याज्ञवल्क्यस्मृतिः/प्रायश्चित्ताध्यायः/यतिधर्मप्रकरणम्
वनाद्गृहाद्वा कृत्वेष्टिं सार्ववेदसदक्षिणाम् । |
अधीतवेदो जपकृत्पुत्रवानन्नदोऽग्निमान् । |
सर्वभूतहितः शान्तस्त्रिदण्डी सकमण्डलुः । |
अप्रमत्तश्चरेद्भैक्षं सायाह्नेऽनभिलक्षितः । |
यतिपात्राणि मृद्वेणु दार्वलाबुमयानि च । |
संनिरुध्येन्द्रियग्रामं रागद्वेषौ प्रहाय च । |
कर्तव्याशयशुद्धिस्तु भिक्षुकेण विशेषतः । |
अवेक्ष्या गर्भवासाश्च कर्मजा गतयस्तथा । |
भवो जातिसहस्रेषु प्रियाप्रियविपर्ययः । |
नाश्रमः कारणं धर्मे क्रियमाणो भवेद्हि सः । |
सत्यं अस्तेयं अक्रोधो ह्रीः शौचं धीर्धृतिर्दमः । |
निःसरन्ति यथा लोह पिण्डात्तप्तात्स्फुलिङ्गकाः । |
तत्रात्मा हि स्वयं किंचित्कर्म किंचित्स्वभावतः । |
निमित्तं अक्षरः कर्ता बोद्धा गुणी वशी । |
सर्गादौ स यथाकाशं वायुं ज्योतिर्जलं महीम् । |
आहुत्याप्यायते सूर्यः सूर्याद्वृष्टिरथौषधिः । |
स्त्रीपुंसयोस्तु संयोगे विशुद्धे शुक्रशोणिते । |
इन्द्रियाणि मनः प्राणो ज्ञानं आयुः सुखं धृतिः । |
प्रयत्न आकृतिर्वर्णः स्वरद्वेषौ भवाभवौ । |
प्रथमे मासि संक्लेद भूतो धातुविमूर्च्छितः । |
आकाशाल्लाघवं सौक्ष्म्यं शब्दं श्रोत्रं बलादिकम् । |
पित्तात्तु दर्शनं पक्तिं औष्ण्यं रूपं प्रकाशिताम् । |
भूमेर्गन्धं तथा घ्राणं गौरवं मूर्तिं एव च । |
दौहृदस्याप्रदानेन गर्भो दोषं अवाप्नुयात् । |
स्थैर्यं चतुर्थे त्वङ्गानां पञ्चमे शोणितोद्भवः । |
मनश्चैतन्ययुक्तोऽसौ नाडीस्नायुशिरायुतः । |
पुनर्धात्रीं पुनर्घर्मं ओजस्तस्य प्रधावति । |
नवमे दशमे वापि प्रबलैः सूतिमारुतैः । |
तस्य षोढा शरीराणि शट्त्वचो धारयन्ति च । |
स्थालैः सह चतुःषष्टिर्दन्ता वै विंशतिर्नखाः । |
षष्ट्यङ्गुलीनां द्वे पार्ष्ण्योर्गुल्फेषु च चतुष्टयम् । |
द्वे द्वे जानुकपोलोरु फलकांससमुद्भवे । |
भगास्थ्येकं तथा पृष्ठे चत्वारिंशच्च पञ्च च । |
तन्मूले द्वे ललाटाक्षि गण्डे नासा घनास्थिका । |
द्वौ शङ्खकौ कपालानि चत्वारि शिरसस्तथा । |
गन्धरूपरसस्पर्श शब्दाश्च विषयाः स्मृताः । |
हस्तौ पायुरुपस्थं च जिह्वा पादौ च पञ्च वै । |
नाभिरोजो गुदं शुक्रं शोणितं शङ्खकौ तथा । |
वपा वसावहननं नाभिः क्लोम यकृत्प्लिहा । |
आमाशयोऽथ हृदयं स्थूलान्त्रं गुद एव च । |
कनीनिके चाक्षिकूटे शष्कुली कर्णपत्रकौ । |
वङ्क्षणौ वृषणौ वृक्कौ श्लेष्मसंघातजौ स्तनौ । |
तालूदरं बस्तिशीर्षं चिबुके गलशुण्डिके । |
अक्षिकर्णचतुष्कं च पद्धस्तहृदयानि च । |
शिराः शतानि सप्तैव नव स्नायुशतानि च । |
एकोनत्रिंशल्लक्षाणि तथा नव शतानि च । |
त्रयो लक्षास्तु विज्ञेयाः श्मश्रुकेशाः शरीरिणाम् । |
रोम्णां कोट्यस्तु पञ्चाशच्चतस्रः कोट्य एव च । |
वायवीयैर्विगण्यन्ते विभक्ताः परमाणवः । |
रसस्य नव विज्ञेया जलस्याञ्जलयो दश । |
षट्श्लेष्मा पञ्च पित्तं तु चत्वारो मूत्रं एव च । |
श्लेष्मौजसस्तावदेव रेतसस्तावदेव तु । |
द्वासप्ततिसहस्राणि हृदयादभिनिःसृताः । |
मण्डलं तस्य मध्यस्थ आत्मा दीप इवाचलः । |
ज्ञेयं चारण्यकं अहं यदादित्यादवाप्तवान् । |
अनन्यविषयं कृत्वा मनोबुद्धिस्मृतीन्द्रियम् । |
यथाविधानेन पठन्सामगायं अविच्युतम् । |
अपरान्तकं उल्लोप्यं मद्रकं प्रकरीं तथा । |
ऋग्गाथा पाणिका दक्ष विहिता ब्रह्मगीतिका । |
वीणावादनतत्त्वज्ञः श्रुतिजातिविशारदः । |
गीतज्ञो यदि योगेन नाप्नोति परमं पदम् । |
अनादिरात्मा कथितस्तस्यादिस्तु शरीरकम् । |
कथं एतद्विमुह्यामः सदेवासुरमानवम् । |
मोहजालं अपास्येह पुरुषो दृश्यते हि यः । |
स आत्मा चैव यज्ञश्च विश्वरूपः प्रजापतिः । |
यो द्रव्यदेवतात्याग संभूतो रस उत्तमः । |
संयोज्य वायुना सोमं नीयते रश्मिभिस्ततः । |
खमण्डलादसौ सूर्यः सृजत्यमृतं उत्तमम् । |
तस्मादन्नात्पुनर्यज्ञः पुनरन्नं पुनः क्रतुः । |
अनादिरात्मा संभूतिर्विद्यते नान्तरात्मनः । |
सहस्रात्मा मया यो व आदिदेव उदाहृतः । |
पृथिवी पादतस्तस्य शिरसो द्यौरजायत । |
मनसश्चन्द्रमा जातश्चक्षुषश्च दिवाकरः । |
यद्येवं स कथं ब्रह्मन्पापयोनिषु जायते । |
करणैरन्वितस्यापि पूर्वं ज्ञानं कथं च न । |
अन्त्यपक्षिस्थावरतां मनोवाक्कायकर्मजैः । |
अनन्ताश्च यथा भावाः शरीरेषु शरीरिणाम् । |
विपाकः कर्मणां प्रेत्य केषांचिदिह जायते । |
परद्रव्याण्यभिध्यायंस्तथानिष्टानि चिन्तयन् । |
पुरुषोऽनृतवादी च पिशुनः परुषस्तथा । |
अदत्तादाननिरतः परदारोपसेवकः । |
आत्मज्ञः शौचवान्दान्तस्तपस्वी विजितेन्द्रियः । |
असत्कार्यरतोऽधीर आरम्भी विषयी च यः । |
निद्रालुः क्रूरकृल्लुब्धो नास्तिको याचकस्तथा । |
रजसा तमसा चैवं समाविष्टो भ्रमन्निह । |
मलिनो हि यथा आदर्शो रूपालोकस्य न क्षमः । |
कट्वेर्वारौ यथापक्वे मधुरः सन्रसोऽपि न । |
सर्वाश्रयां निजे देहे देही विन्दति वेदनाम् । |
आकाशं एकं हि यथा घटादिषु पृथग्भवेत् । |
ब्रह्मखानिलतेजांसि जलं भूश्चेति धातवः । |
मृद्दण्डचक्रसंयोगात्कुम्भकारो यथा घटम् । |
हेममात्रं उपादाय रूपं वा हेमकारकः । |
कारणान्येवं आदाय तासु तास्विह योनिषु । |
महाभूतानि सत्यानि यथात्मापि तथैव हि । |
वाचं वा को विजानाति पुनः संश्रुत्य संश्रुताम् । |
जातिरूपवयोवृत्त विद्यादिभिरहंकृतः । |
स संदिग्धमतिः कर्म फलं अस्ति न वेति वा । |
मम दाराः सुतामात्या अहं एषां इति स्थितिः । |
ज्ञेयज्ञे प्रकृतौ चैव विकारे चाविशेषवान् । |
एवंवृत्तोऽविनीतात्मा वितथाभिनिवेशवान् । |
आचार्योपासनं वेद शास्त्रार्थेषु विवेकिता । |
स्त्र्यालोकालम्भविगमः सर्वभूतात्मदर्शनम् । |
विषयेन्द्रियसंरोधस्तन्द्रालस्यविवर्जनम् । |
नीरजस्तमसा सत्त्व शुद्धिर्निःस्पृहता शमः । |
तत्त्वस्मृतेरुपस्थानात्सत्त्वयोगात्परिक्षयात् । |
शरीरसंक्षये यस्य मनः सत्त्वस्थं ईश्वरम् । |
यथा हि भरतो वर्णैर्वर्णयत्यात्मनस्तनुम् । |
कालकर्मात्मबीजानां दोषैर्मातुस्तथैव च । |
अहंकारेण मनसा गत्या कर्मफलेन च । |
वर्त्याधारस्नेहयोगाद्यथा दीपस्य संस्थितिः । |
अनन्ता रश्मयस्तस्य दीपवद्यः स्थितो हृदि । |
ऊर्ध्वं एकः स्थितस्तेषां यो भित्त्वा सूर्यमण्डलम् । |
यदस्यान्यद्रश्मिशतं ऊर्ध्वं एव व्यवस्थितम् । |
येऽनेकरूपाश्चाधस्ताद्रश्मयोऽस्य मृदुप्रभाः । |
वेदैः शास्त्रैः सविज्ञानैर्जन्मना मरणेन च । |
श्रेयसा सुखदुःखाभ्यां कर्मभिश्च शुभाशुभैः । |
तारानक्षत्रसंचारैर्जागरैः स्वप्नजैरपि । |
मन्वन्तरैर्युगप्राप्त्या मन्त्रौषधिफलैरपि । |
अहंकारः स्मृतिर्मेधा द्वेषो बुद्धिः सुखं धृतिः । |
स्वर्गः स्वप्नश्च भावानां प्रेरणं मनसो गतिः । |
यत एतानि दृश्यन्ते लिङ्गानि परमात्मनः । |
बुद्धीन्द्रियाणि सार्थानि मनः कर्मेन्द्रियाणि च । |
अव्यक्तं आत्मा क्षेत्रज्ञः क्षेत्रस्यास्य निगद्यते । |
बुद्धेरुत्पत्तिरव्यक्तात्ततोऽहंकारसंभवः । |
शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च तद्गुणाः । |
यथात्मानं सृजत्यात्मा तथा वः कथितो मया । |
सत्त्वं रजस्तमश्चैव गुणास्तस्यैव कीर्तिताः । |
अनादिरादिमांश्चैव स एव पुरुषः परः । |
पितृयानोऽजवीथ्याश्च यदगस्त्यस्य चान्तरम् । |
ये च दानपराः सम्यगष्टाभिश्च गुणैर्युताः । |
तत्राष्टाशीतिसाहस्र मुनयो गृहमेधिनः । |
सप्तर्षिनागवीथ्यन्तर्देवलोकं समाश्रिताः । |
तपसा ब्रह्मचर्येण सङ्गत्यागेन मेधया । |
यतो वेदाः पुराणानि विद्योपनिषदस्तथा । |
वेदानुवचनं यज्ञो ब्रह्मचर्यं तपो दमः । |
स ह्याश्रमैर्विजिज्ञास्यः समस्तैरेवं एव तु । |
य एनं एवं विन्दन्ति य वारण्यकं आश्रिताः । |
क्रमात्ते संभवन्त्यर्चिरहः शुक्लं तथोत्तरम् । |
ततस्तान्पुरुषोऽभ्येत्य मानसो ब्रह्मलौकिकान् । |
यज्ञेन तपसा दानैर्ये हि स्वर्गजितो नराः । |
पितृलोकं चन्द्रमसं वायुं वृष्टिं जलं महीम् । |
एतद्यो न विजानाति मार्गद्वितयं आत्मवान् । |
ऊरुस्थोत्तानचरणः सव्ये न्यस्योत्तरं करम् । |
निमीलिताक्षः सत्त्वस्थो दन्तैर्दन्तानसंस्पृशन् । |
संनिरुध्येन्द्रियग्रामं नातिनीचोच्छ्रितासनः । |
ततो ध्येयः स्थितो योऽसौ हृदये दीपवत्प्रभुः । |
अन्तर्धानं स्मृतिः कान्तिर्दृष्टिः श्रोत्रज्ञता तथा । |
अर्थानां छन्दतः सृष्टिर्योगसिद्धेर्हि लक्षणम् । |
अथ वाप्यभ्यसन्वेदं न्यस्तकर्मा वने वसन् । |
न्यायागतधनस्तत्त्व ज्ञाननिष्ठोऽतिथिप्रियः । |