स्त्रियां टाप्, पृषोदरादित्वात् दित्त्वं ।) उपोदिका । पूतिकाशाकं । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ अपोहः, पुं, (अप् + ऊह + भावे घञ् ।) अपगत- ऊहः । वितर्काभावः । शुश्रूषाद्यष्टधाधीगुणान्त- र्गतषष्ठगुणः । (“शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा । ऊहोऽपहोऽर्थविज्ञानं तत्त्वज्ञानं च धीगुणाः”) ॥ इति हेमचन्द्रः ॥ अतद्व्यावृत्तिः । इति काव्य- प्रकाशटीकायां महेश्वरः ॥ अप्तः, [स्] क्ली (आप्यते स्वर्गो लभ्यंतेऽनेन, आप + करणे तस ह्रस्वः ।) यज्ञकभ्मः । इत्युणादिकोषः ॥ अप्तुः, पुं, (आप्यते भोगाय प्राप्यते यः, आप् +

कर्म्मणि तुः ह्रस्वः ।) शरीरं । अङ्गं । इत्युणादि- कोषः ॥ (“अथाप्तवे द्वितीये यामाहुतिं जुहो- ति” । इति शतपथब्राह्मणः ।) अप्नः, [स्] क्ली, (आप् + असुन् नुट् ह्रस्वश्च ।) जलं । वेदप्रयोगोऽयं ॥ अप्पतिः, पुं, (अपां पतिः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) वरुणः । इत्यमरः ॥ समुद्रः । अपाम्पतिरिति दर्शनात् ॥ अप्पित्तं, क्ली, (अपां पित्तमिव ।) अग्निः । इत्य- मरः ॥ चित्रकवृक्षः । वह्निसंज्ञकत्वात् ॥ अप्रकटः, त्रि, (न प्रकटः व्यक्तः नञ्समासः ।) अव्यक्तः । अप्रकाशः । यथा, -- “प्रकटाप्रकटा चेति लीला सेयं द्विधोच्यते” । इति भागवतामृते पद्मपुराणं ॥ अस्य विवरणं लीलाशब्दे द्रष्टव्यं ॥ अप्रकाण्डः, पुं, (नास्ति प्रकृष्टः काण्डः स्कन्धो यस्य सः ।) काण्डरहितवृक्षः । स तु झिण्टिकादिः । तत्पर्य्यायः । स्तम्बः २ गुल्मः ३ । इत्यमरः ॥ अप्रकाशः, पुं, (न प्रकाशः नञ्समासः ।) प्रकाशा- भावः । तत्पर्य्यायः । जनान्तिकं २ । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ (गुप्तः । अप्रकाशितः । गूढः । “द्विविधांस्तस्करान् विद्यात् परद्रव्यापहारकान् । प्रकाशांश्चाप्रकाशांश्च चारचक्षुर्महीपतिः” ॥ इति मनुः । न प्रकाशते इति अप्रकाशः, पचा- द्यच् । अन्धकारावृतः । अदृश्यः । “प्रकाशश्चाप्रकाशश्च लोकालोक इवाचलः” । इति रघुवंशे । निहितः । प्रच्छादितः । प्रोथितः । “यानि चैवंप्रकाराणि कालाद्भमिर्न भक्षयेत् । तानि सन्धिषु सीमायामप्रकाशानि कारयेत्” ॥ इति मनुः । रहसि । परोक्षं । “नाततायिबधे दोषो हन्तुर्भवति कश्चनः । प्रकाशं वा प्रकाशं वा मन्युस्तम्मन्युमृच्छति” ॥ इति मनुः ।) तद्विशिष्टे त्रि ॥ अप्रकृष्टः, पुं, (न प्रकृष्टः नञ्समासः ।) काकः । इति शब्दरत्नावली ॥ अधमे त्रि ॥ अप्रखरः, त्रि, (न प्रखरः तीक्ष्णः नञ्समासः ।) प्राखर्य्यरहितः । अतीक्ष्णः । तद्धर्म्मे क्ली । खं रातीति कः खरः प्रकृष्टः खरः प्रखरस्ततो नञ्- समासः । (मृदुः । शान्तः ।) अप्रगुणः, त्रि, (न प्रकृष्टो गुणो धैर्य्यरूपो यस्य सः, गुणमप्राप्तः प्रादिसमासः ततो नञ्समासः ।) व्याकुलः । व्यस्तः । इत्यमरः ॥ अप्रतिकरः, त्रि, (प्रति करोति विश्वासं नोत्पा- दयति प्रति + कृ + कर्त्तरि अच्, न प्रतिकरः ततो नञ्समासः ।) विश्वस्तः । विश्वासपात्रं । इति जटाधरः ॥ अप्रतिपक्षः, त्रि, अप्रतियोगी । विपक्षशून्यः । नास्ति प्रतिपक्षो यस्य इति बहुव्रीहिसमास- निष्पन्नः ॥ अप्रतिभः, त्रि, अप्रत्युत्पन्नमतिः । अप्रगल्भः । नास्ति प्रतिभा नवनवोन्मेषशालिनी प्रज्ञा यस्य सः । इति प्रतिभान्वतशब्दार्थे भरतः ॥ (मृदुः । लज्जा- शीलः । हतज्ञानः ।) (स्त्रियां उत्तरस्याप्रतिपत्ति-

पृष्ठ १/०७०

:रूपो निग्रहस्थानविशेषः, उत्तरार्हे परोक्तं बुद्ध्वा- पि यत्रोत्तरामेये उत्तरं न प्रतिपद्यते तत्र अप्र- तिभानिग्रहस्थानम् ।) अप्रतिरथं, क्ली, (नास्ति प्रतिरथः समः मङ्गलार्थ- त्वेन यस्य तत् ।) यात्रा । सामवेदः । मङ्गलं । इति भूरिप्रयोगत्रिकाण्डशेषौ ॥ (युद्धार्थयानं । युद्धसमये यात्राकृतमङ्गलं । “यद् यात्रा मङ्गलं साम तदप्रतिरथं विदुः” ॥ इति हारावली ।) अप्रतिरथः, पुं, (नास्ति प्रतिरथः प्रतियोद्धा यस्य सः ।) योद्धा इति भूरिप्रयोगः ॥ तुल्ययोद्धृ- रहितः । इति पुराणं ॥ (“दौष्मन्तिमप्रतिरथं तनयं प्रसूय” इति शाकुन्तले । “एतेषां तमसामिवाप्रतिरथैस्तेजोभिः” । इति महावीरचरिते ।) अप्रतिरूपकथा, स्त्री, (नास्ति प्रतिरूपा अनुरूपा कथा यस्यां सा ।) अप्रतिवचना वाक् । अतुल्या कथा । तत्पर्य्यायः । सङ्गनिका २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अप्रतिष्ठः, त्रि, अप्रतिष्ठितः । प्रतिष्ठारहितः । नास्ति प्रतिष्ठा यस्येति बहुव्रीहौ ह्रस्वः । यथा । हयशीर्षपञ्चरात्रीयसङ्कर्षणकाण्डे । “सर्व्वसूक्तेषु कर्त्तव्या प्रतिष्ठा विधिना बुधैः । फलार्थिभिस्त्वप्रतिष्ठं यस्मान्निष्फलमुच्यते” ॥ इति मठादिप्रतिष्ठातत्त्वं ॥ (“अप्रतिष्ठे रघज्येष्ठे का प्रतिष्ठा कुलस्य नः” । इति उत्तरचरिते ।) अप्रतुलं, क्ली, (प्रकृष्टतुलाया अभावः, अव्ययीभावः ।) प्रकृष्टपरिमाणाभावः । अनिर्वृतिरिति लोक- प्रसिद्धिः । प्रकृष्टतुलारहिते त्रि । नास्ति प्रकर्षा तुला यस्य धनादेः धनादेर्यस्य वा ॥ अप्रत्ययः, पुं, (प्रति + इन् + भावे अच्, ततोनञ्- समासः । नास्ति प्रत्ययः विश्वासो यस्य वा) (स- न्दहः । संशयः । “बलवदपि शिक्षितानामात्मन्यप्रत्ययं चेतः” ॥ इति शाकुन्तले ।) प्रत्ययाभावः । अविश्वासः । यथा “दोषाणां सन्निधानं कपटशतमयं क्षेत्रम- प्रत्ययानां” । इति श्रीशिह्लनः । अप्रत्यक्षः, त्रि, (अक्षमिन्द्रियं प्रतिगतः प्रादिसमासः, न प्रत्यक्षः नञ्समासः ।) प्रत्यक्षशून्यः । इन्द्रिया- गोचरः । तत्पर्य्यायः । अतीन्द्रियः २ । इत्यमरः । (“किन्तु तस्य बलज्ञोऽहं भ्रातृरूपस्य वैरिणः । अप्रत्यक्षं च मे वीर्य्यं समये तव राघव” ॥) प्रत्यक्षाभावे क्ली ॥ अप्रधानं, क्ली, (न प्रधानं, नञ्समासः ।) प्राधान्य- रहितं । तत्पर्य्यायः । अप्राग्र्यं २ उपसर्ज्जनं ३ । इत्यमरः ॥ वाच्यलिङ्गोऽप्ययं । इति भरतः ॥ अप्रमत्तः, त्रि, (प्र + मद् + क्तः, ततोनञ्समासः ।) अवधानविशिष्टः । सावधानः । यथा, -- “पापात् पराजितो दुःखादप्रमत्तो विधेः सतः” । इति वोपदेवः ॥

अप्रयोगः, पुं, (प्र + युज् + घञ्, ततो नञ्समासः) प्रयोगाभावः । अनुल्लेखादिः । यथा । “उक्तार्था- नामप्रयोगः” । इति दुर्गादासः ॥ अप्रलम्बं, क्ली, (प्र + लम्ब + घञ्, नञ्समासः ।) अविलम्बं । शीघ्रं । इति हलायुधः ॥ तद्वति त्रि । (सत्वरः । विलम्बरहितः । झटिति ।) अप्रशस्तं, त्रि, (प्र + शनस् + क्तः, नञ्समासः ।) असत् । अश्रेष्ठं । अविहितं । यथा, -- “अप्रशस्तं निशि स्नानं राहोरन्यत्र दर्शनात्” । इति तिथ्यादितत्त्वे पराशरः ॥ (मूत्रपुरीषादिकं । “अप्रशस्तन्तु कृत्वाप्सु मासमादीत भक्षभुक्” । इति मनुः ।) अप्रसन्नं, त्रि, (प्र + सद् + क्तः, नञ्समासः ।) आविलं । अनच्छं । इति शब्दरत्नावली ॥ अतुष्टं । यथा, -- “त्वयि प्रसन्ने परशर्म्मभिः किं त्वय्यप्रसन्ने परशर्म्मभिः किं” । इति प्राचीनाः ॥ (अतुष्टः । अप्रफुल्लः । विषण्णः । विरक्तः । प्रतिकूलः । “अप्रसन्नमनाः किं नु सदा मां प्रति वत्सलः” । इति रामायणे ।) अप्रसिद्धं, त्रि, (प्र + सिध् + क्तः, नञ्समासः ।) प्रसिद्धतारहितं । अविख्यातं । यथा, -- “लिङ्गं सामर्थ्यं रूढिगतं प्रसिद्धं न त्वप्रसिद्धं” । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ (“अप्यप्रसिद्धं यशसे हि पुंसामनन्यसाधारणमेव कर्म्म” इति कुमारसम्भवे ।) अप्रस्तुतं, त्रि, (न प्रस्तुतं नञसमासः ।) अप्रक्रान्तं । प्रकरणाप्राप्तं । यथा, -- “अप्रस्तुतप्रशंसा सा या चैव प्रंस्तुताश्रया” । इति काव्यप्रकाशः ॥ अप्रशंसितं । प्रपूर्ब्बस्तुत्यर्थ- स्तुधातोः कर्म्मणि क्ते नञ्समासः ॥ “अप्रस्तुतप्रस्तुतयोर्द्दोपकन्तु निगद्यते । अथ कारकमेकं स्यादनेकासु क्रियासु चेत्” ॥ इति साहित्यदर्पणे ।) अप्रस्तुतप्रशंसा, स्त्री, काव्यालङ्कारविशेषः । सा च अप्राकरणिकस्यार्थस्य अभिधानेन प्राकरणिक- स्याक्षेपः । तस्या लक्षणं । “अप्रस्तुतप्रशंसा सा या चैव प्रस्तुताश्रया । सा च कार्य्ये निमित्ते सामान्ये विशेषे प्रस्तुते सति” । “तदन्यस्य वचस्तुल्ये तुल्यस्येति च पञ्चधा” ॥ आद्याया उदाहरणं यथा, -- “याताः किन्न मिलन्ति सुन्दरि पुनश्चिन्ता त्वया मत्कृते नो कार्य्यातितरां कृशासि कथयत्येवं सवाष्पे मयि । लज्जामन्थरतारकेण निपतद्धा- राश्रुणा चक्षुषा दृष्ट्वा मां हसितेन भाविमरणो- त्साहस्त्वया सूचितः” ॥ इति काव्यप्रकाशः ॥ इतरासां उदाहरणानि बाहुल्यान्नोक्तानि ॥ अप्रहतं, त्रि, (न प्रहन्यते स्म, प्र + हन् + क्तः, नञ्समासः ।) अकृष्टभूमिः । खिला भूमिः । इत्यमरः ॥ (वस्त्रभेदः । तल्लक्षणं तथा, -- “ईषद्धौतं नवं श्वेतं सदशं यन्त्रधारितं । निर्नेजकाक्षालितं चाप्रहतं वास उच्यते” ॥ इति ।)

अप्राग्र्यं, त्रि, (प्राग्र्यः प्रधानं नञ्समासः ।) अप्र- धानं । इत्यमरः ॥ अप्राचीनं, त्रि, अपुरातनं । नव्यं । प्राचीतरदिग्- जातं । प्राग्भवं प्राचीनं ततो नञ्समासः ॥ अप्राप्तः, त्रि, (प्र + आप् + कर्म्मणि क्तः, नञ्- समासः ।) अलब्धः । यथा । “अप्राप्तप्रापको विधिः” । इति सङ्कल्पकौमुदी दुर्गादासश्च ॥ (अनधिगतः । “अप्राप्तयोस्तु या प्राप्तिः सैव संयोग ईरितः” । इति भाषापरिछेदे । अनुपस्थितः । अनागतः । न्यूनवयाः । अप्राप्तकालः । “उत्कृष्टायाभिरूपाय वराय सदृशाय च । अप्राप्तामपि तां तस्मै कन्यां दद्यात् यथाविधि” ॥ इति मनुः ।) अप्राप्तव्यवहार, पुं, (अप्राप्तः व्यवहारोयेन सः, अथवा अप्राप्तः व्यवहारः व्यवहारयोग्यं वयो येन सः ।) व्यवहारानभिज्ञः । अप्राप्तवयस्कः । नावालग् इति आरवी भाषा । यथा, -- “अप्राप्तव्यवहाराणां धनं व्ययविवर्ज्जितं । न्यसेयुर्बन्धुमित्रेषु प्रोषितानां तथैव च” ॥ इति दायतत्त्वधृतकात्यायनवचनं ॥ किञ्च । “गर्भस्थैः सदृशो ज्ञेयः अष्टमाद्वत्सरात् शिशुः । बाल आषोडशाद्वर्षात् पोगण्डोऽपि निगद्यते ॥ परतो व्यवहारज्ञः स्वतन्त्रः पितरावृते” ॥ इति व्यवहारतत्त्वघृतनारदवचनं ॥ अप्राप्तिः, स्त्री, (प्र + आप् + भावे क्तिन्, नञ्- समासः ।) अप्रापणं । अलाभः । तद्वति त्रि । यथा, -- “तदप्राप्तिमहादुःखविलीनाशेषपातका” । इति काव्यप्रकाशकारः ॥ अप्राप्यं, त्रि, (प्र + आप् + कर्म्मणि ण्यत्, नञ्- समासः ।) अप्रापणीयम् । अप्राप्तव्यं । प्रपूर्ब्बादाप- धातोः कर्म्मणि ये नञ्समासः ॥ अप्रामाणिकः, त्रि, (प्रमाणेन सिद्धः, प्रमाण + ठक् तस्य इकः, नञ्समासः) प्रमाणानभिज्ञः । प्रमाणा- सिद्धः । प्रामाण्यरहितः । यथा । “अतोऽवि- भक्तार्जितत्वमात्रेण धनस्य साधारणत्वाभिधान- मप्रामाणिकं” । इति दायभागः ॥ अप्रामाण्यं, क्ली, (प्रमाणस्य भावः, प्रमाण + भावे ष्यञ्, नञ्समासः ।) प्रामाण्याभावः । यथा, -- “अप्रामाण्यं जनयति सदा नन्दसूनोर्वियोगः” । इति पदाङ्कदूतं ॥ अप्रियं, त्रि, (प्री + कर्त्तरि कः, नञ्समासः ।) अनभीष्टं । अनीप्सितं । अप्रीतिकरं । अहृद्यं । यथा, -- “सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियं” । इति पुराणं ॥ अप्रियवचः, क्ली, (अप्रियं अप्रीतिकरं वचः वाक्यं कर्म्मधारयः ।) निष्ठुरवाक्यं । इति पारुष्यशब्दार्थे भरतः ॥ अप्रिया, स्त्री, (न प्रिया न प्रीतिकरी लोकानां, नञ्समासः ।) शृङ्गीमत्स्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ (अप्रीतिकरी नारी ।)

पृष्ठ १/०७१

अप्रीतं, त्रि, प्रीतिरहितं । असन्तुष्टं । प्रीत्यर्थ- प्रीधातोः कर्त्तरि क्ते नञ्समासः ॥ अप्रेतराक्षसी, स्त्री, (न प्रेता प्राप्ता राक्षसमिव पातकं प्रादिसमासः, गौरादित्वात् ङीष् ।) अ- पेतराक्षसी । तुलसी । इति रत्नमाला ॥ अप्सरसः, स्त्री, (अद्भ्यः समुद्रजलेभ्यः सरन्ति उद्- यान्ति, अप् + सृ + असुन् ।) स्वर्व्वेश्याः । उर्व्वशी- मेनकाद्याः । बहुवचनान्तोऽयं शब्दः । इत्यमरः ॥ (“अप्सु निर्मथनादेव रसात् तस्मात् वरस्त्रियः । उत्पेतुर्मनुजश्रेष्ठ तस्मादप्सरसोऽभवन्” ॥) अप्सरा, स्त्री, स्वर्व्वेश्या । इति शब्दरत्नावली । (“स्त्रियां बहुष्वप्सरसः स्यादैकत्वेऽप्सरा अपि” । इति शब्दार्णवे ।) अफलः, त्रि, (नास्ति फलं वृक्षीत्पन्नं धर्म्मोत्पन्नं वा यस्य सः ।) विफलः । निष्फलः । इति हेमचन्द्रः ॥ फलकाले अनुत्पन्नफलकवृक्षः । तत्पर्य्यायः । बन्ध्यः २ अवकेशी ३ । इत्यमरः ॥ झावुकवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अफला, स्त्री, (नास्ति फलं यस्या सा ।) भूम्यामलकी । अफेनं, क्ली, (निन्दितं फेनं निर्य्यासो यस्य तत् ।) वृक्षनिर्यासविशेषः । आफिं इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । खस्खसरसं २ निफेनं ३ अहिफेनकं ४ अस्य गुणाः । सन्निपातनाशित्वं । शुक्रबलमोह- कारित्वञ्च ॥ तत्तु चतुर्व्विधं । एकं श्वेतवर्णं । अन्नजीर्णताकारकत्वान्नाम जारणं । द्वितीयं कृष्ण- वर्णं । मृत्युकारकत्वान्नाम मारणं । तृतीयं पीतवर्णं । वयःस्तम्भनकारकत्वान्नाम धारणं । चतुर्थं कर्व्वूर- वर्णं । मलसारकत्वान्नाम सारणं । इति राज- निर्घण्टः ॥ (त्रि, फेनरहितः । “अनुष्णाभिरफेना- भिरद्भिस्तीर्थेन धर्म्मवित्” । इति मनुः ।) अब इ ङ शब्दे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ इ अम्ब्यते । ङ अम्बते अम्बांपुत्त्रः । इति चतुर्भुजः दुर्गादासश्च ॥ अबद्धं, त्रि, (बन्ध + क्तः, नञ्समासः ।) प्रकृतानु- पयोगिवचनं । समुदायार्थशून्यवाक्यं । अनर्थक- कथा । इत्यमरः ॥ (“जरद्गवः कम्बलपादुकाभ्यां । द्वारि स्थितो गायति मङ्गलानि ॥ तं ब्राह्मणी पृच्छति पुत्त्रकामा । राजन् रुमायां लशुनस्य कोऽर्थः” ॥ इत्याद्यस्य विषयः । अनियन्त्रितः । स्वाधीनः । मुक्तः ।) बन्धनशून्यं ॥ अबद्धकं, त्रि, (बन्ध + क्तः, नञ्समासः, स्वार्थे कन् ।) समुदायार्थशून्यवाक्यं । इति शब्दरत्नावली ॥ अबद्धमुखः, त्रि, (न बद्धं नञ्समासः, अबद्धं यथा- भिलाषकथनेन अप्रतिबद्धं मुखं यस्य सः ।) अ- प्रियवादी । दुर्म्मुखः । इत्यमरः ॥ (स्त्रियां वा ङीप् अबद्धमुखी अबद्धमुखा) । अबध्यं, त्रि, (हन्तुमयोग्यं हन् + अर्हाद्यर्थे कर्म्मणि यत्, “हनोवा बधच” इति बधादेशे । बधम- र्हति इति बध्यः, न बध्यः, नञ्समासः ।) अन- र्थकवाक्यं । बधायोग्यं । इति मेदिनी ॥ (“अबद्धाञ्च स्त्रियं प्राहुस्तिर्य्यग्योनिगतामपि” ।

इति स्मृतिः । बधदण्डायोग्ये ब्राह्मणे च, “बधः स्वर्व्वस्वहरणं पुरान्निर्वासनाङ्कने” । “तदङ्कच्छेदैत्युक्तो दण्ड उत्तमसाहसः । अविशेषेण सर्व्वेषामेष दण्डविधिः स्मृतः ॥ बधादृते ब्राह्यणस्य न बधं ब्राह्मणोऽर्हति” ॥ इति मिताक्षरायां ।) अबन्धः, त्रि, (बन्ध + ण्यत्, न बन्ध्यः अफलः नञ्- समासः ।) सफलः । फलकाले फलयुक्तवृक्षः । तत्पर्य्यायः । फलेग्रहिः २ । इत्यमरः ॥ फल- ग्रहिः ३ । इति तट्टीका ॥ अमोघफलोदयः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“इयेष सा कर्त्तुमबन्ध्य- रूपतां” । इति कुमारसम्भवे । “याज्यमाशं- सिताबन्ध्यप्रार्थनं” । “कर्म्मभिरप्यबन्ध्यैः” । इति रघुवंशे ।) अबलं, त्रि, (नास्ति बलं सामर्थ्यं यस्य तत् ।) बल- रहितं । दुर्ब्बलं । यथा । “अबलस्वकुलाशिनो झसान्” । इति नैषधं ॥ अबलः, पुं, (नास्ति बलं यस्य सः, क्षणभङ्गुरत्वात् तस्य तथात्वं ।) वरुणवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अबला, स्त्री, (नास्ति बलं यस्याः सा ।) नारी । इत्यमरः ॥ (“तस्मिन्नद्रौ कतिचिदबलाविप्रयुक्तः स कामी” । इति मेघदूते ।) अबाधं, त्रि, (नास्ति बाधा यस्य तत् ।) बाधशून्यं । अनिवारितं । तत्पर्य्यायः । निरर्गलं २ । इत्यमरः । अनर्गलं ३ उच्छृङ्खलं ४ उद्दाम ५ अनियन्त्रितं ६ निरङ्कुशं ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ बाधा पीडा तया हीनञ्च ॥ (अङ्कशास्त्रे त्रिभुजांशविशेषः । अस्फु- टत्वं । अविष्पटता । जटिलीभावः ।) अबिन्धनः, पुं, (आपएव इन्धनमुद्दीपनसाधनं यस्य सः ।) वाडवाग्निः । इति सन्देहभञ्जिका ॥ (“अबिन्धनं वह्निमसौ बिभर्त्ति” । इति रघुवंशे ।) अबोधः, पुं, (बुध + भावे घञ्, नञ्समासः ।) अज्ञानं । यथा । “निसर्गदुर्बोधमबोधविक्लवाः” । इति भारविः ॥ बहुव्रीहौ त्रि ॥ (अज्ञानः । मूढः ॥ अनभिज्ञः । हतबुद्धिः । किङ्कर्त्तव्यविमूढः ।) अब्ज, क्ली, (अप्सुजायते, अप् + जन + कर्त्तरि डः, उपपदसमासः ।) पद्मं । इति मेदिनी ॥ दशा- र्व्वुदसंख्या । शतकोटिः । इति लीलावती ॥ अब्जंः, पुं, (अद्भ्यः जायते, अप् + जन् + डः ।) चन्द्रः । धन्वन्तरिः । निचुलवृक्षः । इति मेदिनी ॥ अब्जः, पुं, क्ली, (अद्भ्यः जायते, अप् + जन + डः ।) शङ्खः । इति मेदिनी ॥ (जलभवशुक्तिमुक्तादिकं ।) “अब्जमश्ममयञ्चैव राजतञ्चानुपस्कृतं” । “अब्जेषु चैव रत्नेषु सर्व्वेष्वश्ममयेषु च” । इति मनुः ।) अब्जजः, पुं, (अब्जात् विष्णुनाभिपद्मात् जायते, अब्ज + जन् + कर्त्तरि डः ।) ब्रह्मा । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ अब्जभोगः, पुं, (अब्जस्य शङ्खस्य भोग इव शरीर- मिव भोगो यस्य सः ।) पद्मकन्दः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ अब्जयोनिः, पुं, (अब्जं विष्णुनाभिपद्ममेव योनि-

रुत्पत्तिस्थानं यस्य सः ।) विधाता । ब्रह्मा । इत्य- मरः ॥ अब्जवाहनः, पुं, (अब्जमिव शङ्खवत् शुभ्रं वाहनं वृषो यस्य सः ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अब्जहस्तः, पुं, (अब्जं पद्यं हस्ते यस्य सः ।) सूर्य्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ अब्जिनी, स्त्री, (अब्जानां समूहः, अब्ज + पुष्करादि- त्वात् इनि, स्त्रियां ङीप् ।) पद्मिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पद्मसमूहः । पठ्मलता । पद्मयुक्त- देशः । इति नलिनीशब्दटीकायां भरतः ॥ अब्जिनीपतिः, पुं, (अब्जिन्याः पद्मसमूहस्य पतिः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) सूर्य्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ अब्दः, पुं, (अबति सीमानं रक्षति अब + “अब्जा- दय” इति दन् मेघपर्ब्बतविशेषपक्षे तु अपो ददाति, अप् + दा + कर्त्तरि कः ।) वत्सरः । मेघः । मुस्ता । इति मेदिनी ॥ पर्ब्बतविशेषः । इति विश्वः ॥ अब्दसारः, पुं, (अब्दस्य मुस्तायाः सारः मूल- निर्य्यासः ।) कर्पूरभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अब्धिः, पुं, (आपो जलानि धीयन्तेऽत्र, अप् + धा + अधिकरणे किः, उपपदसमासः ।) समुद्रः । इत्यमरः ॥ अब्धिकफः, पुं, (अब्धेः समुद्रस्य कफ इव कफाकार- तया तस्य तादृशत्वं ।) समुद्रफेनः । तत्पर्य्यायः । हिण्डीरः २ । फेनः ३ । इत्यमरः ॥ अब्धिजौ, पुं, (अब्धौ जायेते अब्धि + जन + कर्त्तरि डः, उपपदसमासः ।) अश्विनीकुमारौ । द्विवचना- न्तोऽयं शब्दः । इति हेमचन्द्रः ॥ अब्धिद्वीपा, स्त्री, (अब्धिसंख्याता लवणादिसप्त- संख्याता द्वीपा यस्याः सा ।) पृथिवी । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अब्धिनगरी, स्त्री, (अब्धेः समुद्रस्य सन्निहिता नगरी ।) द्वारकापुरी । इति त्रिकाण्डशेषः । अब्धिनवनीतकः, पुं, (अब्धेः समुद्रस्य नवनीतमिव, षष्ठीतत्पुरुषः ।) चन्द्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ अब्धिफेनः, पुं, (अब्धेः समुद्रस्य फेनः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) समुद्रफेनः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अब्धिमण्डूकी, स्त्री, (अब्धिं समुद्रं मण्डयति, अब्धि + मण्ड + ऊक, स्त्रियां ङीष् ।) मुक्तास्फोटः । शुक्तिः । इति हेमचन्द्रः ॥ झिनुक इति भाषा ॥ अब्धिशयनः, पुं, (अब्धौ प्रलये समुद्रे शेते, शी + बाहुल्यात् कर्त्तरि ल्युट्, सप्तमीतत्पुरुषः ।) विष्णुः । इति हेमचन्द्रः ॥ (नारायणोहि प्रलये अब्धौ शेते, यटुक्तं, -- “आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः । ता यदस्यायनं पूर्ब्बं तेन नारायणः स्मृतः” । इति मनुः ।) अब्ध्यग्निः, पुं, (अब्धेः समुद्रस्य अग्निः, षष्ठीतत्पुरुषः ।) वडवानलः । इति हेमचन्द्रः ॥ अब्भक्षः, पुं, (अपोभक्षयति, अप + भक्षि + शिलिकामिभक्ष्याचरिभ्यो ण इति कर्त्तरि णः, उपपदसमासः ।) सर्पः । इति त्रिकाण्डशेषः ।

पृष्ठ १/०७२

अब्भ्रं, क्ली, (अपो बिभर्त्ति, अप् + भृ + कर्त्तरि कः ।) मेघः । इत्यमरः । मुस्तातृणं । अभ्रकधातुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ अब्भ्रमातङ्गः, पुं, (अब्भ्रस्य, मेघस्य अधिपः मा- तङ्गः शाकपार्थिवादित्वात् समासः, मध्यपद- लोपश्च ।) ऐरावतः । इत्यमरः ॥ अब्भ्रिः, स्त्री, (अपः नौकामलापनयनाय बिभर्त्ति धारयति, अप् + भृ + किः ।) काष्ठकुद्दालः । नौकामलापनयनार्थकुद्दालाकृतिकाष्ठं । इत्यमरः ॥ (पण्यादिद्रव्याणां समष्टीकरणपात्रं । तीक्ष्णाग्रो लोहेदण्डः । “अब्भ्रिं कार्ष्णायसीं दद्यात् सर्पं हत्वा द्विजोतमः । पलालभारकं षण्डे सैसकञ्चैकमासकं” ॥ इति मनुः ।) अब्भ्रियं, त्रि, (अभ्रे मेघे भवं, अभ्र + घ तस्य इय ।) मेधोद्भववस्तु । इत्यमरः ॥ अब्रह्मचर्य्यकं, क्ली, (ब्रह्मचर्य्यविरोधि, विरोधे नञ्- समासः । ततः स्वार्थे कन् ।) मैथुनं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ ब्रह्मचर्य्यशून्ये त्रि ॥ अब्रह्मण्यं, क्ली, (ब्रह्मणि ब्राह्मणोचितकर्म्मणि अहिंसादौ साधु, ब्रह्मण् + यत्, नञ्समासः ।) नाट्योक्तौनायं बध्य इत्याकारोक्तिः । अबधयाच्ञा । तत्पर्य्यायः । अबध्योक्तिः २ । इत्यमरः ॥ (“नेपथ्ये अब्रह्मण्यमब्रह्मण्यं । अत्रान्तरे ब्राह्यणेन मृतं पुत्त्रमुत्क्षिप्य राजद्वारे सोरस्ताडनमब्रह्मण्य- मुद्घोषितं” । इति उत्तरचरिते । वेदविरुद्धं अतिनिन्दितं कर्म्म । निरतिशयव्यसनशोकादिप्रकाशोक्तिरियं ।) अभ इ ङ ध्वनौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ इ अम्भ्यते । ङ अम्भते । इति दुर्गादासः ॥ अभयं, क्ली, (भयस्याभावः इत्यव्ययीभावः, यद्वा नास्ति भयं यस्मात् तत्, हरीतक्यां दुर्गामूर्त्तिभेदे च स्त्री ।) वीरणमूलं । इत्यमरः ॥ भयाभावः । (“नातः परतरो धर्म्मो नृपाणां यद्रणार्ज्जितं” । विप्रेभ्यो दीयते द्रव्यं प्रजाभ्यश्चाभयं सदा” । इति याज्ञवल्क्यः । “योदत्वा सर्व्वभूतेभ्यः प्रव्रजत्यभयं गृहात् । तस्य तेजोमया लोका भवन्ति ब्रह्मवादिनः” ॥ इति मनुः ।) “प्रवृत्तिञ्च निवृत्तिञ्च कार्य्याकार्य्ये भयाभये । बन्धं मोक्षञ्च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी” ॥ इति श्रीभगवद्गीता ॥ भयरहिते त्रि । इति विश्वः ॥ अभयडिण्डिमः, पुं, (अभयाय स्वयोद्धृभयाभावाय- डिण्डिमः ।) युद्धढक्का । सङ्ग्रामपटहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अभया, स्त्री, (नास्ति भयं यस्याः सा ।) हरीतकी । इत्यमरः ॥ चम्पादेशजातपञ्चशिरा हरीतकी । सा नेत्ररोगे प्रशस्ता । इति राजवल्लभः ॥ (दुर्गा ।) अभक्ष्यं, त्रि, (भक्ष + कर्म्मणि ण्यत्, नञ्समासः । अभक्षणीयं । अखाद्यं । यथा, -- “अधार्य्यं चर्म्म मे सद्भिः करिष्यसि किमस्थिभिः ।

अभक्ष्यं चैव मे मांसं त्वादृशैर्ब्रह्मचारिभिः” ॥ इति रामायणं ॥ (भोजनायोग्यं वस्तु, भक्षणाय मन्वादिभिः शास्त्रकारैः निषिद्धं द्विजातिभिः वर्ज्ज- नीयं वस्तु । तानि च यथा, लशुनगृञ्जनपलाण्ड्वा- ख्यानि त्रीणि स्थूलकन्दशाकानि । विष्ठादिजातानि तण्डुलीयादीनि च । लोहितवृक्षनिर्य्यासः । छेदनो- द्भववृक्षनिर्य्यासः । शेलुफलं । गव्यं । पेयुषञ्च । देवाद्यनुद्देशेन आत्मार्थं पक्वाः कृसरसंयावपाय- सापूपाः । असंस्कृत पशुमांसं । नैवेद्यार्थमन्नानि निवेदनात् प्राक् । हवींषि च होमात् प्राक् इत्यादि ।) अभाजनं, क्ली, (न भाजनं, नञ्समासः ।) अपात्रं । अयोग्यं । यथा, -- “दीधीवेवीट्समः कश्चित् गुणवृद्ध्योरभाजनं । क्विप्प्रत्ययनिभः कश्चिद्यत्र सन्निहिते न ते” ॥ इति काव्यप्रकाशः ॥ पात्ररहिते त्रि ॥ अभावः, पुं, (भू + भावेघञ, नञ्समासः ।) मरणं । असत्ता । इति विश्वमेदिनौ ॥ “अस्ति पुत्त्रो वशे यस्य भृत्योभार्य्या तथैवच । अभावे सति सन्तोषः स्वर्गस्थोऽसौ महीतले” ॥ इति चाणक्यः । (“अग्न्यभावे तु विप्रस्य पाणावेवोपपादयेत् । साक्ष्यभावे प्रणिधिभिर्वयोरूपसमन्वितैः” ॥ इति मनुः ।) द्रव्यादिषट्कभिन्नः । स द्विविधः । संसर्गाभावः १ अन्योन्याभावश्च २ । इति भाषा- परिच्छेदः ॥ भावशून्यः भावः स्थायिभावादिरिति अलङ्कारशास्त्रं ॥ अभावनीयः, त्रि, अचिन्तनीयः । चौरादिकचिन्त- नार्थभूधातोः कर्म्मण्यनीये नञ्समासः ॥ अभाषणं, क्ली, (भाष् + ल्युट्, नञ्समासः ।) अक- थनं । मौनं । इत्यमरः ॥ अभि, व्य, (न भाति, न + भा + कि ।) उपसर्ग- विशेषः । अस्यार्थाः । समन्तात् । उभयार्थः । वीप्सा । इत्थम्भावः । धर्षणं । इति दुर्गादासः ॥ अभिलाषः । आभिमुख्यं । इति मेदिनी ॥ चिह्नं । इति वोपदेवहेमचन्द्रौ ॥ अभिकः, त्रि, (अभिकामयते इति अनुकाभिकेति साधुः ।) कामी । कामुकः । इत्यमरः ॥ अभिक्रमः, पुं, (अभि + क्रम + घञ् । नोदात्तेति वृद्ध्यभावः । अभिक्रम्यते कर्म्मणा प्रारभ्यते इति व्युत्पत्त्या कर्म्मारब्धफले प्रारम्भे च ।) अभीतयो- धादेर्युद्धे शत्रुसम्मुखगमनं । आरोहणं । इति हेमचन्द्रः ॥ अभिख्या, स्त्री, (अभि + ख्या + अङ् ।) नाम । शोभा । कीर्त्तिः । इति मेदिनी ॥ आख्यानं । इति शब्दरत्नावली ॥ (शोभा । सौन्दर्य्यं । रमैति रघुवंशे । णीयता । “काप्यभिख्या तयोरासीत् व्रजतोः शुद्धवेशयोः” । “कामप्यमिख्यां स्फुरितैरपुष्य- दासन्नलावण्यफलोऽधरोष्ठः” । इति कुमारसम्भवे । यशः ॥) अभिग्रस्तः, त्रि, (अभि + ग्रस् + कर्म्मणि क्तः ।)

शत्रुणाक्रान्तः । इत्यभिपन्नशब्दार्थे अमरः ॥ (अभियुक्तः ।) अभिग्रहः, पुं, (अभि + ग्रह् + भावे अप् ।) अभि- योगः । इत्यमरः ॥ कलहाह्वानं । अपचिकीर्षया अतिक्रम्याक्रमणं । आभिमुख्येन युद्धादिप्रवृत्तिः । इति तट्टीकायां भरतः ॥ गौरवं । अभिग्रहणं । इति मेदिनी ॥ लुट् इति भाषा । (चौर्य्यकरणं ।) अभिग्रहणं, क्ली, (अभि + ग्रह + भावे ल्युट् ।) अभिहारः । इत्यमरः ॥ चौर्य्यकरणं । सम्मुखे हरणं । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (साहसं । अपचिकीर्षया अतिक्रम्याक्रमणं ।) अभिघातः, पुं, (अभि + हन् + भावे घञ् ।) दण्डा- दिभिरभिहननं । आघातः । यथा, -- “अभिघाताभिचाराभ्यामभिषङ्गाभिशापतः” । इति माधवकरः ॥ प्रश्नादौ कवर्गादिवर्गाणां पूर्ब्ब- स्थितचतुर्थद्वितीयतृतीयचतुर्थवर्णाः क्रमेण पर- स्थितवर्गैकैकद्वित्रिवर्णयुक्ताः । तत्र क्ली । यथा -- “अभिघातं स्यात् पूर्ब्बं वेदद्वित्र्यब्धिवर्णाश्चेत् । नगवर्गाणां परतो धरणीचन्द्रद्विरामाढ्याः” ॥ इति केरलग्रन्थः ॥ (प्रहारः । अभिहननं । आ- घातः । “चञ्चद्भुजभ्रमितचण्डगदाभिघात- संचूर्णितोरुयुगलस्य सुयोधनस्य” । इति वेणीसंहारे । सङ्घर्षणं । संमर्द्दः । पीडनं । क्लेशदानं । शोकक्षोभः । “सम्भवांश्च वियोनीषु दुःखप्रायासु नित्यशः । शीतातपाभिघातांश्च विविधानि भयानि च” ॥ इति मनुः । प्रतीकारः । अपसारणं ।) अभिघाती, [न्] पुं, (आभिमुख्येन हन्ति, अभि + हन् + णिनि ।) शत्रुः । इत्यमरः ॥ (विपक्षः ॥ आक्रमणकारी । “एकदा न विगृह्णीयात् बहून् राजाभिघातिनः । सदर्पोऽप्युरगः कीटैर्बहुभिर्नश्यति ध्रुवं” ॥ इति हितोपदेशे । पीडाजनकः । आघातकारी । “सुव्यवस्थितमन्त्रेण परमर्म्माभिघातिना । भवितव्यं नरेन्द्रेण न कामवशवर्त्तिना” । इति रामायणे । प्रतीकारः । अपसारणं ।) अभिघारः, पुं, (अभि घार्य्यते समन्तात् वह्नौ सिच्यते, अभि + घृ क्षरणे णिच् + अच् ।) घृतं । इति राजनिर्घण्टः ॥ अभिचरः, पुं, (आभिमुख्येन सेवायै चरति, अभि + चर् + ट ।) दासः । भृत्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ अभिचारः, पुं, (आभिमुख्येन शत्रुबधार्थं चारः कार्य्यकरणं अभि + चर + भावे घञ् ।) हिंसा- कर्म्म । इत्यमरः ॥ अथर्व्ववेदोक्तमन्त्रयेन्त्रादि- निष्पादितमारणोच्चाटनादिहिंसात्मककर्म । इति भरतः ॥ मारणादिफलकतान्त्रिकप्रयोगविशेषः । स षड्विधः । मारणं १ मोहनं २ स्तम्भनं ३ विद्वेषणं ४ उच्चाटनं ५ वशीकरणं ६ । इति तन्त्रसारः ॥ उपपातकविशेषः । इति प्रायश्चित्त- विवेकः ॥ स तु श्येनादियज्ञेनानपराधस्य मारणं । इति कुल्लूकभट्टः ॥ यथा, --

पृष्ठ १/०७३

:“हिंसौषधीनां स्त्र्याजीवोऽभिचारोमूलकर्मच” । इति मनौ ११ अध्यायः ॥ * ॥ अथाभिचारः । “ॐ विरुद्धे रूपिणि चण्डिके वैरिणममुकं देहि देहि स्वाहा” । इति खड्गमभिमन्त्र्य खङ्गमन्त्रांश्च पठित्वा खड्गं संपूज्य छागादिकममुकोऽसि इति वैरिनाम्नाभिमन्त्र्य रक्तसूत्रेण त्रिधा मुखं बद्ध्वा वैरिनाम्ना प्राणप्रतिष्ठां कृत्वा । “ॐ अयं स वैरी यो द्वेष्टि तमिमं पशुरूपिणं । विनाशय महादेवि स्फें स्फें खादय खादय” ॥ इति पठित्वा बलिशिरसि पुष्पं दत्त्वा बलिमन्त्रं पठित्वा बलिं संपूज्य अद्याश्विने मासि महा- नवम्यां अमुकगोत्रोऽमुकदेवशर्म्मा अमुकशत्रु- नाशाय इमं छागं महिषं वा अमुकदैवतं भग- वत्यै दुर्गायै तुभ्यमहं सम्प्रददे । इत्युत्सृज्य आं क्रूं फट् इति छित्त्वा मूलं पठित्वा एतद्रुधिरं दुर्गायै नमः । इति रक्तं शिरश्च दत्त्वा अष्टाङ्गमांसै- र्होमं मूलमन्त्रेण कुर्य्यादिति तन्त्रसारः ॥ अभिचारी, [न्] त्रि, (अभिचरति शत्रुबधार्थं कर्म्म करोति, अभि + चर + णिनि ।) अभि- चारकर्त्ता । तन्त्रादिशास्त्रोक्तानिष्टकारी । अभि- पूर्ब्बचरधातोः कर्त्तरि णिन् ॥ अभिजनः, पुं, (अभिजायतेऽत्र, अभि + जन् + आधारे घञ्, वृद्ध्यभावः ।) ख्यातिः । जन्मभूमिः । कुलश्रेष्ठः । वंशः । इति मेदिनी ॥ (अन्वयः । “अभिजनतपोविद्यावीर्य्यक्रियातिशयैर्निजैः” । इति महावीरचरिते । “कथं दशरथाज्जातः शुद्धाभिजनकर्म्मणः” । इति रामायणे ।) अभिजातः, त्रि, (अभिजन् + भावे क्तः, अभिमतं प्रशस्तं जातं जन्म यस्य सः ।) सुन्दरः । न्याय्यः । इति विश्वः ॥ कुलजः । कुलीनः । बुधः । पण्डितः । इत्यमरः ॥ (श्रेष्ठवंशोद्भवः । “जात्यस्तेनाभिजातेन शूरः शौर्य्यवता कुशः । अमन्यतैकमात्मानमनेकं वशिनां बशी” ॥ इति रघुवंशे । “न म्लेच्छितव्यं यज्ञादौ स्त्रीषु नापकृतं वदेत् । मङ्खीर्णं नाभिजातेषु नाप्रबुद्धेषु संस्कृतं” ॥ इति मनुः । उचितः । उपयुक्तः । योग्यः । सुरूपः । मनोहरः । मान्यः । पूज्यः । धन्यः । श्लाघ्यः । भगवान् । समृद्धः ।) अभिजित्, क्ली, (अभि + जि + क्विप् ।) दिवसस्या- ष्टममुहूर्त्तं । कुतपकालैति प्रसिद्धं ॥ यथा, -- “अपराह्णे तु संप्राप्ते अभिजिद्रोहिणोदये । यदत्र दीयते जन्तोस्तदक्षयमुदाहृतं” ॥ इति मत्स्यपुराणं ॥ नक्षत्रविशेषः । तत्तु तार- कात्रयात्मकशृङ्गाटकाकृति । उत्तराषाढायाः शेषपञ्चदशदण्डाः श्रवणायाः प्रथमदण्डचतुष्टयं एतदूनविंशतिदण्डात्मकमभिजिद्भवति ॥ इति ज्योतिषं ॥ तत्र जातफलं । “अतिसुललितकान्तिः सम्मतः सज्जनानां ननु भवति विनीतश्चारुकीर्त्तिः सुवेशः । द्विजवरसुरभक्तो व्यक्तवाङ्मानवः स्याद-

भिजिति यदि सूतिर्भूपतिः स्वस्ववंशे” ॥ इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ अभिज्ञः, त्रि, (अभि साकल्येन जानाति, अभि + ज्ञा + कर्त्तरि कः ।) प्रवीणः । निपुणः । विज्ञः । इत्यमरः ॥ (बोद्धा । दक्षः । कुशलः । “अभिज्ञाश्छेदपातानां क्रियन्ते नन्दनद्रुमाः” । “अनभिज्ञास्तमिस्राणां दुर्द्दिनेष्वभिसारिकाः” । इति कुमारसम्भवे ।) अभिज्ञानं, क्ली, (अभिज्ञायतेऽनेन, अभि + ज्ञा + करणे ल्युट् ।) चिह्नं । इति हेमचन्द्रः । (अङ्कः । लक्षणं । “एतस्मान्मां कुशलिनमभिज्ञानदानाद्विदित्वा मा कौलीनाच्चकितनयने मय्यविश्वासिनी भूः” । इति मेघदूते । स्मृतिः । ज्ञानभेदः । “एवमुक्तस्तु रामेण हनूमान् वानरर्षभः । पूर्ब्बवृत्तमभिज्ञानं भूयः संप्रत्यभाषत” ॥ इति रामायणे । सोऽयमितिज्ञानसाधनं चिह्नं । स्मरणार्थमङ्गुरीयादिकं चिह्नं । “अयं मैथिल्य- भिज्ञानं काकुत्स्थस्याङ्गुरीयकः” । इति भट्टि- काव्ये ।) अभितः, [स्]व्य, (अभि + तसिल् ।) शीघ्रं । साकल्यं । आभिमुख्यं । उभयतः । “अङ्गान्ययाक्षीदभितः प्रधानं” । इति भट्ठिकाव्ये ।) समीपं । इति मेदिनी ॥ अभिधर्षणं, क्ली, (अभि + धृष् + भावे ल्युट् ।) रक्षःपिशाचभूतादेरभिषङ्गः । इति महाभारतं ॥ सर्व्वतोभावेन धर्षणञ्च ॥ अभिधा, स्त्री, (अभि + धा + करणे भावे च अङ्, स्त्रियां टाप् ।) नाम । इति हेमचन्द्रः ॥ न्याय- मते शब्दशक्तिः । मीमांसामते विधिसमवेत- विधिव्यापारीभूतपदार्थः । तस्या लक्षणं । “स मुख्योऽर्थस्तत्र मुख्यो व्यापारोऽस्याभिधोच्यते” । इति काव्यप्रकाशः ॥ * ॥ तत्र “सङ्केतितार्थस्य बोधनादग्रिमाभिधा” । इति साहित्यदर्पणं ॥ (आ- ख्या । आह्वा । अभिधानं । नामधेयं ।) अभिधानं, क्ली, (अभिधीयते अनेन, अभि + धा + करणे ल्युट् ।) नाम । इत्यमरः ॥ कथनं । यथा । “तवाभिधानाद्व्यथते नताननः” । इति भारविः ॥ शब्दकोषः । यथा । “कृत्तद्धितसमा- सानामभिधानं नियामकं” । इति वोपदेवः ॥ (आख्या । नामधेयं । “आख्याह्व अभिधानञ्च नामधेयञ्च नाम च” । इत्यमरः । “शिखरिणि क्वनु नाम कियञ्चिरं किमभिधानमसावकरोत्तपः” । इति साहित्य- दर्पणे । उक्तिः । उल्लेखः । निर्द्देशः ।) अभिधेयं, क्ली, अभिधानं । नाम । (“इति प्रयो- जनाभिधेयसम्बन्धाः” इति वोपदेवः ।) अभिधीयते अनेनेति करणे यः ॥ अभिधेयं, त्रि, (अभि + धा + कर्म्मणि यत् ।) अभि- धागम्यं । वाच्यं । प्रतिपाद्य । यथा । “इति प्रयो- जनाभिधेयसम्बन्धाः” । इति वोपदेवः ॥ अभिध्या, स्त्री, (अभि + ध्यैङ + अङ् + टाप् ।) परस्वे

विषयस्पृहा । इत्यमरः ॥ परद्रव्ये जिघृक्षा । दोषचिन्तापूर्ब्बकं परस्वे लिप्सा इत्येके । विषय- प्रार्थना । इति स्वामी । विषयस्य लाभस्य स्पृहा विषयस्पृहा विषयेन चौर्य्यादिना स्पृहा इति तृतीयासमासः इत्यन्ये । विषयिस्पृहेतिपाठे पर- स्वविषये विषयितया स्पृहा जिघृक्षामात्रं । इति कश्चित् इति कौमुदी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ अभिलाषः । इति रायमुकुटः ॥ अभिनन्दनः, पुं, (अभिनन्दयति, अभि + नदि + णिच् + ल्युट्) बुद्धविशेषः । चतुर्थस्तीर्थकरजिनो- ऽयं । इति हेमचन्द्रः ॥ सर्व्वतोभावेनानन्दजनके त्रि ॥ अभिनयः, पुं, (अभिनीयते हृद्गतक्रोधादिभावः प्रकाश्यतेऽनेन अभि + नी + करणे अच् ।) हृद्गत- क्रोधादिभावाभिव्यञ्जकः । अङ्गुल्यादिना व्यक्ती- कृतमनःकार्य्यं । तत्पर्य्यायः । व्यञ्जकः २ । इत्य- मरः ॥ दृश्यकाव्यं । रङ्गादिभिर्नटैः रामयुधिष्ठिरा- दीनामवस्थानुकरणं । स चतुर्व्विधः । आङ्गिकः १ । वाचिकः २ । आहार्य्यः ३ । सात्त्विकः ४ । इति साहित्यदर्पणं ॥ (“तामेतां परिभावयन्त्वभिनयै- र्विन्यस्तरूपा बुधाः शब्दब्रह्मविदः कवेः परिणत- प्रज्ञस्य वाणीमिमाम्” । इति उत्तरचरिते ।) अभिनवः, त्रि, (अभि + नु + भावे अप् ।) नूतनः । इत्यमरः ॥ (“अभिनवमधुलोलुपस्त्वं तथा परिचुम्ब्य चूतमञ्जरीम्” । इति शाकुन्तले ।) अभिनवोद्भित् [द्] पुं, (अभिनवं यथातथा उद्भि- नत्ति उद्भिद्य जायते, अभिनव + उत् + भिद् + कर्त्तरि क्विप् ।) अङ्कुरः । इत्यमरः ॥ अभिनिर्मुक्तः, पुं, (अभि साकल्येन सायन्तनकार्य्येण निर्मुक्तः ।) सूर्य्यास्तकालशायी । यस्मिन् सुप्ते सूर्य्योऽस्तं याति सः । इत्यमरः ॥ (“सूर्य्येण ह्यभिनिर्मुक्तः शयानोऽभ्युदितश्च यः । प्रायश्चित्तमकुर्व्वाणो युक्तः स्यान्महतैनसा” ॥ इति मनुः ।) अभिनिर्याणं, क्ली, (शत्रुमभिलक्षीकृत्य निर्य्याणं निर्गमः ।) विजिगीषोः प्रयाणं । यात्रा । इत्य- मरः ॥ (जिगीषया गमनं । “यत्सेनयाभिनिर्य्याणं स्मृतं तदभिषेणनम्” । इति हलायुधः ।) अभिनिवेशः, पुं, (अभि + नि + विश् + भावे घञ् ।) मनःसंयोगविशेषः । मनोनिवेशः । आवेशः । शास्त्रादौ प्रवेशः । तत्पर्य्यायः । निबन्धः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ योगशास्त्रमते मरणजन्यभयजनका- विद्याविशेषः ॥ (आग्रहः । अवश्यमिदं कर्त्तव्य- मित्यादिरूपोऽध्यवसायः । दृढसङ्कल्पः । “इत्युक्तवन्तं जनकात्मजायां नितान्तरूक्षाभिनिवेशमीशं” । इति रघुवंशे । “अथानुरूपाभिनिवेशतोषिणा कृताभ्यनुज्ञा गुरुणा गरीयसा” ।

पृष्ठ १/०७४

:इति कुमारसम्भवे । आसक्तिः । अनुरागः । अभिलाषः । “बलीयान् खलु मेऽभिनिवेशः” । इति शाकुन्तले ।) अभिनिष्ठानः, पुंः (अभि + नि + स्तन् + घञ्, अभि- निसः स्तनः शब्दसंज्ञायां इति षत्वं ।) विसर्गः । अक्षरं । इति मेदिनी ॥ अभिनीतः, त्रि, (अभि + नी + क्तः ।) युक्तः । न्याय्यः । अतिसंस्कृतः । प्रशस्तो भूषितो वा । अमर्षी । क्रोधनः अक्षमावान् वा । इत्यमरः ॥ (“अस्मिन्नेव प्रकरणे धनञ्जयमुदारधीः । अभिनीततरं वाक्यमित्युवाच युधिष्ठिरः” । इति महाभारते । विज्ञः । धीरः । “स भवान् वित्तसम्पन्नः स्थितः पथि निरत्यये । मित्रार्थमभिनीतत्वं यथावत् कर्त्तुमर्हसि” । इति रामायणे ।) अभिनेता, [तृ] त्रि, (अभि + नी + कर्त्तरि तृच् ।) अभिनयकर्त्ता । केचो संओयाला इत्यादि भाषा । इति नाटकप्रसिद्धं ॥ अभिपन्नः, त्रि, (अभि + पद् + कर्त्तरि क्तः ।) अप- राद्धः । अपराधवान् । व्यापद्गतः । प्राप्तविपत्तिः । अभिग्रस्तः । शत्रुणाक्रान्तः । इत्यमरः ॥ (स्वी- कृतः । अङ्गीकृतः । अभिभूतः । पीडितः । “दाहप्रपाकौ शिशिराभिनन्दाः । पित्ताभिपन्नेनयने भवन्ति” । “दृष्टिर्दोषाभिपन्ना” । इति सुश्रुते ।) अभिप्रायः, पुं, (अभि + प्र + इन् + भावे अच् ।) इच्छाविशेषः । तत्पर्य्यायः । आशयः २ छन्दः ३ । इत्यमरः ॥ आकूतं ४ भावः ५ । इति जटाधरः । (अभिसन्धिः । हृद्गतो भावः । “दुर्य्योधन ममाप्येतत् हृदि संपरिवर्त्तते । अभिप्रायस्य पापत्वात् नैवं तु विवृणोम्यहं” । इति मनुः ।) इति महाभारते । “तेषां स्वं स्वमभिप्रायमुपलभ्य पृथक् पृथक्” । अभिप्रेतं, त्रि, (अभि + प्र + इन् + क्तः ।) अभि- प्रायविषयीभूतं । अभीष्टं । यथा, -- “कामाय तु हितं काम्यमभिप्रेतार्थसिद्धये । पार्ब्बणेन विधानेन तदप्यक्तं खगाधिप” ॥ इति भविष्यपुराणं ॥ (वाञ्छितः । सम्मतः ।) अभिभवः, पुं, (अभि + भू + भावे अप् ।) गर्व्व- नाशः । परिभवः । पराभवः । इति शब्दरत्ना- वली हेमचन्द्रश्च ॥ (पराजयः । तिरस्कारः । “रघोरभिभवाशङ्कि चुक्षुभे द्विषतां मनः” । इति रघुवंशे । “बलवानपि निस्तेजाः कस्य नाभिभवास्पदं” । इति हितोपदेशे ।) अभिभूतः, त्रि, (अभि + भू + क्तः ।) ज्ञानरहितः । तत्पर्य्यायः । इतिकर्त्तव्यतामूढः २ विहस्तः ३ व्याकुलः ४ अभिमायः ५ विक्लवः ६ विह्वलः ७ । इति जटाधरः ॥ पराभूतः । भद्मदर्पः । तत्प- र्य्यायः । आत्तगर्व्वः २ । इति जटाधरः ॥ आत्त- गन्धः ३ । इत्यमरः ॥ अभिहतः ४ । इति तट्टीका ॥

(“दैत्याभिभूतस्य युवामवोढं मग्नस्य दोर्भिर्भुवनस्य भारम्” । इति भट्टिः ।) अभिभूतिः, स्त्री, (अभि + भू + भावे क्तिन् ।) अ- नादरः । अवज्ञा । इति शब्दरत्नावली । (परा- भवः । पराजयः । मानभङ्गः । निकारः । “अभिभूतिभयादसूनतः सुखमुह्यन्ति न धाम मानिनः” । इति भारविः ।) अभिमतं, त्रि, (अभि + मन् + कर्मणि क्तः ।) इष्टं । सम्मतं । यथा, -- “अभिमतफलशंसी चारु पुस्फोर बाहु- स्तरुषु चुकुवुरुच्चैः पक्षिणश्चानुकूलाः” । इति भट्टिः ॥ (हृद्यः । प्रियः । हृदयङ्गमः । “स माधवेनाभिमतेन सख्या रत्या च साशङ्क्षमनुप्रयातः” । इति कुमारसम्भवे । “अनिशमपि मकरकेतुर्मनसो- रुजमावहन्नभिमतो मे” ॥ इति शाकुन्तले ।) अभिमन्त्रणं, क्ली, (अभि + मन्त्र + करणे ल्युट् ।) आह्वानं । आकारणं । इति हेमचन्द्रः ॥ डाकन् इति भाषा । (मन्त्रपाठेन संस्कारकरणं । यथा, -- “दत्त्वान्नं पृथिवीपात्रमिति पात्राभिमन्त्रणम्” । इति याज्ञवल्क्यः ।) अभिमन्थः, पुं, (अभि मथ्यते चक्षुः पीड्यतेऽनेन, अभि + मन्थ + करणे घञ् ।) चक्षूरोगः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अधिमन्थ इति वैद्यके पाठः । तस्य निदानसम्प्राप्तिरूपाणि । “वृद्धैरेतैरभिष्यन्दैर्नराणामक्रियावतां । तावन्तस्त्वधिमन्थाः स्युर्नयने तीव्रवेदनाः ॥ उत्पाट्यत इवात्यर्थं नेत्रं निर्म्मथ्यते तथा । शिरसोऽर्द्धञ्च तं विद्यादधिमन्थं स्वलक्षणैः” ॥ स तु चतुर्विधः । यथा । “हन्याद्दृष्टिं श्लैष्मिकः सप्तरात्रादधिमन्थो रक्तजः पञ्चरात्रात् । षड्रात्रा- द्वै वातिकः संनिहन्यान्मिथ्याचारात् पैत्तिकः सद्य एव” ॥ इति माधवकरः ॥ अभिमन्युः, पुं, (अभिमन्यते युद्धार्थं, अभि + मन् + युच्, निपातनात् अनादेशाभावः ।) अर्ज्जुनपुत्त्रः । स तु सुभद्रागर्भजातः । इति महाभारतं ॥ अभिमरः, पुं, (अभिम्रियतेऽस्मात्, अभि + मृ + अप्) युद्धं । बधः । स्वसैन्यभय । इति विश्व- मेदिन्यौ ॥ बन्धनं । इति जटाधरः ॥ (संहारः । समरः । अवरोधः । स्वपक्षाद्भयं । सङ्केतस्थल- निर्गमः । प्राणनिरपेक्षो यो द्रव्य हेतोः व्याडं हस्तिनं वा योधयति सः अभिमरः इत्येके ।) अभिमर्द्दः, पुं, (अभि + मृद् + भावे घञ् ।) अव- मर्द्दः । पीडनं । सम्परायः । युद्धं । इति मेदिनी ॥ (शत्रुकृतपीडनं । विपक्षराजस्य उच्छेदसाधनं । “कृतोऽभिमर्द्दः कुरुभिः प्रसह्य” । इति महा- भारते ।)

अभिमातिः, पुं, (अभि + मा + कर्त्तरि क्तिच् ।) शत्रुः । इति हेमचन्द्रः ॥ अभिमानः, पुं, (अभि + मन् + भावे घञ् ।) अर्था- दिना दर्पः । तत्पर्य्यायः । अहङ्कारः २ गर्ब्बः ३ ज्ञानं ४ बोधः ५ प्रणयः ६ प्रेमप्रार्थना ७ हिंसा ८ हननं ९ । इत्यमरभरतौ ॥ स्मयः १० अवलेपः ११ दर्पः १२ अवश्यायः १३ टङ्कः १४ । इति जटाधरः ॥ अपि च । “गर्ब्बो मदोऽभिमानः स्यादहङ्कारस्त्वहङ्कतिः । स्यादुद्धतमनस्कत्वे मानश्चित्तसमुन्नतिः । अहङ्कारस्य पर्य्याय इति केचित् प्रचक्षते” ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ अभिमानितं, क्ली, (अभिमानः जातोऽस्य, अभि- मानः + इतच् । अभिमान्यतेऽत्र, अभि + मन् + णिच् + आधारे क्तः ।) सुरतं । मैथुनं । इति त्रि- काण्डशेषः ॥ अभिमानयुक्ते त्रि ॥ (गर्व्वः । मदः । दर्पः ।) अभिमानी, [न्] त्रि, (अभिमन्यते, अभि + मन् + णिनि ।) अभिमानयुक्तः । अभिमानग्रस्तः । यथा, -- “कर्त्ता द्यूतच्छलानां जतुमयशरणीद्दीपितः सो- ऽभिमानी” । इति वेणीसंहारः ॥ अभिमायः, त्रि, (मायामविद्यामधिगतः, प्रादि- समासः ।) इतिकर्त्तव्यतामूढः । अभिभूतः । इति जटाधरः ॥ अभिमुखं, त्रि, (अभिगतो मुख । अत्यादयः क्रान्ता- द्यर्थे द्वितीयया इति समासः ।) सम्मुखं । इति जटाधरः ॥ अभियातिः, पुं, (युद्धार्थमभिमुखं यातिः गमनं, अभि + या क्तिच् ।) शत्रुः । इति हेमचन्द्रः ॥ अभियाती, [न्] पुं, (युद्धार्थमभियानं गमनं, अभि + या + भावे क्तः; इनि ।) शत्रुः । इत्यमर- टीकायां रायमुकुटः ॥ अभियुक्तः, त्रि, (अभि + युज् + क्तः ।) तत्परः । पर- कर्तृकरुद्धः । इति मेदिनी ॥ (“उद्दामेन द्विरदपतिना सन्निपत्याभियुक्तः” । इति उत्तरचरिते । “अभियुक्तो यदा पश्येत् न किञ्चिद्धितमात्मनः । युध्यमानस्तदा प्राज्ञो म्रियते रिपुणा सह” । इति हितोपदेशे ।) स्मृतिशास्त्रमते अभियोग- विषयीभूतः । आसामी इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । प्रत्यर्थी २ प्रतिवादी ३ । यथा, -- “अभियुक्तोऽभियोगस्य यदि कुर्य्यादपह्नवं । मिथ्या तत्तु विजानीयादुत्तरं व्यवहारतः” ॥ इति व्यवहारतत्त्वे नारदः ॥ अभियोक्ता, [ऋ] त्रि, (अभि + युज् + कर्त्तरि तृच् ।) अभियोगकर्त्ता । विवादकर्त्ता । फरियादी इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । वादी २ अर्थी ३ । यथा, -- “अभियोक्ता प्रगल्भत्वात् वक्तुं नोत्सहते यदि । तदा कालः प्रदातव्यः कार्य्यशक्त्यनुरूपतः” ॥ इति व्यवहारतत्त्वे नारदः ॥