मिताक्षरा/सदाचाराध्यायः

श्रीगणेशाय नमः

धर्माधर्मौ तद्विपाकस् त्रयोऽपि क्लेशाः पञ्च प्राणिनाम् आयतन्ते ।
यस्मिन्न् एतैर् नो परामृष्त ईशो यस् तं वन्दे विष्णुम् ओंकारवाच्यम् ॥

याज्ञवल्क्यमुनिभाषितं मुहुर् विश्वरूपविकटोक्तिविस्तृतम् ।
धर्मशास्त्रम् ऋजुभिर् मिताक्षरैर् बालबोधविधये विविच्यते ॥

याज्ञवल्क्यशिष्यः कश् चित् प्रश्नोत्तररूपं याज्ञवल्क्यमुनिप्रणीतं धर्मशास्त्रं संक्षिप्य कथयाम् आस यथा मनुप्रणीतं भृगुः । तस्य चायम् आद्यः श्लोकः ।

योगीश्वरं याज्ञवल्क्यं संपूज्य मुनयोऽब्रुवन् ।
वर्णाश्रमेतराणां नो ब्रूहि धर्मान् अशेषतः ॥ या०ध०१.१

योगिनां सनकादिनाम् ईश्वरः श्रेष्ठस् तं याज्ञवल्क्यं संपूज्य मनोवाक्कायकर्मभिः पूजयित्वा मुनयः सामश्रवःप्रभृतयः श्रवणधारणयोग्या अब्रुवन् उक्तवन्तः धर्मान् नोऽस्मभ्यं ब्रूहीति । कथम् । अशेषतः कार्त्स्न्येन । केषाम् । वर्णाश्रमेतराणाम् । वर्णा ब्राह्मणादयः, आश्रमा ब्रह्मचारिप्रभृतयः, इतरेऽनुलोमप्रतिलोमजाता मूर्धावसिक्तादयः । इतरशब्दस्य "द्वन्द्वे च" इति (ढ़ाण् १.१.३१) सर्वनामसंज्ञाप्रतिषेधः । अत्र च धर्मशब्दः षड्विधस्मार्तधर्मविषयः । तद् यथा वर्णधर्म आश्रमधर्मो वर्णाश्रमधर्मो गुणधर्मो निमित्तधर्मः साधारणधर्मश् चेति । तत्र वर्णधर्मो "ब्राह्मणो नित्यं मद्यं वर्जयेद्" इत्यादिः । आश्रमधर्मोऽग्नीन्धनभैक्षचर्यादिः । वर्णाश्रमधर्मः "पालाशो दण्डो ब्राह्मणस्य" इत्य् एवमादिः । गुणधर्मः शास्त्रीयाभिषेकादिगुणयुक्तस्य राज्ञः प्रजापरिपालनादिः । निमित्तधर्मो विहिताकरणप्रतिषिद्धसेवननिमित्तं प्रायश्चित्तम् । साधारणधर्मोऽहिंसादिः । "न हिंस्यात् सर्वा भूतानि" इत्य् आचण्डालं साधारणो धर्मः । "शौचाचारांश् च शिक्षयेत्" (या०ध० १.१५) इत्य् आचार्यकरणविधिप्रयुक्तत्वाद् धर्मशास्त्राध्ययनस्य प्रयोजनादिकथनं नातीवोपयुज्यते । तत्र चायं क्रमः । प्राग् उपनयनात् कामचारकामवादकामभक्षाः । ऊर्ध्वम् उपनयनात् प्राग् वेदाध्ययनोपक्रमाद् धर्मशास्त्राध्ययनं, ततो धर्मशास्त्रविहितयमनियमोपेतस्य वेदाध्ययनं, ततस् तदर्थजिज्ञासा, ततस् तदर्थानुष्ठानम् इति । तत्र यद्य् अपि धर्मार्थकाममोक्षाः शास्त्रेणानेन प्रतिपाद्यन्ते तथापि धर्मस्य प्राधान्याद् धर्मग्रहणम् । प्राधान्यं च धर्ममूलत्वाद् इतरेषाम् । न च वक्तव्यं धर्ममूलोऽर्थोऽर्थमूलो धर्म इत्य् अविशेष इति । यतोऽर्थम् अन्तरेणापि जपतपस्तीर्थयात्रादिना धर्मनिष्पत्तिर् अर्थलेशोऽपि न धर्मम् अन्तरेणेति । एवं काममोक्षाव् आपीति ॥ १.१ ॥

एवं पृष्टः किम् उवाचेत्य् आह ।

मिथिलास्थः स योगीन्द्रः क्षणं ध्यात्वाब्रवीन् मुनीन् ।
यस्मिन् देशे मृगः कृष्णस् तस्मिन् धर्मान् निबोधत ॥ या०ध०१.२

मिथिलानाम नगरी तत्रावस्थितः स याज्ञवल्क्यो योगीश्वरः क्षणं ध्यात्वा किंचित् कालं मनः समाधाय "एते श्रवणाधिकारिणो विनयेन पृच्छन्तीति युक्तम् एतेभ्यो वक्तुम्" इत्य् उक्तवान् मुनीन् । किम् । यस्मिन् देशे मृगः कृष्णस् तस्मिन् धर्मान् निबोधत इति । कृष्णसारो मृगो यस्मिन् देशे स्वच्छन्दं विहरति तस्मिन् देशे वक्ष्यमाणलक्षणा धर्मा अनुष्ठेया नान्यत्रेत्य् अभिप्रायः ॥ १.२ ॥

"शौचाचारांश् च शिक्षयेत्" (या०ध० १.१५) इत्य् आचार्यस्य धर्मशास्त्राध्यापनविधिः । शिष्येण तदध्ययनं कर्तव्यम् इति कुतोऽवगम्यत इत्य् अत आह ।

पुराणन्यायमीमांसाधर्मशास्त्राङ्गमिश्रिताः ।
वेदाः स्थानानि विद्यानां धर्मस्य च चतुर्दश ॥ या०ध०१.३

पुराणं ब्राह्मादि । न्यायस् तर्कविद्या । मीमांसा वेदवाक्यविचारः । धर्मशास्त्रं मानवादि । अङ्गानि व्याकरणादीनि षट् । एतैर् उपेताश् चत्वारो वेदाः । विद्याः पुरुषार्थसाधनानि । तासां स्थानानि च चतुर्दश । धर्मस्य च चतुर्दश स्थानानि हेतवः । एतानि च त्रैवर्णिकैर् अध्येतव्यानि, तदन्तर्भूतत्वाद् धर्मशास्त्रम् अप्य् अध्येतव्यम् । तत्रैतानि ब्राह्मणेन विद्याप्राप्तये धर्मानुष्ठानाय चाधिगन्तव्यानि । क्षत्रियवैश्याभ्यां धर्मानुष्ठानाय । तथा च शङ्खेन विद्यास्थानान्य् उपक्रम्योक्तम् : "एतानि ब्राह्मणोऽधिकुरुते स च वृत्तिं दर्शयतीतरेषाम्" इति । मनुर् अपि द्विजातीनां धर्मशास्त्राध्यायनेऽधिकारः ब्राह्मणस्य प्रवचने नान्यस्येति दर्शयति ।

"निषेकादिश्मशानान्तो मन्त्रैर् यस्योदितो विधिः ।
तस्य शास्त्रेऽधिकारोऽस्मिन् ज्ञेयो नान्यस्य कर्हि चित् ॥
विदुषा ब्राह्मणेनेदम् अध्येतव्यं प्रयत्नतः ।
शिष्येभ्यश् च प्रवक्तव्यं सम्यङ् नान्येन केन चित् ॥" इति । (मा०ध० २.१६, १.१०३) ॥१.३ ॥

"अस्तु धर्मशाश्त्रम् अध्येतव्यं, याज्ञवल्क्यप्रणीतस्यास्य शास्त्रस्य किम् आयातम्" इत्य् अत आह ।

मन्वत्रिविष्णुहारीतयाज्ञवल्क्योशनोऽङ्गिराः ।
यमापस्तम्बसंवर्ताः कात्यायनबृहस्पती ॥ या०ध०१.४

पराशरव्यासशङ्खलिखिता दक्षगौतमौ ।
शातातपो वसिष्ठश् च धर्मशास्त्रप्रयोजकाः ॥ या०ध०१.५

उशनःशब्दपर्यन्तो द्वन्द्वैकवद्भावः । याज्ञवल्क्यप्रणीतम् इदं धर्मशास्त्रम् अध्येतव्यम् इत्य् अभिप्रायः । नेयं परिसंख्या किं तु प्रदर्शनार्थम् एतत् । अतो बौधायनादेर् अपि धर्मशास्त्रत्वम् अविरुद्धम् । एतेषां प्रत्येकं प्रामाण्येऽपि साकाङ्क्षाणाम् आकाङ्क्षापरिपूरणम् अन्यतः क्रियते । विरोधे विकल्पः ॥ १.४-१.५ ॥

इदानीं धर्मस्य कारकहेतून् आह ।

देशे काल उपायेन द्रव्यं श्रद्धासमन्वितम् ।
पात्रे प्रदीयते यत् तत् सकलं धर्मलक्षणम् ॥ या०ध०१.६

देशो "यस्मिन् देशे मृगः कृष्णः" (या०ध० १.२) इत्य् उक्तलक्षणः । कालः संक्रान्त्यादिः । उपायः शास्त्रोक्तेतिकर्तव्यताकलापः । द्रव्यं प्रतिग्रहादिलब्धं गवादि । श्रद्धा आस्तिक्यबुद्धिस् तदन्वितं यथा भवति तथा । पात्रं "न विद्यया केवलया" (या०ध० १.२००) इत्य् एवमादिवक्ष्यमणलक्षणम् । प्रदीयते यथा न प्रत्यावर्तते तथा परस्वत्वापत्त्यवसानं त्यज्यते । एतद् धर्मस्योत्पादकम् । किम् एतावद् एव नेत्य् आह । सकलम् इति । अन्यद् अपि शास्त्रोक्तं जातिगुणहोमयागादि तत् सकलं धर्मस्य कारकं, जातिगुणद्रव्यक्रियाभावार्थात्मकं चतुर्विधं धर्मस्य कारकम् इत्य् उक्तं भवति । तच् च समस्तं व्यस्तं वा यथाशास्त्रं द्रष्टव्यम् । श्रद्धा सर्वत्रानुवर्तत एव ॥ १.६ ॥

इदानीं धर्मस्य ज्ञापकहेतून् आह ।

श्रुतिः स्मृतिः सदाचारः स्वस्य च प्रियम् आत्मनः ।
सम्यक्संकल्पजः कामो धर्ममूलम् इदं स्मृतम् ॥ या०ध०१.७

श्रुतिर् वेदः । स्मृतिर् धर्मशास्त्रम् । तथा च मनुः ।

"श्रुतिस् तु वेदो विज्ञेयो धर्मशास्त्रं तु वै स्मृतिः ।" इति । (मा०ध० २.१०)

सदाचारः सतां शिष्टानाम् आचारोऽनुष्ठानम् । स्वस्य चात्मनः प्रियं, वैकल्पिके विषये यथा "गर्भाष्टमेऽष्टमे वाब्दे" (या०ध० १.१४) इत्यादव् आत्मेच्छैव नियामिका । सम्यक्संकल्पाज् जातः कामः शास्त्राविरुद्धः यथा "मया भोजनव्यतिरेकेणोदकं न पातव्यम्" इति । एते धर्मस्य मूलं प्रमाणम् । एतेषां विरोधे पूर्वपूर्वस्य बलीयस्त्वम् ॥ १.७ ॥

देशादिकारकहेतूनाम् अपवादम् आह ।

इज्याचारदमाहिंसादानस्वाध्यायकर्मणाम् ।
अयं तु परमो धर्मो यद् योगेनात्मदर्शनम् ॥ या०ध०१.८

इज्यादिनां कर्मणाम् अयम् एव परमो धर्मः यद् योगेन बाह्यचित्तवृत्तिनिरोधेनात्मनो दर्शनं याथातथ्यज्ञानम् । योगेनात्मज्ञाने देशादिनियमो नास्तीत्य् अर्थः । तद् उक्तं "यत्रैकाग्रता तत्राविशेषात्" (ब्र०सू० ४.१.११) इति पातञ्जले ॥ १.८ ॥

कारकहेतुषु ज्ञापकहेतुषु वा संदेहे तु निर्णयहेतुम् आह ।

चत्वारो वेदधर्मज्ञाः पर्षत् त्रैविद्यम् एव वा ।
सा ब्रुते यं स धर्मः स्याद् एको वाध्यात्मवित्तमः ॥ या०ध०१.९

चत्वारो ब्राह्मणाः वेदधर्मशास्त्रज्ञाः पर्षत् । तिस्रो विद्या अधीयन्त इति त्रैविद्याः । तेषां समूहस् त्रैविद्यम् । धर्मशास्त्रज्ञत्वम् अत्राप्य् अनुवर्तते । तद् वा पर्षत् । सा पूर्वोक्ता पर्षत् यं ब्रुते स धर्मः । अध्यात्मज्ञानेषु निपुणतमो धर्मशास्त्रज्ञश् च एकोऽपि वा यं ब्रुते सोऽपि धर्मः ॥ १.९ ॥

इत्य् उपोद्घातप्रकरणम् ।
अथ ब्रह्मचारिप्रकरणम्

एतैर् नवभिः श्लोकैः सकलशास्त्रोपोद्घातम् उक्त्वा, इदानीं वर्णादीनां धर्मान् वक्तुं प्रथमं तावद् वर्णान् आह ।

ब्रह्मक्षत्रियविट्शूद्रा वर्णास् त्व् आद्यास् त्रयो द्विजाः ।
निषेकाद्याः श्मशानान्तास् तेषां वै मन्त्रतः क्रियाः ॥ या०ध०१.१०

ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राश् चत्वारो वर्णा वक्ष्यमाणलक्षणास्, तेषाम् आद्यास् त्रयो ब्राह्मणक्षत्रियवैश्या द्विजाः । द्विर् जायन्त इति द्विजाः । तेषां द्विजानां वै एव न शूद्रस्य । एतेन शूद्रस्यामन्त्रकाः क्रिया इत्य् उक्तं भवति ।

"शूद्रोऽप्य् एवंविधः कार्यो विना मन्त्रेण संस्कृतः ।"

इति यमोक्तेः । निषेकाद्याः निषेको गर्भाधानम् आद्यो यासां तास् तथोक्ताः । श्मशानं पितृवनं तत्संबन्धि कर्म अन्तो यासां ताः क्रिया मन्त्रैर् भवति ॥ १.१० ॥

इदानीं ताः क्रिया अनुक्रामति ।

गर्भाधानम् ऋतौ पुंसः सवनं स्पन्दनात् पुरा ।
षष्ठेऽष्टमे वा सीमन्तो मास्य् एते जातकर्म च ॥ या०ध०१.११

अहन्य् एकादशे नाम चतुर्थे मासि निष्क्रमः ।
षष्ठेऽन्नप्राशनं मासि चूडा कार्या यथाकुलम् ॥ या०ध०१.१२

गर्भाधानम् इत्य् अनुगतार्थं कर्मनामधेयम् । एवं वक्ष्यमणान्य् अपि । तद् गर्भाधानम् ऋतौ ऋतुकाले वक्ष्यमणलक्षणे । पुंसवनाख्यं कर्म गर्भचलनात् पूर्वम् । षष्ठेऽष्टमे वा मासि सीमन्तोन्नयनम् । एते च द्वे पुंसवनसीमन्तोन्नयने क्षेत्रसंस्कारकर्मत्वात् सकृद् एव कार्ये न प्रतिगर्भम् । यथाह देवलः ।

"सकृच् च संस्कृता नारी सर्वगर्भेषु संस्कृता ।
यं यं गर्भं प्रसूयेत स सर्वः संस्कृतो भवेत् ॥" इति ।

यद् वा एते आ इते आगते गर्भकोशाज् जाते कुमारे जातकर्म । एकादशेऽहनि नाम । तच् च पितामहमातामहादिसंबद्धं कुलदेवतासंबद्धं वा । यथाह शङ्खः (२.१४) "कुलदेवतासंबद्धं पिता नाम कुर्यात्" इति । चतुर्थे मासि निष्क्रमणलक्षणं सूर्यावेक्षणं कर्म । षष्ठे मास्य् अन्नप्राशनं कर्म । चूडाकरणं तु यथाकुलं । कार्यम् इति प्रत्येकं संबध्यते ॥ १.११-१२ ॥

एतेषां नित्यत्वेऽप्य् आनुषङ्गिकं फलम् आह ।

एवम् एनः शमं याति बीजगर्भसमुद्भवम् । या०ध०१.१३अब्

एवम् उक्तेन प्रकारेण गर्भाधानादिभिः संस्कारकर्मभिः कृतैर् एनः पापं शमं याति । किंभूतं । बीजगर्भसमुद्भवं शुक्रशोणितसंबद्धं गात्रव्याधिसंक्रान्तिनिमित्तं वा न तु पतितोत्पन्नत्वादि ॥

स्त्रीणां विशेषम् आह ।

तूष्णीम् एताः क्रियाः स्त्रीणां विवाहस् तु समन्त्रकः ॥ या०ध०१.१३च्द्

एता जातकर्मादिकाः क्रियाः स्त्रीणां तूष्णीं विनैव मन्त्रैर् यथाकालं कार्याः । विवाहः पुनः समन्त्रकः कार्यः ॥ १.१३ ॥

उपनयनकालम् आह ।

गर्भाष्टमेऽष्टमे वाब्दे ब्राह्मणस्योपनायनम् ।
राज्ञाम् एकादशे सैके विशाम् एके यथाकुलम् ॥ या०ध०१.१४

गर्भाधानम् आदिं कृत्वा जननं वाष्टमे वर्षे ब्राह्मणस्योपनायनं उपनयनम् एव उपनायनम् । स्वार्थे अण् । वृत्तानुसारात् छन्दोभङ्गात् । आर्षं वा दीर्घत्वं । अत्रेच्छया विकल्पः । राज्ञाम् एकादशे । विशां वैश्यानां सैके एकादशे । द्वादशे इत्य् अर्थः । गर्भग्रहणं सर्वत्रानुवर्तते । समासे गुणभूतस्यापि गर्भशब्दस्य बुद्ध्या विभज्योभयत्राप्य् अनुवर्तनं कार्यम् ।

"गर्भाद् एकादशे राज्ञो गर्भाद्धि द्वादशे विशः ।" (शं०स्मृ० २.१७)

इति स्मृत्यन्तरदर्शनात् । यथा "अथ शब्दानुशासनं, केषां शब्दानाम्, लौकिकानां वैदिकानाम्" इति । अत्रापि कार्यम् इत्य् अनुवर्तते । कुलस्थित्या केचिद् उपनयनम् इच्छन्ति ॥ १.१४ ॥

गुरुधर्मान् आह ।

उपनीय गुरुः शिष्यं महाव्याहृतिपूर्वकम् ।
वेदम् अध्यापयेद् एनं शौचाचारांश् च शिक्षयेत् ॥ या०ध०१.१५

स्वगृह्योक्तविधिनोपनीय गुरुः शिष्यं महाव्याहृतिपूर्वकं वेदम् अध्यापयेत् । महाव्याहृतयश् च भूरादिसत्यान्ताः सप्त । पञ्च वा गौतमाभिप्रायेण (गौ०ध० १.५१)। किं च शौचाचारांश् च वक्ष्यमाणलक्षणान् शिक्षयेत् । उपनीय शौचाचारांश् च शिक्षयेद् इत्य् अनेन प्राग् उपनयनात् कामचारो दर्शितो वर्णधर्मान् वर्जयित्वा । स्त्रीणाम् अप्य् एतत्समानं विवाहाद् अर्वाक् उपनयनस्थानीयत्वाद् विवाहस्य ॥ १.१५ ॥

शाउचाचारान् आह ।

दिवासंध्यासु कर्णस्थब्रह्मसूत्र उदङ्मुखः ।
कुर्यान् मूत्रपुरीषे च रात्रौ चेद् दक्षिणामुखः ॥ या०ध०१.१६

कर्णस्थं ब्रह्मसूत्रं यस्य स तथोक्तः । कर्णश् च दक्षिणः ।

"पवित्रं दक्षिणे कर्णे कृत्वा विण्मूत्रम् उत्सृजेत् ।"

इति लिङ्गात् । असाव् अहनि संध्ययोश् च उदङ्मुखो मूत्रपुरीषे कुर्यात् । चकाराद् भस्मादिरहिते देशे । रात्रौ तु दक्षिणामुखः ॥ १.१६ ॥

किं च ।

गृहीतशिश्नश् चोत्थाय मृद्भिर् अभ्युद्धृतैर् जलैः ।
गन्धलेपक्षयकरं शौचं कुर्याद् अतन्द्रितः ॥ या०ध०१.१७

अनन्तरं शिश्नं गृहीत्वोत्थायोद्धृताभिर् अद्भिर् वक्ष्यमाणलक्षणाभिर् मृद्भिश् च गन्धलेपयोः क्षयकरं शौचं कुर्यात् । अतन्द्रितोऽनलसः । उद्धृताभिर् अद्भिर् इति जलान्तःशौचनिषेधः । अत्र गन्ध्लेपक्षयकरम् इति सर्वाश्रमिणां साधारणम् इदं शौचम् । मृत्संख्यानियमस् त्व् अदृष्टार्थः ॥ १.१७ ॥

अन्तर्जानु शुचौ देश उपविष्ट उदङ्मुखः ।
प्राग् वा ब्राह्मेण तीर्थेन द्विजो नित्यम् उपस्पृशेत् ॥ या०ध०१.१८

शुचौ अशुचिद्रव्यासंस्पृष्टे । देश इत्य् उपादानाद् उपानच्छयनासनादिनिषेधः । उपविष्टो न स्थितः शयानः प्रह्वो गच्छन् वा । उदङ्मुखः प्राङ्मुखो वेति दिगन्तरनिवृत्तिः । शुचौ देशे इत्य् एतस्मात् पादप्रक्षालनप्राप्तिः । ब्राह्मेण तीर्थेन वक्ष्यमाणलक्षणेन । द्विजो न शूद्रादिः । नित्यं सर्वकालम् आश्रमान्तरगतोऽपि । उपस्पृशेद् आचामेत् । कथम् । अन्तर्जानु जानुनोर् मध्ये हस्तौ कृत्वा दक्षिणेन हस्तेनेति ॥ १.१८ ॥

प्राजापत्यादितीर्थान्य् आह ।

कनिष्ठादेशिन्यङ्गुष्ठमूलान्य् अग्रं करस्य च ।
प्रजापतिपितृब्रह्मदेवतीर्थान्य् अनुक्रमात् ॥ या०ध०१.१९

कनिष्ट्ःायास् तर्जन्या अङ्गुष्ठस्य च मूलानि करस्याग्रं च प्रजापतिपितृब्रह्मदेवतीर्थानि यथाक्रमं वेदितव्यानि ॥ १.१९ ॥

आचमनप्रकारः ।

त्रिः प्रास्यापो द्विर् उन्मृज्य खान्य् अद्भिः समुपस्पृशेत् ।
अद्भिस् तु प्रकृतिस्थाभिर् हीनाभिः फेनबुद्बुदैः ॥ या०ध०१.२०

वारत्रयम् अपः पीत्वा मुखम् अङ्गुष्ठमूलेन द्विर् उन्मृज्य खानि छिद्राणि ऊर्ध्वकायगतानि घ्राणादीन्य् अद्भिर् उपस्पृशेत् । अद्भिर् द्रव्यान्तरासंसृष्टाभिः । पुनर् अद्भिर् इत्य् अब्ग्रहणम् प्रतिच्छिद्रम् उदकस्पर्शनार्थम्, स्मृत्यन्तरात् :

"अङ्गुष्ठेन प्रदेशिन्या घ्राणं चैव मुखं स्पृशेत् ।
अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां च चक्षुःश्रोत्रं पुनः पुनः ॥
कनिष्ठाङ्गुष्ठयोर् नाभिं हृदयं तु तलेन वै ।
सर्वाभिस् तु शिरः पश्चाद् बाहू चाग्रेण संस्पृशेत् ॥" इति ।

पुनस् ता एव विशिनष्टि प्रकृतिस्थाभिः गन्धरूपरसस्पर्शान्तरम् अप्राप्ताभिः फेनबुद्बुदरहिताभिः । तुशब्दाद् वर्षधारागतानां शूद्राद्यावर्जितानां च निषेधः ॥ १.२०

हृत्कण्ठतालुगाभिस् तु यथासंख्यं द्विजातयः ।
शूध्येरन् स्त्री च शूद्रश् च सकृत् स्पृष्टाभिर् अन्ततः ॥ या०ध०१.२१

हृत्कण्ठतालुगाभिर् अद्भिर् यथाक्रमेण द्विजातयः शुध्यन्ति । स्त्री च शूद्रश् च अन्ततोऽन्तर्गतेन तालुना स्पृष्टाभिर् अपि । सकृद् इति वैश्याद् विशेषः । चशब्दाद् अनुपनीतोऽपि ॥ १.२१ ॥

स्नानम् अब्दैवतैर् मन्त्रैर् मार्जनं प्राणसंयमः ।
सूर्यस्य चाप्य् उपस्थानं गायत्र्याः प्रत्यहं जपः ॥ या०ध०१.२२

प्रातःस्नानं यथाशास्त्रम् अब्दैवतैर् मन्त्रैः "आपो हि ष्ठा" इत्य् एवमादिभिर् मार्जनम् । प्राणसंयमः प्राणायामो वक्ष्यमानलक्षणः । ततः सूर्यस्योपस्थानं सौरमन्त्रेण । गायत्र्याः "तत् सवितुर् वरेण्यम्" इत्याद्यायाः प्रतिदिवसं जपः कार्यः । कार्यशब्दो यथालिङ्गं प्रत्येकम् अभिसंबध्यते ॥ १.२२ ॥

प्राणायामविचारः ।

गायत्रीं शिरसा सार्धं जपेद् व्याहृतिपूर्विकाम् ।
प्रतिप्रणवसंयुक्तां त्रिर् अयं प्राणसंयमः ॥ या०ध०१.२३

गायत्रीं पूर्वोक्ताम् "आपो ज्योतिः" इत्यादिना शिरसा संयुक्तां उक्तव्याहृतिपूर्विकां प्रतिव्याहृति प्रणवेन संयुक्तां "ओं भुः ओं भुवः ओं स्वर्" इति त्रीन् वारान् मुखनासिकासंचारिवायुं निरुन्धन् मनसा जपेद् इत्य् अयं सर्वत्र प्राणायामः ॥ १.२३ ॥

सावित्रीजपप्रकारः ।

प्राणान् आयम्य संप्रोक्ष्य तृचेनाब्दैवतेन तु ।
जपन्न् आसीत सावित्रीं प्रत्यग् आ तारकोदयात् ॥ या०ध०१.२४

संध्यां प्राक् प्रातर् एवं हि तिष्ठेद् आ सूर्यदर्शानात् । या०ध०१.२५अब्

प्राणायामं पूर्वोक्तं कृत्वा तृचेनाब्दैवतेन पूर्वोक्तेन आत्मानम् अद्भिः संप्रोक्ष्य सावित्रीं जपन् प्रत्यक् संध्याम् आसीत । अर्थात् प्रत्यङ्मुख इति लभ्यते । आ तारकोदयात् तारकोदयावधि । प्राक् संध्यां प्रातःसमये एवं पूर्वोक्तविधिम् आचरन् प्राङ्मुखः सूर्योदयावधि तिष्ठेत् । अहोरात्रयोः संधौ या क्रिया विधीयते सा संध्या । तत्र अहः संपूर्णाद् इत्य् अमण्डलदर्शनयोग्यः कालः तद्विपरीता रात्रिः । यस्मिन् काले खण्डमण्डलस्योपलब्धिः स संधिः ।

अग्निकार्यं ततः कुर्यात् संध्ययोर् उभयोर् अपि ॥ या०ध०१.२५च्द्

ततः संध्योपासनान्तरं द्वयोः संध्ययोर् अग्निकार्यं अग्नौ कार्यं समित्प्रक्षेपादि यत् तत् कुर्यात् स्वगृह्योक्तेन विधिना ॥ १.२५ ॥

ततोऽभिवादयेत् वृद्धान् असाउ अहम् इति ब्रुवन् । या०ध०१.२६अब्

तदनन्तरं वृद्धान् गुरुप्रभृतीन् अभिवादयेत् । कथम् । असौ देवदत्तशर्माहम् इति स्वं नाम कीर्तयन् ॥

गुरुं चैवाप्य् उपासीत स्वाध्यायार्थं समाहितः ॥ या०ध०१.२६च्द्

आहूतश् चाप्य् अधीयीत लब्धं चास्मै निवेदयेत् ।
हितं तस्य अचरेन् नित्यं मनोवाक्कायकर्मभिः ॥ या०ध०१.२७

तथा गुरुं वक्ष्यमाणलक्षणम् उपासीत तत्परिचर्यापरस् तदधीनस् तिष्ठेत् । स्वाध्यायार्थम् अध्ययनसिद्धये समाहितोऽविक्षिप्तचित्तो भवेत् । आहूतश् चाप्य् अधीयीत गुर्वाहूत एव अधीयीत न स्वयं गुरुं प्रेरयेत् । यच् च लब्धं तत् सर्वं गुरवे निवेदयेत् । तथा तस्य गुरोर् हितम् आचरेत् । नित्यं सदा । मनोवाक्कायकर्मभिः न प्रतिकूलं कुर्यात् । अपिशब्दाद् गुरुदर्शने गौतमोक्तं (गौ०ध० २.१४) कण्ठप्रावृतादि वर्जयेत् ॥ १.२६ ॥ १.२७ ॥

अध्याप्यान् आह ।

कृतज्ञाद्रोहिमेधाविशुचिकल्यानसूयकाः ।
अध्याप्या धर्मतः सधुशक्ताप्तज्ञानवित्तदाः ॥ या०ध०१.२८

कृतम् उपकारं न विस्मरति इति कृतज्ञः । अद्रोही दयावान् । मेधावी ग्रन्थग्रहणधारणशक्तः । शुचिर् बाह्याभ्यन्तरशौचवान् । कल्य आधिव्याधिरहितः । अनसूयको दोषानाविष्कारेण गुणाविष्करणशीलः । साधुर् वृत्तवान् । शक्तः शुश्रूषायाम् । आप्तो बन्धुह् । ज्ञानदो विद्याप्रदः । वित्तदोऽपणपूर्वकम् अर्थप्रदाता । एते गुणाः समस्ता व्य्स्ताश् च यथासंभवं द्रष्टव्याः । एते च धर्मतः शास्त्रानुसारेण अध्याप्याः ॥ १.२८ ॥

दण्डादिधारणम् आह ।

दण्डाजिनोपवीतानि मेखलां चैव धारयेत् । या०ध०१.२९अब्

तथा स्मृत्यन्तरप्रसिद्धं पालाशादिदण्डं, अजिनं कार्ष्णादि, उपवीतं कार्पासादिनिर्मितं, मेखलां च मुञ्जादिनिर्मितां, ब्राह्मणादिर् ब्रह्मचारी धारयेत् । १.२९अब् ।

भैक्षचर्याप्रकारः ।

ब्राह्मणेषु चरेद् भैक्षम् अनिन्द्येष्व् आत्मवृत्तये ॥ या०ध०१.२९च्द्

आदिमध्यावसानेषु भवच्छब्दोपलक्षिता ।
ब्राह्मणक्षत्रियविशां भैक्षचर्या यथाक्रमम् ॥ या०ध०१.३०

पूर्वोक्तदण्डादियुक्तो ब्रह्मचारी ब्राह्मणेष्व् अनिन्द्येष्व् अभिशस्तादिव्यतिरिक्तेषु स्वकर्मनिरतेषु भैक्षं चरेत् । आत्मवृत्तये आत्मनो जीवनाय न परार्थं आचार्यतद्भार्यापुत्रव्यतिरेकेण । निवेद्य गुरवे तदनुज्ञातो भुञ्जीत । "तदभावे तत्पुत्रादौ" इति नियमात् । अत्र च ब्राह्मणग्रहणं संभवे सति नियमार्थम् । यत् तु सार्ववर्णिकं भैक्षचरणम् इति तत् त्रैवर्णिकविषयम् । यच् च "चातुर्वर्ण्यं चरेत् भैक्षम्" इति तद् आपद्विषयम् । कथं भैक्षचर्या कार्या । आदिमध्यावसानेषु भवच्छद्बोपलक्षिता । "भवति भिक्षां देहि । भिक्षां भवति देहि । भिक्षां देहि भवति" इत्य् एवं वर्णक्रमेण भैक्षचर्या कार्या ॥ १.२९ ॥ १.३० ॥

भोजनप्रकारः ।

कृताग्निकार्यो भुञ्जीत वाग्यतो गुर्वनुज्ञया ।
अपोशनक्रियापूर्वं सत्कृत्यान्नम् अकुत्सयन् ॥ या०ध०१.३१

पूर्वोक्तेन विधिना भिक्षाम् आहृत्य गुरवे निवेद्य तदनुज्ञया कृताग्निकार्यो वाग्यतो मौन्य् अन्नं सत्कृत्य संपूज्य अकुत्सयन्न् अनिन्दन् अपोशनक्रियां "अमृतोपस्तरणम् असि" इत्यादिकां पूर्वं कृत्वा भुञ्जीत । अत्र पुनर् अग्निकार्यग्रहणं संध्याकाले कथंचिद् अकृताग्निकार्यस्य कालान्तरविधानार्थं न पुनस् तृतीयप्राप्त्यर्थम् ॥ १.३१ ॥

ब्रह्मचर्ये स्थितो नैकम् अन्नम् अद्याद् अनापदि ।
ब्राह्मणः कामम् अश्नीयाच् छ्राद्धे व्रतम् अपीडयन् ॥ या०ध०१.३२

ब्रह्मचर्ये स्थित एकान्नं नाद्याद् अनापदि व्याध्याद्यभावे । ब्राह्मणः पुनः श्राद्धेऽभ्यर्थितः सन् कामम् अश्नीयात् । व्रतम् अपीडयन् मधुमांसपरिहारेण । अत्र ब्राह्मणग्रहणं क्षत्रियादेः श्राद्धभोजनव्युदासार्थम्,

"राजन्यवैश्ययोश् चैव नैतत् कर्म प्रचक्षते ।"

इति स्मरणात् ॥ १.३२ ॥

मधुमांसादिवर्ज्यान्य् आह ।

मधुमांसाञ्जनोच्छिष्टशुक्तस्त्रीप्राणिहिंसनम् ।
भास्करालोकनाश्लीलपरिवादादि वर्जयेत् ॥ या०ध०१.३३

मधु क्षौद्रं न मद्यम् । तस्य "नित्यं मद्यं ब्राह्मणो वर्जयेत्" इति निषेधात् । मांसं छागादेर् अपि । अञ्जनं घृतादिना गात्रस्य कज्जलादिना चाक्ष्णोः । उच्छिष्टम् अगुरोः । शुक्तं निष्ठुरवाक्यं नान्नरसः, तस्याभक्ष्यप्रकरणे निषेधात् । स्त्रियम् उपभोगे । प्राणिहिंसनं जीववधः । भास्करस्योदयास्तमयावलोकनम् । अश्लीलम् असत्यभाषणम् । परिवादः सदसद्रूपस्य परदोषस्य ख्यापनम् । आदिशब्दात् स्मृत्यन्तरोक्तं गन्धमाल्यादि गृह्यते । एतानि ब्रह्मचारी वर्जयेत् ॥ १.३३ ॥

गुर्वाचार्यादिलक्षणम् आह ।

स गुरुर् यः क्रियाः कृत्वा वेदम् अस्मै प्रयच्छति ।
उपनीय ददद् वेदम् आचार्यः स उदाहृतः ॥ या०ध०१.३४

योऽसौ गर्भाधानाद्या उपनयनपर्यन्ताः क्रिया यथाविधि कृत्वा वेदम् अस्मै ब्रह्मचारिणे प्रयच्छति स गुरुः । यः पुनर् उपनयनमात्रं कृत्वा वेदं प्रयच्छति स आचार्यः ॥ १.३४ ॥

उपाध्यायर्त्विग्लक्षणम् ।

एकदेशम् उपाध्याय ऋत्विग् यज्ञकृद् उच्यते ।
एते मान्या यथापूर्वम् एभ्यो माता गरीयसी ॥ या०ध०१.३५

वेदस्यैकदेशं मन्त्रब्राह्मणयोर् एकम्, अङ्गानि वा, योऽध्यापयति स उपाध्यायः । यः पुनः पाकयज्ञादिकं वृतः करोति स ऋत्विक् । एते च गुर्वाचार्योपाध्यायर्त्विजो यथापूर्वं यथाक्रमेण मान्याः पूज्याः । एभ्यः सर्वेभ्यो माता गरीयसी पूज्यतमा ॥ १.३५ ॥

वेदग्रहणार्थं ब्रह्मचर्यावधिम् आह ।

प्रतिवेदं ब्रह्मचर्यं द्वादशाब्दानि पञ्च वा ।
ग्रहणान्तिकम् इति एके केशान्तश् चैव षोडशे ॥ या०ध०१.३६

यदा विवाहासंभवे "वेदान् अधीत्य वेदौ वा वेदं वा" (मा०ध० ३.२) इति प्रवर्तते तदा प्रतिवेदं वेदं वेदं प्रति ब्रह्मचर्यं पूर्वोक्तं द्वादशवर्षाणि कार्यम् । अशक्तौ पञ्च । ग्रहणान्तिकम् इति एके वर्णयन्ति । केशान्तः पुनर् गोदानाख्यं कर्म गर्भाद् आरभ्य षोडशे वर्षे ब्राह्मणस्य कार्यम् । एतच् च द्वादशवार्षिके वेदव्रते बोद्धव्यं । इतरस्मिन् पक्षे यथासंभवं द्रष्टव्यम् । राजन्यवैश्ययोस् तूपनयनकालवद् द्वाविंशे चतुर्विंशे वा द्रष्टव्यम् ॥ १.३६ ॥

उपनयन्कालस्य परमावधिम् आह ।

आ षोडशाद् आ द्वविंशाच् चतुर्विंशाच् च वत्सरात् ।
ब्रह्मक्षत्रविशां काल औपनायनिकः परः ॥ या०ध०१.३७

अत ऊर्ध्वं पतन्त्य् एते सर्वधर्मबहिष्कृताः ।
सावित्रीपतिता व्रात्या व्रात्यस्तोमाद् ऋते क्रतोः ॥ या०ध०१.३८

आ षोडशाद् वर्षात् षोडशवर्षं यावद् आ द्वाविंशाद् आ चतुर्विंशाद् वर्षाद् ब्रह्मक्षत्रविशाम् औपनायनिक उपनयनसंबन्धी परः कालः । नातः परम् उपनयनकालोऽस्ति किं तु अत ऊर्ध्वं पतन्त्य् एते सर्वधर्मबहिष्कृताः सर्वधर्मेष्व् अनधिकारिणो भवन्ति । सावित्रीपतिताः पतितसावित्रीका भवन्ति । सावित्रीदानयोग्या न भवन्ति :

"व्रात्याः संस्कारहीनाश् च व्रात्यस्तोमात् क्रतोर् विना ।"

कृते तु तस्मिन्न् उपनयनाधिकारिणो भवन्ति ॥ १.३७ ॥ १.३८ ॥

"आद्यास् त्रयो द्विजाः" इत्य् उक्तं । तत्र हेतुम् आह ।

मातुर् यद् अग्रे जायन्ते द्वितीयं मौञ्जिबन्धनात् ।
ब्राह्मणक्षत्रियविशस् तस्माद् एते द्विजाः स्मृताः ॥ या०ध०१.३९

मातुः सकाशात् प्रथमं जायन्ते मौञ्जिबन्धनात् च द्वितीयं जन्म यस्मात् तस्मात् एते ब्राह्मणक्षत्रियवैश्या द्विजा उच्यन्ते ॥ १.१३९ ॥

वेदग्रहणाध्ययनफलम् आह ।

यज्ञानां तपसां चैव शुभानां चैव कर्मणाम् ।
वेद एव द्विजातीनां निःश्रेयसकरः परः ॥ या०ध०१.४०

यज्ञानां श्रौतस्मार्तानां तपसां कायसंतापरूपाणां चान्द्रायणादीनां शुभानां च कर्मणाम् उपनयनादिसंस्काराणाम् अवबोधकत्वेन वेद एव द्विजातीनां परो निःश्रेयसकरो नान्यः । वेद एवेति तन्मूलकत्वेन स्मृतेर् अपि उपलक्षणार्थम् ॥ १.४० ॥

ग्रहणाध्ययनफलम् उक्त्वा इदानीं काम्यब्रह्मयज्ञाध्ययनफलम् आह ।

मधुना पयसा चैव स देवंस् तर्पयेद् द्विजः ।
पितॄन् मधुघृताभ्यां च ऋचोऽधीते हि योऽन्वहम् ॥ या०ध०१.४१

यजूंषि शक्तितोऽधीते योऽन्वहं स घृतामृतैः ।
प्रीणाति देवान् आज्येन मधुना च पितॄंस् तथा ॥ या०ध०१.४२

स तु सोमघृतैर् देवांस् तर्पयेद् योऽन्वहं पठेत् ।
सामानि तृप्तिं कुर्याच् च पितॄणां मधुसर्पिषा ॥ या०ध०१.४३

योऽन्वहम् ऋचोऽधीते स मधुना पयसा च देवान् पितॄंश् च मधुघृताभ्यं तर्पयति । यः पुनः शक्तितोऽन्वहं यजूंष्य् अधीते स घृतामृतैर् देवान् पितॄंश् च मधुघृताभ्यां तर्पयति । यस् तु सामान्य् अन्वहम् अधीते स सोमघृतैर् देवान् पितॄंश् च मधुसर्पिर्भ्यां प्रीणाति । ऋगादिग्रहणं सामान्येन ऋगादिमात्रप्राप्त्यर्थम् ॥ १.४१ ॥ १.४२ ॥ १.४३ ॥

मेदसा तर्पयेद् देवान् अथर्वाङ्गिरसः पठन् ।
पितॄंश् च मधुसर्पिर्भ्याम् अन्वहं शक्तितो द्विजः ॥ या०ध०१.४४

वाकोवाक्यं पुराणं च नाराशंसीश् च गाथिकाः ।
इतिहासांस् तथा विद्याः शक्त्याधीते हि योऽन्वहम् ॥ या०ध०१.४५

मांसक्षीरौदनमधुतर्पणं स दिवौकसाम् ।
करोति तृप्तिं कुर्याच् च पितॄणां मधुसर्पिषा ॥ या०ध०१.४६

ते तृप्तास् तर्पयन्त्य् एनं सर्वकामफलैः शुभैः । या०ध०१.४७अब्

यः पुनः शक्तितोऽन्वहम् अथवाङ्गिरसोऽधीते स देवान् मेदसा पितॄंश् च मधुसर्पिर्भ्यां तर्पयति । यस् तु वाकोवाक्यं प्रश्नोत्तररूपं वेदवाक्यं, पुराणं ब्रह्मादि, चकारान् मानवादिधर्मशास्त्रं, नाराशंसीश् च रुद्रदैवत्यान् मन्त्रान्, गाथा यज्ञगाथेन्द्रगाथाद्याः, इतिहासान् महाभारतादीन्, विद्याश् च वारुणाद्याः, शक्तितोऽन्वहम् अधीते स मांसक्षीरौदनमधुसर्पिर्भिर् देवान् पितॄंश् च मधुसर्पिर्भ्यां तर्पयति ॥ १.४४ ॥ १.४५ ॥ १.४६ ॥ ते पुनस् तृप्ताः सन्तो देवाः पितरश् च एनं स्वाध्यायकारिणं सर्वकामफलैः शुभैर् अनन्योपघातलक्षणैर् तर्पयन्ति ॥ १.४७अब् ॥

प्रशंसार्थम् आह ।

यं यम् ऋतुम् अधीते च तस्य तस्य आप्नुयात् फलम् ॥ या०ध०१.४७च्द्

त्रिर् वित्तपूर्णपृथिवीदानस्य फलम् अश्नुते ।
तपसश् च परस्येह नित्यस्वाध्यायवान् द्विजः ॥ या०ध०१.४८

यस्य यस्य क्रतोः प्रतिपादकं वेदैकदेशम् अन्वहम् अधीते तस्य तस्य क्रतोः फलम् अवाप्नोति । तथा वित्तपूर्णायाः पृथिव्याः त्रिः त्रिवारं दानस्य यत् फलं परस्य तपसश् चान्द्रायणादेर् यत् फलं तद् अपि नित्यस्वाध्यायवान् आप्नोति । नित्यग्रहणं काम्यस्यापि सतो नित्यत्वज्ञापनार्थम् ॥ १.४७ ॥ १.४८ ॥

एवं सामान्येन ब्रह्मचारिधर्मान् अभिधाय, अधुना नैष्ठिकस्य विशेषम् आह ।

नैष्ठिको ब्रह्मचारी तु वसेद् आचार्यसंनिधौ ।
तदभावेऽस्य तनये पत्न्यां वैश्वानरेऽपि वा ॥ या०ध०१.४९

अनेन विधिना देहं साधयन् विजितेन्द्रियः ।
ब्रह्मलोकम् अवाप्नोति न चेह जायते पुनः ॥ या०ध०१.५०

उक्तेन प्रकारेणात्मानं निष्ठा उत्क्रान्तिकालं नयतीति नैष्टिकः, स यावज्जीवम् आचार्यसमीपे वसेत् । न वेदग्रहणोत्तरकालं स्वतन्त्रो भवेत् । तदभावे तत्पुत्रसमीपे तदभावे तद्भार्यासमीपे तदभावे वैश्वानरेऽपि । अनेन उक्तविधिना देहं साधयन् क्षपयन् विजितेन्द्रिय इन्द्रियजये विशेषप्रयत्नवान् ब्रह्मचारी ब्रह्मलोकम् अमृतत्वम् आप्नोति । न कदाचिद् इह पुनर् जायते ॥ १.४९ ॥ १.५० ॥

इति ब्रह्मचारिप्रकरणम्
अथ विवाहप्रकरणम्

यः पुनर् वैवाह्यस् तस्य विवाहार्थं स्नानम् आह ।

गुरवे तु वरं दत्त्वा स्नायीत तदनुज्ञया ।
वेदं व्रतानि वा पारं नीत्वा ह्य् उभयम् एव वा ॥ या०ध०१.५१

पूर्वोक्तेन न्यायेन वेदं मन्त्रब्राह्मणात्मकं व्रतानि ब्रह्मचारिधर्मान् अनुक्रान्तान् उभयं वा पारं नीत्वा समाप्य गुरवे पूर्वोक्ताय वरम् अभिलषितं यथाशक्ति दत्त्वा स्नायात् । अशक्तौ तदनुज्ञया अदत्तवरोऽपि । एषां च पक्षाणां शक्तिकालाद्यपेक्षया व्यवस्था ॥ १.५१ ॥

स्नानानन्तरं किं कुर्याद् इत्य् अत आह ।

अविप्लुतब्रह्मचर्यो लक्षण्यां स्त्रियम् उद्वहेत् ।
अनन्यपूर्विकां कान्ताम् असपिण्डां यवीयसीम् ॥ या०ध०१.५२

अविप्लुतब्रह्मचर्योऽस्खलितब्रह्मचर्यः । लक्षण्यां बाह्याभ्यन्तरलक्षणैर् युक्तां । बाह्यानि "तनुलोमकेशदशनाम्" इत्यादीनि (मा०ध० ३.१०) मनुनोक्तानि । आभ्यन्तराणि "अष्टौ पिण्डान् कृत्वा" (आश्व०गृ०ृ १.५.५) इत्याद्याश्वलायनोक्तविधिना ज्ञातव्यानि । स्त्रियं नपुंसकत्वनिवृत्तये स्त्रीत्वेन परीक्षिताम् । अनन्यपूर्विकां दानेनोपभोगेन वा पुरुषान्तरापरिगृहीताम् । कान्तां कमनीयां वोदुर् मनोनयनानन्दकारिणीम्, "यस्यां मनश्चक्षुषोर् निर्बन्धस् तस्याम् ऋद्धिः" इत्य् आपस्तम्बस्मरणात् (आ०गृ०ृ १.३.२१ ; बौ०गृ० २.३.९) । एतच् च न्यूनाधिकाङ्गादिबाह्यदोषाभावे । असपिण्डां समान एकः पिण्डो देहो यस्याः सा सपिण्डा न सपिण्डा असपिण्डा ताम् । सपिण्डता च एकशरीरावयवान्वयेन भवति । तथाहि पुत्रस्य पितृशरीरावयवान्वयेन पित्रा सह । एवं पितामहादिभिर् अपि पितृद्वारेण तच्छरीरावयवान्वयात् । एवं मातृशरीरावयवान्वयेन मात्रा । तथा मातामहादिभिर् अपि मातृद्वारेण । तथा मातृष्वसृमातुलादिभिर् अपि एकशरीरावयवान्वयात् । तथा पितृव्यपितृष्वस्रादिभिर् अपि । तथा पत्या सह पत्न्या एकशरीरारम्भकतया । एवं भ्रातृभार्याणाम् अपि परस्परम् एकशरीरारब्धैः सहैकशरीरारम्भकत्वेन । एवं यत्र यत्र सपिण्डशब्दः तत्र तत्र साक्षात् परम्परया वा एकशरीरावयवान्वयो वेदितव्यः । यद्य् एवं मातामहादीनाम् अपि

"दशाहं शावम् आशौचं सपिण्डेषु विधीयते ।" (मा०ध० ५.५९)

इत्य् अविशेषेण प्राप्नोति । स्यात् एतद् यदि तत्र "प्रत्तानाम् इतरे कुर्युः" (व०ध० ४.१९) इत्यादिविशेषवचनं न स्यात् । अतश् च सपिण्डेषु यत्र विशेषवचनं नास्ति तत्र "दशाहं शावम् आशौचम्" इत्य् एतद् वचनम् अवतिष्टते । अवश्यं चैकशरीरावयवान्वयेन सापिण्ड्यं वर्णनीयम् । "आत्मा हि यज्ञ आत्मनः" इत्यादिश्रुतेः, तथा "प्रजाम् अनु प्रजायसे" (तै०ब्रा० १.५.५.६) इति च, "स एवायं विरूढः प्रत्यक्षेणोपलभ्यते" (आ०ध० २.२४.२) इत्य् आपस्तम्बवचनाच् च । तथा गर्भोपनिषदि "एतत् षाट्कौशिकं शरीरं त्रीणि पितृतस् त्रीणि मातृतोऽस्थिस्नायुमज्जानः पितृतस् त्वङ्मांसरुधिराणि मातृतः" इति तत्र तत्रावयवान्वयप्रतिपादनात् । निर्वाप्यपिण्डान्वयेन तु सापिण्ड्ये (अङ्गीक्रियमाणे) मातृसंताने भ्रातृपितृव्यादिषु च सापिण्ड्यं न स्यात् । समुदायशक्त्यङ्गीकारेण रूढिपरिग्रहेऽवयवशक्तिस् तत्र तत्रावगम्यमाना परित्यक्ता स्यात् । (सत्स्व् Setlur: asatv ; the additional text given in Setlur and Pāṇḍeya (Chaukhamba). अवयवार्थेषु योऽन्यत्रार्थे प्रयुज्यते तत्रानन्यगतित्वेन समुदायः प्रसिद्धति ।) परम्परयैकशरीरावयवान्वयेन तु सापिण्ड्ये यथा नातिप्रसङ्गस् तथा वक्ष्यामः । यवीयसीं वयसा प्रमाणतश् च न्यूनां उद्वहेत् परिणयेत् स्वगृह्योक्तविधिना ॥ १.५२ ॥

विशेषान्तराण्य् आह ।

अरोगिणीं भातृमतीम् असमानार्षगोत्रजाम् । या०ध०१.५३अब्

अरोगिणीम् अचिकित्सनीयव्याध्यनुपसृष्टाम् । भातृमतीं पुत्रिकाकरणशङ्कानिवृत्तये । अनेनापरिभाषितापि पुत्रिका भवतीति गम्यते । असमानार्षगोत्रजाम् ऋषेर् इदम् आर्षं नाम प्रवर इत्य् अर्थः । गोत्रं वंशपरम्पराप्रसिद्धम् । आर्षं च गोत्रं च आर्षगोत्रे । समाने आर्षगोत्रे यस्यासौ समानार्षगोत्रस् तस्माज् जाता समानार्षगोत्रजा न समानार्षगोत्रजा असमानार्षगोत्रजा ताम् । गोत्रप्रवरौ च पृथक् पृथक् पर्युदासनिमित्तम् । तेनासमानार्षजाम् असमानगोत्रजाम् इति । तथा च "असमानप्रवरैर् विवाहः" (गौ०ध० ४.२) इति गौतमः । तथा ।

"असपिण्डा च या मातुर् असपिण्डा च या पितुः ।
सा प्रशस्ता द्विजातीनां दारकर्मणि मैथुने ॥" (मा०ध० ३.५)

इति मनुः । तथा मातृगोत्राम् अप्य् अपरिणेयां केचिद् इच्छन्ति,

"मातुलस्य सुताम् ऊढ्वा मातृगोत्रां तथैव च ।
समानप्रवरां चैव गत्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥"

इति प्रायश्चित्तस्मरणात् । अत्र च "असपिण्डाम्" इत्य् अनेन पितृष्वसृमातृष्वस्रादिदुहितृनिषेधः । तथा "असगोत्राम्" इत्य् अनेन असपिण्डाया अपि भिन्नसन्तानजायाः समानगोत्राया निषेधः । तथा "असमानप्रवराम्" इत्य् अनेन अप्य् असपिण्डाया असगोत्राया अपि समानप्रवराया निषेधः । तथा च "असपिण्डाम्" इत्य् एतत् सार्ववर्णिकं, सर्वत्र सापिण्ड्यसद्भावात् । "असमानार्षगोत्रजाम्" इत्य् एतत् त्रैवर्णिकविषयम् । यद्य् अपि राजन्यविशां प्रातिस्विकगोत्राभावात् प्रवराभावस् तथापि पुरोहितगोत्रप्रवरौ वेदितव्यौ । तथा च "यजमानस्यार्षेयान् प्रवृणीत" इत्य् उक्त्वा, "पौरोहित्यान् राजन्यविशां प्रवृणीते" इत्य् आह आश्वलायनः (आश्व०शौ० १.३.१, ३) । सपिण्डासमानगोत्रासमानप्रवरासु भार्यात्वम् एव नोत्पद्यते । रोगिण्यादिषु तु भार्यात्वे उत्पन्नेऽपि दृष्टविरोध एव ॥

"असपिण्डाम्" इत्य् अत्रैकशरीरावयवान्वयद्वारेण साक्षात् परम्परया वा सापिण्ड्यम् उक्तं तच् च सर्वत्र सर्वस्य यथाकथंचिद् अनादौ संसारे संभवति इत्य् अतिप्रसङ्ग इत्य् अत आह ।

पञ्चमात् सप्तमाद् ऊर्ध्वं मातृतः पितृतः तथा ॥ या०ध०१.५३च्द्

मातृतो मातुः संताने पञ्चमाद् ऊर्ध्वं पितृतः पितुः संताने सप्तमाद् ऊर्ध्वं सापिण्ड्यं निवर्तत इति शेषः । अतश् चायं सपिण्डशब्दोऽवयवशक्त्या सर्वत्र वर्तमानोऽपि निर्मन्थ्यपङ्कजादिशब्दवन् नियतविषय एव । तथा च पित्रादयः षट् सपिण्डाः पुत्रादयश् च षड् आत्मा च सप्तमः संतानभेदेऽपि यतः संतानभेदस् तम् आदाय गणयेद् यावत् सप्तम इति सर्वत्र योजनीयम् । तथा च मातरम् आरभ्य तत्पितृपितामहादिगणनायां पञ्चमसंतानवर्तिनी मातृतः पञ्चमीत्य् उपचर्यते । एवं पितरम् आरभ्य तत्पित्रादिगणनायां सप्तमपुर्षसंतानवर्तिनी पितृतः सप्तमीति । तथा च,

"भगिन्योर् भगिनीभ्रात्रोर् भ्रातृपुत्रीपितृव्ययोः ।
विवाहेऽव्यादिभूतत्वाच् छाखाभेदोऽवगण्यते ॥"

यद्य् अपि वसिष्ठेन उक्तं ।

"पञ्चमीं सप्तमीं चैव मातृतः पितृतः तथा ।" इति ।

"त्रीन् अतीत्य मातृतः पञ्चातीत्य च पितृतः ।"

इति च पैठीनसिना, तद् अप्य् अर्वाङ् निषेधार्थं न पुनस् तत्प्राप्त्यर्थम् इति सर्वस्मृतीनाम् अविरोधः । एतच् च समानजातीये द्रष्टव्यम् । विजातीवे तु विशेषः । यथाह शङ्खः ।

"यद्य् एकजाता बहवः पृथक्क्षेत्राः प्र्थग्जनाः ।
एकपिण्डाः पृथक्शौचाः पिण्डस् त्व् आवर्तते त्रिषु ॥"

एकस्माद् ब्राह्मणादेर् जाताः एकजाताः । पृथक्क्षेत्राः भिन्नजातीयासु भिन्नासु स्त्रीषु जाताः । पृथग्जनाः समानजातीयासु भिन्नासु स्त्रीषु जातास् ते एकपिण्डाः किं तु पृथक्शौचाः । पृथक्शौचम् आशौचप्रकरणे वक्ष्यामः । पिण्डस् त्व् आवर्तते त्रिषु त्रिपुरुषम् एव सापिण्ड्यम् इति ॥ १.५३ ॥

दशपूरुषविख्याताच् छ्रोत्रियाणां महाकुलात् । या०ध०१.५४अब्

पुरुषा एव पूरुषाः, दशभिः पुरुषैर् मातृतः पञ्चभिः पितृतः पञ्चभिर् विख्यातं यत्कुलं तस्मात् । श्रोत्रियाणाम् अधीतवेदानाम् । अध्ययनम् उपलक्षणं श्रुताध्ययनसंपन्नानाम् । महच् च तत् कुलं च महाकुलं पुत्रपौत्रपशुदासीग्रामादिसमृद्धं, तस्मात् कन्यका आहर्तव्येति नियम्यते ॥

एवं सर्वतः प्राप्तौ सत्याम्, अपवादम् आह :

स्फीताद् अपि न संचारिरोगदोषसमन्वितात् ॥ या०ध०१.५४च्द्

संचारिणो रोगाः श्वित्रकुष्टापस्मारप्रभृतयः शुक्रशोणितद्वारेणानुप्रविशन्तो दोषाः । पुनः हीनक्रियनिःपौरुषत्वादयो मनुनोक्ताः (मा०ध० ३.७) । एतैः समन्वितात् स्फीताद् अपि पूर्वोक्तान् महाकुलाद् अपि नाहर्तव्या ॥ १.५४ ॥

एवं कन्याग्रहणनियमम् उक्त्वा, कन्यादाने वरनियमम् आह ।

एतैर् एव गुणैर् युक्तः सवर्णः श्रोत्रियो वरः ।
यत्नात् परीक्षितः पुंस्त्वे युवा धीमान् जनप्रियः ॥ या०ध०१.५५

एतैर् एव पूर्वोक्तैर् गुणैर् युक्तो दोषैश् च वर्जितो वरो भवति । तस्यायम् अपरो विशेषः । सवर्ण उत्कृष्टो वा न हीनवर्णः । श्रोत्रियः स्वयं च श्रुताध्ययनसंपन्नः । यत्नात् प्रयत्नेन पुंस्त्वे परीक्षितः । परीक्षोपायश् च नारदेन दर्शितः ।

"यस्याप्सु प्लवते बीजं ह्लादि मूत्रं च फेनिलम् ।
पुमान् स्याल् लक्षणैः एतैर् विपरीतैस् तु षण्डकः ॥"
आद्देद् verses in म्स्. क. : ह्लादिफेनिलमूत्रश् च गुरुशुक्रर्षभस्वरः । पुमान् स्याद् अन्यथा पाण्डुदुश्चिकित्स्यो मुखे भगः ॥ शुभबीजवति क्षेत्रे पुत्राः संतानवर्धनाः । निष्ठा विवाहमन्त्राणां तासां स्यात् सप्तमे पदे ॥

इति । (chf. ना०स्मृ० १२.१०)

युवा न वृद्धः । धीमान् लौकिकवैदिकव्यवहारेषु निपुणमतिः । जनप्रियः स्मितपूर्वमृद्वभिभाषणादिभिर् अनुत्तरक्तजनः ॥ १.५५ ॥

रतिपुत्रधर्मार्थत्वेन विवाहस् त्रिविधः । तत्र पुत्रार्थो द्विविधः नित्यः काम्यश् च । तत्र नित्ये प्रजार्थे "सवर्णः श्रोत्रियो वरः" इत्य् अनेन सवर्णा मुख्या दर्शिता । इदनीं काम्ये नित्यसंयोगे चानुकल्पो वक्तव्य इत्य् अत आह ।

यद् उच्यते द्विजातीनां शूद्राद् दारोपसंग्रहः ।
नैतन् मम मतं यस्मात् तत्रायं जायते स्वयम् ॥ या०ध०१.५६

यद् उच्यते ।

"सवर्णाग्रे द्विजातीनां प्रशस्ता दारकर्मणि ।
कामतस् तु प्रवृत्तानाम् इमाः स्युः क्रमशोऽवराः ॥" (मा०ध० ३.१२)

इत्य् उपक्रम्य ।

"ब्राह्मणस्य चतस्रो भार्याः क्षत्रियस्य तिस्रो वैश्यस्य द्वे" इति (मा०ध० ३.१३) द्विजातीनां शूद्रावेदनम् इति, न एतद् याज्ञवल्क्यस्य मतम् । यस्माद् अयं द्विजातिस् तत्र स्वयं जायते, "तज् जाया जाया भवति यद् अस्यां जायते पुनः" (ऐतरेय ब्राह्मण ७.१३) इति श्रुतेः । अत्र च तत्रायं जायते स्वयम् इति हेतुं वदता नैत्यकपुत्रोत्पादनाय काम्यपुत्रोत्पादनाय वा प्रवृत्तस्य शूद्रापरिणयननिषेधं कुर्वता नैत्यकपुत्रोत्पादनानुकल्पे काम्ये च पुत्रोपादने ब्राह्मणस्य क्षत्रियावैश्ये क्षत्रियस्य च वैश्या भार्यानुज्ञाता भवति ॥ १.५६ ॥

इदानीं रतिकामस्योत्पन्नपुत्रस्य वा विनष्टभार्यस्याश्रमान्तरानधिकारिणो गृहस्थाश्रमावस्थामात्राभिकाङ्क्षिणः परिणयनक्रमम् आह ।

तिस्रो वर्णानुपूर्व्येण द्वे तथैका यथाक्रमम् ।
ब्राह्मणक्षत्रियविशां भार्या स्वा शूद्रजन्मनः ॥ या०ध०१.५७

वर्णक्रमेण ब्राह्मणस्य तिस्रो भार्याः, क्षत्रियस्य द्वे, वैश्यस्य एका, शूद्रस्य तु स्वा एव भार्या भवति । सवर्णा पुनः सर्वेषां मुख्या स्थितैव । पूर्वस्याः पूर्वस्या अभावे उत्तरोत्तरा भवति । अयम् एव च क्रमो नैत्यकानुकल्पे काम्य च पुत्रोत्पादनविधौ । अतश् च यच् छूद्रापुत्रस्य पुत्रमध्ये परिगणनं विभागसंकीर्तनं च, तथा "विप्रान् मूर्धावसिक्तो हि" (या०ध० १.९१) इत्य् उपक्रम्य, "विन्नास्व् एष विधिः स्मृतः" (या०ध० १.९२) इति च तद् रतिकामस्याश्रममात्राभिकाङ्क्षिणो वा नान्तरीयकतयोत्पन्नस्य ॥ १.५७ ॥

विवाहान् आह ।

ब्राह्मो विवाह आहूय दीयते शक्त्यलंकृता ।
तज्जः पुनात्य् उभयतः पुरुषान् एकविंशतिम् ॥ या०ध०१.५८

स ब्रह्मभिधानो विवाहः यस्मिन्न् उक्तलक्षणाय वरायाहूय यथाशक्त्यलंकृता कन्या दीयते उदकपूर्वकं, तस्यां जातः पुत्र उभयतः पित्रादीन् दश पुत्रादींश् च दश आत्मानं चैकविंशं पुनाति सद्वृत्तश् चेत् ॥ १.५८ ॥

दैवार्षविवाहौ ।

यज्ञस्थऋत्विजे दैव आदायार्षस् तु गोद्वयम् ।
चतुर्दश प्रथमजः पुनात्य् उत्तरजश् च षट् ॥ या०ध०१.५९

स दैवो विवाहो यस्मिन् यज्ञानुष्ठाने वितते ऋत्विजे शक्त्यालंकृता कन्या दीयते । यत्र पुनर् गोमिथुनम् आदाय कन्या दीयते स आर्षः । प्रथमजो दैवविवाहजश् चतुर्दश पुनाति सप्तावरान् सप्तपरान् । उत्तरज आर्षविवाहजः षट् पुनाति त्रीन् पूर्वान् त्रीन् परान् ॥ १.५९ ॥

प्राजापत्यविवाकलक्षणम् ।

इत्य् उक्त्वा चरतां धर्मं सह या दीयतेऽर्थिने ।
स कायः पावयेत् तज्जः षट् षड् वंस्यान् सहात्मना ॥ या०ध०१.६०

सह धर्मं चरताम् इति परिभाष्य कन्यादानं स प्राजापत्यः । "तज्जः षट् पूर्वान् षट् परान् आत्मना सह" इत्य् एवं त्रयोदश पुनाति ॥ १.६० ॥

आसुरगान्धर्वादिविवाहलक्षणानि ।

आसुरो द्रविणादानाद् गान्धर्वः समयान् मिथः ।
राक्षसो युद्धहरणात् पैसाचः कन्यकाछलात् ॥ या०ध०१.६१

आसुरः पुनर् द्रविणादानात् । गान्धरवस् तु परस्परानुरागेण भवति । राक्षसो युद्धेनापहरणात् । पैशाचस् तु कन्यकाछलात् छलेन छद्मना स्वापाद्यवस्थास्व् अपहरणात् ॥ १.६१ ॥

सवर्णादिपरिणयेन विशेषम् आह ।

पाणिर् ग्राह्यः सवर्णासु गृह्णीयात् क्षत्रिया शरम् ।
वैश्या प्रतोदम् आदद्याद् वेदने त्व् अग्रजन्मनः ॥ या०ध०१.६२

सवर्णासु विवाहे स्वगृह्योक्तविधिना पाणिर् एव ग्राह्यः । क्षत्रियकन्या तु शरं गृणीयात् । वैश्या प्रतोदम् आदद्यात् । उत्कृष्टवेदने शुद्रा पुनर् वसनस्य दशाम् । यथाह मनुः ।

"वसनस्य दशा ग्राह्या शूद्रयोत्कृष्टवेदने" इति ॥ (मा०ध० ३.४४) ॥ १.६२ ॥

कन्यादातृक्रमम् आह ।

पिता पितमहो भ्राता सकुल्यो जननी तथा ।
कन्याप्रदः पूर्वनाशे प्रकृतिस्थः परः परः ॥ या०ध०१.६३

अप्रयच्छन् समाप्नोति भ्रूणहत्याम् ऋताव् ऋतौ ।
गम्यं त्व् अभावे दातॄणां कन्या कुर्यात् स्वयंवरम् ॥ या०ध०१.६४

एतेषां पित्रादीनां पूर्वस्य पूर्वस्याभावे परः परः कन्याप्रदः प्रकृतिस्थश् चेत्, यद्य् उन्मादादिदोषवान् न भवति । अतो यस्याधिकारः सोऽप्रयच्छन् भ्रूणहत्याम् ऋताव् ऋताव् आप्नोति । एतच् चोक्तलक्षणवरसंभवे वेदितव्यम् । यदा पुनर् दातॄणाम् अभावस् तदा कन्यैव गम्यं गमनार्हम् उक्तलक्षणं वरं स्वयम् एव वरयेत् ॥ १.६३ ॥ १.६४ ॥

कन्याहरणे दण्डः ।

सकृत् प्रदीयते कन्या हरंस् तां चौरदण्डभाक् । या०ध०१.६५अब्

सकृद् एव कन्या प्रदीयते इति शास्त्रनियमः । अतस् तां दत्त्वा अपहरन् कन्यां चौरवद् दण्ड्यः ।

एवं सर्वत्र प्रतिषेधे प्राप्तेऽपवादम् आह ।

दत्ताम् अपि हरेत् पूर्वाच् छ्रेयांश् चेद् वर आव्रजेत् ॥ या०ध०१.६५च्द्

यदि पूर्वस्माद् वराच् छ्रेयान् विद्याभिजनाद्यतिशययुक्तो वर आगच्छति पूर्वस्य च पातकयोगो दुर्वृत्तत्वं वा तदा दत्ताम् अपि हरेत् । एतच् च सप्तमपदात् प्राग् द्रष्टव्यम् ॥ १.६५ ॥

अनाख्याय ददद् दोषं दण्ड्य उत्तमसाहसम् ।
अदुष्टां तु त्यजन् दण्ड्यो दूषयंस् तु मृषा शतम् ॥ या०ध०१.६६

यः पुनश् चक्षुर्ग्राह्यं दोषम् अनाख्याय कन्यां प्रयच्छति, असाव् उत्तमसाहसं दण्ड्यः । उत्तमसाहसं च वक्ष्यते । अदुष्टां तु प्रतिगृह्य त्यजन्न् उत्तमसाहसम् एव दण्ड्यः । यः पुनर् विवाहात् प्राग् एव द्वेषादिना असद्भिर् दोषैर् दीर्घरोगादिभिः कन्यां दूषयति स पणानां वक्ष्यमाणलक्षणानां शतं दण्ड्यः ॥ १.६६ ॥

"अनन्यपूर्विकाम्" इत्य् अत्रानन्यपूर्वा परिणेयोक्ता, तत्रान्यपूर्वा कीदृशीत्य् आह ।

अक्षता च क्षता चैव पुनर्भूः संस्कृता पुनः ।
स्वैरिणी या पतिं हित्वा सवर्णं कामतः श्रयेत् ॥ या०ध०१.६७

अन्यपूर्वा द्विविधा पुनर्भूः स्वैरिणी चेति । पुनर्भूर् अपि द्विविधा क्षता चाक्षता च । तत्र क्षता संस्कारात् प्राग् एव पुरुषसंबन्धदूषिता । अक्षता पुनः संस्कारदूषिता । या पुनः कौमारे पतिं त्यक्त्वा कामतः सवर्णम् आश्रयति सा स्वैरिणीति ॥ १.६७ ॥

एवं सर्वप्रकारेणान्यपूर्वापर्युदासे प्राप्ते विशेषम् आह ।

आपुत्रां गुर्वनुज्ञातो देवरः पुत्रकाम्यया ।
सपिण्डो वा सगोत्रो वा घृताभ्यक्त ऋताव् इयात् ॥ या०ध०१.६८

आ गर्भसंभवाद् गच्छेत् पतितस् त्व् अन्यथा भवेत् ।
अनेन विधिना जातः क्षेत्रजोऽस्य भवेत् सुतः ॥ या०ध०१.६९

अपुत्राम् अलब्धपुत्रां पित्रादिभिः पुत्रार्थम् अनुज्ञातो देवरो भर्तुः कनीयान् भ्राता सपिण्डो वा उक्तलक्षणः सगोत्रः वा । एतेषां पूर्वस्याभावे परः परः घृताभ्यक्तसर्वाङ्गः ऋताव् एव वक्ष्यमाणलक्षणे इयाद् गच्छेद् आ गर्भोत्पत्तेः । ऊर्ध्वं पुनर् गच्छन् अन्येन वा प्रकारेण तदा पतितो भवति । अनेन विधिनोत्पन्नः पूर्वपरिणेतुः क्षेत्रजः पुत्रो भवेत् । एतच् च वाग्दत्ताविषयम् इत्य् आचार्याः,

"यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः ।
ताम् अनेन विधानेन निजो विन्देत देवरः ॥" (मा०ध० ९.६९)

इति मनुस्मरणात् ॥ १.६८ ॥ १.६९ ॥

व्यभिचारिणीं प्रत्य् आह ।

हृताधिकारां मलिनां पिण्डमात्रोपजीविनीम् ।
परिभूताम् अधःशय्यां वासयेद् व्यभिचारिणीम् ॥ या०ध०१.७०

या व्यभिचरति तां हृताधिकारां भृत्यभरणाद्यधिकाररहितां । मलिनां अञ्जनाभ्यञ्जनशुभ्रवस्त्राभरणशून्यां । पिण्डमात्रोपजीविनीं प्राणयात्रामात्रभोजनां । धिक्कारादिभिः परिभूतां भूतलशायिनीं स्ववेश्मन्य् एव वासयेत् । वैराग्यजननार्थं न पुनः शुद्ध्यर्थम्,

"यत् पुंसः परदारेषु तच् चैनां चारयेत् व्रतम् ।" (मा०ध० ११.१७६)

इति पृथक्प्रायश्चित्तोपदेशात् ॥ १.७० ॥

तस्या अल्पप्रायश्चित्तार्थम् अर्थवादम् आह ।

सोमः शौचं ददव् आसां गन्धर्वश् च शुभां गिरम् ।
पावकः सर्वमेध्यत्वं मेध्या वै योषितो ह्य् अतः ॥ या०ध०१.७१

परिणयनात् पूर्वं सोमगन्धर्ववह्नयः स्त्रीर् भुक्त्वा यथाक्रमं तासां शौचमधुरवचनसर्वमेध्यत्वानि दत्तवन्तः । तस्मात् स्त्रियः सर्वत्र स्पर्शालिङ्गनादिषु मेध्याः शुद्धाः स्मृताः ॥ १.७१ ॥

न च तस्यास् तर्हि दोषो नास्तीत्य् आशङ्कनीयम् इत्य् आह ।

व्यभिचाराद् ऋतौ शुद्धिर् गर्भे त्यागो विधीयते ।
गर्भभर्तृवधादौ च तथा महति पातके ॥ या०ध०१.७२

अप्रकाशितान् मनोव्यभिचारात् पुरुषान्तरसंभोगसंकल्पाद् यद् अपुण्यं तस्य ऋतौ रजोदर्शने शुद्धिः । शूद्रकृते तु गर्भे त्यागः,

"ब्राह्मणक्षत्रियविशां भार्याः शुद्रेण संगताः ।
अप्रजाता विशुध्यन्ति प्रायश्चित्तेन नेतराः ॥" (मा०ध० ९.१५५)

इति स्मरणात् । तथा गर्भवधे भर्तृवहे महापातके च ब्रह्महत्यादौ, आदिग्रहणाच् छिष्यादिगमने च त्यागः,

"चतस्रस् तु परित्यज्याः शिष्यगा गुरुगा च या ।
पतिघ्नी च विशेषेण जुङ्गितोपगता च या ॥"

इति व्यासस्मरणात् । जुङ्गितः प्रतिलोमजश् चर्मकारादिः । त्यागश् चोपभोगधर्मकार्ययोः न तु निष्कासनं गृहात् तस्याः, "निरुन्ध्याद् एकवेश्मनि" (मा०ध० ११.१७६) इति नियमात् ।! १.७२ ॥

द्वितीयपरिणयने हेतून् आह ।

सुरापी व्याधिता धूर्ता वन्ध्यार्थघ्न्य् अप्रियंवदा ।
स्त्रीप्रसूश् चाधिवेत्तव्या पुरुषद्वेषिणी तथा ॥ या०ध०१.७३

सुरां पिबतीति सुरापी शुद्रापि,

"पतत्य् अर्धं शरीरस्य यस्य भार्या सुरां पिबेत् ।" (व०ध० २१.१५)

इति सामान्येन प्रतिषेधात् । व्याधिता दीर्घरोगग्रस्ता । धूर्ता विसंवादिनी । वन्ध्या निष्फला । अर्थघ्न्य् अर्थनाशिनी । अप्रियंवदा निष्ठुरभाषिणी । स्त्रीप्रसूः स्त्रीजननी । पुरुषद्वेषणी सर्वत्राहितकारणी । अधिवेत्तव्येति प्रत्येकम् अभिसंबध्यते । अधिवेदनं भार्यान्तरपरिग्रहः ॥ १.७३ ॥

किं च ।

अधिविन्ना तु भर्तव्या महद् एनोऽन्यथा भवेत् ।
यत्रानुकूल्यं दंपत्योस् त्रिवर्गस् तत्र वर्धते ॥ या०ध०१.७४

सा अधिविन्ना पूर्ववद् एव दानमानसत्कारैः भर्तव्या । अन्यथाभरणे महद् अपुण्यं वक्षमाणो दण्डश् च । न च भरणे सति केवलम् अपुण्यपरिहारः । यतः यत्र दंपत्योर् आनुकूल्यं चित्तैक्यं तत्र धर्मार्थकामानां प्रतिदिनम् अभिवृद्धिश् च ॥ १.७४ ॥

स्त्रियं प्रत्य् आह ।

मृते जीवति वा पत्यौ या नान्यम् उपगच्छति ।
सेह कीर्तिम् अवाप्नोति मोदते चोमया सह ॥ या०ध०१.७५

भर्तरि जीवति मृते वा या चापल्याद् अन्यं पुरुषं नोपगच्छति सेह लोके विपुलां कीर्तिम् अवाप्नोति । उमया च सह क्रीडति पुण्यप्रभावात् ॥ १.७५ ॥

अधिवेदनकारणाभावे अधिवेत्तारं प्रत्य् आह ।

आज्ञासंपादिनीं दक्षां वीरसूं प्रियवादिनीम् ।
त्यजन् दाप्यस् तृतीयांशम् अद्रव्यो भरणं स्त्रियाः ॥ या०ध०१.७६

आज्ञासंपादिनीम् आदेशकारिणीम्, दक्षां शीघ्रकारिणीम्, वीरसूं पुत्रवतीम्, प्रियवादिनीं मधुरभाषिणीं यस् त्यजत्य् अधिविन्दति स राज्ञा स्वधनस्य तृतीयांशं दाप्यः । निर्धनस् तु भरणं ग्रासाच्चादनादि दाप्यः ॥ १.७६ ॥

स्त्रीधर्मान् आह ।

स्त्रीभिर् भर्तृवचः कार्यम् एष धर्मः परः स्त्रियाः ॥
आ शुद्धेः संप्रदीक्ष्यो हि महापातकदूषितः ॥ या०ध०१.७७

स्त्रीभिः सदा भर्तृवचनं कार्यम् । यस्माद् अयम् एव पर उत्कृष्टो धर्मः स्त्रीणां स्वर्गहेतुत्वात् । यदा तु महापातकदूषितस् तदा आ शुद्धेः संप्रतीक्ष्यः । न तत्पारतन्त्र्यम् । उत्तरकालं तु पूर्ववद् एव तत्पारतन्त्र्यम् ॥ १.७७ ॥

शास्त्रीयदारसंग्रहस्य फलम् आह ।

लोकानन्त्यं दिवः प्राप्तिः पुत्रपौत्रप्रपौत्रकैः ।
यस्मात् तस्मात् स्त्रियः सेव्याः कर्तव्याश् च सुरक्षिताः ॥ या०ध०१.७८

लोके आनन्त्यं वंशस्याविच्छेदः दिवः प्राप्तिश् च दारसंग्रहस्य प्रयोजनम् । कथम् इत्य् आह । पुत्रपौत्रप्रपौत्रकैः लोकानन्त्यम् अग्निहोत्रादिभिश् च स्वर्गप्राप्तिर् इत्य् अन्वयः । यस्मात् स्त्रीभ्य एतद् द्वयं भवति तस्मात् स्त्रियः सेव्या उपभोग्याः प्रजार्थम् । रक्षितव्याश् च धर्मर्थम् । तथा च अपस्तम्बेन धर्मप्रजासंपत्तिः प्रयोजनं दारसंग्रहस्योक्तं "धर्मप्रजासंपन्नेषु दारेषु नान्यां कुर्वीत" (आ०ध० २.११.१२) इति वदता । रतिफलं तु लौकिकम् एव ॥ १.७८ ॥

पुत्रोत्पत्त्यर्थं स्त्रियः सेव्या इत्य् उक्तम् । तत्र विशेषणम् आह ।

षोडशर्तुनिशाः स्त्रीणां तस्मिन् युग्मासु संविशेत् ।
ब्रह्मचार्य् एव पर्वाण्य् आद्याः चतस्रस् तु वर्जयेत् ॥ या०ध०१.७९

स्त्रीणां गर्भधारणयोग्यावस्थोपलक्षितः काल ऋतुः । स च रजोदर्शनदिवसाद् आरभ्य षोडशाहोरात्रः । तस्मिन् ऋतौ युज्मासु समासु रात्रिषु, रात्रिग्रहणाद् दिवसप्रतिषेधः, संविशेद् गच्छेत् पुत्रार्थम् । युग्मास्व् इति बहुवचनं समुच्चयार्थम् । अतश् चैकस्मिन्न् अपि ऋतौ अप्रतिषिद्धासु युग्मासु सर्वासु रात्रिषु गच्छेत् । एवं गच्छन् ब्रह्मचार्य् एव भवति । अतो यत्र ब्रह्मचर्यं श्राद्धादौ चोदितं तत्र गच्छतोऽपि न ब्रह्मचर्यस्खलनदोषोऽस्ति । किंच पर्वाण्य् आद्याश् चतस्रस् तु वर्जयेत् । पर्वाणीति बहुवचनाद् आद्यार्थावगमाद् अष्टमीचतुर्दश्योर् ग्रहणम् । यथाह मनुः ।

"अमावास्याम् अष्टमीं च पौर्णमासीं चतुर्दशीं ।
ब्रह्मचारी भवेन् नित्यम् अप्य् ऋतौ स्नातको द्विजः ॥" इति । (मा०ध० ४.१५५)

अतोऽमावास्यादीनि रजोदर्शनाद् आरभ्य चतस्रो रात्रीश् च वर्जयेत् ॥ १. ७९ ॥

किं च ।

एवं गच्छन् स्त्रियं क्षामां मघां मूलं च वर्जयेत् ।
सुस्थ इन्दौ सकृत् पुत्रं लक्षण्यं जनयेत् पुमान् ॥ या०ध०१.८०

एवम् उक्तेन प्रकारेण स्त्रियं गच्छन् क्षामां गच्छेत् । क्षामता च तस्मिन् कले रजस्वलाव्रतेनैव भवति । अथ चेन् न भवति तदा कर्तव्या क्षामता पुत्रोत्पत्त्यर्थम् अल्पास्निग्धभोजनादिना,

"पुमान् पुंसोऽधिके शुक्रे स्त्री भवत्य् अधिके स्त्रियः ।" (मा०ध० ३.४९)

इति वचनात् । यदा युग्मायाम् अपि रात्रौ शोणिताधिक्यं तदा स्त्र्य् एव भवति पुरुषाकृतिः । अयुग्मायाम् अपि शुक्राधिक्ये पुमन् एव भवति स्त्र्याकृतिः । कालस्य निमित्तत्वात् । शुक्रशोणितयोश् चोपादानकारणत्वेण प्राबल्यात् । तस्मात् क्षामा कर्तव्या । मघामूलनक्षत्रे वर्जयेत् । चन्द्रे चैकादशादिशुभस्थानगते चकारात् पुंनक्षत्रशुभयोगलग्नादिसंपत्तौ सकृद् एकस्यां रात्रौ न द्विस् त्रिर् वा । ततो लक्षणैर् युक्तं पुत्रं जनयति । पुमान् अप्रतिहतपुंस्त्वः ॥ १.८० ॥

एवम् ऋतौ नियमम् उक्त्वा इदानीम् अनृतौ नियमम् आह ।

यथाकामी भवेद् वापि स्त्रीणां वरम् अनुस्मरन् ।
स्वदारनिरतश् चैव स्त्रियो रक्ष्या यतः स्मृताः ॥ या०ध०१.८१

भार्याया इच्छानतिक्रमेण प्रवृत्तिर् अस्यास्तीति यथाकामी भवेत् । वाशब्दो नियमान्तरपरिग्रहार्थो न पूर्वनियमनिवृत्त्यर्थः । स्त्रीणां वरम् इन्द्रदत्तम् अनुस्मरन् : "भवतीनां कामविहन्ता पातकी स्यात्" इति, यथा "ता अब्रुवन् वरं वृणीमहा ऋत्वियाप्रजां विन्दामहै कामम् आविजनितोः संभवाम इति तस्माद् ऋत्वियाः स्त्रियः प्रजां विन्दन्ते कामम् आ विजनतोः संभवन्ति वारे वृतं ह्य् आसाम्" इति (chf. व०ध० ५.८) । अपि च स्वदारेष्व् एव निरतः नितरां रतस् तन्मनस्कः, "भवेत्" इत्य् अनुषज्यते । एवकारेण स्त्र्यन्तरगमनं निवर्तयति प्रायश्चित्तस्मरणात् । उभयत्रापि दृष्टप्रयोजनम् आह "स्त्रियो रक्ष्या यतः स्मृताः" इति । यस्मात् स्त्रियो रक्ष्याः स्मृता उक्ताः "कर्तव्याश् च सुरक्षिताः" (या०ध० १.७८) इति । तच् चNSP ed. तत्र सुरक्षितत्वं यथाकामित्वेन स्त्र्यन्तरागमनेन च भवतीति । अत्राह "तस्मिन् युग्मासु संविशेद्" (या०ध० १.७९) इति । किम् अयं विधिर् नियमः परिसंख्या वा । उच्यते । न तावद् विधिः प्राप्तार्थत्वात् । नापि परिसंख्या दोषत्रयसमासक्तेः । अतो नियमं प्रतिपेदिरे न्यायविदः । कः पुनर् एषां भेदः । अत्यन्ताप्राप्तप्रापणं विधिः, यथा "अग्निहोत्रं जुहुयात्", "अष्टकाः कर्तव्याः" इति । पक्षे प्राप्तस्याप्राप्तपक्षान्तरप्रापणं नियमः, यथा "समे देशे यजेत", "दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत" इति यागः कर्तव्यतया विहितः । स च देशम् अन्तरेण कर्तुम् अशक्य इत्य् अर्थाद् देशः प्राप्तः । स च समो विषमश् चेति द्विविधःNSP ed. द्विविधः समो विषमश् चेति । यदा यजमानः समे यियक्षते तदा "समे यजेत" इति वचनम् उदास्ते, स्वार्थस्य प्राप्तत्वात् । यदा तु विषमे देशे यियक्षते तदा "समे यजेत" इति स्वार्थं विधत्ते, स्वार्थस्य तदानीम् अप्राप्तत्वात् । विषमदेशनिवृत्तिस् त्व् आर्थिकी । चोदितदेशेनैव यागनिष्पत्तेर्, अचोदितदेशोपादानेन यथाशास्त्रं यागो नानुष्टितः स्याद् इति । तथा "प्राङ्मुखोऽन्नानि भुञ्जीत" इति । इदम् अपि स्मार्तम् उदाहरणं पूर्वेण व्याख्यातम् । एकस्यानेकत्र प्राप्तस्यान्यतो निवृत्त्यर्थम् एकत्र पुनर्वचनं परिसंख्या । तद् यथा "इमाम् अगृभ्णन् रशनामृतस्येत्य् अश्वाभिधानीम् आदत्ते" इत्य् अयं मन्त्रः स्वसामर्थ्याद् अश्वाभिधान्याः गर्दभाभिधान्याश् च रशनाया ग्रहणे विनियुक्तः, पुनर् अश्वाभिधानीम् आदत्त इत्य् अनेनाश्वाभिधान्यां विनियुज्यमानो गर्दभाभिधान्याः निवर्तते । यथा "पञ्च पञ्चनखा भक्ष्याः" इत्य् अत्र हि यदृच्छया शशादिषु श्वादिषु च भक्षणं प्राप्तं पुनः शशादिषु श्रूयमाणं श्वादिभ्योओम्. in Pandeya Chow. ed. निवर्तत इति । किं पुनर् अत्र युक्तम् । परिसंख्येत्य् आह । तथा हि कृतदारसंग्रहस्य स्वेच्छयैवर्तौ गमनं प्राप्तम् इति न विधेर् अयं विषयः । नापि नियमस्य, गृह्यस्मृतिविरोधात् । एवं हि स्मरन्ति गृह्यकाराः : "दारसंग्रहानन्तरं त्रिरात्रं द्वादशरात्रं संवत्सरं वा ब्रह्मचारी स्यात्" इति । तत्र द्वादशरात्रात् संवत्सराद् वा पूर्वम् एवर्तुसंभवे ऋतौ गच्छेद् एवेति नियमाद् ब्रह्मचर्यस्मरणं बाध्येत । अपि च प्राप्ते भावार्थे वचनं विशेषणपरं युक्तं, प्राप्तं चर्तौ भार्यागमनम् इच्छयैव, अतो यदि गच्छेद् ऋताव् एवेति वचनव्यक्तिर् युक्ता । किं च नैयमिकात् पुत्रोत्पत्तिविधेर् एव ऋतौ गमनं नित्यप्राप्तम् एवेति ऋतौ गच्छेद् एवेति नियमोऽनर्थकः स्यात् । नियमे चादृष्टं कल्पनीयम् । किं च ऋतौ गन्तव्यम् एवेति नियमे असन्निहितस्य व्याध्यादिना असमर्थस्यानिच्छोश् चाशक्योऽर्थ उपदिष्टः स्यात् । विध्यनुवादविरोधश् च नियमे । तथा हि एकः शब्दः सकृद् उच्चरितस् तम् एवार्थं पक्षेऽनुवदति पक्षेऽनुविधत्ते चेति । तस्माद् ऋताव् एव गच्छेन् नान्यत्रेति परिसंख्यैव युक्ता । तद् इदं भारुचिविश्वरूपादयो नानुमन्यन्ते । अतो नियम एव युक्तः, पक्षे स्वार्थविधिसंभवात्, अगमने दोषश्रवणाच् च ।

"ऋतुस्नातां तु यो भार्यां सन्निधौ नोपगच्छति ।
घोरायां भ्रूणहत्यायां युज्यते नात्र संशयः ॥" इति । (ढ़्ष्म् ४.१५)

न च विध्यनुवादविरोधः, अनुवादाभावाद् विध्यर्थत्वाच् च वचनस्य । तत्र हि विध्यनुवादविरोधो यत्र विधेयावधितया तद् एवानुवदितव्यं, अप्राप्ततयान्योद्देशेन विधातव्यं च । यथा वाजपेयाधिकरणपूर्वपक्षे "वाजपेयेन स्वाराज्यकामो यजेत" इति वाजपेयलक्षणगुणविधानावधित्वेन यागोऽनुवदितव्यः, स एव स्वाराज्यलक्षणफलोद्देशेन विधातव्यश् चेति । न चानुवादेनेह कृत्यम् अस्ति । यद् तु नियमेऽदृष्टम् कल्प्यम् इत्य् उक्तं तत् परिसंख्यायाम् अपि समानम् । अनृतौ गच्छतो दोष्कल्पनात् । यत् तु नैयमिकपुत्रोत्पादनविध्याक्षेपेणैव ऋतौ नित्यगमनप्राप्ते न नियम इति । तद् असत् । स एवायं नैयमिकपुत्रोत्पादनविधिः । स्यान् मतम् "एवं गच्छन् स्त्रियं क्षामां लक्षण्यं पुत्रं जनयेत्" (chf. या०ध० १.८०) इति स्त्र्यभिगमनातिरिक्तः पुत्रोत्पादनविधिर् इति । तन् न । गमनकरणिकाया भावनाया एव पुत्रोत्पत्तिकर्मता प्रदृश्यते । एवं गच्छन् लक्षण्यं पुत्रं जनयेद् इत्य् अनेन यथाग्निहोत्रं जुह्वन् स्वर्गं भावयेद् इति । न चासंनिहितादेर् अशक्यार्थविधिप्रसङ्गः । सन्निहितशक्तयोर् एवोपदेशात् ।

"ऋतुस्नातां तु यो भार्यां सन्निधौ नोपगच्छति ।" (ढ़्ष्म् ४.१५)

"यः स्वदारान् ऋतुस्नातान् स्वस्थः सन् नोपगच्छति ।"

इति विशेषोपादानात् । अनिच्छनिवृत्तिस् तु नियमविधानाद् एव । न च विशेषणपरतापि, पक्षे भावार्थविधिसंभवात् । नापि गृह्यस्मृतिविरोधः । संवत्सरात् पूर्वम् एवर्तुदर्शने संविशतो न ब्रह्मचर्यस्खलनदोषो यथा श्रद्धादिषु । तस्मात् स्वार्थहानिपरार्थकल्पनाप्राप्तबाधलक्षणदोषत्रयवती परिसंख्या न युक्ता । एवं "पञ्च पञ्चनखा भक्ष्याः" इत्य् अत्र यद्य् अपि शशादिषु भक्षणस्य पक्षे प्राप्तेर् नियमः शशादिषु श्वादिषु च प्राप्तेः परिसंख्येत्य् उभयसंभवस् तथापि नियमपक्षे शशाद्यभक्षणे दोषप्रसङ्गः, श्वादिभक्षणे चादोषप्रसङ्गेन प्रायश्चित्तस्मृतिविरोध इति परिसंख्यैवाश्रिता । एतेन

"सायंप्रातर् द्विजातीनाम् अशनं स्मृतिनोदितम् ।"

इत्य् अत्रापि नियमो व्याख्यातः । "नान्तरा भोजनं कुर्यात्" इति च पुनरुक्तं स्यात् परिसंख्यायाम् । एवं च नियमे सति ऋताव् ऋताव् इति वीप्सा लभ्यते, "निमित्तावृत्तौ नैमित्तिकम् अप्य् आवर्तते" इति न्यायात् । "यथाकामी भवेत्" इत्य् अयम् अपि नियम एव । अनृताव् अपि स्त्रीकामनायां सत्यां स्त्रियम् अभिरमयेद् एवेति । "ऋताव् उपेयात् सर्वत्र वा प्रतिषिद्धवर्जम्" (गौ०ध० ५.१–२) इति एतद् अपि गौतमीयं सूत्रद्वयं नियमपरम् एव । ऋताव् उपेयाद् अनृताव् अपि स्त्रीकामनायां सत्यां प्रतिषिद्धवर्जम् उपेयाद् एवेत्य् अलम् अतिप्रसङ्गेन ॥ १.८१ ॥

किं च ।

भर्तृभ्रातृपितृज्ञातिश्वश्रूश्वशुरदेवरैः ।
बन्धुभिश् च स्त्रियः पूज्याः भूषणाच्छादनाशनैः ॥ या०ध०१.८२

भर्तृप्रभृतिभिः पूर्वोक्ताः साध्व्यः स्त्रियः यथाशक्त्यलंकारवसनभोजनपुष्पादिभिः संमाननीयाः । यस्मात् ताः पूजिता धर्मार्थकामान् संवर्धयन्ति ॥ १.८२ ॥

तया पुनः समर्पितगृहव्यापारया किंभूतया भवितव्यम् इत्य् अत आह ।

संयतोपस्करा दक्षा हृष्टा व्ययपराङ्मुखी ।
कुर्याच् छ्वशुरयोः पादवन्दनं भर्तृतत्परा ॥ या०ध०१.८३

संयतः स्वस्थाननिवेशित उपस्करो गृहोपकरणवर्गो यथा सा तथोक्ता । यथोलूखलमुसलशूर्पादेः कण्डनस्थाने, दृषदुपलयोर् अवियोगेन पेषणस्थान इत्यादि । दक्षा गृहव्यापारकुशला । हृष्टा सदैव प्रहसितानना । व्ययपराङ्मुखी न व्ययशीला । स्याद् इति सर्वत्र शेषः । किं च । श्वश्रूश् च श्वशुरश् च श्वशुरौ । "श्वशुरः श्वश्र्वा" (ढ़ाण् १.२.७१) इत्य् एकशेषः । तयोः पादवन्दनं नित्यं कुर्यात् । श्वशुरग्रहणं मान्यान्तरोपलक्षणार्थं भर्तृतत्परा भर्तृवशवर्तिनी सती पूर्वोक्तं कुर्यात् ॥ १.८३ ॥

भर्तृसन्निधाव् उक्तम्, प्रोषिते भर्तरि तया किं कर्तव्यम् इत्य् अत आह ।

क्रीडां शरीरसंस्कारं समाजोत्सवदर्शनम् ।
हास्यं परगृहे यानं त्यजेत् प्रोषितभर्तृका ॥ या०ध०१.८४

देशान्तरगतभर्तृका क्रीडां कन्दुकादिभिः, शरीरसंस्कारम् उद्वर्तनादिभिः, समाजो जनसमूहः, उत्सवो विवाहादिः, तयोः दर्शनम्, हास्यं विजृम्भणम्, परगृहे गमनम् । त्यजेद् इति प्रत्येकं संबध्यते ॥ १.८४ ॥

किं च ।

रक्षेत् कन्यां पित विन्नां पतिः पुत्राश् च वार्धके ।
अभावे ज्ञातयस् तेषां न स्वातन्त्र्यं क्वचित् स्त्रियाः ॥ या०ध०१.८५

पाणिग्रहणात् प्राक् पिता कन्याम् अकार्यकरणाद् रक्षेत् । तत ऊर्ध्वं भर्ता । तदभावे पुत्राः वृद्धभावे । तेषाम् उक्तानाम् अभावे ज्ञातयः । ज्ञातीनाम् अभावे रजा, "पक्षद्वयावसाने तु रजा भर्ता प्रभुः स्त्रियाः" इति वचनात् । अतः क्वचिद् अपि स्त्रीणां नैव स्वातन्त्र्यम् ॥ १.८५ ॥

किं च ।

पितृमातृसुतभ्रातृश्वश्रूश्वशुरमातुलैः ।
हीना न स्याद् विना भर्त्रा गर्हणीयान्यथा भवेत् ॥ या०ध०१.८६

भर्त्रा विना भर्तृरहिता पित्रादिरहिता वा न स्यात् । यस्मात् तद्रहिता गर्हणीया निन्द्या भवेत् । एतच् च ब्रह्मचर्यपक्षे । "भर्तरि प्रेते ब्रह्मचर्यं तदन्वारोहणं वा" (वि०ध० २५.१४) इति विष्णुस्मरणात् । अन्वारोहणे महान् अभ्युदयः । तथा च व्यासः कपोतिकाख्यानव्याजेन दर्शितवान् ।

"पतिव्रता संप्रदीप्तं प्रविवेशः हुताशनम् ।
तत्र चित्राङ्गदधरं भर्तारं सान्वपद्यत ॥
ततः स्वर्गं गतः पक्षी भार्यया सह संगतः ।
कर्मणा पूजितस् तत्र रेमे च सह भार्यया ॥" इति । (म०भा० १२.१४४.९, १२)

तथा च शङ्खाङ्गिरसौ ।

"तिस्रः कोट्योऽर्धकोटी च यानि लोमानि मानुषे ।
तावत्कालं वसेत् स्वर्गे भर्तारं यानुगच्छति ॥"

इति प्रतिपाद्य तयोर् अवियोगं दर्शयतः ।

"व्यालग्राही यथा सर्पं बलाद् उद्धरते बिलात् ।
तद्वद् उद्धृत्य सा नारी सह तनैव मोदते ॥
तत्र सा भर्तृपरमा स्तूयमानाप्सरोगणैः ।
क्रीडते पतिना सार्धं यावद् इन्द्राश् चतुर्दश ॥" इति ।

तथा ।

"ब्रह्मघ्नो वा कृतघ्नो वा मित्रघ्नो वा भवेत् पतिः ।
पुनात्य् अविधवा नारी तम् आदाय मृता तु या ॥
मृते भर्तरि या नारी समारोहेद् धुताशनं ।
सारुन्धतीसमाचारा स्वर्गलोके महीयते ॥
यावच् चाग्नौ मृते पत्यौ स्त्री नात्मानं प्रदाहयेत् ।
तावन् न मुच्यते सा हि स्त्रीशरीरात् कथंचन ॥" इति ।

हारीतोऽपि ।

"मातृकं पैतृकं चापि यत्र चैव प्रदीयते ।
कुलत्रयं पुनात्य् एषा भर्तारं यानुगच्छति ॥" इति ।

तथा ।

"आर्तार्ते मुदिते हृष्टा प्रोषिते मलिना कृशा ।
मृते म्रियेत या पत्यौ सा स्त्री ज्ञेया पतिव्रता ।" इति ।

अयं च सकल एव सर्वासां स्त्रीणाम् अगर्भिणीनाम् अबालापत्यानाम् आचण्डालं साधारणो धर्मः, भर्तारं यानुगच्छतीत्य् अविशेषोपादानात् । यानि च ब्रह्मण्यनुगमननिषेधपराणि वाक्यानि ।

"मृतानुगमनं नास्ति ब्राह्मण्या ब्रह्मशासनात् ।
इतरेषु तु वर्णेषु तपः परमम् उच्यते ॥
जीवन्ती तद्धितं कुर्यान् मरणाद् आत्मघातिनी ।
या स्त्री ब्राह्मणजातीया मृतं पतिम् अनुव्रजेत् ॥
सा स्वर्गम् आत्मघातेन नात्मानं न पतिं नयेत् ॥"

इत्येवमादीनि तानि पृथक्चित्यधिरोहणविषयाणि ।

"पृथक्चितिं समारुह्य न विप्रा गन्तुम् अर्हति ।"

इति विशेषस्मरणात् । अनेन क्षत्रियादिस्त्रीणां पृथक्चित्यभ्यनुज्ञा गम्यते । यत् तु कैश् चिद् उक्तं पुरुषाणाम् इव स्त्रीणाम् अप्य् आत्महननस्य प्रतिषिद्धत्वाद् अतिप्रवृद्धस्वर्गाभिलाषायाः प्रतिषेधशास्त्रम् अतिक्रामन्त्या अयम् अनुगमनोपदेशः श्येनवत् । यथा "श्येनेनाभिचरन् यजेत" इति तीव्रक्रोधाक्रान्तस्वान्तस्य प्रतिषेधशास्त्रम् अतिक्रामतः श्येनोपदेश इति । तद् अयुक्तम् । ये तावत् श्येनकरणिकायां भावनायां भाव्यभूतहिंसायां विधिसंस्पर्शाभावेन प्रतिषेधसंस्पर्शात् फलद्वारेण श्येनस्यानर्थतां वर्णयन्ति तेषां मते हिंसाया एव स्वर्गार्थतया अनुगमनन्शास्त्रेण विधीयमानत्वाप्रतिषेधसंस्पर्शाभावाद् अग्नीषोमीयवत् स्पष्टम् एवानुगमनस्य श्येनवैषम्यम् । यत् तु मतं हिंसानां मरणानुकूलो व्यापारः, श्येनश् च परमरणानुकूलव्यापाररूपत्वाद् धिंसैव, कामाधिकारे च करणांशे रागतः प्रवृत्तिसंभवेन विधेर् अप्रवर्तकत्वात् । रागप्रयुक्तहिंसारूपत्वात् श्येनः प्रतिषिद्धः स्वरूपेणैवानर्थकर इति, तत्राप्य् अनुगमनशास्त्रेण मरणस्यैव स्वर्गसाधनतया विधानान् मरणे यद्य् अपि रागतः प्रवृत्तिस् तथापि मरणानुकूले व्यापारेऽग्निप्रवेशादाव् इतिकर्तव्यतारूपे विधित एव प्रवृत्तिर् इति न निषेधस्यावकाशः "वायव्यं श्वेतम् आलभेत भूतिकामः" इतिवत् । तस्मात् स्पष्टम् एवानुगमनस्य श्येनवैषम्यम् । यत् तु "तस्माद् उ ह न पुरायुषः स्वःकामी प्रेयात्" इति श्रुतिविरोधाद् अनुगमनम् अयुक्तम् इति । यच् च "तद् उ ह न स्वःकाम्य् आयुषः प्राङ् न प्रेयात्" इति स्वर्गफलोद्देशेनायुषः प्राग् आयुर् व्ययो न कर्तव्यो मोक्षार्थिना, यस्माद् आयुषः शेषे सति नित्यनैमित्तिककर्मानुष्ठानक्षपितान्तःकरणकलङ्कस्य श्रवणमनननिदिध्यासनसंपत्तौ सत्यम् आत्मज्ञानेन निरतिशयानन्दब्रह्मप्राप्तिलक्षणमोक्षसंभवः । तस्माद् अनित्याल्पसुखरूपस्वर्गार्थम् आयुर् व्ययो न कर्तव्य इत्य् अर्थः । अतश् च मोक्षम् अनिच्छन्त्या अनित्याल्पसुखरूपस्वर्गार्थिन्या अनुगमनं युक्तम् इतरकाम्यानुष्ठानवद् इति सर्वम् अनवद्यम् ॥ १.८६ ॥

किं च ।

पतिप्रियहिते युक्ता स्वाचारा विजितेन्द्रिया ।
सेह कीर्तिम् अवाप्नोति प्रेत्य चानुत्तमां गतिम् ॥ या०ध०१.८७

प्रियम् अनवद्यत्वेन मनसोऽनुकूलम्, आयत्यां यच् छ्रेयस्करं तद् धितम् । प्रियं च तद् धितं च प्रियहितम् । पत्युः प्रियहितं पतिप्रियहितं तस्मिन् युक्ता निरता । स्वाचारा शोभन आचारः यस्याः सा तथोक्ता । शोभनश् चाचारो दर्शितः शङ्खेन : "नानुक्त्वा गृहान् निर्गच्छेत् । नानुत्तरीया न त्वरितं व्रजेत् । न परपुरुषम् अभिभाषेतान्यत्र वणिक्प्रव्रजितवृद्धवैद्येभः । न नाभिं दर्शयेत् । आ गुल्फाद् वासः परिदध्यात् । न स्तनौ विवृतौ कुर्यात् । न हसेद् अप्रावृता Seltur : अप्रावृतम् । भर्तारं तद् बन्धून् वा न द्विष्यात् । न गणिकाधूर्ताभिसारिणीप्रव्रजिताप्रेक्षणिकामायामूलकुहककारिकादुःशीलादिभिः सहैकत्र तिष्टेत् । संसर्गेन हि कुलस्त्रीणां चारित्रं दुष्यति" । इति । विजितेन्द्रिया विजितानि संयमितानि इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि वागादीनि च मनःसहितानि यया सा इह लोके कीर्तिं प्रख्यातिं परलोके चोत्तमां गतिं प्राप्नोति । अयं च सकल एव स्त्रीधर्मो विवाहाद् ऊर्ध्वं वेदितव्यः, "प्राग् उपनयनात् कामचारकामवादकामभक्षाः" (गौ०ध० २.१) इति स्मरणात्,

"वैवाहिको विधिः स्त्रीणाम् औपनायनिकः स्मृतः ।" (मा०ध० २.६७)

इति च ॥ १.८७ ॥

अनेकभार्यं प्रत्य् आह ।

सत्याम् अन्यां सवर्णायां धर्मकार्यं न कारयेत् ।
सवर्णासु विधौ धर्म्ये ज्येष्ठया न विनेतरा ॥ या०ध०१.८८

सवर्णायां सत्याम् अन्याम् असवर्णां नैव धर्मकार्यं कारयेत् । सवर्णास्व् अपि बह्वीषु धर्म्ये विधौ धर्मानुष्ठाने ज्येष्ठया विना ज्येष्ठां मुक्त्वा इतरा मध्यमा कनिष्ठा वा न नियोक्तव्या ॥ १.८८ ॥

प्रमीतपतिकाया विधिम् उक्त्वा, इदानीं प्रमीतभार्यं प्रत्य् आह ।

दाहयित्वाग्निहोत्रेण स्त्रियं वृत्तवतीं पतिः ।
आहरेद् विधिवद् दारान् अग्नींश् चैवाविलम्बयन् ॥ या०ध०१.८९

पूर्वोक्तवृत्तवतीम् आचारवतीं विपन्नां स्त्रियम् अग्निहोत्रेण श्रौतेनाग्निना तदभावे स्मार्तेन दाहयित्वा पतिः भार्ता अनुत्पादितपुत्रोऽनिष्टयज्ञो वा आश्रमान्तरेष्व् अनधिकृतो वा स्त्र्यन्त्रराभावे पुनर् दारान् अग्नींश् च विधिवद् आहरेत् । अविलम्बयन् शीघ्रम् एव ,

"अनाश्रमी न तिष्ठेत दिनम् एकम् अपि द्विजः ।"

इति दक्षस्मरणात् । एतच् चाधानेन सहाधिकृताया एव नान्यस्याः । यत् तु ।

"द्वितीयां चैव यो भार्यां दहेद् वैतानिकाग्निभिः ।
जीवन्त्यां प्रथमायां हि सुरापानसमं हि तत् ॥" इति ।

तथा ।

"मृतायां तु द्वितीयायां योऽग्निहोत्रं समुत्सृजेत् ।
ब्रह्मघ्नं तं विजानीयाद् यश् च कामात् समुत्सृजेत् ॥"

इत्य् एवमादि, तद् आधानेन सहानधिकृताया अग्निदाने वेदितव्यम् ॥ १.८९ ॥

इति विवाहप्रकरणम् ।
अथ वर्णजातिविवेकप्रकरणम् ४

ब्राह्मणस्य चतस्रः भार्या भवन्ति क्षत्रियस्य तिस्रः वैश्यस्य द्वे शूद्रस्य एकेति उक्त्वा तासु च पुत्रा उत्पादयितव्या इति उक्तम् । इदानीं कस्यां कस्मात् कः पुत्रः भवति इति विवेकम्NSP : विवेक्तुम् आह ।

सवर्णेभ्यः सवर्णासु जायन्ते हि सजातयः ।
अनिन्द्येषु विवाहेषु पुत्राः संतानवर्धनाः ॥ या०ध०१.९०

सवर्णेभ्यो ब्राह्मणादिभ्यः सवर्णासु ब्राह्मण्यादिषु सजातयो मातृपितृसमानजातीयाः पुत्रा भवन्ति । "विन्नासु एष विधिः स्मृतः" (या०ध० १.९२) इति सर्वशेषत्वेनोपसंहाराद् विन्नासु सवर्णास्व् इति संबध्यते । विनाशब्दस्य संबन्धिशब्दत्वाद् वेत्तृभ्यः सवर्णेभ्य इति लभ्यते । एकः सवर्णशब्दः स्पष्टार्थः । अतश् चायम् अर्थः संवृत्तः । उक्तेन विधिनोढायां सवर्णायां वोढुः सवर्णाद् उत्पन्नास् तस्मात् समानजातीया भवन्ति । अतश् च कुण्डगोलककानीनसहोढजादीनाम् असवर्णत्वम् उक्तं भवति । ते च सवर्णेभ्योऽनुलोमप्रतिलोमेभ्यश् च भिद्यमाणाः साधारणधर्मैर् हिंसादिभिर् अधिक्रियन्ते,

"शुद्राणां तु सधर्माणः सर्वेऽपध्वंसजाः स्मृताः ।" (मा०ध० १०.४१)

इति स्मरणात् । अपध्वंसजा व्यभिचारजाताः शूद्रधर्मैर् अपि द्विजशुश्रूषादिभिर् अधिक्रियन्ते । ननु कुण्डगोलकयोर् अब्राह्मणत्वात् श्राद्धे प्रतिषेधोऽनुपपन्नः न्यायविरोधश् च । यो यज्जातीयाद् यज्जातीयायाम् उत्पन्नः सः तज्जातीय एव भवति, यथा गोर् गवि गौः, अश्वाद् वडवायाम् अश्वः । तस्माद् ब्राह्मणाद् ब्राह्मण्याम् उत्पन्नो ब्राह्मण इति न विरुद्धम् । तथा कानीनपौनर्भवादीन् अनुक्रम्य,

सजातीयेष्व् अयं प्रोक्तस् तनयेषु मया विधिः । (या०ध० २.१३३)

इति वक्ष्यमाणवचनविरोधश् च । नैतत् सारम् । ब्राह्मणेन ब्राह्मण्याम् उत्पन्नो ब्राह्मण इति भ्रमनिवृत्त्यर्थः श्राद्धे प्रतिषेधः । यथात्यन्तम् अप्राप्तस्य पतितस्य श्राद्धे प्रतिषेधः । न च न्यायविरोधः । यत्र प्रत्यक्षगम्या जातिर् भवति तत्र तथा । ब्राह्मणादिजातिस् तु स्मृतिलक्षणा यथास्मरणम् भवति । यथा समानेऽपि ब्राह्मण्ये कुण्डिनो वसिष्टोऽत्रिर् गौतम इति स्मरणलक्षणं गोत्रम्, तथा मनुष्यत्वे समानेऽपि ब्राह्मण्यादिजातिः स्मरणलक्षणा । मातापित्रोश् चैतद् एव जातिलक्षणम् । न चानवस्था । अनादित्वात् संसारस्य शब्दार्थव्यवहारवत् ।

सजातीयेष्व् अयं प्रोक्तस् तनयेषु मया विधिः । (या०ध० २.१३३)

इति तूक्तानुवादत्वाद् यथासंभवं व्याख्यास्यते । क्षेत्रजस् तु मातृसमानजातीयो नियोगस्मरणात् शिष्टसमाचाराच् च । यथा धृतराष्ट्रपाण्डुविदुराः क्षेत्रजाः सन्तो मातृसमानजातीया इत्य् अलम् अतिप्रसङ्गेन । किं चानिन्द्येषु ब्राह्मदिविवाहेषु पुत्राः सन्तानवर्धना अरोगिणो दीर्घायुषो धर्मप्रजासंपन्ना भवन्ति ॥ १.९० ॥

सवर्णान् उक्त्वा इदानीम् अनुलोमान् आह ।

विप्रान् मूर्घावसिक्तो हि क्षत्रियायां विशः स्त्रियां ।
अम्बष्ठः शूद्र्यां निषादो जातः पारश्वोऽपि वा ॥ या०ध०१.९१

ब्राह्मणात् क्षत्रियायां विन्नायाम् उत्पन्नो मूर्धावसिक्तो नाम पुत्रः भवति । वैश्यकन्यायां विन्नायाम् उत्पन्नोऽम्बष्ठो नाम भवति । शूद्रायां विन्नायां निषादओ नाम पुत्रो भवति । निषादो नाम कश् चिन् मत्स्यघातजीवी प्रतिलोमजः स मा भूद् इति पारश्वोऽयं निषाद इति संज्ञाविकल्पः । विप्राद् इति सर्वत्रानुवर्तते । यत् तु "ब्राह्मणेन क्षत्रियायाम् उत्पादितः क्षत्रिय एव भवति । क्षत्रियेण वैश्यायाम् उत्पादितो वैश्य एव भवति । वैश्येन शूद्रायाम् उत्पादितः शूद्र एव भवति" इति शङ्खस्मरणं, तत् क्षत्रियादिधर्मप्राप्त्यर्थं न पुनर् मूर्धावसिक्तादिजातिनिराकरणार्थं क्षत्रियादिजातिप्राप्त्यर्थं वा । अतश् च मूर्धावसिक्तादीनां क्सत्रियादेर् उक्तैर् एव दण्डाजिनोपवीतादिभिर् उपनयनादिकं कार्यम् । प्राग् उपनयनात् कामचारादि पूर्ववद् एव वेदितव्यम् ॥ १.९१ ॥

वैश्याशूद्र्योस् तु राजन्यान् माहिष्योग्रौ सुतौ स्मृतौ ।
वैश्यात् तु करणः शूद्र्यां विन्नास्व् एष विधिः स्मृतः ॥ या०ध०१.९२

वैश्यायां शूद्रायां च विन्नायां राजन्यान् माहिष्योग्रौ यथाक्रमं पुत्रौ भवत्ः । वैश्येन शूद्रायां विन्नायां करणो नाम पुत्रो भवति । एष सर्वणमूर्धावसिक्तादिसंज्ञाविधिः विन्नासूढासु स्मृत उक्तो वेदितव्यः । एते च मूर्धावसिक्ताम्बष्ठनिषादमाहिष्योग्रकरणाः षड् अनुकोमजाः पुत्रा वेदितव्याः ॥ १.९२ ॥

प्रतिलोमजान् आह ।

ब्राह्मण्यां क्षत्रियात् सूतो वैश्याद् वैदेहकस् तथा ।
शूद्राज् जातस् तु चण्डालः सर्वधर्मबहिष्कृतः ॥ या०ध०१.९३

ब्राह्मण्यां क्षत्रियवैश्यशूद्रैर् उत्पादिता यथाक्रमं सूतवैदेहकचण्डालाख्याः पुत्रा भवन्ति । तत्र चण्डालः सर्वधर्मबहिष्कृतः ॥ १.९३ ॥

क्षत्रिया मागधं वैश्याच् छूद्रात् क्षत्तारम् एव च ।
शूद्राद् आयोगवं वैश्या जनयामास वै सुतम् ॥ या०ध०१.९४

किं च । क्षत्रिया योषित् वैश्यान् मागधं नाम पुत्रं जनयति । सैव शूद्रात् क्षत्तारं पुत्रं जनयति । वैश्ययोषिच् छूद्राद् आयोगवं पुत्रं जनयति । एते च सूतवैदेहकचण्डालमागधक्षत्त्रायोगवाः षट् प्रतिलोमजाः । एतेषां च वृत्तय औशनसे मानवे च द्रष्टव्याः ॥ १.९४ ॥

संकीर्णसंकरजात्यन्तरम् आह ।

माहिष्येण करण्यां तु रथकारः प्रजायते ।
असत्सन्तस् तु विज्ञेयाः प्रतिलोमानुलोमजाः ॥ या०ध०१.९५

क्षत्रियेण वैश्यायाम् उत्पादितो माहिष्यः । वैश्येन शूद्रायाम् उत्पादिता करणी तस्यां माहिष्येनोत्पादितो रथकारो नाम जात्या भवति । तस्य च उपनयनादि सर्वं कार्यं वचनात् । यथाह शङ्खः । "क्षत्रियवैश्यानुलोमान्तरोत्पन्नो यो रथकारस् तस्येज्यादानोपन्यनसंस्कारक्रिया अश्वप्रतिष्ठारथसूत्रवास्तुविद्याध्ययनवृत्तिता च" इति । एवं ब्राह्मणक्षत्रियोत्पन्नमूर्धावसिक्तमाहिष्याद् अनुलोमसंस्करे जात्यन्तरता उपनयनादिप्राप्तिश् च वेदितव्या, तयोर् द्विजातित्वात् । संज्ञास् तु स्मृत्यन्तरोक्ताद् द्रष्टव्याः । एतच् च प्रदर्शनमात्रम् उक्तम् । संकीर्णसंकरजातीनाम् आनन्त्याद् वक्तुम् अशक्यत्वात् । अत एतावद् अत्र विवक्षितं : असन्तः प्रतिलोमजाः सन्तश् चानुलोमजा ज्ञातव्या इति ॥ १.९५ ॥

"सर्वेणभ्यः सर्वणासु जायन्ते" (या०ध० १.९०) इत्यादिना वर्णप्राप्तौ कारणम् उक्तम् । इदानीं कारणान्तरम् आह ।

जात्युत्कर्षो युगे ज्ञेयः सप्तमे पञ्चमेऽपि वा ।
व्यत्यये कर्मणां साम्यं पूर्ववच् चाधरोत्तरम् ॥ या०ध०१.९६

जातयो मूर्धावसिक्ताद्यास् तासाम् उत्कर्षो ब्राह्मणत्वादिजातिप्राप्तिर् जात्युत्कर्षो युगे जन्मनि सप्तमे पञ्चमे अपिशब्दात् षष्ठे वा बोद्धव्यः । व्यवस्थितश् चायं विकल्पः । व्यवस्था च : ब्राह्मणेन शूद्रायाम् उन्पादिता निषादी, सा ब्राह्मणेनोढा दुहितरं कांचिज् जनयति, सापि ब्राह्मणेनोढान्यां जनयतीत्य् अनेन प्रकारेण षष्टी सप्तमं ब्राह्मणं जनयति । ब्राह्मणेन वैश्यायाम् उत्पादिता अम्बष्ठा । साप्य् अनेन प्रकारेण पञ्चमी षष्ट्ःं ब्राह्मणं जनयति । मूर्धावसिक्ताप्य् अनेन प्रकारेण चतुर्थी पञ्चमं ब्राह्मणम् एव जनयति । एवम् उग्रा क्षत्रियेणोढा माहिष्या च यथाक्रमं षष्ठं पञ्चमं च क्षत्रियं जनयति । तथा करणी वैश्योढा पञ्चमं वैश्यम् इत्य् एवम् अन्यत्राप्य् ऊहनीयम् । किं च कर्मणां व्यत्यये वृत्त्यर्थानां कर्मणां विपर्यासे यथा ब्राह्मणो मुख्यया वृत्त्या अजीवन् क्षात्रेण कर्मणा जीवेद् इत्य् अनुकल्पः । तेनाप्य् अजीवन् वैश्यवृत्त्या तयाप्य् अजीवन् शूद्रवृत्त्या । क्षत्रियोऽपि स्वकर्मणा जीवनार्थेनाजीवन् वैश्यवृत्त्या शूद्रवृत्त्या वा । वैश्योऽपि स्ववृत्त्या अजीवन् शूद्रवृत्त्येति कर्मणां व्यत्ययः । तस्मिन् व्यत्यये सति यद्य् आपद्विमोक्षेऽपि तां वृत्तिं न परित्यजति तदा सप्तमे षष्ठे पञ्चमे वा जन्मनि साम्यं यस्य हीनवर्णस्य कर्मणा जीवति तत्समानजातित्वं भवति । तद् यथा । ब्राह्मणः शूद्रवृत्त्या जीवंस् ताम् अपरित्यजन् यदि पुत्रम् उत्पादयति सोऽपि तयैव वृत्त्या जीवन् पुत्रान्तरम् इत्य् एवं परम्परया सप्तमे जन्मनि शूद्रम् एव जनयति । वैश्यवृत्त्या जीवन् षष्ठे वैश्यम् । क्षत्रियवृत्त्या जीवन् पञ्चमे क्षत्रियम् । क्षत्रियोऽपि शूद्रवृत्त्या जीवन् षष्ठे शूद्रम् । वैश्यवृत्त्या जीवन् पञ्चमे वैश्यम् । वैश्योऽपि शूद्रवृत्त्या जीवंस् ताम् अपरित्यजन् पुत्रपरम्परया पञ्चमे जन्मनि शूद्रं जनयतीति । "पूर्ववच् चाधरोत्तरम्" । अस्यार्थः : वर्णसंकरे अनुलोमजाः प्रतिलोमजाश् च दर्शिताः । संकीर्णसंकरजाताश् च रथकारनिदर्शनेन दर्शिताः । इदानीं वर्णसंकीर्णसंकरजाताः प्रदर्श्यन्ते । अधरे च उत्तरे च अधरोत्तरं यथा मूर्धावैक्तायां क्षत्रियवैश्यशूद्रैर् उत्पादितस् तथा अम्बष्ठायां वैश्यशूद्राभ्यां निषाद्यां शूद्रेणोत्पादिता अधराः प्रतिलोमजास् तथा मूर्धावसिक्ताम्बष्ठानिषादिषु ब्राह्मणेनोत्पादिताः, माहिष्योग्रयोर् ब्राह्मणेन क्षत्रियेण चोत्पादिताः, करण्यां ब्राह्मणेन क्षत्रियेण वैश्येन चोत्पादिता उत्तरे अनुलोमजाः । एवम् अन्यत्राप्य् ऊहनीयम् । एतद् अधरोत्तरं पूर्ववद् असद्सद् इति बोद्धव्यम् ॥ १.९६ ॥

इति वर्णजातिविवेकप्रकरणम् ।
अथ गृहस्थधर्मप्रकरणम्

श्रौतस्मार्तानि कर्माण्य् अग्निसाध्यानि दर्शयिष्यन् कस्मिन्न् अग्नौ किं कर्तव्यम् इत्य् आह ।

कर्म स्मार्तं विवाहाग्नौ कुर्वीत प्रत्यहं गृही ।
दायकालाहृते वापि श्रौतं वैतानिकाग्निषु ॥ या०ध०१.९७

स्मृत्युक्तं वैश्वदेवादिकं कर्म लौकिकं च यत् प्रतिदिनं पाकलक्षणं तद् अपि गृहस्थो विवाहाग्नौ विवाहसंस्कृते कुर्वीत । दायकाले विभागकाल आहृते वा "वैश्यकुलाद् अग्निम् आनीय" (chf. ङोङृ १.१.१५) इत्यादिनोक्तसंस्कारसंस्कृते । अपिशब्दात् प्रेते वा गृहपतौ आहृते संस्कृते एव । ततश् च कालत्रयातिक्रमे प्रायश्चित्तीयते । श्रुत्युक्तम् अघ्निहोत्रादिकं कर्म वैतानिकाग्निषु आहवनीयादिषु कुर्वीत ॥ १.९७ ॥

गृहस्थधर्मान् आह ।

शरीरचिन्तां निर्वर्त्य कृतशौचविधिर् द्विजः ।
प्रातःसंध्याम् उपासीत दन्तधावनपूर्वकम् ॥ या०ध०१.९८

शरीरचिन्ताम् आवश्यकादिकां "दिवासंध्यासु कर्णस्थब्रह्मसूत्र उदङ्मुखः" (या०ध० १.१६) इत्याद्युक्तविधिना निर्वर्त्य "गन्धलेपक्षयकरम्" (या०ध० १.१७) इत्यादिनोक्तेन विधिना कृतशौचविधिर् द्विजः दन्तधावनपूर्वकं प्रातःसंध्याम् उपासीत । दन्तधावनविधिश् च ।

"कण्टकिक्षीरवृक्षोत्थं द्वादशाङ्गुलसंितम् ।
कनिष्ठिकाग्रवत् स्थूलं पर्वार्धकृतकूर्चकम् ।
दन्तधावनम् उद्दिष्टं जिह्वोल्लेखनिका तथा ।"। इति ।

अत्र "वृक्षोत्थम्" इत्य् अनेन तृणलोष्टाङ्गुल्यादिनिषेधः । पलाशाश्वत्थादिनिषेधश् च स्मृत्यन्तरोक्तो द्रष्टव्यः । दन्तधावनमन्त्रश् च :

"आयुर्बलं यशो वर्चः प्रजाः पशुवसूनि च ।
ब्रह्म प्रज्ञां च मेधां च त्वं नो धेहि वनस्पते ॥" इति ।

ब्रह्मचारिप्रकरणोक्तस्यापि संध्यावन्दनस्य पुनर्वचनं दन्तधावनपूर्वकत्वप्रतिपादनार्थम्, दन्तधावननृत्यगीतादि ब्रह्मचारी वर्जयेद् इति तन् निषेधात् ॥ १.९८ ॥

हुत्वाग्नीन् सूर्यदैवत्यान् जपेन् मन्त्रान् समाहितः ।
वेदार्थान् अधिगच्छेच् च शास्त्राणि विविधानि च ॥ या०ध०१.९९

प्रातःसंध्यावन्दनानन्तरम् अग्नीन् आहवनीयादीन् यथोक्तेन विधिना हुत्वा औपासनाग्निं वा । तदन्तरं सूर्य्वदैवत्यान् "उद् उ त्यं जातवेदसम्" (ऋ०वे० १.५०.१) इत्यादीन् मन्त्रान् जपेत् । समाहितोऽविक्षिप्तचित्तः । तदन्तरं वेदार्थान् निरुक्तव्याकरणादींश् च श्रवणेनाधिगच्छेज् जानीयात् । चकाराद् अधीतं च अभ्यसेत् । विविधानि च शास्त्राणि मीमांसाप्रभृतीनि धर्मार्थारोग्यप्रतिपादकान्य् अधिगच्छेत् ॥ १.९९ ॥

उपेयाद् ईश्वरं चैव योगक्षेमार्थसिद्धये ॥
स्नात्वा देवान् पितॄंश् चैव तर्पयेद् अर्चयेत् तथा ॥ या०ध०१.१००

तदनन्तरम् ईश्वरम् अभिषेकादिगुणयुक्तम् अन्यं वा श्रीमन्तम् अकुत्सितं योगक्षेमार्थसिद्धये । अलब्धलाभो योगः, लब्धपरिपालनं क्षेम, तदर्थम् उपेयाद् उपासीत । उपेयाद् इत्य् अनेन सेवां प्रतिषेधति । वेतनग्रहणेनाज्ञाकरणं सेवा । तस्याः श्ववृत्तित्वेन निषेधाताद्देद् passage : "सेवा श्ववृत्तिर् आख्याता तस्मात् तां परिवर्जयेत्" इति मनुस्मरणात्. । ततो मध्याह्ने शास्त्रोक्तविधिना नद्यादिषु स्नात्वा देवान् स्वगृह्योक्तान् पितॄंश् च चकाराद् ऋषींश् च देवादितीर्थेन तर्पयेत् । तदन्तरं गन्धपुष्पाक्षतैः हरिहरहिरण्यगर्भप्रभृतीनाम् अन्यतमं यथावासनम् ऋग्यजुःसाममन्त्रैस् तत्प्रकाशकैः स्वनामभिर् वा चतुर्थ्यन्तैर् नमस्कारयुत्कैर् आराधयेद् यथोक्तविधिना ॥ १.१०० ॥

वेदाथर्वपुराणि सेतिहासानि शक्तितः ।
जपयज्ञप्रसिद्धर्थं विद्यां चाध्यात्मिकीं जपेत् ॥ या०ध०१.१०१

तदनन्तरं वेदाथर्वेतिहासपुराणानि समस्तानि व्यस्तानि वा आध्यात्मिकीं च विद्यां जपयज्ञसिद्ध्यर्थं यथोक्तेन विधिना यथाशक्ति जपेत् ॥ १.१०१ ॥

बलिकर्मस्वधाहोमस्वाध्यायातिथिसत्क्रियाः ।
भूतपित्रमरब्रह्ममनुष्याणां महामखाः ॥ या०ध०१.१०२

बलिकर्म भूतयज्ञः । स्वधा पितृयज्ञः । होमो देवयज्ञः । स्वाध्यायो ब्रह्मयज्ञः । अतिथिसत्क्रिया मनुष्ययज्ञः । एते पञ्च महायज्ञा अहरहः कर्तव्याः नित्यत्वात् । यत् पुनर् एषां फलश्रवणं तद् एषां पावनत्वख्यापनार्थं न काम्यत्वप्रतिपादनाय ॥ १.१०२ ॥

देवेभ्यश् च हुताद् अन्नाच् छेत्षाद् भूतबलिं हरेत् । या०ध०१.१०३अब्

अन्नं भूमौ श्वचाण्डालवायसेभ्यश् च निक्षिपेत् ॥ या०ध०१.०३च्द्

स्वगृह्योक्तविधिना वैश्वदेवहोमं कृत्वा तदवशिष्टेनान्नेन भूतेभ्यो बलिं हरेत् । अन्नग्रहणम् अपक्वव्युदासार्थम् । तदनन्तरं यथाशक्ति भूमाव् अन्नं श्वचाण्डालवायसेभ्यो निक्षिपेत् । चशब्दात् कृमिपापरोगिपतितेभ्यः । यथाह मनुः ।

"शुनां च पतितानां च श्वपचां पापरोगिणाम् ।
वायसानां कृमीणां च शनकैर् निक्षिपेद् भुवि ॥" इति । (मा०ध० ३.९२)

एतद् च सायंप्रातः कर्तव्यम् । "अथ सायंप्रातः सिद्धस्य हविष्यस्य जुहुयात्" (आश्व०गृ०ृ १.२.१) इत्य् आश्वलायनस्मरणात् । इह केचिद् वैश्वदेवाख्यस्य कर्मणः पुरुषार्थत्वम् अन्नसंस्कारकर्मत्वं चेच्छन्ति "अथ सायंप्रातः सिद्धस्य हविष्यस्य जुहुयात्" (आश्व०गृ०ृ १.२.१) इत्य् अन्नसंस्कारकर्मता प्रतीयते । "अथातः पञ्च यज्ञाः" (आश्व०गृ०ृ ३.१.१) इत्य् उपक्रम्य "तान् एतान् यज्ञान् अहरहः कुर्वीत" (आश्व०गृ०ृ ३.१.४) इति नित्यत्वाभिधानात् पुरुषार्थत्वं चावगम्यते इति । तद् अयुक्तम् । पुरुषार्थत्वेऽन्नसंस्कारकर्मत्वानुपपत्तेः । तथा हि द्रव्यसंस्कारकर्मत्वपक्षेऽन्नार्थता वैश्वदेवकर्मणः, पुरुषार्थत्वे वैश्वदेवकर्मार्थता द्रव्यस्येति परस्परविरोधात् पुरुषार्थत्वम् एव युक्तम् ।

"महायज्ञैश् च यज्ञैश् च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः ।" इति । (मा०ध० २.२८)

तथा ।

"वैश्वदेवे तु निर्वृत्ते यद्य् अन्योऽतिथिर् आव्रजेत् ।
तस्मा अन्नं यथाशक्ति प्रदद्यान् न बलिं हरेत् ॥" (मा०ध० ३.१०८)

इति मनुस्मरणात् । पुरुषार्थत्वे वैश्वदेवाख्यं कर्म न प्रतिपाकम् आवर्तनीयम् । तस्माद् अथ "सायंप्रातः" इत्यादिनोत्पत्तिप्रयोगौ दर्शितौ, "तान् एतान् यज्ञान् अहरहः कुर्वीत" (आश्व०गृ० ३.१.४) इत्य् अधिकारविधिर् इति सर्वम् अनवद्यम् ॥ १.१०३ ॥

अन्नं पितृमनुष्येभो देयम् अप्य् अन्वहं जलम् ।
स्वाध्यायं सततं कुर्यान् न पचेद् अन्नम् आत्मने ॥ या०ध०१.१०४

प्रत्यहम् अन्नं पितृभ्यो मनुष्येभ्यश् च यथाशक्ति देयम् । अन्नाभावे कन्दमूलफलादि । तस्याप्य् अभावे जलं देयं अपिशब्दात् । स्वाध्यायं सततं कुर्याद् अविस्मरणार्थम् । न पचेद् अन्नम् आत्मार्थम् । अन्नग्रहणं सकलादीयद्रव्यप्रदर्शनार्थम् । कथं तर्हि । देवताद्युद्देशेनैव ॥ १.१.०४ ॥

बालस्ववासिनीवृद्धगर्भिण्यातुरकन्यकाः ।
संभोज्यातिथिभृत्यांश् च दम्पत्योः शेषभोजनम् ॥ या०ध०१.१०५

परिणीता पितृगृहे स्थिता स्ववासिनी । शेषाः प्रसिद्धाः । बालादीन् अतिथिभृत्यांश् च संभोज्य भोजयित्वा दम्पत्योः शेषभोजनं कर्तव्यम् ।

"प्राणाग्निहोत्रविधिनाश्नीयाद् अन्नम् अनापदि ।
मतं विपक्वं विहितं भक्षणं प्रीतिपूर्वकम् ॥" १.१०५ ॥

आपोशनेनोपरिष्टाद् अधस्ताद् अश्नता तथा ।
अनग्नम् मृतं चैव कार्यम् अन्नं द्विजन्मना ॥ या०ध०१.१०६

भुञ्जानेन द्विजन्मना उपरिष्टाद् अधस्ताच् चापोशनाख्येन कर्मणान्नम् अनग्नम् अमृतं च कार्यम् । द्विजन्मग्रहणम् उपनयनप्रभृति सर्वाश्रमसाधारणम् ॥ १.१०६ ॥

अतिथित्वेन वर्णानां देयं शक्त्यानुपूर्वशः ।
अप्रणोद्योऽतिथिः सायम् अपि वाग्भूतृणोदकैः ॥ या०ध०१.१०७

वैश्वदेवानन्तरं वर्णानां ब्राह्मणादीनाम् अतिथित्वेन युगपत् प्राप्तानां ब्राह्मणाद्यानुपूर्व्येण यथाशक्ति देयम् । सायंकालेऽपि यद्य् अतिथिर् आगच्छति तदासाव् अप्रणोद्योऽप्रत्याख्येय एव । यद्य् अप्य् अदनीयं किम् अपि नास्ति तथापि वाग्भूतृणोदकैर् अपि सत्कारं कुर्यात् । यथाह मनुः ।

"तृणानि भूमिर् उदकं वाक् चतुर्थी च सूनृता ।
एतान्य् अपि सतां गेहे नोच्छिद्यन्ते कदाचन ॥" इति ॥ (मा०ध० ३.१०१) १.१०७ ॥

सत्कृत्य भिक्षवे भिक्षा दातव्या सुव्रताय च ।
भोजयेच् चागतान् काले सखिसंबन्धिबान्धवान् ॥ या०ध०१.१०८

भिक्षवे सामान्येन भिक्षा दातव्या । सुव्रताय ब्रह्मचारिणे यतये च सत्कृत्य स्वस्तिवाच्य "भिक्षादानम् अपूर्वम्" (गौ०ध० ५.१८) इत्य् अनेन विधिना भिक्षा दातव्या । भिक्षा च ग्राससंमिता । ग्रासश् च मयूराण्डपरिमाणः,

"ग्रासमात्रा भवेद् भिक्षा पुष्कलं तच्चतुर्गुणम् ।
हंतस् तु तैश् चतुर्भिः स्याद् अग्रं तत्त्रिगुणं भवेत् ॥"

इति शातातपस्मरणात् । भोजनकाले चागतान् सखिसंबन्धिबान्धवान् भोजयेत् । सखायो मित्राणि । संबन्धिनो येभ्यः कन्या गृहीता दत्ता वा । मातृपितृसंबन्धिनो बान्धवाः ॥ १.१०८ ॥

महोक्षं वा महाजं श्रोत्रियायोपकल्पयेत् ।
सत्क्रियान्वासनं स्वादु भोजनं सूनृतं वचः ॥ या०ध०१.१०९

महान्तम् उक्षाणं धौरेयं महाजं वा श्रोत्रियायोक्तलक्षणायोपकल्पयेत् भवदर्थम् अयम् अस्माभिः परिकल्पित इति तत्प्रीत्यर्थं न तु दानाय व्यापादनाय वा । यथा सर्वम् एतद् भवदीयम् इति, प्रतिश्रोत्रियम् उक्षासंभवात्,

अस्वर्ग्यं लोकविद्विष्टं धर्म्यम् अप्य् आचरेन् न तु । (या०ध० १.१५६)

इति निषेधाच् च । तस्मात् सत्क्रिया ह्य् एव कर्तव्या । सत्क्रिया स्वागतवचनासनपाद्यार्घ्याचमनादिदानम् । तस्मिन्न् उपविष्टे पश्चाद् उपवेशनम् अन्वासनम् । स्वादु भोजनं मिष्टम् अशनम् । सूनृतं वचः धन्या वयम् अद्य भवदागमनाद् इत्य् एवमादि । अश्रोत्रिये पुनः "अश्रोत्रियस्योदकासने" (गौ०ध० ५.३१) इति गौतमोक्तं वेदितव्यम् ॥ १.१०९ ॥

प्रतिसंवत्सरं त्व् अर्घ्याः स्नातकाचार्यपार्थिवाः ।
प्रियो विवाह्यश् च तथा यज्ञं प्रत्य् ऋत्विजः पुनः ॥ या०ध०१.११०

स्नातको विद्यास्नातकः व्रतस्नातकः विद्याव्रतस्नातक इति । समाप्य वेदम् असमाप्य व्रतं यः समावर्तते स विद्यास्नातकः । समाप्य व्रतम् असमाप्य वेदं यः समावर्तते स व्रतस्नातकः । उभयं समाप्य यः समावर्तते स विद्याव्रतस्नातकः ।Some mss. omit: समाप्य . . . व्रतस्नातकः आचार्य उक्तलक्षणः । पार्थिवो वक्ष्यमाणलक्षणः । प्रियो मित्रम् । विवाह्यो जामाता । चकाराच् छ्वशुरपितृव्यमातुलादीनां ग्रहणम् । "ऋत्विजो वृत्वा मधुपर्कम् आहरेत् स्नातकायोपस्थिताय राज्ञे चाचार्यश्वशुरपितृव्यमातुलानां च" इत्य् आश्वलायनस्मरणात् (आश्व०गृ०ृ १.२४.१ ) । एते स्नातकादयः प्रतिसंवत्सरं गृहम् आगता अर्घ्याः मधुपर्केण संपूज्या वन्दितव्याः । अर्घशब्दो मधुपर्कं लक्षयति । ऋत्विजश् चोक्तलक्षणाः संवत्सराद् अर्वाग् अपि प्रतियज्ञं मधुपर्केण संपूज्याः ॥ १.११० ॥

अध्वनीनोऽतिथिर् ज्णेयः श्रोत्रियो वेदपारगः ।
मान्याव् एतौ गृहस्थस्य ब्रह्मलोकम् अभीप्सतः ॥ या०ध०१.१११

अध्वनि वर्तमानोऽतिथिर् वेदितव्यः । श्रोत्रियवेदपारगाव् अध्वनि वर्तमानौ ब्रह्मलोकम् अभीप्सतो गृहस्थस्य मान्याव् अतिथी वेदितव्यौ । यद् अप्य् अध्ययनमात्रेण श्रोत्रियस् तथापि श्रुताध्ययनसंपन्नोऽत्र श्रोत्रियोऽभिधीयते । एकशाखाध्यापनक्षमो वेदपारगः ॥ १.१११ ॥

परपाकरुचिर् न स्याद् अनिन्द्यामन्त्रणाद् ऋते ।
वाक्पाणिपादचापल्यं वर्जयेच् चातिभोजनम् ॥ या०ध०१.११२

परपाके रुचिर् यस्यासौ तथोक्तः परपाकरुचिः । नैव परपाकरुचिः स्यात् । अनिन्ध्येनामन्त्रणं विना । "अनिन्ध्येनामन्त्रितो नापक्रामेत्" इति स्मरणात् । वाक्पाणिपादचापल्यं वाक् च पाणी च पादौ च वाक्पाणिपादं तस्य चापल्यं वर्जयेत् । वाक् चाप्लयम् असभ्यानृतादिभाषणम् । पाणिचापल्यं वल्गनास्फोटनादि । पादचापल्यं लङ्घनोत्प्लवनादि । चकारान् नेत्रादिचापल्यं च वर्जयेत् । "न शिश्नोदरपाणिपादचक्षुर्वाक्चापलानि कुर्यात्" (गौ०ध० ९.५०) इति गौतमस्मरणात् । तथा अतिभोजनं च वर्जयेत्, अनारोग्यहेतुत्वात् ॥ १.११२ ॥

अतिथिं श्रोत्रियं तृप्तम् आ सीमान्तम् अनुव्रजेत् ।
अहःशेषं समासीत शिष्टैर् इष्टैश् च बन्धुभिः ॥ या०ध०१.११३

पूर्वोक्तं श्रोत्रियातिथिं वेदपारगातिथिं च भोजनादिना तृप्तं सीमान्तं यावद् अनुव्रजेत् । ततो भोजनानन्तरम् अहःशेषं शिष्टैर् इतिहासपुराणादिवेदिभिः, इष्टैः काव्यकथाप्रपञ्चचतुरैः, बन्धुभिश् चानुकूलालापकुशलैः सहासीत ॥ १.११३ ॥

उपास्य पश्चिमां संध्यां हुत्वाग्नींस् तान् उपास्य च ।
भृत्यैः परिवृतो भुक्त्वा नातितृप्याथ संविशेत् ॥ या०ध०१.११४

ततः पूर्वोक्तेन विधिना पश्चिमां संध्याम् उपास्य, आहवनीयादीन् अग्नीन् अग्निं वा हुत्वा, तान् उपास्य उपस्थाय, भृत्यैः पूर्वोक्तैः स्ववासिन्यादिभिः परिवृतो नातितृप्य भुक्त्वा, चकाराद् आयव्ययादिगृहचिन्तां निर्वर्त्यानन्तरं संविशेत् स्वप्यात् ॥ १.११४ ॥

ब्राह्मे मुहूर्ते चोत्थाय चिन्तयेद् आत्मनो हितम् ।
धर्मार्थकामान् स्वे काले यथाशक्ति न हापयेत् ॥ या०ध०१.११५

ततो ब्राह्मे मुहूर्ते उत्थाय पश्चिमेऽर्धप्रहरे प्रबुद्ध्य, आत्मनो हितं कृतं करिष्यमाणं च वेदार्थसंशयांश् च चिन्तयेत् । तदानीं चित्तस्याव्याकुलत्वेन तत्त्वप्रतिमानयोग्यत्वात् । ततो धर्मार्थकामान् स्वोचितकाले यथाशक्ति न परित्यजेत् । यथासंभवं सेवेत इत्य् अर्थः, पुरुषार्थत्वात् । यथाह गौतमः "न पूर्वाह्णमध्याह्नापराह्णान् अफलान् कुर्यात्, धर्मार्थकामेभ्यस् तेषु धर्मोत्तरः स्यात्" (गौ०ध० ९.४६–४७) इति । अत्र यद्य् अप्य् एतेषां सामान्येन सेवनम् उक्तं तथापि कामार्थयोर् धर्माविरोधेनानुष्ठानं तयोर् धर्ममूलत्वाद् एवं प्रतिदिनम् अनुष्ठेयम् ॥ १.११५ ॥

विद्याकर्मवयोबन्धुवित्तैर् मान्या यथाक्रमम् ।
एतैः प्रभूतैः शूद्रोऽपि वार्धके मानम् अर्हति ॥ या०ध०१.११६

विद्या पूर्वोक्ता, कर्म श्रौतं स्मार्तं च, वय आत्मनोऽतिरिक्तं सप्तत्या वा ऊर्ध्वं, बन्धुः स्वजनसंपत्तिः, वित्तं ग्रामरत्नादिकम्, एतैर् युक्ताः क्रमेण मान्याः पूजनीयाः । एतैर् विद्याकर्मबन्धुवित्तैः प्रभूतैः प्रवृद्धैः समस्तैर् व्यस्तैर् वा युक्तः शूद्रोऽपि वार्धके अशीतेर् ऊर्ध्वं मानम् अर्हति । "शूद्रोऽप्य् अशीतिको वरः" (गौ०ध० ६.१०) इति गौतमस्मरणात् ॥ १.११६ ॥

वृद्धभारिनृपस्नातस्त्रीरोगिवरचक्रिणाम् ।
पन्था देयो नृपस् तेषां मान्यः स्नातश् च भूपतेः ॥ या०ध०१.११७

वृद्धः पक्वकेशः प्रसिद्धः । भारी भाराक्रान्तः । नृपो भूपतिः न क्षत्रियमात्रम् । स्नातो विद्याव्रतोभयस्नातकः । स्त्री प्रसिद्धा । रोगी व्याधितः । वरो विवाहोद्यतः । चक्री शाकटिकः । चकारान् मत्तोन्मत्तादीनां ग्रहणम्, "बालवृद्धमत्तोन्मत्तोपहतदेहभारक्रान्तस्त्री-स्नातकप्रव्रजितेभ्यः" इति शङ्खस्मरणात् । एतेभ्यः पन्था देयः । एतेष्व् अभिमुखायातेषु स्वयं पथोऽपक्रामेत् । वृद्धादीनां राज्ञा सह पथि समवाये राजा मान्य इति तस्मै पन्था देयः । भूपतेर् अपि स्नातको मान्यः । स्नातकग्रहणं स्नातकमात्रप्राप्त्यर्थं न ब्राह्मणाभिप्रायेण, तस्य सदैव गुरुत्वात् । यथाह शङ्खः : "अथ ब्राह्मणायाग्रे पन्था देयो राज्ञ इत्य् एके । तच् चानिष्टं गुरुर् ज्येष्ठश् च ब्राह्मणो राजानम् अतिशेते तस्मै पन्था" इति । वृद्धादीनां पथि परस्परसमवाये वृद्धतराद्यपेक्षया विद्यादिभिर् वा विशेषो द्रष्टव्यः ॥ १.११७ ॥

इज्याध्ययनदानानि वैश्यस्य क्षत्रियस्य च ।
प्रतिग्रहोऽधिको विप्रे याजनाध्यापने तथा ॥ या०ध०१.११८

वैश्यस्य क्षत्रियस्य च चकाराद् ब्राह्मणस्य द्विजानुलोमानां च यागाध्ययनदानानि साधारणानि कर्माणि । ब्राह्मणस्याधिकानि प्रतिग्रहयाजनाध्यापनानि । "तथा" इति स्मृत्यन्तरोक्तवृत्त्युपसंग्रहः । यथाह गौतमः : "कृषिवाणिज्ये वा स्वयं कृते कुसीदं च" (गौ०ध० १०.५–६) इति । अध्यापनं तु क्षत्रियवैश्ययोर् ब्राह्मणप्रेरितयोर् भवति न स्वेच्छया, "आपत्काले ब्राह्मणस्याब्राह्मणाद् विद्योपयोगोऽनुगमनं शुश्रूषा, समाप्ते ब्राह्मणो गुरुः" (गौ०ध० ७.१–३) इति गौतमस्मरणात् । एतान्य् अनापदि ब्राह्मणस्य षट् कर्माणि । तत्र त्रीणीज्यादीनि धर्मार्थानि । त्रीणि प्रतिग्रहादीनि वृत्त्यर्थानि,

"षण्णां तु कर्मणाम् अस्य त्रीणि कर्माणि जीविका ।
याजनाध्यापने चैव विशुद्धाच् च प्रतिग्रहः ॥" (मा०ध० १०.७६)

इति मनुस्मरणात् । अत इज्यादीन्य् अवश्यं कर्तव्यानि न प्रतिग्रहादीनि । "द्विजातीनाम् अध्ययनम् इज्या दानं च, ब्राह्मणस्याधिकाः प्रवचनयाजनप्रतिग्रहाः, पूर्वेषु नियमः" (गौ०ध० १०.१–२) इति गौतमस्मरणात् ॥ १.११८ ॥

प्रधानं क्षत्रिये कर्म प्रजानां परिपालनम् ।
कुसीदकृषिवाणिज्यपाशुपाल्यं विशः स्मृतम् ॥ या०ध०१.११९

क्षत्रियस्य प्रजापालनं प्रधानं कर्म धर्मार्थं वृत्त्यर्थं च । वैश्यस्य कुसीदकृषिवाणिज्यपशुपालनानि वृत्त्यर्थानि कर्माणि । कुसीदं वृद्ध्यर्थं द्रव्यप्रयोगः । लाभार्थं क्रयविक्रयौ वाणिज्यम् । शेषं प्रसिद्धम्,

"शस्त्रास्त्रभृत्त्वं क्षत्रस्य वणिक्पशुकृषी विशः ।
आजीवनार्थं धर्मस् तु दानम् अध्ययनं यजिः ॥" (मा०ध० १०.७९)

इति मनुस्मरणात् ॥ १.११९ ॥

शूद्रस्य द्विजशुश्रूषा तयाजीवन् वणिग् भवेत् ।
शिल्पैर् वा विविधैर् जीवेद् द्विजातिहितम् आचरन् ॥ या०ध०१.१२०

शुद्रस्य द्विजशुश्रूषा प्रधानं कर्म धर्मार्थं वृत्त्यर्थं च । तत्र ब्राह्मणशुश्रूषा परमो धर्मः,

"विप्रसेवैव शुद्रस्य विशिष्टं कर्म कीर्त्यते ।" (मा०ध० १०.१२३)

इति मनुस्मरणात् । यदा पुनर् द्विजशुश्रूषया जीवितुं न शक्नोति तदा वणिग्वृत्त्या जीवेत् । नानाविधैर् वा शिल्पैर् द्विजातीनां हितं कुर्वन् । यादृशैः कर्मभिर् द्विजातिशुश्रूषायाम् अयोग्यो न भवति तादृशानि कर्माणि कुर्वन्न् इत्य् अर्थः । तानि च देवलोक्तानि "शूद्रधर्मो द्विजातिशुश्रूषा पापवर्जनं कलत्रादिपोषणं कर्षणपशुपालनभारोद्वहनपण्यव्यवहारचित्रकर्म-नृत्यगीतवेणुवीणामुरजमृदङ्गवादनादीनि" ॥ १.१२० ॥

किं च ।

भार्यारतिः शुचिर् भृत्यभर्ता श्राद्धक्रियारतः ।
नमस्कारेण मन्त्रेण पञ्चयाज्ञान् न हापयेत् ॥ या०ध०१.१२१

भार्यायाम् एव न साधारणस्त्रीषु परस्त्रीषु वा रतिर् अभिगमनं यस्य स तथोक्तः । शुचिः बाह्याभ्यन्तरशौचयुक्तः द्विजवत् । भृत्यादिभर्ता । श्राद्धक्रियारतः श्राद्धानि नित्यनैमित्तिककाम्यानि, क्रियाः स्नातकव्रतान्य् अविरुद्धानि तेषु रतः । नम इत्य् अनेन मन्त्रेण पूर्वोक्तान् पञ्चमहायज्ञान् अहरहर् न हापयेद् अनुतिष्टेत् । नमस्कारमन्त्रं च केचित्,

"देवताभ्यः पितृभ्यश् च महायोगिभ्य एव च ।
नमः स्वाहायै स्वधायै नित्यम् एव नमो नमः ॥"

इति वर्णयन्ति । नम इत्य् अन्ये । तत्र वैश्वदेवं लौकिकेऽग्नौ कर्तव्यं न वैवाहिकेऽग्नाव् इत्य् आचार्याः ॥ १.१२१ ॥

इदानीं साधारणधर्मान् आह ।

अहिंसा सत्यम् अस्तेयं शौचम् इन्द्रियनिग्रहः ।
दानं दमो दया क्षान्तिः सर्वेषां धर्मसाधनम् ॥ या०ध०१.१२२

हिंसा प्राणिपीडा तस्या अकरणम् अहिंसा । सत्यम् अप्राणिपीडाकरं यथार्थवचनम् । अस्तेयम् अदत्तानुपादानम् । शौचं बाह्यम् अभ्यन्तरं च । बुद्धिकर्मेन्द्रियाणां नियतविषयव्र्त्तितेन्द्रियनिग्रहः । यथाशक्ति प्राणिनाम् अन्नोदकादिदनेनार्तिपरिहारो दानम् । अन्तःकरणसंयमो दमः । आपन्नरक्षणं दया । अपकारेऽपि चित्तस्याविकारः क्षान्तिः । इत्य् एते सर्वेषां पुरुषाणां ब्राह्मणाद्याचण्डालान्तं धर्मसाधनम् ॥ १.१२२ ॥

वयोबुद्ध्यर्थवाग्वेषश्रुताभिजनकर्मणाम् ।
आचरेत् सदृशीं वृत्तिम् अजिह्माम् अशठां तथा ॥ या०ध०१.१२३

वयो बाल्ययौवनादि । बुद्धिर् नैसर्गिकी लौकिकवैदिकव्यवहारेषु । अर्थो वित्तं गृहक्षेत्रादि । वाक् कथनम् । वेषो वस्त्रमाल्यादिविन्यासः । श्रुतं पुरुषार्थशास्त्रश्रवणम् । अभिजनः कुलम् । कर्म वृत्त्यर्थं प्रतिग्रहादि । एतेषां वयःप्रभृतिनां सदृशीम् उचितां वृत्तिम् आचरणं आचरेत् स्वीकुर्यात् । यथा वृद्धः स्वोचितां न यौवनोचिताम् । एवं बुद्ध्यादिष्व् अपि योज्यम् । अजिह्माम् अवक्राम् । अशठाम् अमत्सराम् ॥ १.१२३ ॥

एवं स्मार्तानि कर्माण्य् अनुक्रम्येदानीं श्रौतानि कर्माण्य् अनुक्रामति ।

त्रैवार्षिकाधिकान्नो यः स हि सोमं पिबेद् द्विजः ।
प्राक्सौमिकीः क्रियाः कुर्याद् यस्यान्नं वार्षिकं भवेत् ॥ या०ध०१.१२४

त्रिवर्गजीवनपर्याप्तं त्रैवार्षिकम् अधिकं वा अन्नं यस्य स एव सोमपानं कुर्यान् न ततोऽल्पधनः,

"अतः स्वल्पीयसि द्रव्ये यः सोमं पिबति द्विजः ।
स पीतसोमपूर्वोऽपि न तस्याप्नोति तत्फलम् ॥" (मा०ध० ११.८)

इति दोषश्रवणात् । एतच् च काम्याभिप्रायेण । नित्यस्य चावश्यकर्तव्यत्वान् न नियमः । यस्य वर्षजीवनपर्याप्तम् अन्नं भवति स प्राक्सौमित्कीः सोमात् प्राक् प्राक्सोमं प्राक्सोमंभावः प्राक्सौमिक्यः । काः ताः । अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासाग्रयणपशुचातुर्मास्यानि कर्माणि तद्विकाराश् चैताः क्रियाः कुरात् ॥ १.१२४ ॥

एवं काम्यानि श्रौतानि कर्माण्य् अभिधायेदानीं नित्यान्य् आह ।

प्रतिसंवत्सरं सोमः पशुः प्रत्ययनं तथा ।
कर्तव्याग्रयणेष्टिश् च चातुर्मास्यानि चैव हि ॥ या०ध०१.१२५

संवत्सरे संवत्सरे सोमयागः कार्यः । पशुः प्रत्ययणम् अयने अयने दक्षिणोत्तरसंज्ञिते निरूढपशुयागः कार्यः । तथा प्रतिसंवत्सरं वा, "पशुना संवत्सरे संवत्सरे यजेत षट्सु षट्सु वा मासेष्व् इति एके" इति बौधायनश्रवणात्NSP ed. ओमित्स् बौधायन. । आग्रयणेष्टिश् च सस्योत्पत्तौ कर्तव्या । चातुर्मास्यानि च प्रतिसंवत्सरं कर्तव्यानि ॥ १.१२५ ॥

एषाम् असंभवे कुर्याद् इष्टिं वैश्वानरीं द्विजः ।
हीनकल्पं न कुर्वीत सति द्रव्ये फलप्रदम् ॥ या०ध०१.१२६

एषां सोमप्रभृतीनां पूर्वोक्तानां नित्यानां कथं चिद् संभवे तत्काले वैश्वानरीम् इष्टिं कुर्यात् । किं च यओऽयम् हीनकल्प उत्क्तः सति द्रव्येऽसौ न कर्तव्यः । यच् च फलप्रदं काम्यं तद् धीनकल्पं न कुर्वीत न कर्तव्यम् इतिNSP ed. reads एव ॥ १.१२६ ॥

चण्डालो जायते यज्ञकरणाच् छूद्रभिक्षितात् ।
यज्ञार्थं लब्धम् अददद् भासः काकोऽपि वा भवेत् ॥ या०ध०१.१२७

यज्ञार्थं शूद्रधनयाचनेन जन्मान्तरे चण्डालो जायते । यः पुनर् यज्ञार्थं याचितं न सर्वं प्रयच्छति न त्यजति स भासः काकोऽपि वा वर्षशतं भवेत् । यथाह मनुः (११।२५) ।

"यज्ञार्थम् अर्थं भिक्षित्वा यः सर्वं न प्रयच्छति ।
स याति भासतां विप्रः काकतां वा शतं समाः ॥" इति । (मा०ध० ११.२५)

भासः शकुन्तः । काकः प्रसिद्धः ॥ १.१२७ ॥

कुशूलकुम्भीधान्यो वा त्र्याहिकोऽश्वस्तनोऽपि वा । या०ध०१.१२८अब्

कुशूलं कोष्टकं, कुम्भी उष्ट्रिका, कुशूलं च कुम्भी च कुशूलकुम्भ्यौ, ताभ्यां परिमितं धान्यं यस्य स तथोक्तः कुशूलधान्यः स्यात्, कुम्भीधान्यो वा । तत्र स्वकुटुम्बपोषणे द्वादशाहमात्रपर्याप्तं धान्यं यस्यास्ति स कुशूलधान्यः । कुम्भीधान्यस् तु स्वकुटुम्बपोषणे षडहमात्रपर्याप्तधान्यः । त्र्यहःपर्याप्तं धान्यम् अस्यास्तीति त्र्याहिकः । श्वोभवं धान्यम् अस्यास्तीति श्वस्तनः । न विद्यते श्वस्तनं यस्य सोऽश्वस्तनः ॥

कुशूलधान्यादिसंचयोपायम् आह ।

जीवेद् वापि शिलोञ्छेन श्रेयान् एषां परः परः ॥ या०ध०१.१२८च्द्

शाल्यादिनिपतितपरित्यक्तवल्लरीग्रहणं शिलम् । एकैकस्य परित्यक्तस्य कणस्योपादानम् उञ्छः, शिलं चोञ्छश् च शिलोञ्छं तेन शिलेनोञ्छेन वा । कुशूलधान्यादिश् चतुर्विधो गृहस्थो जीवेत् । एषां कुशूलधान्यादीनां ब्राह्मणानां गृहस्थानां चतुर्णां परः परः पश्चात् पश्चात् पठितः श्रेयान् प्रशस्यतरः । एतच् च यद्य् अपि द्विजः प्रकृतस् तथापि ब्राह्मणस्यैव भवितुम् अर्हति विद्योपशमादियोगात्,। तथा च मनुना,

"अद्रोहेणैव भूतानाम् अल्पद्रोहेण वा पुनः ।
या वृत्तिस् तां समास्थाय विप्रो जीवेद् अनापदि ॥" (मा०ध० ४.२)

इति विप्रम् एव प्रस्तुत्य,

"कुशूलधान्यको वा स्यात् कुम्भीधान्यक एव वा ।" (मा०ध० ४.७)

इत्याद्यभिहितत्वात् । एतच् चानतिसंयतं यायावरं प्रत्य् उच्यते न विप्रमात्राभिप्रायेण । तथा सति,

त्रैवार्षिकाधिकान्नो यः स हि सोमं पिबेद् द्विजः । (या०ध० १.१२४)

इत्य् अनेनन विरोधः । तथा च गृहस्थानां द्वैविध्यं तत्र तत्रोक्तम् । यथाह देवलः : "द्विविधो गृहस्थो यायावरः शालीनश् च । तयोर् यायावरः प्रवरो याजनाध्यापनप्रतिग्रह-रिक्थसंचयवर्जनात् । षट्कर्माधिष्ठितः प्रेष्यचतुष्पदगृहग्रामधनधान्ययुक्तो लोकानुवर्ती शालीनः" इति । शालीनोऽपि चतुर्विधः याजनाध्यापनप्रतिग्रहकृषिवाणिज्यपाशुपाल्यैः षड्भिर् जीवत्य् एकः । याजनादिभिस् त्रिभिर् अन्यः । याजनाध्यापनाभ्याम् अपरः । चतुर्थस् त्व् अध्यापनेनैव । तथाह मनुः ।

"षट्कर्मैको भवत्य् एषां त्रिभिर् अन्यः प्रवर्तते ।
द्वाभ्याम् एकश् चतुर्थस् तु ब्रह्मसत्रेण जीवति ॥" इति । (मा०ध० ४.९)

अत्र च "प्रतिग्रहोऽधिको विप्रे" इत्यादिना शालीनस्य वृत्तयो दर्शिताः । यायावरस्यापि शिलोञ्छेनेति ॥ १.१२८ ॥

इति गृहस्थधर्मप्रकरणम्
अथ स्नातकधर्मप्रकरणम्

एवं श्रौतस्मार्तानि कर्मण्य् अभिधाय, इदानीं गृहस्थस्य स्नानाद् आरभ्य ब्राह्मणस्यावश्यकर्तव्यानि विधिप्रतिषेधात्मकानि मानससंकल्परूपाणि स्नातकव्रतान्य् आह ।

न स्वाध्यायविरोध्यर्थम् ईहेत न यतस् ततः ।
न विरुद्धप्रसङ्गेन संतोषी च भवेत् सदा ॥ या०ध०१.१२९

ब्राह्मणस्य प्रतिग्रहादयोऽर्थप्राप्त्युपाया दर्शिताः । तत्र विशेष उच्यते : स्वाध्यायविरोधिनम् अर्थम् अप्रतिषिद्धम् अपि नेहेत नान्विच्छेत् । न यतस् ततः न यतः कुतश् चिद् अविदिताचारात् । न विरुद्धप्रसङ्गेन विरुद्धम् अयाज्ययाजनादि, प्रसङ्गो नृत्यगीतादिः । विरुद्धं च प्रसङ्गश् च विरुद्धप्रसङ्गं तेन । नार्थम् ईहेतेति संबध्यते । नञ् आवृत्तिः प्रत्येकं पर्युदासार्था । सर्वत्राप्य् अस्मिन् स्नातकप्रकरणे नञ्शब्दः प्रत्येकं पर्युदासार्थ एव । किं च अर्थालाभेऽपि संतोषी परितृप्तो भवेत् । चकारात् संयतश् च,

"संतोषं परम् आस्थाय सुखार्थी संयतो भवेत् ।" (मा०ध० ४.१२)

इति मनुस्मरणात् ॥ १.१२९ ॥

कुतस् तर्हि धनम् अन्विच्छेद् इत्य् आह ।

रजान्तेवासियाज्येभ्यः सीदन्न् इच्छेद् धनं क्षुधा ।
दम्भिहैतुकपाखण्डिबकवृत्तींश् च वर्जयेत् ॥ या०ध०१.१३०

क्षुधा सीदन् पीड्यमानः स्नातकः रज्ञो विदितवृत्तान्तात्, अन्तेवासिनो वक्ष्यमाणलक्षणात्, याज्यात् याजनार्हाच् च धनम् आददीत । "क्षुधा सीदन्न्" इत्य् अनेन विभागादिप्राप्तकुटुम्बपोषणपर्याप्तधनो न कुतश् चिद् अर्थम् अन्विच्छेद् इति गम्यते । किं च दम्भिहैतुकादीन् सर्वकार्येषु लौकिकवैदिकशास्त्रीयेषु वर्जयेत् । चकाराद् विकर्मस्थबैडालव्रतिकान् शठान् । यथाह मनुः ।

"पाखण्डिनो विकर्मस्थान् बैडालव्रतिकान् शठान् ।
हैतुकान् बकवृत्तींश् च वाङ्मात्रेणाअपि नार्चयेत् ॥" इति । (मा०ध० ४.३०)

लोकरञ्जनाथम् एव कर्मानुष्ठायी दम्भी । युक्तिबलेन सर्वत्र संशयकारी हैतुकः । त्रैविद्यविरुद्धपरिगृईताश्रमिणः पाखण्डिनः । बकवद् यस्य वर्तनम् इति बकवृत्तिः । यथाह मनुः ।

"अधोदृष्टिर् नैकृतिकः स्वार्थसाधनतत्परः ।
शठो मिथ्याविनीतश् च बकवृत्तिर् उदाहृतः ॥" इति । (मा०ध० ४.१९६)

प्रतिषिद्धसेविनो विकर्मस्थाः । बिडालो मार्जारस् तस्य व्रतं स्वभावो यस्यासौ बैडालव्रतिकः । तस्य लक्षणम् आह मनुः ।

"धर्मध्वजी सदा लुब्धश् छाड्मिको लोकदम्भकः ।
बैडालव्रतिको ज्ञेयो हिंस्रः सर्वाभिसंधिकः ॥" इति (मा०ध० ४.१९५)

शठः सर्वत्र वक्रः । एतैः संसर्गनिषेधाद् एव स्वयम् एवंभूतो न भवेद् इति गम्यते ॥ १.१३० ॥

किं च ।

शुक्लाम्बरधरो नीचकेशश्मश्रुनखः शुचिः ।
न भार्यादर्शने अश्नीयान् नैकवासा न संस्थितः ॥ या०ध०१.१३१

शुक्ले धौते अम्बरे वाससी धरतीति शुक्लाम्बरधरः । केशाश् च श्मश्रूणि च नखाश् च केशश्मशुनखं नीचं निकृत्तं केशश्मश्रुनखं यस्यासौ तथोक्तः । शुचिर् अन्तर् बहिश् च स्नानानुलेपनधूपस्रगादिभिः सुगन्धी च भवेत् । यथाह गौतमः : "स्नातको नित्यं शुचिः सुगन्धिः स्नानशीलः" (गौ०ध० ९.२) इति । सुगन्धित्वविधानाद् एव निर्गन्धमाल्यस्य निषेधः । तथा च गोभिलः : "नागन्धां स्रजं धारयेद् अन्यत्र हिरण्यरत्नस्रजः" इति । सदा स्नातक एवंभूतो भवेत् । एतच् च सति संभवे,

"न जीर्णमलवद्वासा भवेच् च विभवे सति ।" (मा०ध० ४.३४)

इति स्मरणात् । न च भार्यादर्शने तस्यां पुरतोऽवस्थितायाम् अश्नीयाद् अवीर्यवदपत्योत्पत्तिभयात् । तथा च श्रुतिः । "जायाया अन्ते नाश्नीयाद् अवीर्यवद् अपत्यं भवति" इति । अतस् तया सह भोजनं दूराद् एव निरस्तं । न चैकवासा : न संस्थित उत्थितोऽश्नीयाद् इति संबध्यते ॥ १.१३१ ॥

किं च ।

न संशयं प्रपद्येत नाकस्माद् अप्रियं वदेत् ।
नाहितं नानृतं चैव न स्तेनः स्यान् न वार्धिषी ॥ या०ध०१.१३२

कदा चिद् अपि संशयं प्राणविपत्तिसंशयावहं कर्म न प्रपद्येत न कुर्यात् । यथा व्याघ्रचौराद्युपहतदेशाक्रमणादि । अकस्मान् निष्कारणं कं चिद् अपि पुरुषं स्त्रियं वा अप्रियम् उद्वेगकरं वाक्यं न वदेत् । न चाहितं नानृतं वा प्रियम् अपि । चकाराद् अश्लीलम् असभ्यं बीभत्सकरं चाकस्मान् न वदेद् इति संबध्यते । एतच् च परिहासादिव्यतिरेकेण ।

"गुरुणापि समम् हास्यं कर्तव्यं कुटिलं विना ।"

इति स्मरणात् । न च स्तेनोऽन्यदीयस्यादत्तस्य ग्रहीता न स्यात् । न वार्धुषी स्यात् । प्रतिषिद्धवृद्ध्युपजीवी वार्धुषी ॥ १.१३२ ॥

किं च ।

दाक्षायणी ब्रह्मसूत्री वेणुमान् सकमण्डलुः ।
कुर्यात् प्रदक्षिणं देवमृद्गोविप्रवनस्पतीन् ॥ या०ध०१.१३३

दाक्षायणं सुवर्णं तद् अस्यास्तीति दाक्षायणी । ब्रह्मसूत्रं यज्ञोपवीतं तद् अस्यास्तीति ब्रह्मसूत्री । वैणवयष्टिमान् । कमण्डलुमान् । स्याद् इति सर्वत्र संबन्धनीयम् । अत्र च ब्रह्मचारिप्रकरणोक्तस्यापि यज्ञोपवीतस्य पुनर्वचनं द्वितीयप्राप्त्यर्थम् । यथाह वसिष्ठः ।

"स्नातकानां तु नित्यं स्याद् अन्तर्वासस् तथोत्तरम् ।
यज्ञोपवीते द्वे यष्तिः सोदकश् च कमण्डलुः ॥ इति ।" (व०ध० १२.१४)

अत्र च दाक्षायणीति सामान्याभिधानेऽपि कुण्डलधारणम् एव कार्यम्,

"वैष्णवीं धारयेद् यष्टिं सोदकं च कमण्डलुम् ।
यज्ञोपवीतं वेदं च शुभे रौक्मे च कुण्डले ॥" (मा०ध० ४.३६)

इति मनुस्मरणात् । तथा देवं देवतार्चां, मृदं तीर्थाद् उद्धृतां, गां ब्राह्मणं वनस्पतींश् चाश्वत्थादीन् प्रदक्षिणं कुर्यात् । एतान् दक्षिणतः कृत्वा प्रव्रजेद् इत्य् अर्थः । एवं चतुष्पथादीन् अपि,

"मृदं गां देवतां विप्रं घृतं मधु चतुष्पथम् ।
प्रदक्षिणानि कुर्वीत प्रज्ञातांश् च वनस्पतीन् ॥" (मा०ध० ४.३९)

इति मनुस्मरणात् ॥ १.१३३ ॥

न तु मेहेन् नदीछायावर्त्मगोष्ठाम्बुभस्मसु ।
न प्रत्यग्न्यर्कगोसोमसंध्याम्बुस्त्रीद्विजन्मनः ॥ या०ध०१.१३४

नद्यादिषु न मेहेत् न मूत्रपुरीषोत्सर्गं कुर्यात् । एवं श्मशानादाव् अपि । यथाह शङ्खः : "न गोमयकृष्टोप्तशाद्वलचितिश्मशानवल्मीकवर्त्मखलगोष्ठबिलपर्वतपुलिनेषु मेहेत् भूताधारत्वात्" इति । तथाग्न्यादीन् प्रत्य् अग्न्यादीनाम् अभिमुखं न मेहेत् । नाप्य् एतान् पश्यन् । यथाह गौतमः : "न वाय्वग्निविप्रादित्यापोदेवतागाश् च प्रतिपश्यन् वा मूत्रपुरीषामेध्यान्य् उदस्येन् नैतान् प्रति पादौ प्रसारयेत्" (गौ०ध० ९.१३–१४) इति । एतद्देशव्यतिरेकेण भूमिम् अयज्ञियैः तृणैर् अन्तर्धाय मूत्रपुरीषे कुर्याद् इति । यथाह वसिष्ठः : "परिवेष्टितशिरा भूमिम् अयज्ञियैः तृणैर् अन्तर्धाय मूत्रपुरीषे कुर्यात्" (व०ध० १२.१३) इति ॥ १.१३४ ॥

नेक्षेतार्कं न नग्नां स्त्रीं न च संसृष्टमैथुनाम् ।
न च मूत्रं पुरीषं वा नाशुची राहुतारकाः ॥ या०ध०१.१३५

नैवार्कम् ईक्षेतेति यद्य् अप्य् अत्र सामान्येनोक्तं तथाप्य् उदयास्तमयराहुग्रस्तोदकप्रतिबिम्बमध्याह्नवर्तिन एवादित्यस्यावेक्षणं निषिध्यते न सर्वदा । यथोक्तं मनुना ।

"नेक्षेतोद्यन्तम् आदित्यं नास्तं यन्तं कदाचन ।
नोपसृष्टं न वारिस्थं न मध्यं नभसो गतम् ॥" इति । (मा०ध० ४.३७)

उपभोगाद् अन्यत्र नग्नां स्त्रियं नेक्षेत । "न नग्नां स्त्रियम् ईक्षेतान्यत्र मैथुनात्" (आश्व०गृ०ृ ३.९.९) इत्य् आश्वलायनः । संसृष्टमैथुनां कृतोपभोगां । उपभोगान्तेऽनग्नाम् अपि नेक्षेत । चकाराद् भोजनादिकम् आचरन्तीम् । तथा च मनुः ।

"नाश्नीयाद् भार्यया सार्धं नैनाम् ईक्षेत चाश्नतीम् ।
क्षुवतीं जृम्भमाणां च न चासीनां यथासुखम् ॥
नाञ्जयन्तीं स्वके नेत्रे न चाभ्यक्ताम् अनावृताम् ।
न पश्येत् प्रसवन्तीं च श्रेयस्कामो द्विजोत्तमः ॥" इति । (मा०ध० ४.४३–४४)

मूत्रपुरीषे च न पश्येत् । तथा अशुचिः सन् राहुतारकाश् च न पश्येत् । चकाराद् उदके स्वप्रतिबिम्बं न पश्येत्,

"न चोदके निरीक्षेत स्वं रूपम् इति धारणा ।" (मा०ध० ४.३८)

इति वचनात् ॥ १.१३५ ॥

अयं मे वज्र इत्येवं सर्वं मन्त्रम् उदीरयेत् ।
वर्षत्य् अप्रावृतो गच्छेत् स्वपेत् प्रत्यक्शिरा न च ॥ या०ध०१.१३६

वर्षति सति "अयं मे वज्रः पाप्मानम् अपहन्तु" (ढ़ार्ङ् २.७.७) इति मन्त्रम् उच्चारयेत् । वर्षत्य् अप्रावृतोऽनाच्छादितो न गच्छेन् न धावेत्, "न प्रधावेच् च वर्षति" (मा०ध० ४.३८) इति प्रतिषेधात् । न च प्रत्यक्शिराः स्वप्यात् । चकारान् नग्नो न शयीत । एकश् च शून्यगृहे न च नग्नः शयीतेति, "नैकः स्वपेच् छून्यगृहे" इति (मा०ध० ४.५७) च मनुस्मरणात् ॥ १.१३६ ॥

ष्ठीवनासृक्शकृन्मूत्ररेतांस्य् अप्सु न निक्षिपेत् ।
पादौ प्रतापयेन् नाग्नौ न चैनम् अभिलङ्घयेत् ॥ या०ध०१.१३७

ष्ठीवनम् उद्गिरणं, असृग् रक्तं, शकृत् पुरीषं, शेषं प्रसिद्धं । एतान्य् अप्सु न निक्षिपेत् । एवं तुषादीन् अपि । यथाह शङ्खः : "तुषकेशपुरीषभस्मास्थिश्लेष्मनखलोमान्य् अप्सु न निक्षिपेन् न पादेन पाणिना वा जलम् अभिहन्यात्" इति । अग्नौ च पादौ न प्रतापयेत् । नाप्य् अग्निं लङ्घयेत् । चकारात् ष्ठीवनादीन्य् अग्नौ न निक्षिपेत् । मुखोपधमनादि चाग्नेर् न कुर्यात् । तथा च मनुः ।

"नाग्निं मुखेन उपधमेन् नग्नां नेक्षेत च स्त्रियम् ।
नामेध्यं प्रक्षिपेद् अग्नौ न च पादौ प्रतापयेत् ॥
अधस्तान् नोपदध्याच् च न चैनम् अभिलङ्घयेत् ।
न चैनं पादतः कुर्यान् न प्राणिवधम् आचरेत् ॥" इति ॥ (मा०ध० ४.५३–५४) १.१३७ ॥

जलं पिबेन् नाञ्जलिना न शयानं प्रबोधयेत् ।
नाक्षैः क्रीडेन् न धर्मघ्नैर् व्याधितैर् वा न संविशेत् ॥ या०ध०१.१३८

जलम् अञ्जलिना संहताभ्यां हस्ताभ्यां न पिबेत् । जलग्रहणं पेयमात्रोपलक्षणम् । विद्यादिभिर् आत्मनोऽधिकं शयानं न प्रबोधयेन् नोत्थापयेत् । "श्रेयांसं न प्रबोधयेत्" (मा०ध० ४.५७) इति विशेषस्मरणात् । अक्षादिभिर् न क्रीडेत् । धर्मग्नैः पशुलम्भनादिभिर् न क्रीडेत् । व्याधितैर् ज्वराद्यभिभूतैर् एकत्र न संविशेन् न शयीति ॥ १.१३८ ॥

विरुद्धं वर्जयेत् कर्म प्रेतधूमं नदीतरम् ।
केशभस्मतुषाङ्गारकपालेषु च संस्थितिम् ॥ या०ध०१.१३९

जनपदग्रामकुलाचारविरुद्धं कर्म वर्जयेत् । प्रेतधूमं बाहुभ्यां नदीतरणं च वर्जयेद् इति संबध्यते । केशादिषु संस्थितिं वर्जयेत् । चकाराद् अस्थिकार्पासामेध्येषु च ॥ १.१३९ ॥

नाचक्षीत धयन्तीं गां नाद्वरेण विशेत् क्वचित् ।
न राज्ञः प्रतिगृह्णीयाल् लुब्धस्योच्छास्त्रवर्तिनः ॥ या०ध०१.१४०

परस्य क्षीरादि पिबन्तीं गां परस्मै नाचक्षीत न च निवर्तयेत् । अद्वारेण कापथेन क्वचिद् अपि नगरे ग्रामे मन्दिरे वा न प्रविशेत् । न च कृपणस्य शास्त्रातिक्रमकारिणो राज्ञः सकाशात् प्रतिगृह्णीयात् ॥ १.१४० ॥

प्रतिग्रहे सूनिचक्रिध्वजिवेश्यानराधिपाः ।
दुष्ठा दशगुणं पूर्वात् पूर्वाद् एते यथाक्रमम् ॥ या०ध०१.१४१

प्रतिग्रहे साध्ये सून्यादयः पञ्च पूर्वस्मात् पूर्वस्मात् परः परः दशगुणम् दुष्टः । सूना प्राणिहिंसा सास्यास्तीति सूनी प्राणिहिंसापरः । चक्री तैलिकः । ध्वजी सुराविक्रयी । वेश्या पण्यस्त्री । नराधिपोऽनन्तरोक्तः ॥ १.१४१ ॥

अथाध्ययनधर्मान् आह ।

अध्यायानाम् उपाकर्म श्रावण्यां श्रवणेन वा ।
हस्तेनौषधिभावे वा पञ्चम्यां श्रावणस्य तु ॥ या०ध०१.१४२

अधीयन्त इत्य् अध्याया वेदास् तेषाम् उपाकर्म उपक्रमम् ओषधीनां प्रादुर्भावे सति श्रावणमासस्य पौर्णमास्यां, श्रवणनक्षत्रयुते वा दिने, हस्तेन युतायां पञ्चम्यां वा स्वगृह्योक्तविधिना कुर्यात् । यदा तु श्रावणे मासि ओषधयो न प्रादुर् भवन्ति तदा भाद्रपदे मासि श्रवणनक्षत्रे कुर्यात् । तत ऊर्ध्वं सार्धचतुरो मासान् वेदान् अधीयीत । तथा च मनुः ।

"श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यां वाप्य् उपाकृत्य यथाविधि ।
युक्तश् छन्दांस्य् अधीयीत मासान् विप्रोऽर्धपञ्चमान् ॥" इति ॥ (मा०ध० ४.९५) १.१४२ ।

उत्सर्जनकालः ।

पौषमासस्य रोहिण्याम् अष्टकायाम् अथापि वा ।
जलान्ते छन्दसां कुर्याद् उत्सर्गं विधिवद् बहिः ॥ या०ध०१.१४३

पौषमासस्य रोहिण्याम् अष्टकायां वा ग्रामाद् बहिर् जलसमीपे छन्दसां वेदानां स्वगृह्योक्तविधिनोत्सर्गं कुर्यात् । यदा पुनर् भाद्रपदे मासि उपाकर्म तदा माघशुक्लप्रथमदिवसे उत्सर्गं कुर्यात् । यथोक्तं मनुना ।

"पौषे तु छन्दसां कुर्याद् बहिर् उत्सर्जनं द्विजः ।
माघशुक्लस्य वा प्राप्ते पूर्वाह्णे प्रथमेऽहनि ॥" इति । (मा०ध० ४.९६)

तदनन्तरं पक्षिणीम् अहोरात्रं वा विरम्य शुक्लपक्षेषु वेदान् कृष्णपक्षेष्व् अङ्गान्य् अधीयीत । यथाह मनुः ।

"यथाशास्त्रं तु कृत्वैवम् उत्सर्गं छन्दसां बहिः ।
विरमेत् पक्षिणीं रात्रिं यद्वाप्य् एकम् अहर्निशम् ॥
अत ऊर्ध्वं तु छन्दांसि शुक्लेषु नियतः पठेत् ।
वेदाङ्गानि च सर्वाणि कृष्णपक्षेषु संपठेत् ॥" इति ॥ (मा०ध० ४.९७–९८) १.१४३ ॥

अनध्यायान् आह ।

त्र्यहं प्रेतेष्व् अनध्यायः शिष्यर्त्विग्गुरुबन्धुषु ।
उपाकर्मणि चोत्सर्गे स्वशाखाश्रोत्रिये तथा ॥ या०ध०१.१४४

उक्तेन मार्गेणाधीयानस्य द्विजस्य शिष्यर्त्विग्गुरुबन्धुषु प्रेतेषु मृतेषु त्र्यहम् अनध्यायस् त्रीन् अहोरात्रान् अध्ययनं वर्जयेत् । उपाकर्मणि उत्सर्गाख्ये च कर्मणि कृते त्र्यहम् अनध्यायः । उत्सर्गे तु मनूक्तपक्षिण्य् अहोरात्राभ्यां सहास्य विकल्पः (मा०ध० ४.९७) । स्वशाखाश्रोत्रिये स्वशाखाध्यायिनि प्रेते च त्र्यहम् अनध्यायः ॥ १.१४४ ॥

संध्यागर्जितनिर्घातभूकम्पोल्कानिपातने ।
समाप्य वेदं द्युनिशम् आरण्यकम् अधीत्य च ॥ या०ध०१.१४५

संध्यायां मेघध्वनौ, निर्घाते आकाशे उत्पातध्वनौ, भूमिचलने, उल्कापतने, मन्त्रस्य ब्राह्मणस्य वा समाप्तौ आरण्यकाध्ययने च द्युनिशम् अहोरात्रम् अनध्यायः ॥ १.१४५ ॥

पञ्चदश्यां चतुर्दश्याम् अष्टम्यां राहुसूतके ।
ऋतुसंधिषु भुक्त्वा वा श्राद्धिकं प्रतिगृह्य च ॥ या०ध०१.१४६

पञ्चदश्याम् अमावास्यायां पौर्णमास्यां चतुर्दश्याम् अष्टम्यां राहुसूतके चन्द्रसूर्योपरागे च द्युनिशम् अनध्यायः । यत् तु,

"त्र्यहं न कीर्तयेद् ब्रह्म राज्ञो राहोश् च सूतके ।" (मा०ध० ४.११०)

इति, तद् ग्रस्तास्तमयविषयम् Pandeya and Setlur read : ग्रस्तातविषयम् । ऋतुसंधिगतासु च प्रतिपत्सु श्राद्धिकभोजने तत्प्रतिग्रहे च द्युनिशम् अनध्यायः । एतच् चैकोद्दिष्टव्यतिरिक्तविषयं । तत्र तु त्रिरात्रम्,

"प्रतिगृह्य द्विजो विद्वान् एकोद्दिष्टस्य केतनम् ।
त्र्यहं न कीर्तयेद् ब्रह्म ।" (मा०ध० ४.११०)

इति स्मरणात् ॥ १.१४६ ॥

पशुमण्डूकनकुलश्वाहिमार्जारमूषकैः ।
कृतेऽन्तरे त्व् अहोरात्रं शक्रपाते तथोच्छ्रये ॥ या०ध०१.१४७

अध्येतॄणां पश्वादिभिर् अन्तरागमने कृते शक्रध्वजस्यावरोपणदिवसे उच्छ्रायदिवसे चाहोरात्रम् अनध्यायः । द्युनिशम् इति प्रकृते पुनर् अहोरात्रग्रहणं संध्यागर्जितनिर्घातभूकम्पोल्कानिपातनेष्व् आकालिकत्वज्ञापनार्थम्, "आकालिकनिर्घातभूकम्पराहुदर्शनोल्काः" (गौ०ध० १६.२२) इति गौतमवचनात् । निमित्तकालाद् आरभ्यापरेद्युर् यावत् स एव कालस् तावत् कालोऽकालः तत्र भव आकालिकोऽनध्यायः । एतच् च प्रातःसंध्यास्तनिते । सायंसंध्यास्तनिते तु रात्रिम् एव, "सायंसंध्यास्तनिते तु रात्रिं प्रातःसंध्यास्तनितेऽहोरात्रम्" इति हारीतस्मरणात् । यत् पुनर् गौतमेनोक्तं "श्वनकुलसर्पमण्डूकमार्जाराणाम् अन्तरागमने त्र्यहम् उपवासः विप्रवासश् च" (गौ०ध० १.५९) इति, तत् प्रथमाध्ययन एव ॥ १.१४७ ॥

श्वक्रोष्टृगर्दभोलूकसामबाणार्तनिःस्वने ।
अमेध्यशवशूद्रान्त्यश्मशानपतितान्तिके ॥ या०ध०१.१४८

श्वा कुक्कुरः । क्रोष्टा सृगालः । गर्दभः रासभः । उलूको घुकः । साम सामानि । बाणो वंशः । आर्थो दुःखितः । एषाम् श्वादीनां निःस्वने तावत्कालम् अनध्यायः । एवं वीणादिनिःस्वनेऽपि । "वेणुवीणाभेरीमृदङ्गगन्त्र्यार्तशब्देषु" (गौ०ध० १६.७) इति गौतमवचनात् । गन्त्री शकटम् । अमेध्यादीनां संनिधाने तावत्कालिकोऽनध्यायः ॥ १.१४८ ॥

देशेऽशुचाव् आत्मनि च विद्युत् स्तनितसंप्लवे ।
भुक्त्वार्द्रपाणिर् अम्भोऽन्तर् अर्धरात्रेऽतिमारुते ॥ या०ध०१.१४९

अशुचौ देशेऽशुचाव् आत्मनि च । तथा विद्युत्संप्लवे पुनः पुनर् विद्योतमानायां विद्युति, स्तनितसंप्लवे प्रहरद्वयं पुनःपुनर् मेघघोषे तावत्कालिकोऽनध्यायः । भुक्त्वार्द्रपाणिर् नाधीयीत । जलमध्ये च । अर्धरात्रे महानिशाख्ये मध्यमप्रहरद्वये अतिमारुतेऽहन्य् अपि तावत्कालं नाधीयीत ॥ १.१४९ ॥

पांसुप्रतर्षे दिग्दाहे संयानीहारभीतिषु ।
धावतः पूतिगन्धे च शिष्टे च गृहम् आगते ॥ या०ध०१.१५०

औत्पातिके रजोवर्षे । दिग्दाहे यत्र ज्वलिता इव दिशो दृश्यन्ते । संध्ययोः, नीहारे धूमिकायां, भीतिषु चौरराजादिकृतासु तत्कालम् अनध्यायः । धावतस् त्वरितं गच्छतोऽनध्यायः । पूतिगन्धे अमेध्यमद्यादिगन्धे । शिष्टे च श्रोत्रियादौ गृहं प्राप्ते तदनुज्ञावध्य् अनध्यायः ॥ १.१५० ॥

खरोष्ट्रयानहस्त्यश्वनौवृक्षेरिणरोहणे ।
सप्तत्रिंशद् अनध्यायान् एतांस् तात्कालिकान् विदुः ॥ या०ध०१.१५१

यानं रथादि । इरिणम् ऊपरं मरुभूमिर् वा । खरादीनाम् आरोहणे तावत्कालम् अनध्यायः । एवं श्वक्रोष्टृगर्दभेत्य् अस्माद् आरभ्य सप्तत्रिंशद् अनध्यायान् एतांस् तात्कालिकान् निमित्तसमकालान् विदुर् अनध्यायविधिज्ञाः । विदुर् इत्य् अनेन स्मृत्यन्तरोक्तान् अन्यान् अपि संगृह्णाति । यथाह मनुः ।

"शयाणः प्रौढपादश् च कृत्वा चैवावसक्थिकां ।
नाधीयीतामिषं जग्ध्वा सूतकान्नाद्यम् एव च ॥" (मा०ध० ४.१२) १.१५१ ॥

इत्यादि ॥

एवम् अनध्यायान् उक्त्वा प्रकृतानि स्नातकव्रतान्य् आह ।

देवर्त्विक्स्नातकाचार्यराज्ञां छायां परस्त्रियाः ।
नाक्रामेद् रक्तविण्मूत्रष्ठीवनोद्वर्तनादि च ॥ या०ध०१.१५२

देवनां देवार्चानाम् ऋविक्स्नातकाचार्यराज्ञां परस्त्रियाश् च छायां नाक्रामेन् नाधितिष्ठेन् न लङ्घयेद् बुद्धिपूर्वकम् । यथाह मनुः ।

"देवतानां गुरो राज्ञः स्नातकाचार्ययोस् तथा ।
नाक्रामेत् कामतश् छायां बभ्रुणो दीक्षितस्य च ॥" इति । (मा०ध० ४.१३०)

बभ्रुणो नकुलवर्णस्य यस्य कस्यचित् गोर् अन्यस्य वा श्यामादेः, बभ्रुण इति नपुंसकलिङ्गनिर्देशात् । रक्तादीनि च नाधितिष्ठेत् । आदिग्रहणात् स्नानोदकादेर् ग्रहणम् ।

"उद्वर्तनम् अपस्नानं विण्मूत्रं रक्तम् एव च ।
श्लेष्मनिष्ठ्यूतवान्तानि नाधितिष्ठेत कामतः ॥" इति ॥ (मा०ध० ४.१३२) १.१५२ ॥

विप्राहिक्षत्रियात्मानो नावज्ञेयाः कदाचन ।
आ मृत्योः श्रियम् आकाङ्क्षेन् न कंचिन् मर्मणि स्पृशेत् ॥ या०ध०१.१५३

विप्रो बहुश्रुतो ब्राह्मणः, अहिः सर्पः, क्षत्रियो नृपतिः, एते कदाचिद् अपि नावमन्तव्याः । आत्मा च स्वयं नावमन्तव्यः । आ मृत्योः यावज्जीवं श्रियम् इच्छेत् । न कंचिद् अपि पुरुषं मर्मणि स्पृशेत् कस्यचिद् अपि मर्म दुश्चरितं न प्रकाशयेत् ॥ १.१५३ ॥

दूराद् उच्छिष्टविण्मूत्रपादाम्भांसि समुत्सृजेत् ।
श्रुतिस्मृत्युदितं सम्यङ् नित्यम् आचारम् आचरेत् ॥ या०ध०१.१५४

भोजनाद्युच्छिष्टं विण्मूत्रे पादप्रक्षालनोदकं च गृहाद् दूरात् समुत्सृजेत् । श्रौतं स्मार्तं चाचारं नित्यं सम्यग् अनुतिष्ठेत् ॥ १.१५४ ॥

गोब्राह्मणानलान्नानि नोच्छिष्टो न पदा स्पृशेत् ।
न निन्दाताडने कुर्यात् पुत्रं शिष्यं च ताडयेत् ॥ या०ध०१.१५५

गां ब्राह्मणम् अग्निं अन्नम् अदनीयं विशेषतः पक्वम् अशुचिर् न स्पृशेत् । पादेन त्व् अनुच्छिष्टोऽपि । यदा पुनः प्रमादात् स्पृशति तदा आचमनोत्तरकालम्,

"स्पृष्ट्वैतान् अशुचिर् नित्यम् अद्भिः प्राणान् उपस्पृशेत् ।
गात्राणि चैव सर्वाणि नाभिं पाणितलेन तु ॥" (मा०ध० ४.१४३)

इति मनूक्तं कार्यम् । एवं प्राणादीन् उपस्पृशेत् । कस्यचिद् अपि निन्दाताडने न कुर्यात् । एतच् चानपकारिणि :

"अयुध्यमानस्योत्पाद्य ब्राह्मणस्यासृग् अङ्गतः ।
दुःखं सुमहद् आप्नोति प्रेत्याप्राज्ञतया नरः ॥" इति । (मा०ध० ४.१६७)

पुत्रशिष्यौ शिक्षार्थम् एव ताडयेत् । चकाराद् दासादीन् अपि । ताडनं च रज्ज्वादिनोत्तमाङ्गव्यतिरेकेण कार्यम्, "शिष्यशिष्टिर् अवधेनाशक्तौ रज्जुवेणुविदलाभ्यां तनुभ्याम् अन्येन घ्नन् राज्ञा शास्यते" (गौ०ध० २.४२–४४) इति गौतमवचनात्,

"पृष्ठतस् तु शरीरस्य नोत्तमाङ्गे कथंचन ।" (मा०ध० ८.३००)

इति मनुवचनात् ॥ १.१५५ ॥

कर्मणा मनसा वाचा यत्नाद् धर्मं समाचरेत् ।
अस्वर्ग्यं लोकविद्विष्टं धर्म्यम् अप्य् आचरेन् न तु ॥ या०ध०१.१५६

कर्मणा कायेन यथाशक्ति धर्मम् अनुतिष्ठेत् तम् एव मनसा ध्यायेद् वाचा च वदेत् । धर्म्यं विहितम् अपि लोकविद्विष्टं लोकाभिशस्तिजननं मधुपर्के गोवधादिकं नाचरेत् । यस्माद् अस्वर्ग्यम् अग्नीषोमीयवत् स्वर्गसाधनं न भवति ॥ १.१५६ ॥

मातृपित्रतिथिभ्रातृजामिसंबन्धिमातुलैः ।
वृद्धबालातुराचार्यवैद्यसंश्रितबान्धवैः ॥ या०ध०१.१५७

ऋत्विक्पुरोहितापत्यभार्यादाससनाभिभिः ।
विवादं वर्जयित्वा तु सर्वांल् लोकाञ् जयेद् गृही ॥ या०ध०१.१५८

माता जननी । पिता जनकः । अतिथिर् अध्वनीनः । भ्रातरो भिन्नोदरा अपि । जामयो विद्यमानभर्तृकाः स्त्रियः । संबन्धिनो वैवाह्याः । मातुलो मातुर् भ्राता । वृद्धः सप्तत्युत्तरवयस्कः । बाल आ षोडशाद् वर्षात् । आतुरो रोगी । आचार्य उपनेता । वैद्यो विद्वान् भिषग् वा । संश्रित उपजीवी । बान्धवाः पितृपक्ष्या मातृपक्ष्याश् च । मातुलस्य पृथग् उपादानम् आदरार्थम् । ऋत्विग् याजकः । पुरोहितः शान्त्यादेः कर्ता । अपत्यं पुत्रादि । भार्या सहधर्मचारिणी । दासः कर्मकरः । सनाभयः सोदराः भ्रातृभ्यः पृथग् उपादानम् अजामिभगिनीप्राप्त्यर्थम् । एतैर् मात्रादिभिः सह वाक्कलहं परित्यज्य सर्वान् प्राजापत्यादीन् लोकान् प्राप्नोति ॥ १.१५७ ॥ १.१५८ ॥

पञ्च पिण्डान् अनुद्धृत्य न स्नायात् परवारिषु ।
स्नायान् नदीदेवखातहृदप्रस्रवणेषु च ॥ या०ध०१.१५९

परवारिषु परसंबन्धिषु सर्वसत्त्वोदेशेनात्यक्तेषु तडागादिषु पञ्च पिण्डान् अनुद्धृत्य न स्नायात् । अनेनात्मीयोत्सृष्टाभ्यनुज्ञातेषु पिण्डोद्धारम् अन्तरापि स्नानम् अभ्यनुज्ञातम् । नद्यादिषु कथं तर्हीत्य् आह "स्नायान् नदी" इति । साक्षात् परम्परया वा समुद्रगाः स्रवन्त्यो नद्यः । देवखातं देवनिर्मितं पुष्करादि । उदकप्रवाहाभिघातकृतसजलो महानिम्नप्रदेशो ह्रदः । पर्वताद्युच्चप्रदेशात् प्रसृतम् उदकं प्रस्रवणम् । एतेषु पञ्चपिण्डान् उद्धरणेनैव स्नायात् । एतच् च नित्यस्नानविषयं सति संभवे,

"नदीषु देवखातेषु तडागेषु सरःसु च ।
स्नानं समाचरेन् नित्यं गर्तप्रस्रवणेषु च ॥" (मा०ध० ४.२०३)

इति नित्यग्रहणात् । शौचार्थे तु यथासंभवं परवारिषु पञ्च पिण्डान् उद्धरणेऽपि सर्वस्य न निषेधः ॥ १.१५९ ॥

परशय्यासनोद्यानगृहयानानि वर्जयेत् ।
अदत्तान्य् अग्निहीनस्य नान्नम् अद्याद् अनापदि ॥ या०ध०१.१६०

शय्या कशिपुः । आसनं पीट्ःादि । उद्यानम् आम्रादिवनम् । गृहं प्रसिद्धम् । यानं रथादि । परसंबन्धीन्य् एतान्य् अदत्तान्य् अननुज्ञातानि वर्जयेत् नोपभुञ्जीत । अभोज्यान्नान्य् आह "अग्निहीनस्य" इति । अग्निहीनस्य श्रौतस्मार्ताग्न्यधिकाररहितस्य शूद्रस्य प्रतिलोमजस्य च अधिकारवतोऽप्य् अग्निरहितस्यान्नम् अनापदि न भुञ्जीत प्रतिगृह्णीयाच् च, "तस्मात् प्रशस्तानां स्वकर्मणा शुद्धजातीनां ब्राह्मणो भुञ्जीत प्रतिगृह्णीयाच् च" (गौ०ध० १७.१–२) इति गौतमवचनात् ॥ १.१६० ॥

कदर्यबद्धचौराणां क्लीबरङ्गावतारिणाम् ।
वैणाभिशस्तवार्धुष्यगणिकागणदीक्षिणाम् ॥ या०ध०१.१६१

कदर्यो लुब्धः ।

"आत्मानं धर्मकृत्यं च पुत्रदारांश् च पीडयेत् ।
लोभाद् यः पितरौ भृत्यान् स कदर्य इति स्मृतः ॥"

इत्य् उक्तः । बद्धो निगडादिना वाचा संनिरुद्धश् च । चौरो ब्राह्मणसुवर्णव्यतिरिक्तपरस्वापहारी । क्लीबो नपुंसकः । रङ्गावतारी नटचारणमल्लादिः । वेणुच्छेतजीवी वैणः । अभिशस्तः पतनीयैः कर्मभिर् युक्तः । वार्धुष्यो निषिद्धवृद्ध्युपजीवी । गणिका पण्यस्त्री । गणदीक्षी बहुयाजकः । एतेषाम् अन्नं नाश्नीयाद् इत्य् अनुवर्तते ॥ १.१६१ ॥

चिकित्सकातुरक्रुद्धपुंश्चलीमत्तविद्विषाम् ।
क्रूरोग्रपतितव्रात्यदाम्भिकोच्छिष्टभोजिनाम् ॥ या०ध०१.१६२

चिकित्सको भिषग्वृत्त्युपजीवी । आतुरो महारोगोपसृष्टः ।

"वातव्याध्यश्मरीकुष्ठमेहोदरभगन्दराः ।
अर्शांसि ग्रहणीत्य् अष्टौ महारोगाः प्रकीर्तिताः ॥" इति ।

क्रुद्धः कुपितः । पुंश्चली व्यभिचारिणी । मत्तो विद्यादिना गर्वितः । विद्विट् शत्रुः । क्रूरो दृढाभ्यन्तरकोपः । वाक्कायव्यापारेणोद्वेजक उग्रः । पतितो ब्रह्महादिः । व्रात्यः पतितसावित्रीकः । दाम्भिको वञ्चकः । उच्छिष्टभोजी परभुक्तोज्झिताशी । एतेषां चिकित्सकादीनाम् अन्नं नाश्नीयात् ॥ १.१६२ ॥

अवीरास्त्रीस्वर्णकारस्त्रीजितग्रामयाजिनाम् ।
शस्त्रविक्रयिकर्मारतन्तुवायश्ववृत्तिनाम् ॥ या०ध०१.१६३

अवीरा स्त्री स्वतन्त्रा व्यभिचारम् अन्तरेणापि । पतिपुत्ररहितेत्य् अन्ये । स्वर्णकारः सुवर्णस्य विकारान्तरकृत् । स्त्रीजितः सर्वत्र स्त्रीवशवर्ती । ग्रामयाजी ग्रामस्य शान्त्यादिकर्ता बहूनाम् उपनेता वा । शस्त्रविक्रयी शस्त्रविक्रयोपजीवी । कर्मारो लोककारः तक्षादिश् च । तन्तुवायः सूचिशिल्पोपजीवी । श्वभिर् वृत्तिर् वर्तनं जीवनम् अस्यास्तीति श्ववृत्ती । एतेषाम् अन्नं नाश्नीयात् ॥ १.१६३ ॥

नृशंसराजरजककृतघ्नवधजीविनाम् ।
चैलधावसुराजीवसहोपपतिवेश्मनाम् ॥ या०ध०१.१६४

पिशुनानृतिनोश् चैव तथा चाक्रिकबन्दिनाम् ।
एषाम् अन्नं न भोक्तव्यं सोमविक्रयिणस् तथा ॥ या०ध०१.१६५

नृशंसो निर्दयः । राजा भूपतिः । तत्साहचर्यात् पुरोहितश् च । यथाह शङ्खः : "भीतावगीतरुदिताक्रन्दितावघुष्टक्षुधितपरिभुक्तविस्मितोन्मत्तावधूतराजपुरोहितान्नानि वर्जयेत्" इति । रजको वस्त्रादीनां नीलादिरागकारकः । कृतघ्न उपकृतस्य हन्ता । वधजीवी प्राणिनां वधेन वर्तकः । चैलधावो वस्त्रनिर्णेजनकृत् । सुराजीवो मद्यविक्रयजीवी । उपपतिर् जारः । सहोपपतिना वेश्म यस्यासौ सहोपपतिवेश्म । पिशुनः परदोषस्य ख्यापकः । अनृती मिथ्यावादी । चाक्रिकस् तैलिकः । शाकटिकश् चेत्य् एके । "अभिशस्तः पतितश् चाक्रिकस् तैलिकः" इति भेदेनाभिधानात् । बन्धिनः स्तावकाः । सोमविक्रयी सोमलताया विक्रेता । एतेषाम् अन्नं न भोक्तव्यम् । सर्वे चैते कदर्यादयो द्विजा एव कदर्यत्वादिदोषदुष्टा अभोज्यान्नाः, इतरेषां प्राप्त्यभावात् प्राप्तिपूर्वकत्वाच् च निषेधस्य ॥ १.१६५ ॥ १.१६६ ।

"अग्निहीनस्य नान्नम् अद्याद् अनापदि" (या०ध० १.१६०) इत्य् अत्र शूद्रस्याभोज्यान्नत्वम् उक्तम् । तत्र प्रतिप्रसवम् आह ।

शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रार्धसीरिणः ।
भोज्यान्ना नापितश् चैव यश् चात्मानं निवेदयेत् ॥ या०ध०१.१६६

दासा गर्भदासादयः । गोपालो गवां पालनेन यो जीवति । कुलमित्रं पितृपितामहादिक्रमायातः । अर्धसीरी हलपर्यायसीरोपलक्षितकृषिफलभागग्राही । नापितो गृहव्यापारकारयिता नापितश् च । यश् च वाङ्मनःकायकर्मभिर् आत्मानं निवेदयति तवाहम् इति । एते दासादयः शूद्राणां मध्ये भोज्यान्नाः । चकारात् कुम्भकारश् च, "गोपनापितकुम्भकारकुलमित्रार्धिकनिवेदितात्मानो भोज्यान्नाः" इति वचनात् ॥ १.१६६ ॥

इति स्नातकधर्मप्रकरणम्
अथ भक्ष्याभक्ष्यप्रकरणम्

"न स्वाध्यायविरोध्यर्थम्" (या०ध० १.१२९) इत्य् अत आरभ्य, ब्राह्मणस्य स्नातकव्रतान्य् अभिधाय, इदानीं द्विजातिधर्मान् आह ।

अनर्चितं वृथामांसं केशकीटसमन्वितम् ।
शुक्तं पर्युषितोच्छिष्टं श्वस्पृष्टं पतितेक्षितम् ॥ या०ध०१.१६७

उदक्यास्पृष्टसंघुष्टं पर्यायान्नं च वर्हयेत् ।
गोघ्रातं शकुनोच्छिष्टं पदा स्पृष्टं च कामतः ॥ या०ध०१.१६८

अनर्चितम् अर्चार्हाय यद् अवज्ञया दीयते । वृथामांसं वक्ष्यमाणप्राणात्ययादिव्यतिरेकेण, देवाद्यर्चनावशिष्टं च यन् न भवत्य् आत्मार्थम् एव यत् साधितम् । केशकीटादिभिश् च समन्वितं संयुक्तम् । यत् स्वयम् अनम्लं केवलं काकपरिवासेन द्रव्यान्तरसंसर्गकालपरिवासाभ्यां वाम्लीभवति तच् छुक्तं दध्यादिव्यतिरेकेण, "न पापीयसोऽन्नम् अश्नीयान् न द्विःपक्वं न शुक्तं न परुषितम् अन्यत्र रागखाण्डवचुक्रदधिगुडगोधूमयवपिष्टविकारेभ्यः" इति शङ्खस्मरणात् । पर्युषितं रात्र्यन्तरितम् । उच्छिष्टं भुक्तोज्झितम् । श्वस्पृष्टं शुना स्पृष्टम् । पतितेक्षितं पतितादिभिर् ईक्षितम् । उदक्या रजस्वला तया स्पृष्टम् । उदक्याग्रहणं चण्डालाद्युपलक्षणार्थम्, "अमेध्यपतितचण्डालपुल्कसरजस्वलाकुनखिकुष्ठिसंस्पृष्टान्नं वर्जयेत्" इति शङ्खस्मरणात् । को भुङ्क्त इति यद् आघुष्य दीयते तत् संघुष्टान्नम् । अन्यसंबन्ध्यन्यव्यपदेशेन यद् दीयते तत् पर्यायान्नम् यथा ।

"ब्राह्मणान्नं ददच् छूद्रः शूद्रान्नं ब्राह्मणो ददत् ।
उभाव् एताव् अभोज्यान्नौ भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ।" इति ।

पर्याचान्तम् इति पाठे परिगतम् आचान्तं गण्डूषग्रहणं यस्मिन् तत् पर्याचान्तं तन् न भोक्तव्यम् । एतद् उक्तं भवति : गण्डूषग्रहणाद् ऊर्ध्वम् आचमनात् प्राक् न भोक्तव्यम् इति । पार्श्वाचान्तम् इति पाठे एकस्यां पङ्क्तौ पार्श्वस्थे आचान्ते न भोक्तव्यं भस्मोदकादिविच्छेदेन विना । वर्जयेद् इति प्रत्येकं संबध्यते । तथा गोघ्रातं गवा आघ्रातम् । शकुनोच्छिष्टं शकुनेन काकादिना भुक्तम् आस्वादितम् । पदा स्पृष्टं बुद्धिपूर्वं पादेन स्पृष्टं वर्जयेत् ॥ १.१६७ ॥ १.१६८ ॥

पर्युषितस्य प्रतिप्रसवम् आह ।

अन्नं पर्युषितं भोज्यं स्नेकाक्तं चिरसंस्थितम् ।
अस्नेहा अपि गोधूमयवगोरसविक्रियाः ॥ या०ध०१.१६९

अन्नम् अदनीयं पर्युषितं घृतादिस्नेहसंयुक्तं चिरकालसंस्थितम् अपि भोज्यम् । गोधूमयवगोरसविक्रियाः मण्डकसक्तुकिलाटकूर्चिकाद्या अस्नेहा अपि चिरकालसंस्थिता भोज्याः, यदि विकारान्तरम् अनापन्नाः, "अपूपधानाकरम्भसक्तुयावकतैलपायसशाकानि शुक्तानि वर्जयेत्" (व०ध० १४.३७) इति वसिष्ठस्मरणात् ॥ १.१६९ ॥

संधिन्यनिर्दशावत्सागोपयः परिवर्जयेत् ।
औष्ट्रम् ऐकशफं स्त्रैणम् आरण्यकम् अथाविकम् ॥ या०ध०१.१७०

गौः या वृषेण संधीयते सा संधिनी । "वशां वन्ध्यां विजानीयाद् वृषाक्रान्तां च संधिनीम्" इति त्रिकाण्डीस्मरणात् । या चैकां वेलाम् अतिक्रम्य दुह्यते, या च वत्सान्तरेण संधीयते, सापि संधिनी । प्रसूता सत्य् अनतिक्रान्तदशाहा अनिर्दशा । मृतवत्सा अवत्सा । संधिनी च अनिर्दशा च अवत्सा च संधिन्यनिर्दशावत्सास्ताश् च गावश् च तासां पयः क्षीतं परिवर्जयेत् । संधिनीग्रहणं संधिनीयमलसुवोर् उपलक्षणार्थम् । यथाह गौतमः : "स्यन्दिनीयमसूसंधिनीनां NSP reads यमलसू च" (गौ०ध० १७.२५) इति । स्रवत्पयःस्तनी स्यन्दिनी । यमलसूर् यमलप्रसविनी । एवम् अजामहिष्योश् चानिर्दशयोः पयो वर्जयेत् । "गोमहिष्यजानाम् अनिर्दशानाम्" (व०ध० १४.३५) इति वसिष्ठस्मरणात् । पयोग्रहणात् तद्विकाराणाम् अपि दध्यादीनां निषेधः । न हि मांसनिषेधे तद्विकाराणाम् अनिषेधो युक्तः । विकारनिषेधे तु प्रकृतेर् अनिषेधः । पयोनिषेधाच् छकृन्मूत्रादेर् अनिषेधः । उष्ट्राज् जातम् औष्ट्रं पयोमूत्रादि । एकशफा वडवादयः तत्प्रभवम् ऐकशफम् । स्त्रीभवं स्त्रैणम् । स्त्रीग्रहणम् अजाव्यतिरिक्तसकलद्विस्तनीनाम् उपलक्षणार्थम्, "सर्वासां द्विस्तनीनां क्षीरम् अभोज्यम् अजावर्जम्" इति शङ्खस्मरणात् । अरण्ये भवा आरण्यकास् तदीयम् आरण्यकं क्षीरं माहिषव्यतिरेकेण ।

"आरण्यानां च सर्वेषां मृगाणां माहिषं विना ।" (मा०ध० ५.९)

इति वचनात् । अवेर् जातम् आविकम् । वर्जयेद् इति प्रत्येकम् अभिसंबध्यते । औष्ट्रम् इत्यादिविकारप्रत्ययनिर्देशाद् विकारमात्रस्य पयोमूत्रादेः सर्वदा निषेधः, "नित्यम् आविकम् अपेयम् औष्ट्रम् ऐकशफं च" (गौ०ध० १७.२५) इति गौतमस्मरणात् ॥ १.१७० ॥

देवतार्थं हविः शिग्रु लोहितान् व्रश्चनांस् तथा ।
अनुपाकृतमांसानि विड्जानि कवकानि च ॥ या०ध०१.१७१

देवतार्थं बल्युपहारनिमित्तं साधितम् । हविः हवनार्थं सिद्धं प्राक् होमात् । शिग्रुः सोभाञ्जनः लोहितान् वृक्षनिर्यासान् । व्रश्चनप्रभवान् वृक्षच्छेदनजातान् अलोहितान् अपि । यथाह मनुः ।

"लोहितान् वृक्षनिर्यासान् व्रश्चनप्रभवांस् तथा ।" इति । (मा०ध० ५.६)

लोहितग्रहणात् हिङ्गुकर्पूरादीनाम् अनिषेधः । अनुपाकृतमांसानि यज्ञेऽहुतस्य पशोर् मांसानि । विड्जानि मनुष्यादिजग्धबीजपुरीषोत्पन्नानि तन्दुलीयकप्रभृतीनि च । कवकानि छत्राकाणि । वर्जयेद् इति प्रत्येकम् अभिसंबध्यते ॥ १.१७१ ॥

क्रव्यादपक्षिदात्यूहशुकप्रतुदटिट्टिभान् ।
सारसैकशफान् हंसान् सर्वांश् च ग्रामवासिनः ॥ या०ध०१.१७२

क्रव्यादा आममांसादनशीलाः । पक्षिणो गृध्रादयः । दात्यूहश् चातकः । शुकः कीरः । चञ्च्वा प्रतुद्य भक्षयन्तीति प्रतुदाः श्येत्नादयः । टिट्टिभस् तच्छब्दानुकारी । सारसो लक्ष्मणः । एकशफा अश्वादयः । हंसाः प्रसिद्धाः । ग्रामवासिनः पारावतप्रभृतयः । एतान् क्रव्यादादीन् वर्जयेत् ॥ १.१७२ ॥

कोयष्टिप्लवचक्राह्वबलाकाबकविष्किरान् ।
वृथाकृसरसंयावपायसापूपशष्कुलीः ॥ या०ध०१.१७३

कोयष्टिः क्रौञ्चः । प्लवो जलकुक्कुटः । चक्राह्वश् चक्रवाकः । बलाकाबकौ प्रसिद्धौ । नखैर् विकीर्य भक्षयन्तीति विष्किराश् चकोरादय एव गृह्यन्ते । लावकमयूरादीनां भक्ष्यत्वात्, ग्रामकुक्कुटस्य ग्रामवासित्वाद् एव निषेधाच् च । एतान् कोयष्ट्यादीन् वर्जयेत् । वृथा देवताद्युद्देशम् अन्तरेण साधिताः कृसरसंयावपायसापूपशष्कुलीर् वर्जयेत् । कृसरं तिलमुद्गसिद्ध ओदनः । संयावः क्षीरगुडघृतादिकृत उत्करिकाख्यः पाकविशेषः । पायसं पयसा शृतम् अन्नम् । अपूपोऽस्नेहपक्वो गोधूमविकारः । शष्कुली स्नेहपक्वो गोधूमविकारः । "न पचेद् अन्नम् आत्मने" (या०ध० १.१०४) इति कृसरादीनां निषेधे सिद्धे, पुनर् अभिधानं प्रायश्चित्तगौरवार्थम् ॥ १.१७३ ॥

कलविङ्कं सकाकोलं कुररं रज्जुदालकम् ।
जालपादान् खञ्जरीटान् अज्ञातांश् च मृगद्विजान् ॥ या०ध०१.१७४

कलविङ्को ग्रामचट्कः । ग्रामनिवासित्वेन प्रतिषेधे सिद्धे सत्य् उभयचारित्वात् पुनर्वचनम् । काकोलो द्रोणकाकः । कुरर उत्क्रोशः । रज्जुदालको वृक्षकुट्तकः । जालपादो जालाकारपादः । अजालपादा अपि हंसाः सन्तीति हंसानां पुनर्वचनम् । खञ्जरीटः खञ्जनः । ज्ञातितो ये अज्ञाता मृगाः पक्षिणश् च । एतान् कलविङ्कादीन् वर्जयेत् ॥ १.१७४ ॥

चाषांश् च रक्तपादांश् च सौनं वल्लूरम् एव च ।
मत्स्यांश् च कामतो जग्ध्वा सोपवासस् त्र्यहं वसेत् ॥ या०ध०१.१७५

चाषाः किकीदिवयः रक्तपादाः कादम्बप्रभृतयः । सूनिना त्यक्तं सौनं घातस्थानभवं मांसं भक्ष्याणाम् अपि । वल्लूरं शुष्कमांसम् । मत्स्या मीनाः । एतांश् चापादीन् वर्जयेत् । चकारान् नालिकाशणछत्राककुसुम्भादीन्,

"नालिकाशणछत्राककुसुम्भालाबुविड्भवान् ।
कुम्भीकन्दुकवृन्ताककोविदारांश् च वर्जयेत् ॥" इति.

तथा,

"अकालप्ररूढानि पुष्पाणि च फलानि च ।
विकारवच् च यत् किंचित् प्रयत्नेन विवर्जयेत् ॥"

तथा, "वटप्लक्षाश्वत्थकपित्थनीपमातुलिङ्गफलानि वर्जयेत्" इति स्मरणात् । एतान् संधिनीक्षीरप्रभृतीन् अनुक्रान्तान् कामतो भक्षयित्वा त्रिरात्रम् उपवसेत् । अकामतस् त्व् अहोरात्रम् । "शेषेषुपवसेद् अहः" (मा०ध० ५.२०) इति मनुस्ररणात् । यत् पुनः शङ्खेनोक्तम् "बलबलाकाहंसप्लवचक्रवाककारण्डवगृहचटककपोतपारावतपाण्डुशुकसारिकासारस-टिट्टिभोलूककङ्करक्तपादचाषभासवायसकोकिलशाड्वलिकुक्कुटहारीतभक्षणे द्वादशरात्रम् अनाहारः पिबेद् गोमूत्रयावकम्" इति, तद् बहुकालाभ्यासे मतिपूर्वे समस्तभक्षणे वा वेदितव्यम् ॥ १.१७५ ॥

पलाण्डुं विड्वराहं च छत्राकं ग्रामकुक्कुटम् ।
लशुनं गृञ्जनं चैव जग्ध्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ या०ध०१.१७६

पलाण्डुः स्थूलकन्दनालो लशुनानुकारी । विड्वराहो ग्रामसूकरः । छत्राकं सर्पछत्रम् । ग्रामकुक्कुटः प्रसिद्धः । लशुनं रसोनं सूक्ष्मश्वेतकन्दनालम् । गृञ्जनं लशुनानुकारिलोहितसूक्ष्मकन्दम् । एतानि षट् सकृत् कामतो जग्ध्वा भक्षयित्वा चान्द्रायणं वक्ष्यमाणलक्षणं चरेत् । ग्रामकुक्कुटछत्राकयोः पूर्वप्रतिषेधितयोर् इहाभिधानं पलाण्ड्वादिसमानप्रायश्चित्तार्थम् । मतिपूर्वं चिरतराभ्यासे तु,

"छत्राकं विड्वराहं च लशुनं ग्रामकुक्कुटम् ।
पलाण्डुं गृञ्जनं चैव मत्या जग्ध्वा पतेद् द्विजः ॥" (मा०ध० ५.१९)

इति मनूक्तम् । अमतिपूर्वाभ्यासे,

"अमत्यैतानि षट् जग्ध्वा कृच्छ्रं सान्तपनं चरेत् ।" (मा०ध० ५.२०)

तृतीयाध्याये वक्ष्यमाणं,

"यतिचान्द्रायणं वापि," (मा०ध० ५.२०)

इति द्रष्टव्यम् । अमतिपूर्वाभ्यासे तु शङ्खोक्तं "लशुनपलाण्डुगृञ्जनविड्वराह-ग्रामकुक्कुटकुम्भीकभक्षणे द्वादशरात्रं पयः पिबेत्" इति ॥ १.१७६ ॥

भक्ष्याः पञ्चनखाः सेधागोधाकच्छपशल्लकाः । या०ध०१.१७७अब्

शशश् च मत्स्येष्व् अपि हि सिंहतुण्डकरोहिताः ॥ या०ध०१.१७७च्द्

तथा पाठीनराजीवसशल्काश् च द्विजातिभिः । या०ध०१.१७८अब्

सेधा श्वावित् । गोधा कृकलासानुकारिणी महती । कच्छपः कूर्मः । शल्लकः शल्लकी । शशः प्रसिद्धः । पञ्चनखादीनां श्वमार्जारवानरादीनां मध्ये एते सेधादयो भक्ष्याः । चकारात् खड्गोऽपि । यथाह गौतमः : "पञ्चनखाः शशशल्लकश्वाविद्गोधाखड्गकच्छपाः" (गौ०ध० १७,२७) इति । यथाह मनुर् अपि ।

"श्वाविधं शल्लुकं गोधां खड्गकूर्मशशांस् तथा ।
भक्ष्यान् पञ्चनखेष्व् आहुर् अनुष्ट्रांश् चैकतोदतः ॥" इति । (मा०ध० ५.१८)

यत् पुनर् वसिष्टेन "खड्गे तु विवदन्ते" (व०ध० १४.४७) इत्य् अभक्ष्यत्वम् उक्तं तच् छ्राद्धाद् अन्यत्र,

"खड्गमांसैर् भवेद् दत्तम् अक्षय्यं पितृकर्मणि ।"

इति श्राद्धे फलश्रुतिदर्शनात् । तथा मत्स्यानां मध्ये सिंहतुण्डादयो भक्ष्याः । सिंहतुण्डः सिंहमुखः । रोहितो लोहितवर्णः । पाठीनश् चन्द्रकाख्यः । राजीवः पद्मवर्णः । सह शल्कैः शुक्त्याकारैर् वर्तत इति सशल्कः । एते च सिंहतुण्डादयो नियुक्ता एव भक्ष्याः,

"पाठीनरोहिताव् आद्यौ नियुक्तौ हव्यकव्ययोः ।
राजीवाः सिंहतुण्डाश् च सशल्काश् चैव सर्वशः ॥" (मा०ध० ५.१६)

इति मनुस्मरणात् । द्विजातिग्रहणं शूद्रव्युदासार्थम् ॥ १.१७७ ॥

"अनर्चितं वृथामांसम्" (या०ध० १.१६७) इत्यारभ्य द्विजातिधर्मान् उक्त्वा, इदानीं चातुर्वर्ण्यधर्मान् आह ।

अतः शृणुध्वं मांसस्य विधिं भक्षणवर्जने ॥ या०ध०१.१७८च्द्

मांसस्य प्रोक्षितादेर् भक्षणे तद्व्यतिरिक्तस्य च निषिद्धस्य वर्जने प्रोक्षितादिव्यतिरेकेण मांसं न भक्षयामीत्य् एवं संकल्परूपेण विधिं सामश्रवःप्रभृतयः "हे मुनयः शृणुध्वम्" ॥ १.१७८ ॥

तत्र भक्षणे विधिं दर्शयति ।

प्राणात्यये तथा श्राद्धे प्रोक्षिते द्विजकाम्यया ।
देवान् पितॄन् समभ्यर्च्य खादन् मांसं न दोषभाक् ॥ या०ध०१.१७९

अन्नाभावेन व्याध्यभिभवेन वा मांसभक्षणम् अन्तरेण यदा प्राणबाधा भवति तदा मांसं नियमेन भक्षयेत्, "सर्वत एवात्मानं गोपायेत्" (गौ०ध० ९.३४) इत्य् आत्मरक्षाविधानात्, "तस्माद् उ ह न पुरायुषः स्वःकामी प्रेयात्" इति मरणनिषेधाच् च । तथा श्राद्धे मांसं निमन्त्रितो नियमेन भक्षयेत्, अभक्षणे दोषश्रवणात् ।

"यथाविधि नियुक्तस् तु यो मांसं नात्ति मानवः ।
स प्रेत्य पशुतां याति संभवान् एकविंशतिम् ॥" (मा०ध० ५.३५)

इति मनुस्मरणात् । प्रोक्षणाख्यश्रौतसंस्कारसंस्कृतस्य पशोर् यागार्थस्याग्नीषोमीयादेर् हुतावशिष्टं मांसं प्रोक्षितं तद् भक्षयेत्, अभक्षणे यागानिष्पत्तेः । द्विजकाम्या ब्राह्मणभोजनार्थं देवपित्तर्थं च यत् साधितं तेन तान् अभ्यर्च्यावशिष्टं भक्षयन् न दोषभाग् भवति । एवं भृत्यभरणावशिष्टम् अपि ।

"यज्ञार्थं ब्राह्मणैर् वध्याः प्रशस्ता मृगपक्षिणः ।
भृत्यानां चैव वृत्त्यर्थम् अगस्त्यो ह्य् आचरत् पुरा ॥" (मा०ध० ५.२२)

इति मनुस्मरणात् । "न दोषभाग्" इति दोषाभावमात्रं वदता अतिथ्याद्यर्चनावशिष्टस्याभ्यनुज्ञामात्रं न प्रोक्षितादिवन् नियम इति दर्शितम् । एवम् अप्रतिषिद्धानाम् अपि शशादीनां प्राणात्ययव्यतिरेकेणाभक्ष्यत्वावगमात् शूद्रस्यापि मांसप्रतिबद्धः सर्वविधिनिषेधाधिकारोऽवगम्यते ॥ १.१७९ ॥

इदानीं प्रोक्षिताव्यतिरिक्तस्य वृथामांसम् इत्य् अनेन प्रतिषिद्धस्य भक्षणे निन्दार्थवादम् आह ।

वसेत् स नरके घोरे दिनानि पशुरोमभिः । या०ध०१.१८०अब्

संमितानि दुराचारो यो हन्त्य् अविधिना पशून् ॥ या०ध०१.१८०च्द्

अविधिना देवताद्युद्देशम् अन्तरेण यः पशून् हन्ति स तस्य पशोर् यावन्ति रोमाणि तावन्ति दिनानि घोरे नरके वसेत् । हन्तीत्य् अष्टविधोऽपि घातको गृह्यते । यथाह मनुः ।

"अनुमन्ता विशसिता निहन्ता क्रयविक्रयी ।
संस्कर्ता चोपहर्ता च खादकश्चेति घातकाः ॥" इति ॥ (मा०ध० ५.५१) १.१८० ॥

इदानीं वर्जने विधिम् आह ।

सर्वान् कामान् अवाप्नोति हयमेधफलं तथा ।
गृहेऽपि निवसन् विप्रो मुनिर् मांसविवर्जनात् ॥ या०ध०१.१८१

यः प्रोक्षितादिव्यतिरेकेण मया मांसं न भक्षितव्यम् इति सत्यसंकल्पो भवति स सर्वान् कामान् तत्साधने प्रवृत्तो निर्विघ्नं प्राप्नोति, विशुद्धाशयत्वात् । यथाह मनुः ।

"यद् ध्यायते यत् कुरुते रतिं बध्नाति यत्र च ।
तद् अवाप्नोत्य् अविघ्नेन यो हिनस्ति न किंचन ॥" इति । (मा०ध० ५.४७)

एतच् चानुषङ्गिकं फलम् । मुख्यं फलम् आह, "हयमेधफलं तथा" इति । एतच् च सांवत्सरिकसंकल्पस्य ।

"वर्षे वर्षेऽश्वमेधेन यो यजेत शतं समाः ।
मांसानि च न खादेद् यस् तयोः पुण्यफलं समम् ॥" (मा०ध० ५.५३)

इति मनुस्मरणात् । तथा गृहेऽपि निवसन् ब्राह्मणादिश् चातुवर्णिको मुनिवन् माननीयो भवति मांसत्यागात् । एतच् च न प्रतिषिद्धमांसविषयं नापि प्रोक्षितादिविषयम् किं तु पारिशेष्याद् अतिथ्याद्यर्चनावशिष्टाभ्यनुज्ञातविषयम् इति ॥ १.१८१ ॥

इति भक्ष्याभक्ष्यप्रकरणम्
अथ द्रव्यशुद्धिप्रकरणम्

इदानीं द्रव्यशुद्धिम् आह ।

सौवर्णराजताब्जानाम् ऊर्ध्वपात्रग्रहाश्मनाम् ।
शाकरज्जुमूलफलवासोविदलचर्मणाम् ॥ या०ध०१.१८२

पात्राणां चमसानां च वारिणां शुद्धिर् इष्यते ।
चरुस्रुक्स्रुवसस्नेहपात्राण्य् उष्णेन वारिणा ॥ या०ध०१.१८३

सौवर्णं सुवर्णकृतम् । राजतं रजतकृतम् । अब्जं मुक्ताफलशङ्खशुक्त्यादि । ऊर्ध्वपात्रं यज्ञियोलूखलादि ग्रहादिसाहचर्यात् । ग्रहाः षोडशिप्रभृतयः । अश्मा दृषदादिः । शाक्तं वास्तुकादि । रज्जुः बल्वजादिनिर्मिता । मूलम् आर्द्रकादि । फलम् आम्रादि । वासो वस्त्रम् । विदलं वैणवादि । चर्म अजादीनाम् । विदलचर्मणोर् ग्रहणं तद्विकाराणां छत्रवरत्रादीनाम् उपलक्षणार्थम् । पात्राणि प्रोक्षणीपात्रप्रभृतीनि । चमसा होतृचमसादयः । एतेषां सौवर्णादीनां लेपरहितानाम् उच्छिष्टस्पर्शमात्रे वारिणा प्रक्षालनेन शुद्धिः । चरुश् चरुस्थाली । स्रुक्स्रवौ प्रसिद्धौ । सस्नेहानि पात्राणि प्राशित्रहरणादीनि । एतानि च लेपरहितान्य् उष्णेन वारिणा शुध्यन्ति,

"निर्लेपं काञ्चनं भाण्डम् अद्भिर् एव विशुध्यति ।
अब्जम् अश्ममयं चैव राजतं चानुपस्कृतम् ॥" (मा०ध० ५.११२)

इति मनुस्मरणात् । अनुपस्कृतम् अखातपूरितम् । सलेपानां तु,

"तैजसानां मणीनां च सर्वस्याश्ममयस्य च ।
भस्मनाद्भिर् मृदा चैव शुद्धिर् उक्ता मनीषिभिः ॥" (मा०ध० ५.१११)

इति मनूक्तं द्रष्टव्यम् । मृद्भस्मनोर् एककार्त्यत्वाद् विकल्पः । आपस् तु समुच्चीयन्ते । काकादिमुखोपघाते तु "कृष्णशकुनिमुखावमृष्टम् पात्रं निर्लिखेत्, श्वापदमुखावमृष्टं पात्रं न प्रयुञ्जीत" इति द्रष्टव्यम् । एतच् च मार्जाराद् अन्यत्र ।

"मार्जारश् चैव दर्वी च मारुतश् च सदा शुचिः ।" (chf. वि०ध० २३.५२)

इति मनुस्मरणात् ॥ १.१८२ ॥ १.१८३ ॥

यञ्जपात्रादीनां प्रोक्षणेन शुद्धिः ।

स्फ्यशूर्पाजिनधान्यानां मुसलोलूखलानसाम् ।
प्रोक्षणं संहतानां च बहूनां धान्यवाससाम् । या०ध०१.१८४

स्फ्यो वज्रो यज्ञाङ्गम् । अनः शकटम् । शेषं प्रसिद्धम् । एतेषाम् उष्णेन वारिणा शुद्धिः । पुनर् अजिनग्रहणं यज्ञाङ्गाजिनप्राप्त्यर्थम् । संहतानाम् अशुद्धिद्रव्यारब्धावयविनां बहूनां धान्यानां वाससां च । वासोग्रहणम् उक्तशुद्धीनाम् उपलक्षणार्थम् । उक्तशुद्धीनां धान्यवासःप्रभृतीनां बहूनां च राशीकृतानां प्रोक्षणेनैव शुद्धिः । बहुत्वं च स्पृष्टापेक्षया । एतद् उक्तं भवति : यदा धान्यानि वस्त्रादीनि वा राशीकृतानि तत्र चण्डालादिस्पृष्टान्य् अल्पानि बहूनि चास्पृष्टानि तत्र स्पृष्टानाम् उक्तैव शुद्धिर् इतरेषां प्रोक्षणम् इति । तथा च स्मृत्यन्तरम् ।

"वस्त्रधान्यादिराशीनाम् एकदेशस्य दूषणे ।
तावन्मात्रं समुद्धृत्य शेषं प्रोक्षणम् अर्हति ॥" इति ।

यदा पुनः स्पृष्टानां बहुत्वं अस्पृष्टानां चाल्पत्वं तदा सर्वेषाम् एव क्षालनम् । यथाह मनुः ।

"अद्भिस् तु प्रोक्षणं शौचं बहूनां धान्यवाससाम् ।
प्रक्षालनेन त्व् अल्पानाम् अद्भिः शौचं विधीयते ॥" इति । (मा०ध० ५.११८)

स्पृष्टानाम् अस्पृष्टानां च समत्वेऽपि प्रोक्षणम् एव । बहूनां प्रोक्षणविधानेनाल्पानां क्षालने सिद्धे पुनर् अल्पानां क्षालनवचनस्य समेषु क्षालननिवृत्त्यर्थत्वात् । इयत् स्पृष्टम् इयद् अस्पृष्टम् इत्य् अविवेके तु क्षालनम् एव । पाक्षिकस्यापि दोषस्य परिहर्तव्यत्वात्, अनेकपुरुषैर् धार्यमाणानां तु धान्यवासःप्रभृतीनां स्पृष्टानाम् अस्पृष्टानां च प्रोक्षणम् एवेति निबन्धकृतः ॥ १.१८४ ॥

निर्लेपानां स्पर्शमात्रदुष्टानां शुद्धिम् उक्त्वा, इदानीं सलेपानां शुद्धिम् आह ।

तक्षणं दारुशृङ्गास्थ्नां गोवालैः फलसंभुवाम् ।
मार्जनं यज्ञपात्राणां पाणिना यज्ञकर्मणि ॥ या०ध०१.१८५

दारूणां मेषमहिषादिशृङ्गाणां करिवाराहशङ्खाद्यस्थ्नाम् । अस्थिग्रहणेन दन्तानाम् अपि ग्रहणम् । उच्छिष्टस्नेहादिभिर् लिप्तानां मृद्भस्मोदकादिभिर् अनपगतलेपानाम्, मनुः,

"यावन् नापैत्य् अमेध्याक्ताद् गन्धो लेपश् च तत्कृतः ।
तावन् मृद् वारि चादेयं सर्वासु द्रव्यशुद्धिषु ॥" (मा०ध० ५.१२६)

इति सामान्यतः शुद्धिविधानात् । तक्षणं तावन्मात्रावयवापनयनं शुद्धिः । फलसंभुवां बिल्वालाबुनालिकेरादिफलसंभूतानां पात्राणां गोवालैर् उद्घर्षणाच् छुद्धिः । यज्ञपात्राणां स्रुक्स्रुवादीनां यज्ञकर्नणि प्रयुज्यमानानां दक्षिणेन हस्तेन दर्भैर् दशापवित्रेण वा यथाशास्त्रं कर्माङ्गतया मार्जनं कर्तव्यम् । एतच् च श्रौतम् उदाहरणम् अन्येषाम् अपि सौवर्णादीनां पात्राणां स्मार्तलौकिककर्मसु कृतशौचानाम् एवाङ्गत्वम् इति दर्शयितुम् । यज्ञाङ्गानां पुनः कृतशौचानाम् इदं दशापवित्रादिभिर् मार्जनं संस्कारार्थम् इति शेषः ॥ १.१८५ ॥

सोषरोदकगोमूत्रैः शुध्यत्य् आविककौशिकम् ।
सश्रीफलैर् अंशुपट्टं सारिष्टैः कुतपं तथा ॥ या०ध०१.१८६

ऊषरमृत्तिकासहितेन गोत्मूत्रेणोदकेन वा लेपापेक्षया । आविकम् ऊर्णामयम् । कौशिकं कोशप्रभवं तसरीपट्टादि प्रक्षालितं शुध्यति । उदकगोमूत्रैर् इति बहुवचनं पश्चाद् अप्य् उदकप्राप्त्यर्थम् । अंशुपट्टं वल्कलतन्तुकृतम् । सश्रीफलैर् बिल्वफलसहितैः । कुतपः पार्वतीयच्छागरोमनिर्मितकम्बलः । अरिष्टसहितैर् उदकगोमूत्रैः शुध्यतीत्य् अनुवर्तते । एतच् चोच्छिष्टस्नेहादियोगे सति वेदितव्यम् । अल्पोपघाते तु प्रोक्षणादि, क्षालनासहत्वात्, सर्वत्र द्रव्याविनाशेनैव शिद्धेर् इष्टत्वात् । तथा च देवलः ।

"ऊर्णाकौशेयकुतपपट्टक्षौमदुकूलजाः ।
अल्पशौचा भवन्त्य् एते शोषणप्रोक्षणादिभिः ॥"

इत्य् अभिधायाह,

"तान्य् एवामेध्ययुक्तानि क्षालयेच् छोधनैः स्वकैः ।
धान्यकल्कैस् तु फलजै रसैः क्षारानुगैर् अपि ॥" इति ।

क्षौमवद् एव शाणस्य समानयोनित्वात् । ऊर्णादिग्रहणं तदारब्धतूलिकादिप्राप्त्यर्थम् । अतस् तस्याल्पोपघाते नैव क्षालनं कार्यम्, अमेध्यलेपाद् अन्यत्र,

"तूलिकाम् उपधानं च पुष्परक्ताम्बरं तथा ।
शोषयित्वातपे किंचित् करैः संमार्जयेन् मुहुः ॥
पश्चाच् च वारिणा प्रोक्ष्य विनियुञ्जीत कर्मणि ।
तान्य् अप्य् अतिमलिष्टानि यथावत् परिशोधयेत् ॥"

इति देवलस्मरणात् । पुष्परक्तानि कुङ्कुमकुसुम्भादिरक्रानि । पुष्परक्तग्रहणम् अन्यस्यापि हरिद्रादिरक्तस्य क्षालनासहस्य प्राप्त्यर्थम् । न मञ्जिष्ठादेः तस्य क्षालनसहत्वात् । शङ्खेनाप्य् उक्तम् "रागद्रव्याणि प्रोक्षितानि शुचीनि" इति ॥ १.१८६ ॥

सगौरसर्षपैः क्षौमं पुनः पाकान् महीमयम् ।
कारुहस्तः शुचिः पण्यं भैक्षं योषिन्मुखं तथा ॥ या०ध०१.१८७

गौरसर्षपसहितैर् उदकगोमूत्रैः क्षौमं क्षुमा अतसी तत्सूत्रनिर्मितं पटादि शुध्यति । पुनःपाकेन मृत्मयं घटादि । एतच् चोछिष्टस्नेहलेपे वेदितव्यम् । मनुः ।

"मद्यैर् मूत्रैः पुरीषैर् वा ष्ठीवनैः पूयशोणितैः ।
संस्पृष्टं नैव शुध्येत पुनःपाकेन मृन्मयम् ॥" (मा०ध० ५.१२३)

इति स्मरणात् । चण्डालाद्युपघाते तु त्याग एव । यथाह पराशरः ।

"चण्डालाद्यैस् तु संस्पृष्टं धान्यं वस्त्रम् अथापि वा ।
प्रक्षालनेन शुध्येत परित्यागान् महीमयम् ॥" इति ।

कारवो रजकचैलधावकसूपकाराद्यास् तेषां हस्तः सदा शुचिः । शुचित्वं तत्साध्ये कर्मणि । वस्त्रधावनादौ सूतकादिसंभवेऽपि । तथा च स्मृत्यन्तरम् ।

"कारवः शिल्पिनो वैद्या दास्यो दासास् तथैव च ।
राजानो राजभृत्याश् च सद्यःशौचाः प्रकीर्तिताः ॥" इति । (ढ़्ष्म् ३.२०)

पण्यं पणार्हं विक्रेयं यवव्रीह्यादि । अनेकक्रेतृजनकरपरिघट्टितम् अप्य् अप्रयतं न भवति । सूतकादिनिमित्तेन च वणिजाम् । भिक्षाणां समूहो भैक्षम् तद् ब्रह्मचार्यादिहस्तगतम् अनाचान्तस्त्रीप्रदानाशुचिरथ्याक्रमणादिना निमित्तेनापि न दुष्यति । तथा योषिन्मुखं संभोगकाले शुचि, "स्त्रियश् च रतिसंसर्गे" (व०ध० २८.८) इति स्मरणात् ॥ १.१८७ ॥

इदानीं भूशुद्धिम् आह ।

भूशुद्धिर् मार्जानाद् दाहात् कालाद् गोक्रमणात् तथा । या०ध०१.१८८अब्

सेकाद् उल्लेखनाल् लेपाद् गृहं मार्जनलेपनात् । या०ध०१.१८८च्द्

मार्जन्यां पांसुतृणादीनां प्रोत्सारणां मार्जनम् । दाहस् तृणकाष्ठाद्यैः । कालो यावता कालेन लेपादिक्षयो भवति तावान् । गोक्रमणं गवां पादपरिघट्टनम् । सेकः क्षीरगोमूत्रगोमयवारिभिः प्रवर्षणं वा । उल्लेखनं तक्षणं खननं वा । लेपो गोमयादिभिः । एतैर् मार्जादिभिः समस्तैर् व्यस्तैर् वा अमेध्यादिदुष्टा मलिना च भूमिः शुध्यति । तथा च देवल्ः,

"यत्र प्रसूयते नारी म्रियते दह्यतेऽपि वा ।
चण्डालाध्युषितं यत्र यत्र विष्ठादिसंहतिः ॥
एवं कश्मलभूयिष्ठा भूर् अमेध्या प्रकीर्तिता ।
श्वसूकरखरोष्ट्रादिसंस्पृष्टा दुष्टतां व्रजेत् ॥
अङ्गारतुषकेशास्थिभस्माद्यैर् मलिना भवेत् ॥"

इत्यमेध्या दुष्टा मलिनेति शोध्यभूमेस् त्रैविद्यम् अभिधाय शुद्धिविभागं दर्शयति :

"पञ्चधा वा चतुर्धा वा भूर् अमेध्यापि शुध्यति ।
दुष्टान्विता त्रिधा द्वेधा शुध्यते मलिनैकधा ॥" इति ।

यत्र मनुष्या दह्यन्ते यत्र चण्डालैर् अध्युषितं तत्र पञ्चभिर् दहनकालगोक्रमणसेकोल्लेखनैः शुद्धिः । यत्र मनुष्या जायन्ते यत्र म्रियन्ते यत्र चात्यन्तं विष्ठादिसंहतिः तासां दाहवर्जितैस् तैर् एव चतुर्भिः । श्वसूकरखरैश् चिरकालम् अध्युषितायाः गोक्रमणसेकोल्लेखनैस् त्रिभिः । उष्ट्रग्रामकुक्कुटादिभिश् चिरकालम् अधिवासितायाः सेकोल्लेखनाभ्यां शुद्धिः । अङ्गारतुषकेशादिभिश् चिरकालम् अधिवासिताया उल्लेखनेन शुद्धिः । मार्जनानुलेपने तु सर्वत्र समुच्चीयते । एवं गृहं मार्जनलेपनाभ्यां शुध्यति । गृहस्य पृथग् उपादानं संमार्जनलेपनयोः प्रतिदिवसं प्राप्त्यर्थम् ॥ १.१८८ ॥

गोघ्रातेऽन्ने तथा केशमक्षिकाकीटदूषिते ।
सलिलं भस्म मृद् वापि प्रक्षेप्तव्यं विशुद्धये ॥ या०ध०१.१८९

गोग्राते गोनिःश्वासोपहतेऽन्ने अदनीयमात्रे । तथा केशमक्षिकाकीटैर् दूषिते । केशग्रहणं लोमादिप्राप्त्यर्थम् । कीटाः पिपीलिकादयः । उदकं भस्म मृद् वा यथासंभवं प्रक्षेप्तव्यं शुद्ध्यर्थम् । यत्तु गौतमेनोक्तम् "नित्यम् अभोज्यं केशकीटावपन्नम्" (गौ०ध० १७.८–९) इति तत् केशकीटादिभिः सह यत्पक्वं तद्विषयम् ॥ १.१८९ ॥

त्रपुसीसकताम्राणां क्षाराम्लोदकवारिभिः ।
भस्माद्भिः कांस्यलोहानां शुद्धिः प्लावो द्रव्स्य तु ॥ या०ध०१.१९०

त्रपुप्रभृतीनि प्रसिद्धानि । तेषां क्षारोदकेनाम्लोदकेन वारिणा वोपघातापेक्षया समस्तैर् व्यस्तैर् वा शुद्धिः कार्या । कांस्यलोहानां भस्मोदकेन । ताम्रग्रहणाद् रीतिकापित्तलयोर् ग्रहणं, एकयोनित्वात् । एतच् च ताम्रादीनाम् अम्लोदकादिभिः शुद्ध्यभिधानं न नियमार्थम् ।

"मलसंयोगजं तज्जं यस्य येन उपहन्यते ।
तस्य तच् छोधनं प्रोक्तं सामान्यं द्रव्यशुद्धिकृत् ॥"

इत्य् अविशेषेण स्मरणात् । अतो न ताम्रादेर् उच्छिष्टोदकादिलेपस्यान्येनापगमसम्भवे नियमेनाम्लोदकादिना शुद्धिः कार्या । अत एव मनुना सामान्येनोक्तम् ।

"ताम्रायःकांस्यरैत्यानां त्रपुणः सीसकस्य च ।
शौचं यथार्हं कर्तव्यं क्षाराम्लोदकवारिभिः ॥" इति । (मा०ध० ५.११४)

यत् तु,

"भस्मना शुध्यते कांस्यं ताम्रम् अम्लेन शुध्यति ।" (ढ़्ष् ७.२)

इति तत् ताम्रादेः शौचस्य परां काष्ठां प्रतिपादयितुं, नान्यस्य निषेधाय । यदा तूपघातातिशयस् तदाम्लोदकादीनाम् आवृत्तिः,

"गवाघ्रातानि कांस्याणि शूद्रोच्छिष्टानि यानि च ।
शुध्यन्ति दशभिः क्षारैः श्वकाकोपहतानि च ॥"

इति स्मरणात् । additional passage in NSP म्स्. क : दशक्षारान् आह । तिलमुष्ककशिग्रूणां कोकिलाक्षपलाशयोः ।
काकजङ्घा तथावज्ञचिञ्चाश्वथवटस्य च ॥
एभिस् तु दशभिः क्षैरैः शुद्धिर् भवति कांस्यके ॥ "शुद्धिः प्लावो द्रवस्य तु" इति द्रवस्य द्रवद्रव्यस्य घृतादेः प्रस्थप्रमाणाधिकस्य श्वकाकाद्युपहतस्य अमेध्यसंस्पृष्टस्य च प्लावः प्लावनं समानजातीयेन द्रवद्रव्येण भाण्डस्यातिपूरणं यावन् निःसरणं शुद्धिर् इत्य् अनुवर्तते । ततोऽल्पस्य त्यागः । बह्वल्पत्वं च देशकालाद्यपेक्षयापि वेदितव्यम् । यथाह बौधायणः ।

"देशं कालं तथा मानं द्रव्यं द्रव्यप्रयोजनम् ।
उपपत्तिम् अवस्थां च ज्ञात्वा शौचं प्रकल्पयेत् ॥" इति । (chf. बौ०ध० १.८.५३)

कीटाद्युपहतस्य तूत्पवनम् । यथाह मनुः ।

"द्रवाणां चैव सर्वेषां शुद्धिर् उत्पवनं स्मृतम् ॥" इति । (मा०ध० ५.११५)

उत्पवनं चात्र वस्त्रान्तरिते पात्रे प्रक्षेपः । अन्यथा कीटाद्यपगमस्य असंभवात् । शूद्रभाण्डस्थितस्य मधूदकादेः पात्रान्तरानयनाच् छुद्धिः, "मधूदके पयस् तद्विकाराश् च पात्रात् पात्रान्तरानयने शुद्धाः" (बौ०ध० १.१४.१६) इति बौधायनस्मरणात् । मधूघृतादेर् वर्णापसदहस्तात् प्राप्तस्य पात्रान्तरानयनं पुनः पवनं च कार्यम् । यथाह शङ्खः : "अभ्यवहार्याणां घृतेनाभिघारितानां पुनः पवनम् एवं स्नेहानां स्नेहवद् रसानाम्" इति ॥ १.१९० ॥

एवं सौवर्णराजतादीनाम् एतत्प्रकरणप्रतिपादितानां सर्वेषाम् उच्छिष्टस्नेहाद्युपघाते शुद्धिम् उक्त्वा, इदानीं तेषाम् एवामेध्योपहतानां शुद्धिम् आह ।

अमेध्याक्तस्य मृत्तोयैः शुद्धिर् गन्धादिकर्षणात् ।
वाक्शस्तम् अम्बुनिर्णिक्तम् अज्ञातं च सदा शुचि ॥ या०ध०१.१९१

अमेध्याः शरीरजा मला वसाशुक्रादयः ।

"वसा शुक्रम् असृङ् मज्जा मूत्रविट् कर्णविण् नखाः ।
श्लेष्माश्रु दूषिका स्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः ॥" (मा०ध० ५.१३६)

तथा ।

"मानुषास्थि शवं विष्टा रेतो मूत्रार्तवं वसा ।
स्वेदाश्रु दूषिका श्लेष्म मद्यं चामेध्यम् उच्यते ॥" इति ।

अमेध्यादयो मला मनुदेवलादिभिः प्रतिपादिताः, तैर् वसादिरक्तलिप्तम् अमेध्याक्तं, तस्य मृदा तोयेन च शुद्धिः कर्तव्या गन्धापकर्षणेन । आदिग्रहणाल् लेपस्यापि ग्रहणम् । यथाह गौतमः : "लेपगन्धापकर्षणैः शौचम् अमेध्यलिप्तस्य" इति (गौ०ध० १.४२) । सर्वशुद्धिषु च प्रथमं मृत्तोयैर् एव लेपगन्धापकर्षणं कार्यम् । यदि गन्धादि मृत्तोयैर् न गच्छति तदान्येन, "अशक्ताव् अन्येन मृदद्भिः पूर्वं मृदा च" इति गौतमस्मरणात् (गौ०ध० १.४३) । वसादिग्रहणं च सर्वेषाम् अमेध्यत्वं प्रतिपादयितुं न समानोपघाताय,

"मद्यैर् मूत्रपुरीषैश् च श्लेष्मपूयाश्रुशोणितैः ।
संस्पृष्टं नैव शुध्येत पुनःपाकेन मृन्मयम् ॥" (मा०ध० ५.१२३)

इत्युपघाते विशेषाभिधानात् । अमेध्यत्वं चैवम् एषां "देहाच् चैव मलाश् च्युताः" (मा०ध० ५.१३२) इति वचनात्, देहच्युतानाम् एव न स्वस्थानावस्थितानाम् । पुरुषस्य नाभेर् ऊर्ध्वं करव्यतिरिक्ताङ्गानाम् अन्यामेध्यस्पर्शे स्नानम् । यथाह देवलः ।

"मानुषास्थि वसां विष्ठाम् आर्तवं मूत्ररेतसी ।
मज्जानं शोणितं स्पृष्ट्वा परस्य स्नानम् आचरेत् ॥" इति ।

"तान्य् एव स्वानि संस्पृश्य प्रक्षाल्याचम्य शुध्यति ॥" इति ।

तथा ।

"ऊर्ध्वं नाभेः करौ मुक्त्वा यद् अङ्गम् उपहन्यते ।
तत्र स्नानम् अधस्तात् तु प्रक्षाल्याचम्य शुध्यति ॥" इति ।

कृतेऽपि यथोक्तशौचे मनसोऽपरितोषाद् यत्र शुद्धिसंदेहो भवति तद् वाक्शस्तं शुचि । "शुद्धम् एतद् अस्तु" इति ब्राह्मणवचनेन शुद्धं भवतीत्य् अर्थः । अम्बुनिर्णिक्तं यत्र प्रतिपदोक्ता शुद्धिर् नास्ति तस्य प्रक्षालनेन शुद्धिः । प्रक्षालनासहस्य प्रोक्षणेन । अज्ञातं च सदा यत् काकाद्युपहतम् उपयुक्तं न कदाचिद् अपि ज्ञायते तच् छुचि । तदुपयोगाद् अदृष्टदोषो नास्तीत्य् अर्थः । ननु एतद् विरुध्यते,

"संवत्सरस्य एकम् अपि चरेत् कृच्छं द्विजोत्तमः ।
अज्ञातभुक्तशुद्ध्यर्थं ज्ञातस्य तु विशेषतः ॥"

इत्य् अदृष्टदोषेऽपि प्रायश्चित्तप्रतिपादनात् । नैतत्, प्रायश्चित्तस्य जग्धिविषयत्वात्, दोषाभावस्य चान्योपयोगिविषयत्वात् ॥ १.१९१ ॥

शुचि गोतृप्तिकृत् तोयं प्रकृतिस्थं महीगतम् ।
तथा मांसं श्वचण्डालक्रव्यादादिनिपातितम् ॥ या०ध०१.१९२

महीगतं भूमिस्थम् उदकम् एकगवीतृप्तिजननसमर्थं चण्डालादिभिर् अस्पृष्टं प्रकृतिस्थं रूपरसगन्धस्पर्शान्तरम् अनापन्नं शुच्य् आचमनादियोग्यं भवति । महीगतम् इत्य् अशुचिभूगतस्य शुचित्वनिषेधार्थं न त्व् आन्तरिक्षोदकस्य शुद्धत्वव्यावृत्त्यर्थम् । नाप्य् उद्धृतस्य,

"उद्धृताश् चापि शुध्यन्ति शुद्धैः पात्रैः समुद्धृताः ।
एकरात्रोषिता आपस् त्याज्याः शुद्धा अपि स्वयम् ॥"

इति देवलवचनात् । तथा चण्डालादिकृते ताडागादौ न दोषः,

अन्त्यैर् अपि कृते कूपे सेतौ वाप्यादिके तथा ।

तत्र स्नात्वा च पीत्वा च प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥

इति शातातपस्मरणात् । "तथा मांसं श्वचण्डालक्रव्यादादिभिर् निपातितं" शुचि । आदिग्रहणात् पुल्कसादेर् अपि ग्रहणम् । निपातितग्रहणं भक्षितस्य निराकरणार्थम् ॥ १.१९२ ॥

रश्मिर् अग्नी रजश् छाया गौर् अश्वो वसुधानिलः ।
विप्रुषो मक्षिकाः स्पर्शे वत्सः प्रस्नवने शुचिः ॥ या०ध०१.१९३

रश्मयः सूर्यादेः प्रकाशकद्रव्यस्य । अग्निः प्रसिद्धः । रजोऽजादिसंबन्धव्यतिरेकेण । तत्र,

"श्वकाकोष्ट्रखरोलूकसूकरग्राम्यपक्षिणाम् ।
अजाविरेणुसंस्पर्शाद् आयुर् लक्ष्मीश् च हीयते ।"

इति दोषश्रवणात् तत्स्पर्शे संमार्जनादि कार्यम् । छाया वृक्षादेः । गौः । अश्वः । वसुधा भूमिः । अनिलो वायुः । विप्रुषोऽवश्यायबिन्दवः, मुखजानां वक्ष्यमाणत्वात् । मक्षिकाश् च । एते चण्डालादिस्पृष्टा अपि स्पर्शे शुचयः । वत्सः प्रस्नवने ऊधोगतदुग्धापकर्षणे शुचिः । वत्सग्रहणं बालस्योपलक्षणार्थम्,

"बालैर् अनुपरिक्रान्तं स्त्रीभिर् आचरितं च यत् ।
अविज्ञातं च यत् किंचिन् नित्यं मेध्यम् इति स्थितिः ॥"

इति वचनात् ॥ १.१९३ ॥

अजाश्वयोर् मुखं मेध्यं न गोर् न नरजा मलाः ।
पन्थानश् च विशुध्यन्ति सोमसूर्यांशुमारुतैः ॥ या०ध०१.१९४

अजाश्वयोर् मुखं मेध्यं । न गोः । न नरजा मलाः । नरशब्दो लक्षणया देहम् अभिधत्ते । तज्जा मला वसादयो मेध्या न भवन्ति । पन्थानो मार्गाः श्वचण्डालादिभिः स्पृष्टा अपि रात्रौ सोमांशुभिर् मारुतेन च शुध्यन्ति । दिवा तु सूर्यांशुभिर् मारुतेन च ॥ १.१९४ ॥

मुखजा विप्रुषो मेध्यास् तथाचमनबिन्दवः ।
श्मश्रु चास्यगतं दन्तसक्तं त्यक्त्वा ततः शुचिः ॥ या०ध०१.१९५

मुखे जाता मुखजाः श्लेष्मविप्रुषो मेध्याः नोच्छिष्टं कुर्वन्ति, अनिपतिताश् चेद् अङ्गे, "न मुखविप्रुष उच्छिष्टं कुर्वन्ति न चेद् अङ्गे निपतन्ति" (गौ०ध० १.४१) इति गौतमवचनात् । तथा च ये आचमनतोयबिन्दवः पादौ स्पृशन्ति ते मेध्याः । श्मश्रु चास्यगतं मुखप्रविष्टम् उच्छिष्टं न करोति । दन्तसक्तं चान्नादिकं स्वयम् एव च्युतं त्यक्त्वा शुचिर् भवति । अच्युतं दन्तसमम् । तथा च गौतमः "दन्तश्लिष्टं तु दन्तवद् अन्यत्र जिह्वाभिमर्शनात्, प्राक् च्युतेर् इत्य् एके, च्युतेष्व् आस्राववद् विद्यान् निगिरन्न् एव तच् छुचि" (गौ०ध० १.३८–४०) इति । निगिरणं पुनर् अनेन याज्ञवल्क्योक्तेन त्यागेन विकल्प्यते । निगिरन्न् एवेत्य् एवकारः,

"चर्वणे त्व् आचमेन् नित्यं मुक्त्वा ताम्बूलचर्वणम् ।
ओष्ठौ विलोमकौ स्पृष्ट्वा वासो विपरिधाय च ॥"

इति विष्णूक्ताचमननिषेधार्थः । ताम्बूलग्रहणं फलाद्युपलक्षणार्थम् । यथाह शातातपः ।

"ताम्बूले फले चैव भुक्ते स्नेहावशिष्टके ।
दन्तलग्नस्य संस्पर्शे न इच्छिष्टो भवति द्विजः ॥" इति ॥ १.१९५ ॥

स्नात्वा पीत्वा क्षुते सुप्ते भुक्त्वा रथ्योपसर्पणे ।
आचान्तः पुनर् आचामेद् वासो विपरिधाय च ॥ या०ध०१.१९६

स्नानपानक्षुतस्वप्नभोजनरथ्योपसर्पणवासोविपरिधानेषु कृतेष्व् आचान्तः पुनर् आचामेत् । द्विर् आचामेद् इत्य् अर्थः । चकाराद् रोदनाध्ययनारम्भचापल्यानृतोक्त्यादिषु । तथा च वसिष्ठः : "सुप्त्वा भुक्त्वा क्षुत्वा स्नात्वा पीत्वा रुदित्वा चाचान्तः पुनर् आचामेत्" (व०ध० ३.३८) इति । मनुर् अपि ।

"सुप्त्वा क्षुत्वा च भुक्त्वा च ष्ठीवित्वोक्त्वानृतं वचः ।
पीत्वापोऽध्येष्यमाणश् च आचामेत् प्रयतोऽपि सन् ॥" इति । (मा०ध० ५.१४५)

भोजने त्व् आदाव् अपि द्विराचमनम्, "भोक्ष्यमाणस् तु प्रयतोऽपि द्विर् आचामेत्" (आ०ध० १.१६.९) इत्य् आपस्तम्बस्मरणात् । स्नानपानयोर् आदौ सकृत् । अध्ययने त्व् आरम्भे द्विः । शेषेष्व् अन्ते एव यथोक्तं द्विराचमनम् ॥ १.१९६ ॥

रथ्याकर्दमतोयानि स्पृष्टान्य् अन्त्यश्ववायसैः ।
मारुतेनैव शुध्यन्ति पक्वेष्टकचितानि च ॥ या०ध०१.१९७

रथ्या मार्गमात्रम् । कर्दमः पङ्कः तोयम् उदकम् । रथ्यास्थितानि कर्दमतोयान्य् अन्त्यैश् चण्डालादिभिः श्वभिर् वायसैश् च स्पृष्टानि मारुतेनैव शुध्यन्ति शुद्धिम् उपयान्ति । बहुवचनं तद्गतगोमयशर्करादिप्राप्त्यर्थम् । पक्वेष्टकादिभिश् चितानि प्रासादधवलगृहादीनि चण्डालादिस्पृष्टानि मारुतेनैव शुध्यन्ति । एतच् च "प्रोक्षणं संहतानाम्" इत्य् उक्तप्रोक्षणनिषेधार्थम् । तृणकाष्ठपर्णादिमयानां तु प्रोक्षणम् एवेति ॥ १.१९७ ॥

इति द्रव्यशुद्धिप्रकरणम्
अथ दानप्रकरणम्

इदानीं दान्तधर्मं प्रतिपादयिष्यंस् तदङ्गभूतपात्रप्रतिपादनार्थं तत्प्रशंसाम् आह ।

तपस् तप्त्वासृजद् ब्रह्मा ब्राह्मणान् वेदगुप्तये ।
तृप्त्यर्थं पितृदेवानां धर्मसंरक्षणाय च ॥ या०ध०१.१९८

ब्रह्मा हिरण्यगर्भः कल्पादौ तपस् तप्त्वा ध्यानं कृत्वा कान् सृजामीति पूर्वं ब्राह्मणान् सृष्टवान् । किम् अर्थम् । वेदगुप्तये वेदरक्षणार्थम् । पितॄणां देवतानां च तृप्त्यर्थम् । अनुष्ठानोपदेशद्वारेण धर्मसंरक्षणार्थं च । अतस् तेभ्यो दत्तम् अक्षय्यफलं भवतीत्य् अभिप्रायः ॥ १.१९८ ॥

सर्वस्य प्रभवो विप्राः श्रुताध्ययनशीलिनः ।
तेभ्यः क्रियापराः श्रेष्ठास् तेभ्योऽप्य् अध्यात्मवित्तमाः ॥ या०ध०१.१९९

सर्वस्य क्षत्रियादेर् विप्राः प्रभवः श्रेष्ठाः जात्या कर्मणा च । ब्राह्मणेष्व् अपि श्रुताध्ययनशीलिनः श्रुताध्ययनसंपन्ना उत्कृष्टाः । तेभ्योऽपि क्रियापरा विहितानुष्ठानशीलाः । तेभ्योऽप्य् अध्यात्मवित्तमाः वक्ष्यमाणमार्गेण शमदमादियोगेनात्मतत्त्वज्ञाननिरताः श्रेष्ठा इत्य् अनुषज्यते ॥ १.१९९ ॥

एवं जातिविद्यानुष्ठानतपसां प्रशंसामुखेनैकैकयोगेन पात्रताम् अभिधायाधुना तेषां समुच्चये संपूर्णपात्रताम् आह ।

न विद्यया केवलया तपसा वापि पात्रता ।
यत्र वृत्तम् इमे चोभे तद् धि पात्रं प्रकीर्तितम् ॥ या०ध०१.२००

केवलया विद्यया श्रुताध्ययनसंपत्त्या नैव संपूर्णपात्रत्वम् । नापि केवलेन तपसा शमदमादिना । अपिशब्दात् केवलेनानुष्ठानेन केवलया जात्या वा नैव संपूर्णपात्रता । कथं तर्हि । यत्र पुरुषे वृत्तम् अनुष्ठानं इमे चोभे विद्यातपसी स्तः, चशब्दाद् ब्राह्मणजातिश् च, तद् एव मन्वादिभिः संपूर्णपात्रं प्रकीर्तितम् । हि यस्माद् अतः परम् उत्कृष्टं पात्रं नास्ति । अत्र जातिविद्यानुष्ठानतपःसमुच्चयानाम् उत्तरोत्तरप्राशस्त्येन फलतारतम्यं द्रष्टव्यम् ॥ १.२०० ॥

सत्पात्रे गवादिदानं देयम् ।

गोभूतिलहिरण्यादि पात्रे दातव्यम् अर्चितम् ।
नापात्रे विदुषा किंचिद् आत्मनः श्रेय इच्छता ॥ या०ध०१.२०१

पूर्वोक्ते पात्रे गवादिकम् अर्चितं शास्त्रोक्तोदकदानादीतिकर्तव्यतासहितं देयम् । अपात्रे क्षत्रियादौ ब्राह्मणे च पतितादौ विदुषा पात्रविशेषेण फलविशेषं जानता श्रेयः संपूर्णफलम् इच्छता किंचिद् अल्पम् अपि न दातव्यम् । श्रेयोग्रहणाद् अपात्रदानेऽपि किम् अपि तामसं फलम् अस्तीति सूचितम् । यथाह कृष्णद्वैपायनः ।

"अदेशकाले यद् दानम् अपात्रेभ्यश् च दीयते ।
असत्कृतम् अवज्ञातं तत् तामसम् उदाहृतम् ॥" इति । (भ०गी० १७.२२)

अपात्रे न दातव्यम् इति वदता विशिष्टदेशकालद्रव्यसन्निधौ पात्रस्यासन्निधाने द्रव्यस्य वा तदुद्देशेन त्यागं तस्मै प्रतिश्रवणं वा कृत्वा समर्पयेत्, न त्व् अपात्रे दातव्यम् इति सूचितम् । तथा प्रतिश्रुतम् अपि पश्चात् पातकादिसंयोगे ज्ञाते न देयम् "प्रतिश्रुत्याप्य् अधर्मसंयुक्ताय न दद्यात्" (गौ०ध० ५.२३) इति निषेधात् ॥ १.२०१ ॥

अपात्रे दातुर् निषेधम् उक्त्वा प्रतिग्रहीतारं प्रत्य् आह ।

विद्यातपोभ्यां हीनेन न तु ग्राह्यः प्रतिग्रहः ।
गृह्णन् प्रदातारम् अधो नयत्य् आत्मानम् एव च ॥ या०ध०१.२०२

विद्यातपोभ्यां हीनेन प्रतिग्रहः सुवर्णादिर् न ग्राह्यः । यस्माद् विद्यादिहीनः प्रतिगृह्णन् दातारम् आत्मानं चाधो नरकं नयति प्रापयतीति ॥ १.२०२ ॥

गवादि पात्रे दातव्यम् इत्य् उक्तं । तत्र विशेषम् आह ।

दातव्यं प्रत्यहं पात्रे निमित्तेषु विशेषतः ।
याचितेनापि दातव्यं श्रद्धापूतं स्वशक्तितः ॥ या०ध०१.२०३

प्रतिदिवसं शक्त्यनुसारेण यथोक्तविधिना पात्रे गवादिकं स्वकुटुम्बाविरोधेन दातव्यम् । निमित्तेषु चन्द्रोपरागादिषु विशेषतोऽधिकं यत्नेन दातव्यम् । याचितेनापि श्रद्धापूतम् अनसूयापवित्रीकृतं शक्त्या दातव्यम् । याचितेनापि दातव्यम् इति वदता यथोक्तं पात्रं स्वयम् एव गत्वा आहूय वा यद् दानं तन् महाफलम् उक्तम् । तथा च स्मरणम् ।

"गत्वा यद् दीयते दानं तद् अनन्तफलं स्मृतम् ।
सहस्रगुणम् आहूय याचिते तु तदर्धकम् ॥" इति । १.२०३ ॥

गवादिकं देयम् इत्य् उक्तं । तत्र गोदाने विशेषम् आह ।

हेमशृङ्गी शफै रौप्यैः सुशीला वस्त्रसंयुता ।
सकांस्यपात्रा दातव्या क्षीरिणी गौः सदक्षिणा ॥ या०ध०१.२०४

हेममये शृङ्गे यस्याः सा हेमशृङ्गी । शफैः खुरैः रौप्यैः राजतैः संयुता वस्त्रेण च संयुता कांस्यपात्रसहिता बहुक्षीरा सुशीला गौर् यथाशक्ति दक्षिणासहिता दातव्या ॥ १.२०४ ॥

गोदानफलम् आह ।

दातास्याः स्वर्गम् आप्नोति वत्सरान् रोमसंमितान् ।
कपिला चेत् तारयति भूयश् चासप्तमं कुलम् ॥ या०ध०१.२०५

अस्या गोः रोमसंमितान् रोमसंख्याकान् वत्सरान् स्वर्गम् आप्नोति दाता । सा यदि कपिला तदा न केवलं दातारं तारयति किं तु कुलम् अप्य् आ सप्तमं सप्तमम् अभिव्याप्य पित्रादीन् षड् आत्मानं च सप्तमम् । अप्यर्थे भूयःशब्दः ॥ १.२०५ ॥

उभयतोमुखीदानफलम् ।

सवत्सारोमतुल्यानि युगान्य् उभतोमुखीम् ।
दातास्याः स्वर्गम् आप्नोति पूर्वेण विधिना ददत् ॥ या०ध०१.२०६

सवत्सारोमतुल्यानि वत्सेन सह वर्तत इति सवत्सा तस्या रोमतुल्यानि वत्सस्य गोश् च यावन्ति रोमाणि तावत्संख्याकानि युगानि कृतत्रेतादीनि उभयतोमुखीं ददत् स्वर्गम् आप्नोत्य् अनुभवति पूर्वेण विधिना दाता चेत् ॥ १.२०६ ॥

का पुनर् उभयतोमुखी कथं तावत् तद्दानं महाफलम् इत्य् अत आह ।

यावद् वत्सस्य पादौ द्वौ मुखं योन्यां च दृश्यते ।
तावद् गौः पृथिवी ज्ञेया यावद् गर्भं न मुञ्चति ॥ या०ध०१.२०७

गर्भान् निर्गच्छतो वत्सस्य द्वौ पादौ मुखं च यावत्कालं योन्यां दृश्यते तावत्कालं उभयतोमुखम् अस्यास्तीत्य् उभयतोमुखी । यावत्कालं गर्भं न मुञ्चति तावत् सा गौः पृथिवीसमा ज्ञेया । अतः फलातिशयो युक्तः ॥ १.२०७ ॥

सामान्यगोदाने फलम् ।

यथाकथंचिद् दत्त्वा गां धेनुं वाऽधेनुम् एव वा ।
अरोगाम् अपरिक्लिष्टां दाता स्वर्गे महीयते ॥ या०ध०१.२०८

यथाकथंचिद् धेमशृङ्गाद्यभावेऽपि यथासंभवं पूर्वोक्तेन विधिना धेनुं दोग्ध्नीं अधेनुं वा अवन्ध्यां अरोगां रोगरहिताम् अपरिक्लिष्टाम् अत्यन्तादुर्बलां गां दत्त्वा दाता स्वर्गे महीयते पूज्यते ॥ १.२०८ ॥

गोदानसमान्य् आह ।

श्रान्तसंवाहनं रोगिपरिचर्या सुरार्चनम् ।
पादशौचं द्विजोच्छिष्टम् आर्जनं गोप्रदानवत् ॥ या०ध०१.२०९

श्रान्तस्यासनशयनादिदानेन श्रमापनयनं श्रान्तसंवाहनम् । रोगिणां परिचर्या यथाशक्त्य् औषधादिदानेन । सुरार्चनं हरिहरहिरण्यगर्भादीनां गन्धमाल्यादिभिर् आराधनम् । पादशौचं द्विजानां समानाम् अधिकानां च । तेषाम् एवोच्छिष्टस्य मार्जनम् । एतान्य् अनन्तरोक्तेन गोदानेन समानि ॥ १.२०९ ॥

भूदीपाश् चान्नवस्त्राम्भस्तिलसर्पिःप्रतिश्रयान् ।
नैवेशिकं स्वर्णधुर्यं दत्त्वा स्वर्गे महीयते ॥ या०ध०१.२१०

भूः फलप्रदा । दीपा देवायतनादिषु । प्रतिश्रयः प्रवासिनाम् आश्रयः । निवेशनार्थं गार्हस्थ्यार्थं यत् कन्या दीयते तन् नैवेशिकम् । स्वर्णं सुवर्णम् । धुर्यो भारसहो बलीवर्दः । शेषं प्रसिद्धम् । एतान् भूदीपादीन् दत्त्वा स्वर्गलोके महीयते पूज्यते । स्वर्गफलं च भूमिदानादीनां न फलान्तरव्युदासार्थम्,

"यत् किंचित् कुरुते पापं ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा ।
अपि गोचर्ममात्रेण भूमिदानेन शुध्यति ॥"

तथा मनुः,

"वारिदस् तृप्तिम् आप्नोति सुखम् अक्षय्यम् अन्नदः ।
तिलप्रदः प्रजाम् इष्टां दीपदश् चक्षुर् उत्तमम् ॥
वासोदश् चन्द्रसालोक्यम् अश्विसालोक्यम् अश्वदः ।
अनडुद्दः श्रियं पुष्टां गोदो ब्रध्नस्य विष्टपम् ॥" (मा०ध० ४.२२९, २३१)

इत्यादिफलान्तरश्रवणात् । गोचर्मलक्षणं च बृहस्पतिना दर्शितं ।

"सप्तहस्तेन दण्डेन त्रिंशद्दण्डं निवर्तनम् ।
दश तान्य् एव गोचर्म दत्त्वा स्वर्गे महीयते ॥" इति ॥ १.२१० ॥

गृहधान्याभयोपानच्छत्रमाल्यानुलेपनम् ।
यानं वृक्षं प्रियं शय्यां दत्त्वात्यन्तं सुखी भवेत् ॥ या०ध०१.२११

गृहं प्रसिद्धम् । धान्यानि च शालीगोधूमादीनि । अभयं भीतत्राणम् । उपानहौ छत्रम् । माल्यं मल्लिकादेः । अनुलेपनं कुङ्कुमचन्दनादि । यानं रथादि । वृक्षम् उपजीव्यम् आम्रादिकम् । प्रियं यद् यस्य प्रियं धर्मादिकम् । शय्यां च दत्त्वात्यन्तम् अतिशयेन सुखी भवति । न च हिरण्यादिवद् धस्ते दातुम् अशक्यत्वाद् धर्मस्य दानासंभवः, भूमिदानादाव् अपि समानत्वात्, स्मृत्यन्तरेऽपि धर्मदानश्रवणात् :

"देवतानां गुरूणां च मातापित्रोस् तथैव च ।
पुण्यं देयं प्रयत्नेन नापुण्यं चोदितं क्वचित् ॥"

अपुण्यदाने तद् एव वर्धते प्रतिग्रहीतुर् अपि लोभादिना प्रवृत्तस्य,

"यः पापम् अबलं ज्ञात्वा प्रतिगृह्णाति दुर्मतिः ।
गर्हिताचरणात् तस्य पापं तावत् समाश्रयेत् ॥
समद्विगुणसाहस्रम् आनन्त्यं च प्रदातृषु ॥"

इति स्मरणात् । इह च सर्वत्र देशकालपात्रविशेषाद् देयविशेषाद् दातृविशेषात्,

"दाने फलं मया प्रोक्तं हिंसायां तद्वद् एव हि ।"

इति प्रतिग्रहीतृवृत्तिविशेषाच् च दातृप्रतिग्रहीत्रोः फलतारतम्यं द्रष्टव्यम् ॥ १.२११ ॥

दानात् फलम् उक्तम् । इदानीं दानव्यतिरेकेणापि दानफलावाप्तिहेतून् आह ।

सर्वधर्ममयं ब्रह्म प्रदानेभ्योऽधिकं यतः ।
तद् ददत् समवाप्नोति ब्रह्मलोकम् अविच्युतम् ॥ या०ध०१.२१२

यस्मात् सर्वधर्ममयं ब्रह्म अवबोधकत्वेन तस्मात् तद्दानं सर्वदानेभ्योऽप्य् अधिकम् । अतस् तद् ददद् अध्यापनादिद्वारेण ब्रह्मलोकम् अवाप्नोति । अविच्युतं विच्युतिर् यथा न भवति । आ भूतसंप्लवं ब्रह्मलोकेऽवतिष्ठत इत्य् अर्थः । अत्र च ब्रह्मदाने परस्वत्वापादनमात्रं दानं, स्वत्वनिवृत्तेः कर्तुम् अशक्यत्वात् ॥ १.२१२ ॥

दातुः फलम् उक्तं । इदानीं दानव्यतिरेकेणापि दानफलावाप्तेर् हेतुम् आह ।

प्रतिग्रहसमर्थोऽपि नादत्ते यः प्रतिग्रहम् ।
ये लोका दानशीलानां स तान् आप्नोति पुष्कलान् ॥ या०ध०१.२१३

यः पात्रभूतोऽपि प्राप्तं प्रतिग्रहं सुवर्णादिकं नादत्ते न स्वीकरोत्य् असौ यद्य् अप्राप्तं न उपादत्ते तत् तद् दानशीलानां ये लोकान् तान् समग्रान् आप्नोति ॥ १.२१३ ॥

इदानीं सर्वप्रतिग्रहनिवृत्तिप्रसङ्गेऽपवादम् आह ।

कुशाः शाकं पयो मत्स्या गन्धाः पुष्पं दधि क्षितिः ।
मांसं शय्यासनं धानाः प्रत्याख्येयं न वारि च ॥ या०ध०१.२१४

धानाः भ्राष्टयवाः । क्षितिर् मृत्तिका । शेषं प्रसिद्धम् । एतच् च कुशादिकं स्वयम् उपानीतं न प्रत्याख्येयम् । चकाराद् गृहादि,

"शय्यां गृहान् कुशान् गन्धान् अपः पुष्पं मणीन् दधि ।
धाना मत्स्यान् पयो मांसं शाकं चैव न निर्णुदेत् ॥" (मा०ध० ४.२५०)

तथा ।

"एधोदकं मूलफलम् अन्नम् अभ्युद्यतं च यत् ।
सर्वतः प्रतिगृह्णीयान् मध्व् अथाभयदक्षिणाम् ॥" (मा०ध० ४.२४७)

इति मनुस्मरणात् ॥ १.२१४ ॥

किम् इति न प्रत्याख्येयम् इत्य् आह ।

अयाचिताहृतं ग्राह्यम् अपि दुष्कृतकर्मणः ।
अन्यत्र कुलटाषण्ढपतितेभ्यस् तथा द्विजः ॥ या०ध०१.२१५

यस्माद् अयाचिताहृतम् एतत् कुशादि दुष्कृतकारिणोऽपि संबन्धि ग्राह्यं किम् उत यथोक्तकारिणः । तस्मान् न प्रत्याख्येयम् । अन्यत्र कुलटाषण्डपतितेभ्यः शत्रोश् च । कुलात् कुलम टतीति कुलटा स्वैरिण्यादिका । षण्ढस् तृतीया प्रकृतिः ॥ १.२१५ ॥

प्रतिग्रहनिवृत्तेर् अपवादान्तरम् आह ।

देवातिथ्यर्चनकृते गुरुभृत्यार्थम् एव वा ।
सर्वतः प्रतिगृह्णीयाद् आत्मवृत्त्यर्थम् एव च ॥ या०ध०१.२१६

देवातिथ्यर्चनादेर् आवश्यकत्वात् तदर्थम् अनात्मकारणात् पतिताद्यत्यन्तकुत्सितवर्जं सर्वतः प्रतिगृह्णीयात् । गुरुवो मातापित्रादयः । भृत्याः भरणीयाः भार्यापुत्रादयः ॥ १.२१६ ॥

इति दानप्रकरणम्
अथ श्राद्धपर्करणम्

इदानीं श्राद्धप्रकरणम् आरभ्यते । श्राद्धं नामादनीयस्य तत्स्थानीयस्य वा द्रव्यस्य प्रेतोद्देशेन श्राद्धया त्यागः । तच् च द्विविधं पार्वणम् एकोद्दिष्टम् इति । तत्र त्रिपुरुषोद्देशेन यत् क्रियते तत् पार्वणम् । एकपुरुषोद्देशेन क्रियमाणम् एकोद्दिष्टम् । पुनश् च त्रिविधं नित्यं नैमित्तिकं काम्यं चेति । तत्र नित्यं नियतनिमित्तोपाधौ चोदितम् अहर् अहर् अमावस्याष्टकादिषु । अनियतनिमित्तोपाधौ चोदितं नैमित्तिकं यथा पुत्रजन्मादिषु । फलकामनोपाधौ विहितं काम्यं यथा स्वर्गादिकामनायां कृत्तिकादिनक्षत्रेषु तिथिषु च । पुनश् च पञ्चविधं : "अहर् अहः श्राद्धं पार्वणं वृद्धिश्राद्धम् एकोद्दिष्टं सपिण्डीकरणं च" इति । तत्राहर् अहः श्राद्धं "अन्नं पितृमनुष्येभ्यः" (या०ध० १.१०४) इत्यादिनोक्तम् । तथा च मनुः ।

"दद्याद् अहर् अहः श्राद्धम् अन्नाद्येनोदकेन वा ।
पयोमूलफलैर् वापि पितृभ्यः प्रीतिम् अक्षयाम् ॥" इति ॥ (मा०ध० ३.८२)

अधुना पार्वणं वृद्धिश्राद्धं च दर्शयिष्यंस् तयोः कालान् आह ।

अमावास्याष्टका वृद्धिः कृष्णपक्षोऽयनद्वयम् ।
द्रव्यं ब्राह्मणसंपत्तिर् विषुवत् सूर्यसंक्रमः ॥ या०ध०१.२१७

व्यतीपातो गजच्छाया ग्रहणं चन्द्रसूर्ययोः ।
श्राद्धं प्रति रुचिश् चैव श्राद्धकालाः प्रकीर्तिताः ॥ या०ध०१.२१८

यत्र दिने चन्द्रमा न दृस्यते सा अमावास्या, तस्याम् अहर्द्वयव्यापिन्याम् अपराह्णव्यापिनी ग्राह्या, "अपराह्णः पितॄणाम्" इति वचनात् । अपराह्णश् च पञ्चधाविभक्ते दिने चतुर्थो भागस् त्रिमुहूर्तः । अष्टकाश् चतस्रः "हेमन्तशिशिरयोश् चतुर्णाम् अपरपक्षाणाम् अष्टमीष्व् अष्टकाः" इत्य् आश्वलायनोक्ताः (आश्व०गृ०ृ २.४.१) । वृद्धिः पुत्रजन्मादिः । कृष्णपक्षोऽपरपक्षः । अयनद्वयं दक्षिणोत्तरसंज्ञकम् । द्रव्यं कृसरमाषादिकम् । ब्राह्मणसंपत्तिर् वक्ष्यमाणा । विषुवद्द्वयं मेषतुलयोः सूर्यगमनम् । सूर्यसंक्रम आदित्यस्य राशेः राश्यन्तरगमनम् । अयनविषुवतोः संक्रान्तित्वे सिद्धेऽपि पृथगुपादानं फलातिशयप्रतिपादनार्थम् । व्यतीपातो योगविशेषः । गजच्छाया,

"यदेन्दुः पितृदैवत्ये हंसश् चैव करे स्थितः ।
यस्यां तिथिर् भवेत् सा हि गजच्छाया प्रकीर्तिता ॥"

इति परिभाषिता । हस्तिच्छायेति केचित् । सेह न गृह्यते कालप्रक्रमात् । ग्रहणं सोमसूर्ययोर् उपरागः । यदा च कर्तुः श्राद्धं प्रति रुचिर् भवति तदापि । चशब्दाद् युगादिप्रभृतयः । एते श्राद्धकालाः । यद्य् अपि "चन्द्रसूर्यग्रहे नाद्यात्" इति ग्रहणे भोजननिषेधस्, तथापि भोक्तुर् दोषो दातुर् अभ्युदयः ॥ १.२१७ ॥ १.२१८ ॥

अहरहःश्राद्धव्यतिरिक्तवक्ष्यमाणचतुर्विधश्राद्धेषु ब्राह्मणसंपत्तिम् आह ।

अग्र्याः सर्वेषु वेदेषु श्रोत्रियो ब्रह्मविद् युवा ।
वेदार्थविज् ज्येष्ठसामा त्रिमधुस् त्रिसुपर्णिकः ॥ या०ध०१.२१९

सर्वेषु वेदेषु ऋग्वेदादिषु अनन्यमनस्कतयाप्य् अजस्रास्खलिताध्ययनक्षमा अग्र्याः । श्रोत्रियः श्रुताध्ययन्संपन्नः । वक्ष्यमाणं ब्रह्म यो वेत्त्य् असौ ब्रह्मवित् । युवा मध्यमवयस्कः । सर्वस्येदं विशेषणम् । मन्त्रब्राह्मणयोर् अर्थं वेत्तीति वेदार्थवित् । ज्येष्ठसाम सामविशेषस् तदध्ययनाङ्गव्रतं च तद्व्रताचरणेन यस् तद् अधीते स ज्येष्ठसामा । त्रिमधुः ऋग्वेदैकदेशस् तद्व्रतं च तद्व्रताचरेण तदधीते इति त्रिमधुः । त्रिसुपर्णं ऋग्यजुषोर् एकदेशस् तद्व्रतं च तद्व्रताचरेण यस् तदधीते स त्रिसुपर्णिकः । एते ब्राह्मणाः श्राद्धसंपद इति वक्ष्यमाणेन संबन्धः ॥ १.२१९ ॥

स्वस्रीयऋत्विग्जामातृयाज्यश्वशुरमातुलाः ।
त्रिणाचिकेतदौहित्रशिष्यसंबन्धिबान्धवाः ॥ या०ध०१.२२०

स्वस्त्रीयो भागिनेयः । ऋत्विग् उक्तलक्षणः । जामाता दुहितुर् भर्ता । त्रिणाचिकेतं यजुर्वेदैकदेशः तद्व्रतं च तद्व्रताचरणेन यस् तदध्यायी स त्रिणाचिकेतः । अन्यत् प्रसिद्धं । एते च पूर्वोक्ताग्र्यश्रोत्रियाद्यभावे वेदितव्याः,

"एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः ।
अनुकल्पस् त्व् अयं प्रोक्तः सदा सद्भिर् अगर्हितः ॥" (मा०ध० ३.१४७)

इत्य् अभिधाय, मनुना स्वस्त्रीयादीनाम् अभिहितत्वात् ॥ १.२२० ॥

कर्मनिष्ठास् तपोनिष्ठाः पञ्चाग्निर् ब्रह्मचारिणः ।
पितृमातृपराश् चैव ब्राह्मणाः श्राद्धसंपदः ॥ या०ध०१.२२१

कर्मनिष्ठा विहितानुष्ठानतत्पराः । तपोनिष्ठास् तपःशीलाः । सभ्यावसथ्यौ त्रेताग्नयश् च यस्य सन्ति स पञ्चाग्निः पञ्चाग्निविद्याध्यायी च । ब्रह्मचारी उपकुर्वाणको नैष्टिकश् च । पितृमातृपरास् तत्पूजापराः । चकारात् ज्ञाननिष्ठादयः । ब्राह्मणाः न क्षत्रियादयः । श्राद्धसंपदः श्राद्धेषु अक्षय्यफलसंपत्तिहेतवः ॥ १.२२१ ॥

वर्ज्यान् आह ।

रोगी हीनातिरिक्ताङ्गः काणः पौनर्भवस् तथा ।
अवकीर्णी कुण्डगोलौ कुनखी श्यावदन्तकः ॥ या०ध०१.२२२

रोगी महारोगोपसृष्टः । हीनम् अतिरिक्तं वाङ्गं यस्यासौ हीनातिरिक्ताङ्गः । एकेनाक्ष्णा यः पश्यति स काणः । एतस्माद् एवान्धबधिरविद्धप्रजननखलतिदुश्चर्मप्रभृतयो निरस्ताः । पुनर्भूर् उक्तलक्षणा तस्यां जातः पौनर्भवः । अवकीर्णी ब्रह्मचर्य एव स्खलितब्रह्मचर्यः । कुण्डगोलौ,

"परदारेषु जायेते द्वौ सुतौ कुण्डगोलकौ ।
पत्यौ जीवति कुण्डः स्यान् मृते भर्तरि गोलकः ॥" (मा०ध० ३.१७४)

इत्येवमुक्तलक्षणकौ । कुनखी कुत्सितनखः । श्यावदन्तकः स्वभावात् कृष्णदशनः । एते श्राद्धे निन्दिता इति वक्ष्यमाणेन संबन्धः ॥ १.२२२ ॥

भृतकाध्यापकः क्लीबः कन्यादूस्य् अभिशस्तकः ।
मित्रध्रुक् पिशुनः सोमविक्रयी परिविन्दकः ॥ या०ध०१.२२३

वेतनग्रहणेन योऽध्यापयति स भृतकाध्यापकः । वेतनदानेन च योऽधीते सोऽपि । क्लीबो नपुंसकः । असद्भिः सद्भिर् वा दोषैर् यः कन्यां दूष्यति स कन्यादूषी । असता सता वा ब्रह्महत्यादिनाभियुक्तोऽभिशस्तः । मित्रध्रुक् मित्रद्रोही । परदोषसंकीर्तनशीलः पिशुनः । सोमविक्रयी यज्ञे सोमस्य विक्रेता । परिविन्दकः परिवेत्ता । ज्येष्ठेऽकृतदारेऽकृताग्निपरिग्रहे वा यः कनीयान् दारपरिग्रहम् अग्निपरिग्रहं वा कुर्यात् स परिवेत्ता । ज्येष्ठस् तु परिवित्तिः । यथाह मनुः ।

"दाराग्निहोत्रसंयोगं यः करोत्य् अग्रजे स्थिते ।
परिवेत्ता स विज्ञेयः परिवित्तिस् तु पूर्वजः ॥" इति । (मा०ध० ३.१७१)

एवं दातृयाजकाव् अपि,

"परिवित्तिः परिवेत्ता यया च परिविद्यते ।
सर्वे ते नरकं यान्ति दातृयाजकपञ्चमाः ॥" (मा०ध० ३.१७२)

इति मनुवचनात् ॥ १.२२३ ॥

मातापितृगुरुत्यागी कुण्डाशी वृषलात्मजः ।
परपूर्वापतिः स्तेनः कर्मदुष्टाश् च निन्दिताः ॥ या०ध०१.२२४

विना कारेण मातापितृगुरून् यस् त्यजति स मातापितृगुरुत्यागी । एवं भार्यापुत्रत्याग्य् अपि,

"वृद्धौ च मातापितरौ साध्वी भार्या सुतः शिशुः ।
अप्य् अकार्यशतं कृत्वा भर्तव्या मनुर् अब्रवीत् ॥" (मा०ध० ११.१०)

इति समाननिर्देशात् । कुण्डस्यान्नं योऽश्नात्य् असौ कुण्डाशी । एवं गोलकस्यापि,

"यस् तयोर् अन्नम् अश्नाति स कुण्डाशी प्रकीर्तितः ।"

इति वचनात् । वृषलो निर्धर्मस् तत्सुतो वृषलात्मजः । परपूर्वा पुनर्भूः तस्याः पतिः । अदत्तादायी स्तेनः । कर्मदुष्टाः शास्त्रविरुद्धकारिणः । चकारात् कितवदेवलकप्रभृतयः । एते श्राद्धे निन्दिताः प्रतिषेद्धाः । "अग्र्याः सर्वेषु वेदेषु" इत्यादिना श्राद्धयोग्यब्राह्मणप्रतिपादनेनैव तद्व्यतिरिक्तानाम् अयोग्यत्वे सिद्धेऽपि पुनः केषां चिद् रोग्यादीनां प्रतिषेधवचनम् उक्तलक्षणब्राह्मणासंभवे प्रतिषेधरहिताणां प्राप्त्यर्थम् ॥ १.२२४ ॥

एवं श्राद्धकालान् ब्राह्मणांश् चोक्त्वाधुना पार्वणप्रयोगम् आह ।

निमन्त्रयेत पूर्वेद्युर् ब्राह्मणान् आत्मवाञ् शुचिः ।
तैश् चापि संयतैर् भाव्यं मनोवाक्कायकर्मभिः ॥ या०ध०१.२२५

पूर्वोक्तान् ब्राह्मणान् "श्राद्धे क्षणः क्रियताम्" इति पूर्वेद्युर् निमन्त्रयेत प्रार्थनया क्षणम् अभ्युपगमयेत् । अपरेद्युर् वा,

"पुर्वेद्युर् अपरेद्युर् वा श्राद्धकर्मण्य् उपस्थिते ।
निमन्त्रयेत त्र्यवरान् सम्यग् विप्रान् यथोदितान् ॥" (मा०ध० ३.१८७)

इति मनुस्मरणात् । आत्मवान् शोकोन्मादादिरहितः सन् दोषवान् न भवति । यद् वा आत्मवान् नियतेन्द्रियो भवेत् । शुचिः प्रयतश् च । तैर् अपि निमन्त्रितैर् ब्राह्मणैर् मनोवाक्कायव्यापारैः संयतैर् नियतैर् भवितव्यम् ॥ १.२२५ ॥

अपराह्णे समभ्यर्च्य स्वागतेनागतांस् तु तान् ।
पवित्रपाणिर् आचान्तान् आसनेषूपवेशयेत् ॥ या०ध०१.२२६

अपराह्णे उक्तलक्षणे समभ्यर्च्य तान् निमन्त्रितान् ब्राह्मणान् आहूय स्वागतवचनेन पूजयित्वा कृतपादधावनान् आचान्तान् कॢप्तेष्व् आसनेषु पवित्रपाणिः पवित्रपाणीन् उपवेशयेत् । यद्य् अप्य् अत्र सामान्येनापराह्णे इत्य् उक्तं तथापि कुतपे प्रारभ्य तदादि पञ्चसु मुहूर्तेषु परिसमापनं श्रेयस्करम्,

"अह्नो मुहूर्ता विख्याता दश पञ्च च सर्वदा ।
तत्राष्टमो मुहूर्तो यः स कालः कुतपः स्मृतः ॥
मध्याह्ने सर्वदा यस्मान् मन्दीभवति भास्करः ।
तस्माद् अनन्तफलदस् तत्रारम्भो विशिष्यते ॥
ऊर्ध्वं मुहूर्तात् कुतपाद् यन् मुहूर्तचतुष्टयम् ।
मुहूर्तपञ्चकं ह्य् एतत् स्वधाभवनम् इष्यते ॥" (ंत्स्ढ़ु २२.८४–८५, ८८)

इति वचनात् । तथान्यद् अपि श्राद्धोपयोगि कुतपसंज्ञकम् उक्तम् ।

"मध्याह्नः खड्गपात्रं च तथा नेपालकम्बलः ।
रौप्यं दर्भास् तिला गावो दौघित्रश् चाष्टमः स्मृतः ॥
पापं कुत्सितम् इत्य् आहुस् तस्य संतापकारिणः ।
अष्टाव् एते यतस् तस्मात् कुतपा इति विश्रुता ॥" इति ॥ १.२२६ ॥ (ंत्स्ढ़ु २२. ८६–८७)

युग्मान् दैवे यथाशक्ति पित्र्येऽयुग्मांस् तथैव च ।
परिस्तृते शुचौ देशे दक्षिणाप्रवणे तथा ॥ या०ध०१.२२७

दैवे आभ्युदयिके श्राद्धे युग्मान् समान् ब्राह्मणान् उपवेशयेत् । कथम् यथाशक्ति शक्तिम् अनतिक्रम्य । तत्र वैश्वदेवे द्वौ मात्रादीनां तिसृणाम् एकैकस्या द्वौ द्वौ तिसृणां वा द्वौ । एवं पित्रादीनाम् एकैकस्य द्वौ द्वौ त्रयाणां वा द्वौ । एवं मातामहादीनां च वर्गत्रये वैश्वदेवं पृथक् तन्त्रं वा । पित्र्ये पार्वणश्राद्धे अयुग्मान् विषमान् उपवेशयेद् इति संबध्यते । एतच् च परिस्तृते सर्वतः प्रच्छादिते शुचौ गोमयादिनोपलिप्ते दक्षिणाप्रवणे दक्षिणतोऽवनते देशे कार्यम् ॥ १.२२७ ॥

अयुग्मान् पित्र्य इति पार्वणश्राद्धाङ्गभूते वैश्वदेवेऽप्य् अयुग्मप्रसङ्गे इदम् आरभ्यते, द्वौ दैव इति ।

द्वौ दैवे प्राक् त्रयः पित्र्य उदग् एकैकम् एव वा ।
मातामहानाम् अप्य् एवं तन्त्रं वा वैश्वदेविकम् ॥ या०ध०१.२२८

दैवे वैश्वदेवे द्वौ ब्राह्मणौ प्राङ्मुखाव् उपवेश्यौ । पित्र्ये अयुग्मान् इत्य् अविशेषप्रसङ्गे विशेष उच्यते "त्रयः पित्र्ये" इति । पित्र्ये पित्रादिस्थाने त्रय उदङ्मुखा उपवेश्याः । पक्षान्तरम् आह "एकैकम् एव वा" । वैश्वदेवे पित्र्ये च एकम् एकम् उपवेशयेत् । संभवतो विकल्पः । "मातामहानाम् अप्य् एवं" श्राद्धे निमन्त्रणादि । "द्वौ दैवे प्राक् त्रयः पित्र्ये उदग् एकैकम् एव वा" इत्य् एव मतं पितृश्राद्धवत् कर्तव्यम् । पितृश्राद्धं मातामहश्राद्धे च वैश्वदेविकं पृथक् तन्त्रेण वा कर्तव्यम् । तन्त्रशब्दः समुदायवाचकः । यदा तु द्वाव् एव ब्राह्मणौ लब्धौ तदा वैश्वदेवे पात्रं प्रकल्प्य उभयत्रैकैकं ब्राह्मणं नियुञ्ज्यात् । यथाह वसिष्ठः ।

"यद्य् एकं भोज्ययेच् छ्राद्धे दैवं तत्र कथं भवेत् ।
अन्नं पात्रे समुद्धृत्य सर्वस्य प्रकृतस्य च ॥
देवतायतने कृत्वा ततः श्राद्धं प्रवर्तयेत् ।
प्रास्येद् अन्नं तद् अग्नौ तु दद्याद् वा ब्रह्मचारिणे ॥" इति ॥ (व०ध० ११.३०–३१) १.२२७ ॥

पाणिप्रक्षालनं दत्त्वा विष्टरार्थं कुशान् अपि ।
आवाहयेद् अनुज्ञातो विश्वेदेवास इत्य् ऋचा ॥ या०ध०१.२२९

तदनन्तरं वैश्वदेवार्थब्राह्मणहस्ते जलं दत्त्वा विष्टरार्थं कुशांश् च युग्मान् द्विगुणितानासने दक्षीणतो दत्त्वा विश्वान् देवान् आवाहयिष्ये इति ब्राह्मणान् पृष्ट्वा तैर् आवाहयेत्य् अनुज्ञातो "विश्वेदेवास आगत" इत्य् अनयर्चा "आगच्छन्तु महाभागाः" इत्य् अनेन च स्मार्तेन मन्त्रेण तान् आवाहयेत् । एतच् च यज्ञोपवीतिना प्रदक्षिणं च कार्यम्,

अपसव्यं ततः कृत्वा पितॄणाम् अप्रदक्षिणम् । (या०ध० १.२३२)

इति पित्र्ये विशेषस्मरणात् ॥ १.२२९ ॥

यवैर् अन्ववकीर्याथ भाजने सपवित्रके ।
शं नो देव्या पयः क्षिप्त्वा यवोऽसीति यवांस् तथा ॥ या०ध०१.२३०

या दिव्या इति मन्त्रेण हस्तेष्व् अर्घ्यं विनिक्षिपेत् । या०ध०१.२३१अब्

ततो वैश्वदेवार्थब्राह्मणसमीपे भूमिं प्रादक्षिण्येन यवैर् अन्ववकीर्य अनन्तरं तैजसादिभाजने सपवित्रके कुशयुग्मान्तर्हिते "शं नो देवीर् अभिष्टय" इत्य् अनयर्चापः क्षिप्त्वा "यवोऽसि धान्यराजो वा" इत्यादिना मन्त्रेण यवान् ततो गन्धपुष्पाणि च क्ष्पित्वानन्तरं अर्घ्यपात्रपवित्रान्तर्हितेषु ब्राह्मणहस्तेषु "या दिव्या आपः पृथिवि" इत्यादिना मन्त्रेण विश्वेदेवा इदं वोऽर्घ्यम् इत्य् अर्घ्योदकं विनिक्षिपेत् ॥ १.२३० ॥

दत्त्वोदकं गन्धमाल्यं धूपदानं सदीपकम् ॥ या०ध०१.२३१च्द्

तथाच्छादनदानं च करशौचार्थम् अम्बु च । या०ध०१.२३२अब्

अथ करशौचार्थम् उदकं दत्त्वा यथाक्रमं गन्धपुष्पधूपदीपदानं कुर्यात् तथाच्छादनदानं च । गन्धादीनां स्मृत्यन्तरोक्तो विशेषो द्रष्टव्यः । "चन्दनकुङ्कुमकर्पूरागरुपद्मकान्य् उपलेपनार्थम्" इति (वि०ध० ७९.११) विष्णुनोक्तम् । पुष्पाणि च,

"श्राद्धे जात्यः प्रशस्ताः स्युर् मल्लिका श्वेतयूथिका ।
जलोद्भवानि सर्वाणि कुसुमानि च चम्पकम् ॥"

इत्य् उक्तानि । वर्ज्यानि च,

"उग्रगन्धीन्य् अगन्धीनि चैत्यवृक्षोद्भवानि च ।
पुष्पाणि वर्जनीयानि रक्तवर्णानि यानि च ॥"

न कण्टकिजम् । कण्टकिजम् अपि शुक्लं सुगन्धि यत् तद् दद्यात् । न रक्तं दद्यात् । रक्तम् अपि कुङ्कुमजं जलजं च दद्यात् इत्यादीनि द्रष्टव्यानि । धूपे च विशेषो विष्णुनोक्तः : "प्राण्यङ्गं सर्वं धूपार्थे न दद्यात् । घृतमधुसंयुक्तं गुग्गुलशीखण्डागरुदेववदारुसरलादि दद्यात्" (chf. वि०ध० ७९.९–१०) इति । दीपे च विशेषः शङ्खेनोक्तः :

"घृतेन दीपो दातव्यस् तिलतैलेन वा पुनः ।
वसामेदोद्भवं दीपं प्रयत्नेन विवर्जयेत् ॥" इति ।

आच्छादनं च शुभ्रं नवम् अहतं सदशं दद्याद् इति । एतच् च सर्वं वैश्वदेवानुष्ठानकाण्डम् उदङ्मुखः कुर्यात् । पित्र्यं काण्डं दक्षिणामुखः । यथाह वृद्धशातातपः :

"उदङ्मुखस् तु देवानां पितॄणां दक्षिणामुखः ।
प्रदद्यात् पार्वणे सर्वं देवपूर्वं विधानतः ॥" इति ॥ १.२३१ ॥

अपसव्यं ततः कृत्वा पितॄणाम् अप्रदक्षिणम् ॥ या०ध०१.२३२च्द्

द्विगुणांस् तु कुशान् दत्त्वा ह्य् उशन्तस् त्वेत्य् ऋचा पितॄन् ।
आवाह्य तदनुज्ञातो जपेद् आयन्तु नस् ततः ॥ या०ध०१.२३३

ततो वैश्वदेवकाण्डानन्तरम्, अपसव्यं यज्ञोपवीतं प्राचीनावीतं कृत्वा । अत्र तत इति वदता काण्डानुसमयो दर्शितः । पित्रादीनां त्रयाणाम् अयुग्मान् कुशान् द्विगुणभुग्नान् अप्रदक्षिणं वामतो विष्टरार्थम् आसनेषूदकपूर्वकं दत्त्वा पुनर् उदकं दद्यात्, "अपः प्रदाय दर्भान् द्विगुणभुग्नान् आसनं प्रदायापः प्रदाय"(आश्व०गृ० ४.७.७–८) इत्य् आश्वलायनस्मरणात् । एतच् चाद्यन्तयोर् उदकदानं वैश्वदेवे पित्र्ये च प्रतिपदार्थं प्रतिपादनार्थं द्रष्टव्यम् । अथ पितॄन् पितामहान् प्रपितामहान् आवाहयिष्य इति ब्राह्मणान् पृष्ट्वा आवाहयेति तैर् अनुज्ञातः "उशन्तस् त्वा निधीमहि" इत्य् अनयर्चा पित्रादीन् आवाह्य "आयन्तु नः पितरः" इत्यादिना मन्त्रेणोपतिष्ठेत ॥ १.२३२ ॥ १.२३३ ॥

अपहता इति तिलान् विकीर्य च समन्ततः ।
यवार्थास् तु तिलैः कार्याः कुर्याद् अर्घ्यादि पूर्ववत् ॥ या०ध०१.२३४

दत्त्वार्घ्यं संस्रवांस् तेषां पात्रे कृत्वा विधानतः ।
पितृभ्यः स्थानम् असीति न्युब्जं पात्रं करोत्य् अधः ॥ या०ध०१.२३५

यवार्था यवसाध्यानि कार्याण्य् अवकिरणादीनि तिलैः कर्तव्यानि । ततोऽर्घ्यपात्रासादनाच्छादनान्तं पूर्ववत् कुर्यात् । तत्रायं विशेषः तिलान् "अपहता असुरा रक्षांसि" इत्यादिना मन्त्रेण ब्राह्मणान् परितोऽप्रदक्षिणम् अन्ववकीर्य राजतादिषु पात्रेषु त्रिष्व् अयुग्मकुशनिर्मितकूर्चान्तर्हितेषु "शं नो देवीः" इतिमन्त्रेणापः क्षिप्त्वा "तिलोऽसि सोमदैवत्य" इत्यादिमन्त्रेण तिलान् गन्धपुष्पाणि च क्षिप्त्वा "स्वधार्ग्याः" इति ब्राह्मणानां पुरतोऽर्घ्यपात्राणि स्थापयित्वा "या दिव्या" इति मन्त्रान्ते पितर् इदं तेऽर्घ्यं पितामहेदं तेऽर्घ्यं प्रपितामहेदं तेऽर्घ्यम् इति ब्राह्मणानां हस्तेष्व् अर्घ्यं दद्यात् । एकैकम् उभयत्र वेत्य् अस्मिन्न् अपि पक्षे पात्रत्रयं कार्यम् । एवम् अर्घ्यं दत्त्त्वा तेषाम् अर्घ्याणां संस्रवान् ब्राह्मणहस्तगलितार्घोदकानि पितृपात्रे गृहीत्वा दक्षिणाग्रं कुशस्तम्बं भूमौ निधाय तस्योपरि "पितृभ्यः स्थानम् असि" इत्य् अनेन मन्त्रेण तत्पात्रं न्युब्जम् अधोमुखं कुर्यात् । तस्योपर्य् अर्घ्यपात्रपवित्राणि निदध्यात् । अनन्तरं गन्धपुष्पधूपदीपाच्छादनानि "पितर् अयं ते गन्धः पितर् इदं ते पुष्पम्" इत्यादिना प्रयोगेण दद्यात् ॥ १.२३४ ॥ १.२३५ ॥

अग्नौकरणम् आह द्वाभ्याम् ।

अग्नौ करिष्यन्न् आदाय पृच्छत्य् अन्नं घृतप्लुतम् ।
कुरुष्वेत्य् अभ्यनुज्ञातो हुत्वाग्नौ पितृयज्ञवत् ॥ या०ध०१.२३६

हुतशेषं प्रदद्यात् तु भाजनेषु समाहितः ।
यथालाभोपपन्नेषु रौप्येषु च विशेषतः ॥ या०ध०१.२३७

अनन्तरम् अग्नौ करिष्यन् घृतप्लुतं घृताक्तम् अन्नम् आदाय ब्राह्मणान् पृच्छेद् अग्नौ करिष्ये इति । घृतग्रहणं सूपशाकादिनिवृत्त्यर्थम् । ततस् तैः कुरुष्वेत्य् अभ्यनुज्ञातः प्राचीनावीती शुद्धम् अन्नम् उपसमाधाय मेक्षणेनादायावदानसंपदा जुहुयात् "सोमायपितृमते स्वधा नमः । अग्नये कव्यवाहनाय स्वधा नमः" इति पिण्डपितृयज्ञकल्पेनाग्नौ हुत्वा मेक्षणम् अनुप्रहृत्य हुतशेषं मृन्मयवर्जं यथालाभोपपन्नेषु विशेषतो रौप्येषु पित्रादिभाजनेषु दद्यात् न वैश्वदेवभाजनेषु । समाहितोऽनन्यमनस्कः । अत्र यद्य् अप्य् अग्नाव् इत्य् अविशेषेण उक्तं तथाप्य् आहिताग्नेः सर्वाधानपक्षे औपासनाग्नेर् अभावात् पिण्डपितृयज्ञानन्तरभाविनि पार्वणश्राद्धे विहृतदक्षिणाग्नेः संनिधानाद् दक्षिणाग्नौ होमः "कर्म स्मार्तं विवाहाग्नौ" इत्य् अस्यापवाददर्शनात् । यथाह मार्कण्डेयः ।

"आहिताग्निस् तु जुहुयाद् दक्षिणाग्नौ समाहितः ।
अनाहिताग्निस् त्व् औपसथेऽग्न्यभावे द्विजेऽप्सु वा ।"। इति ।

अर्धाधानपक्षे त्व् औपासनाग्निसद्भावाद् आहिताग्नेर् अनाहिताग्नेर् इवौपासनाग्नाव् एवाग्नौकरणहोमः । एवम् अन्वष्टकादिषु त्रिष्व् अपि पिण्डपितृयज्ञकल्पातिदेशात् । काम्यादिषु चतुर्षु ब्राह्मणपाणाव् एव होमः । यथाहुर् गृह्यकाराः ।

"आन्वष्टक्यं च पूर्वेद्युर् मासि मास्य् अथ पार्वणम् ।
काम्यम् अभ्युदयेऽष्टम्याम् एकोद्दिष्टम् अथाष्टमम् ॥
चतुर्ष्व् आद्येषु साग्नीनां वह्नौ होमो विधीयते ।
पित्र्यब्राह्मणहस्ते स्याद् उत्तरेषु चतुर्ष्व् अपि ॥"

अस्यार्थः । "हेमन्तशिशिरयोश् चतुर्णाम् अपरपक्षाणाम् अष्टमीष्व् अष्टकाः" (आश्व०गृ०ृ २.४.१)) इत्य् अष्टका विहिताः । तत्र नवम्यां यत् क्रियते तद् अन्वष्टक्यम् । सप्तम्यां क्रियमाणं पूर्वेद्युः । मासि मासि कृष्णपक्षे पञ्चमीप्रभृतिषु यस्यां कस्यां चित् तिथाव् अन्वष्टक्यातिदेशेन यद् विहितम् । अमावास्यास्यां पिण्डपितृयज्ञानन्तरं यद् विहितं तत् पार्वणम् । स्वर्गादिकामनायां कृत्तिकादिनक्षत्रेषु यद् विहितं तत् काम्यम् । अभ्युदयेषु पुत्रोत्पत्त्यादिषु तडागारामदेवताप्रतिष्ठादिषु च यद् विहितं तद् आभ्युदयिकम् । अष्टम्यां अष्टका विहिताः । एकोद्दिष्टम् । अत्रैकोद्दिष्टशब्देन सपिण्डीकरणं लक्षयति, तत्रैकोद्दिष्टस्यापि सद्भावात्, साक्षाद् एकोद्दिष्टे तदभावात् । अथ वा गृह्यभाष्यकारमते साक्षाद् एकोद्दिष्टेऽपि पाणिहोमस्य सद्भावात् साक्षाद् एकोद्दिष्टम् एव । एतेषाम् अष्टानाम् आद्येषु चतुर्षु साग्निकस्याग्नौ होमः । उत्तरेषु चतुर्षु पित्र्यब्राह्मणहस्ते । निरग्निकस्यापि प्रमीतपितृकस्य द्विजस्य पार्वणं नित्यम् इति तस्यापि पाणाव् एव होमः,

"न निर्वपति यः श्राद्धं प्रमीतपितृको द्विजः ।
इन्दुक्षये मासि मासि प्रायश्चित्तीयते तु सः ॥"

इति वचनात् । एवं काम्याभ्युदयिकाष्टकैकोद्दिष्टेषु पाणाव् एव होमः,

"अग्न्यभावे तु विप्रस्य पाणाव् एवोपपादयेत् ।" (मा०ध० ३.२१२)

इति मनुस्मरणात् । पाणिदत्तस्य पृथग्ग्रासप्रतिषेध उच्यते । यथाहुर् गृह्यकाराः ।

"अन्नं पाणितले दत्तं पृथग् अश्नन्त्य् अबुद्धयः ।
पितरस् तेन तृप्यन्ति शेषान्नं न लभन्ति ते ॥
यच् च पाणितले दत्तं यच् चान्यद् उपकल्पितम् ।
एकीभावेन भोक्तव्यं पृथग्भावो न विद्यते ॥" इति । १.२३६ ॥ १.२३७ ॥

अन्ननिवेदनम् ।

दत्त्वान्नं पृथिवीपात्रम् इति पात्राभिमन्त्रणम् ।
कृत्वेदं विष्णुर् इत्य् अन्ने द्विजाङ्गुष्ठं निवेशयेत् ॥ या०ध०१.२३८

अन्नम् ओदनसूपपायसघृतादिकं भाजनेषु दत्त्वा "पृथिवी ते पात्रं" इत्यादिना मन्त्रेण पात्राभिमन्त्रणं कृत्वा "इदं विष्णुर् विचक्रमे" इत्य् अनयर्चा अन्ने द्विजाङ्गुष्ठं निवेशयेत् । तत्र च वैश्वदेवे यज्ञोपवीती विष्णो हव्यं रक्षेति । पित्र्ये प्राचीनावीती विष्णो कव्यं रक्षति ।

"विष्णो हव्यं च कव्यं च ब्रूयाद् रक्षेति वै क्रमात् ।"

इति मनुस्मरणात् ॥ १.२३८ ॥

सव्याहृतिकां गायत्रीं मधुवाता इति त्र्यृचम् ।
जप्त्वा यथासुखं वाच्यं भुञ्जीरंस् तेऽपि वाग्यताः ॥ या०ध०१.२३९

अनन्तरं "विश्वेभो देवेभ्य इदम् अन्नं परिविष्टं परिवेक्ष्यमाणं चातृप्तेः" इति यवोदकेन दैवे निवेद्य, तथा पित्रे "अमुकगोत्रायामुकशर्मणे इदम् अन्नं परिविष्टं परिवेक्ष्यमाणं चातृप्तेः" इति तिलोदकप्रदानेन पित्रे निवेद्य, एवं पितामहाय प्रपितामहाय च निवेद्यानन्तरम् आपोशनं दत्त्वा पूर्वोक्ताभिर् व्याहृतिभिः सहितां गायत्रीं "मधु वाता" इति तृचं मधु मधु मध्व् इति त्रिवारं जप्त्वा, "यथासुखं जुषध्वम्" इति ब्रूयात्,

"संकल्प्य पितृदेवेभ्यः सावित्रीं मधुमज् जपः ।
श्राद्धं निवेद्यापोशानं जुषप्रैषोऽथ भोजनम् ॥"

तथा ।

"गायत्रीं त्रिः सकृद् वापि जपेद् व्याहृतिपूर्विकाम् ।
मधुवाता इति तृचं मध्व् इत्य् एतत् त्रिकं तथा ॥"

इति पारस्करादिवचनात् । भुञ्जीरंस् तेऽपि वाग्यताः । तेऽपि ब्राह्मणा वाग्यता मौनिनो भुञ्जीरन् ॥ १.२३९ ॥

अन्नम् इष्टं च दद्याद् अक्रोधनोऽत्वरः ।
आ तृप्तेस् तु पवित्राणि जप्त्वा पूर्वजपं तथा ॥ या०ध०१.२४०

अन्नं भक्ष्यभोज्यलेह्यचोष्यपेयात्मकं पञ्चविधम् इष्टं यद् ब्राह्मणाय प्रेताय कर्त्रे वा रोचते । हविष्यं श्राद्धहविर् योग्यं व्रीहिशालियवगोधूममुद्गमाषमुन्यन्न-कालशाकमहाशल्कैलाशुण्ठीमरीचहिङ्गुगुडशर्कराकर्पूरसैन्धवसांभरपन्सनालिकेर-कदलीबदरगव्यपयोदधिघृतपायसमधुमांसप्रभृति स्मृत्यन्तरप्रसिद्धं वेदितव्यम् । हविष्यम् इत्य् अनेनैवायोग्यस्य स्मृत्यन्तरप्रतिषिद्धस्य कोद्रवमसूरचणककुलित्थपुलाकनिष्पावराजमाषकूष्माण्डवार्ताकबृहतीद्वयोपोदकी-वंशाङ्कुरपिप्पलीवचाशतपुष्पोषधबिडलवणमाहिषचामरक्षीरदधिघृतपायसादीनां निवृत्तिः । अक्रोधनः क्रोधहेतुसंभवेऽपि । अत्वरोऽव्यग्रः । आ तृप्तेर् दद्याद् इति संबन्धः । तुशब्दाद् तथा किंचिद् उच्छिष्यते तथा दद्यात्, उच्छेषणस्य दासवर्गभागधेयत्वात्,

"उच्छेषणं भूमिगतम् अजिह्मस्याशठस्य च ।
दासवर्गस्य तत् पित्र्ये भागधेयं प्रचक्षते ॥" (मा०ध० ३.२४६)

इति मनुस्मरणात् । तथा आ तृप्तेः पवित्राणि पुरुषसूक्तपावमानीप्रभृतीनि जप्त्वा तृप्तान् ज्ञात्वा पूर्वोक्तं जपं च सव्याहृतिकाम् इत्य् उक्तं जपेत् ॥ १.२४० ॥

अन्नम् आदाय तृप्ताः स्थ शेषं चैवानुमान्य च ।
तद् अन्नं विकिरेद् भूमौ दद्याच् चापः सकृत् सकृत् ॥ या०ध०१.२४१

अनन्तरं सर्वम् अन्नम् आदाय तृप्ताः स्थेति तान् पृष्ट्वा तृप्ताः स्म इति तैर् उक्तः शेषम् अप्य् अस्ति किं क्रियताम् इति पृष्ट्वा इष्टैः सहोपभुज्यताम् इत्य् अभ्युपगम्य तद् अन्नं पितृस्थानब्राह्मणस्य पुरस्ताद् उच्छिष्टसंनिधौ दक्षिणाग्रदर्भान्तरितायां भूमौ तिलोदकप्रक्षेपपूर्वकं "ये अग्निदग्धा" इत्य् अनयर्चा निक्षिप्य पुनस् तिलोदकं निक्षिपेत् । तदनन्तरं ब्राह्मणहस्तेषु गण्डूषार्थं सकृत् सकृद् अपो दद्यात् ॥ १.२४१ ॥

Before this, NSP adds : पिण्डप्रदानम् ।सर्वम् अन्नम् उपादाय सतिलं दक्षिणामुखः ।
उच्छिष्ठसंनिधौ पिण्डान् दद्याद् वै पितृयज्ञवत् ॥ या०ध०१.२४२

पिण्डपितृयज्ञकल्पातिदेशेन चरुश्रपणसद्भावे अग्नौकरणशिष्टचरुशेषेण सह सर्वम् अन्नम् उपादायाग्निसंनिधौ पिण्डान् दद्यात् । तदभावे ब्राह्मणार्थं कृतम् अन्नं सर्वम् उपादाय सतिलं तिलमिश्रं दक्षिणामुख उच्छिष्टसंनिधौ पिण्डपितृयज्ञकल्पेन पिण्डान् दद्यात् ॥ १.२४२ ॥

Bएfओरे this, NSP and Pandeya add : अक्षय्योदकदानम् ।मातामहानाम् अप्य् एवं दद्याद् आचमनं ततः ।
स्वस्तिवाच्यं ततः कुर्याद् अक्षय्योदकम् एव च ॥ या०ध०१.२४३

मातामहानाम् अपि विश्वेदेवावाहनादिपिण्डप्रदानपर्यन्तं कर्मैवम् एव कर्तव्यम् । अनन्तरं ब्राह्मणानाम् आचमनं दद्यात् । स्वस्तिवाच्यं ततः कुर्यात् स्वस्ति ब्रूतेति ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयेत् । तैश् च स्वस्तीत्य् उक्ते अक्षय्यम् अस्त्व् इति ब्रूतेति ब्राह्मणहस्तेषूदकदानं कुर्यात् । तैश् चाक्षय्यम् अस्त्व् इति वक्तव्यम् ॥ १.२४३ ॥

Bएfओरे this NSP and Pandeya add : स्वधावाचनम् ।दत्त्वा तु दक्षिणां शक्त्या स्वधाकारम् उदाहरेत् ।
वाच्यताम् इत्य् अनुज्ञातः प्रकृतेभ्यः स्वधोच्यताम् ॥ या०ध०१.२४४

अनन्तरं यथाशक्ति हिरण्यरजतादिदक्षिणां दत्त्वा स्वधां वाचयिष्य इत्य् उक्त्वा तैर् ब्राह्मणैर् "वाच्यताम्" इत्य् अनुज्ञातः प्रकृतेभ्यः पित्रादिभ्यो मातामहादिभ्यश् च "स्वधोच्यताम्" इति स्वधाकारम् उदाहरेत् ॥ १.२४४ ॥

ब्रूयुर् अस्तु स्वधेत्य् उक्ते भूमौ सिञ्चेत् ततो जलम् ।
विश्वेदाश् च प्रीयन्तां विप्रैश् चोक्त इदं जपेत् ॥ या०ध०१.२४५

ते च ब्राह्मणा "अस्तु स्वधा" इति ब्रूयुः । तैर् एवम् उक्ते अनन्तरं कमण्डलुना उदकं भूमौ सिञ्चेत् । ततो "विश्वेदेवाः प्रीयन्ताम्" इति ब्रूयात् । ब्राह्मणैश् च "प्रीयन्तां विश्वेदेवाः" इत्य् उक्ते इदम् अनन्तरोच्यमानं जपेत् ॥ १.२४५ ॥

Bएfओरे this NSP and Pandeya add : ब्राह्मणप्रार्थना ।दातारो नोऽभिवर्धन्तां वेदाः संततिर् एव च ।
श्रद्धा च नो माव्यगमद्बहुदेयं च नोऽस्त्विति ॥ या०ध०१.२४६

दातारो हिरण्यादेः नोऽस्माकं कुलेऽभिर्धन्तां बहवो भवन्तु । वेदाश्च वर्धन्तां अध्ययनाध्यापनतदर्थज्ञानानुष्ठानद्वारेण । संततिश्च पुत्रपौत्रादिपरम्परया । श्रद्धा च पित्र्ये कर्मण्यास्था नोऽस्माकं माव्यगमत् मा गच्छतु । "न माङ्योगे" (ढ़ाण् ६.४.७४) इत्य् अडभावः । देयं च हिर्ण्यादि बहु अपर्यन्तं अस्माकं भवत्विति जपेद् इत्यर्थः ॥ १.२४६ ॥

इत्य् उक्त्वोक्त्वा प्रिया वाचः प्रणिपत्य विसर्जयेत् ।
वाजे वाज इति प्रीतः पितृपूर्वं विसर्जनम् ॥ या०ध०१.२४७

एवं पूर्वोक्तं प्रार्थनामन्त्रं जप्त्वा, उक्त्वा च प्रिया वाचः "धन्या वयं भवच्चरणयुगलरजःपवित्रीकृतम् अस्मन्मन्दिरं शाकाद्यशनक्लेशम् अविगणय्य भवद्भिर् अनुगृहीता वयम्" इत्य् एवंरूपाः । प्रणिपत्य प्रदक्षिणापूर्वं नमस्कृत्य विसर्जयेत् । कथं विसर्जयेद् इत्य् आह "वाजे वाजेवत वाजिनो नः" इत्य् अनयर्चा पितृपूर्वं प्रपितामहादि विश्वेदेवान्तं दर्भान्वारम्भेण "उत्तिष्ठ NSP reads : उत्तिष्ठन्तु पितरः" इति प्रीतः सुप्रीतमना विसर्जनं कुर्यात् ॥ १.२४७ ॥

यस्मिंस् तु संस्रवाः पूर्वम् अर्घ्यपात्रे निवेशिताः ।
पितृपात्रं तदुत्तानं कृत्वा विप्रान् विसर्जयेत् ॥ या०ध०१.२४८

यस्मिन्न् अर्घ्यपात्रे पूर्वम् अर्घ्यदानान्ते संस्रवा ब्राह्मणहस्तगलितार्घ्योदकानि निवेशिताः स्थापितास् तदर्घ्यपात्रं न्युबं तदुत्तानम् ऊर्ध्वमुखं कृत्वा विप्रान् विसर्जयेत् । एतच् चाशीर्मन्त्रजपाद् ऊर्ध्वं "वाजे वाजे" इत्य् अतः प्राग् द्रष्टव्यम्, "कृत्वा विसर्जयेत्" इति क्त्वाप्रत्ययश्रवणात् ॥ १.२४८ ॥

प्रदक्षिणम् अनुव्रज्य भुञ्जीत पितृसेवितम् ।
ब्रह्मचारी भवेत् तां तु रजनीं ब्राह्मणैः सह ॥ या०ध०१.२४९

अनन्तरम् आ सीमान्तं ब्राह्मणान् अनुव्रज्य तैर् "गम्यताम्" NSP reads : आस्यताम् इत्य् अनुज्ञातस् तान् प्रदक्षिणीकृत्य प्रतिनिवृत्तः पितृसेवितं श्राद्धशिष्टम् इष्टैः सह भुञ्जीत । नियम एवायं न परिसंख्या । "मांसे तु यथरुचि" (या०ध० १.१७९) इति द्विजकाम्ययेत्य् अत्रोक्तम् । यस्मिन् दिने श्राद्धं कृतं तत्संबन्धिनीं रात्रिं भोक्तृभिर् ब्राह्मणैः सह कर्ता ब्रह्मचारी भवेत् । तुशब्दात् पुनर्भोजनादिरहितोऽपि भवेत्,

"दन्तधावनताम्बूलं स्निग्धस्नानम् अभोजनम् ।
रत्यौषधपरान्नानि श्राद्धकृत् सप्त वर्जयेत् ॥
पुनर्भोजनम् अध्वानं भाराध्ययनमैथुनम् ।
दानं प्रतिग्रहं होमं श्राद्धभुक् त्व् अष्ट वर्जयेत् ॥"

इति वचनात् ॥ १.२४९ ॥

एवं पार्वणश्राद्धम् उक्त्वा, इदानीं वृद्धिश्राद्धम् आह ।

एवं प्रदक्षिणावृत्को वृद्धौ नान्दीमुखान् पितॄन् ।
यजेत दधिकर्कन्धूमिश्रान् पिण्डान् यवैः क्रियाः ॥ या०ध०१.२५०

वृद्धौ पुत्रजन्मादिनिमित्ते श्राद्धे एवम् उक्तेन प्रकारेण पितॄन् यजेत पूजयेत् । तत्र विशेषम् आह, प्रदक्षिणावृत्क इति । प्रदक्षिणा आवृद् अनुष्ठानपद्धतिर् यस्यासौ प्रदक्षिणावृत्कः प्रदक्षिणप्रचार इति यावत् । "नान्दीमुखान्" इति पितॄणां विशेषणम् । अतश् चावाहनादौ "नान्दीमुखान् पितॄन् आवाहयिष्ये नान्दीमुखान् पितामहान्" इत्यादिप्रयोगो द्रष्टव्यः । कथं यजेतेत्य् आह : दधिकर्कन्धूमिश्रान् । कर्कन्धूर् बदरीफलम् । दध्ना बदरीफलैश् च मिश्रान् पिण्डान् दत्त्वा यजेतेति संबध्यते । तिलसाध्याः सर्वाः क्रिया यवैः कर्तव्याः । अत्र च ब्राह्मणसंख्या दर्शितैव "युग्मान् दैवे यथाशक्ति" (या०ध० १.२२७) इत्य् अत्र । प्रदक्षिणावृत्कत्वादिपरिगणनम् अन्येषाम् अपि स्मृत्यन्तरोक्तानां विशेषधर्माणां प्रदर्शनार्थम् । यथाह आश्वलायनः : "अथाभ्युदयिके युग्मा ब्राह्मणा अमूला दर्भाः प्राङ्मुखो यज्ञोपवीती स्यात् प्रदक्षिणम् उपचारो यवैस् तिलार्थो गन्धादिदानं द्विर् द्विः ऋजुदर्भानासने दद्यात् ।ऽयवोऽसि सोमदेवत्यो गोसवे देवनिर्मितः । प्रत्नवद्भिः प्रत्तः पुष्ट्या नान्दीमुखान् पितॄन् इमांल् लोकान् प्रीणयाहि नः स्वाहाऽ इति यवावपनम् ।ऽविश्वेदेवा इदं वोऽर्घ्यं नान्दीमुखाः पितर इदं वोऽर्घ्यम्ऽ इति यथालिङ्गम् अर्घ्यदानम् । पाणौ होमोऽग्नये कव्यवाहनाय स्वाहा सोमाय पितृमते स्वाहेति ।ऽमधु वाता ऋतायतेऽ इति तृचस्थानेऽुपास्मै गायत ; इति पञ्च मधुमतीः श्रावयेत् ।ऽक्षन्नमीमदन्तऽ इति षष्ठीम् । आचान्तेषु भुक्ताशयान् गोमयेनोपलिप्य प्राचीनाग्रान् दर्भान् संस्तीर्य तेषु पृषदाज्यमिश्रेण भुक्तशेषेणैकैकस्य द्वौ द्वौ पिण्डौ दद्याद्" इत्यादि (आश्व०गृ० परिशिष्ट २.१९) । यद्य् अपि "पितॄन् यजेत" इति सामान्येनोक्तं ,तथापि श्राद्धत्रयं क्रमश् च स्मृत्यन्तराद् अवगन्तव्यः । यथाह शातातपः ।

"मातुः श्राद्धं तु पूर्वं स्यात् पितॄणां तदनन्तरम् ।
ततो मातामहानां च वृद्धौ श्राद्धत्रयं स्मृतम् ॥" इति ॥ १.२५० ॥

एकोद्दिष्टम् आह ।

एकोद्दिष्टं देवहीनम् एकार्घ्यैकपवित्रकम् ।
आवाहनाग्नौकरणरहितं ह्य् अपसव्यवत् ॥ या०ध०१.२५१

एकोद्दिष्टम् एक उद्दिष्टो यस्मिन् श्राद्धे तद् एकोद्दिष्टम् इति कर्मनामधेयम् । "शेषं पूर्ववद् आचरेत्" (या०ध० १.२५४) इत्य् उपसंहारात् । पार्वणसकलधर्मप्राप्तौ विशेषोऽभिधीयते । देवहीनं विश्वेदेवरहितम् एकार्घ्यपात्रम् एकदर्भपवित्रकं च आवाहनेनाग्नौकरणहोमेन च रहितम् । अपसव्यवत् प्राचीनावीतब्रह्मसूत्रवत् । अनेनानन्तरोक्ताभ्युदयिके यज्ञोपवीतित्वं सूचयति ॥ १.२५१ ॥

किं च ।

उपतिष्ठताम् अक्षय्यस्थाने विप्रविसर्जने ।स्
अभिरम्यताम् इति वदेद् ब्रूयुस् तेऽभिरताः स्म ह ॥ या०ध०१.२५२

यद् उक्तं,

स्वस्तिवाच्यं ततः कुर्याद् अक्षय्योदकम् एव च । (या०ध० १.२४२)

इति तत्राक्षय्यस्थाने उपतिष्ठताम् इति वदेत् । विप्रविसर्जने कर्तव्ये वाजे वाजे इति जपान्ते दर्भान्वारम्भेणाभिरम्यताम् इति ब्रूयात् । ते चाभिरताः स्म इति ब्रूयुः । ह प्रसिद्धम् । शेषं पूर्ववद् इति यावत् । एतच् च मध्याह्ने कर्तव्यम् । यथाह देवलः ।

"पूर्वाह्ने दैविकं कर्म अपराह्ने तु पैतृकम् ।
एकोद्दिष्टं तु मध्याह्ने प्रातर् वृद्धिनिमित्तकम् ॥" इति ।

"भुञ्जीत पितृसेवितम्" (या०ध० १.२४९) इत्य् अस्यैकोद्दिष्टविशेषे निषेधो दृश्यते ।

"नवश्राद्धेषु यच् छिष्टं गृहे पर्युषितं च यत् ।
दंपत्योर् भुक्तशिष्टं च न भुञ्जीत कदाचन ॥" इति ।

नवश्राद्धं च दर्शितम् ।

"प्रथमेऽह्नि तृतीयेऽह्नि पञ्चमे सप्तमे तथा ।
नवमैकादशे चैव तन् नवश्राद्धम् उच्यते ॥" इति ॥ १.२५२ ॥

सपिण्डीकरणम् आह ।

गन्धोदकतिलैर् युक्तं कुर्यात् पात्रचतुष्टयम् ।
अर्घ्यार्थं पितृपात्रेषु प्रेतपात्रं प्रसेचयेत् ॥ या०ध०१.२५३

ये समाना इति द्वाभ्यां शेषं पूर्ववद् आचरेत् ।
एतत् सपिण्डीकरणम् एकोद्दिष्टं स्त्रिया अपि ॥ या०ध०१.२५४

गन्धोदकतिलैर् युक्तं पात्रचतुष्टयम् अर्घ्यसिद्ध्यर्थं पूर्वोक्तविधिना कुर्यात् । तिलैर् युक्तं पात्रचतुष्टयम् इति वदता पितृवर्गे चत्वारो ब्राह्मणा दर्शिताः । वैश्वदेवे द्वौ स्थिताव् एव । अत्र प्रेतपात्रोदकं किंचिद् अवशेषं त्रिधा विभज्य पितृपात्रेषु सेचयेत् "ये समानाः समनसः" इति द्वाभ्यां मन्त्राभ्याम् । शेषं विश्वेदेवावाहनादिविसर्जनान्तं पूर्ववत् पार्वणवद् आचरेत् । प्रेतार्घ्यपात्रावशिष्टोदकेन प्रेतस्थानब्राह्मणहस्तेऽर्घ्यं दत्त्वा शेषम् एकोद्दिष्टवत् समापयेत् । पित्र्येषु त्रिषु पार्वणवत् । एतत् सपिण्डीकरणम् अनन्तरोक्तम् एकोद्दिष्टं च ततः प्राग् उक्तं स्त्रिया अपि मातुर् अपि कर्तव्यं । एवं वदता पार्वणे मातुःश्राद्दं पृथक् कर्तव्यम् इत्य् उक्तं भवति । अत्र प्रेतशब्दं पितुः प्रपितामहविषयं केचिद् वर्णयन्ति । तस्य त्रिष्व् अन्तर्भावेन सपिण्डीकरणोत्तरकालं पिण्डदानादिनिवृत्त्युपपत्तेः । समनन्तरमृतस्योत्तरत्र पिण्डोदकदानानुवृत्तेर् अन्तर्भावो न युक्तः । अत एवाह यमः ।

"यः सपिण्डीकृतं प्रेतं पृथक् पिण्डे नियोजयेत् ।
विधिघ्नस् तेन भवति पितृहा चोपजायते ॥" इति ।

प्रकर्षेण इतः प्रेत इति चतुर्थेऽपि प्रेतशब्दोपपत्तेः, "प्रेतेभ्य एव निपृणीयात्" इति च प्रयोगदर्शनात् । अपि च,

"सपिण्डीकरणं श्राद्धं देवपूर्वं नियोजयेत् ।
पितॄन् एवाशयेत् तत्र पुनः प्रेतं न निर्दिशेत् ॥"

इति सपिण्डीकरणोत्तरकालं प्रेतस्य श्राद्धादिप्रतिषेधो दृश्यते, स चानन्तरमृतस्य न संभवति, अमावास्यादौ श्राद्धविधानात् ।

"सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते ।" (मा०ध० ५.६०)

इत्य् एतद् अपि वचनं चतुर्थस्य त्रिष्व् अन्तर्भाव एव घटते "चतुर्थस्य पिण्डत्रयव्यापित्वं पञ्चमस्य पिण्डद्वयव्यापित्वं षष्ठस्यैकपिण्डव्यापित्वं सप्तमे विनिवृत्तिः" इति । "पितृपात्रेषु" इत्य् एतद् अपि पितृमुख्यत्वाद् अस्मिन् एव पक्षे घटते नान्यथा, प्रपितामहप्रमुखत्वात् । तस्मात् पितृपात्रेषु तत्प्रेतपात्रं प्रसेचयेद् इति, पितुः प्रपितामहपात्रं पित्रादिपात्रेषु प्रसेचयेद् इति तद् अयुक्तम् । न ह्य् अत्र पिण्डसंयोजनम् उत्तरत्र पिण्डदानादिनिवृत्तिप्रयोजकम्, अपि तु पितुः प्रेतत्वनिवृत्त्या पितृत्वप्राप्त्यर्थम् । प्रेतत्वं च क्षुत्तृष्णोपजनितात्यन्तदुःखानुभवावस्था । यथाह मार्कण्डेयः ।

"प्रेतलोके तु वसतिर् नृणां वर्षं प्रकीर्तिता ।
क्षुत्तृष्णे प्रत्यहं तत्र भवेतां भृगुनन्दन ।"। इति ।

पितृत्वप्राप्तिश् च वस्वादिश्राद्धदेवतासंबन्धः । प्राक्तनैकोद्दिष्टसहितेन सपिण्डीकरणेन प्रेतत्वनिवृत्त्या पितृत्वं प्राप्नोतीत्य् अवगम्यते,

"यस्यैतानि न दत्तानि प्रेतश्राद्धानि षोडश ।
प्रेतत्वं सुस्थिरं तस्य दत्तैः श्राद्धशतैर् अपि ॥" इति ।

तथा ।

"चतुरो निर्वपेत् पिण्डान् पूर्वं तेषु समावपेत् ।
ततः प्रभृति वै प्रेतः पितृसामान्यम् अश्नुते ॥"

इत्यादिवचनात् । "यः सपिण्डीकृतं प्रेतम्" इत्य् अनेनापि पृथग् एकोद्दिष्टविधानेन पिण्डदाननिषेधात्, पार्वणविधानेन सह पिण्डदानम् अवगम्यते । तच् च सांवत्सरिकपाक्षिकैकोद्दिष्टविधानेनापोद्यते । यद् अपि "पुनः प्रेतं न निर्दिशेत्" इति, तद् अपि प्रेतशब्दं नोच्चारयेद् अपि तु पितृशब्दम् एवेत्य् एवम् अर्थम् । न च प्रकर्षगमनात् तत्रैव प्रेतशब्दः । यतो विशिष्टदुःखानुभवावस्था प्रेतशब्देन रूढ्याभिधीयत इत्य् उक्तम् । योऽपि प्रमीतमात्रे प्रेतशब्दप्रयोगः सोऽपि भूतपूर्वगत्या । "सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते" इति (मा०ध० ५.६०) च प्रथमस्य पिण्डस्य चतुर्थव्यापित्वात्, द्वितीयस्य पञ्चमव्यापित्वात्, तृतीयस्य षष्ठव्यापित्वात्, सप्तमे विनिवर्तत इत्य् एवम् अपि घटते । अपि च निर्वाप्यपिण्डान्वयेन न सापिण्ड्यं अव्यापकत्वात्, अपि त्व् एकशरीरावयवान्वयेनेत्य् उक्तम् । पितृशब्दश् च प्रेतत्वनिवृत्त्या श्राद्धदेवताभूयंगतेषु वर्तत इति पितृपात्रेष्व् इत्य् अविरुद्धम् । तस्माद् अनन्तराचार्येण पूर्वपक्षद्वारेण परमतं दर्शितम् इत्य् अर्थः । मृतपात्रोदकस्य तत्पिण्डस्य च पितृपात्रेषु तत्पिण्डेषु च संसर्जनम् इति स्थितम् । आचार्यस् तु परमतम् एवोपन्यस्तवान् । एतच् च पितुः सपिण्डीकरणं पितामहादिषु त्रिषु प्रमीतेषु वेदितव्यम् । पितरि प्रेते पितामहे वा जीवति सपिण्डीकरणं नास्त्य् एव ।

"व्युत्क्रमाच् च प्रमीतानां नैव कार्या सपिण्डता ।"

इति वचनात् । यत् तु मनुवचनं,

"पिता यस्य निवृत्तः स्याज् जीवेद् वापि पितामहः ।
पितुः स नाम संकीर्त्य कीर्तयेत् प्रपितामहम् ॥" (मा०ध० ३.२२१)

इति, तद् अपि पितृशब्दप्रयोगनियमाय न पिण्डद्वयदानार्थम् । कथम्,

"ध्रियमाणे तु पितरि पूर्वेषाम् एव निर्वपेत् ।
पिता यस्य तु वृत्तः स्याज् जीवेच् चापि पितामहः ॥"

सोऽपि पूर्वेषाम् एव निर्वपेद् इत्य् अन्वयः । पक्षद्वयेऽपि कथं निर्वपेद् इत्य् आह ।

"पितुः स नाम संकीर्त्य कीर्तयेत् प्रपितामहम् ।" (मा०ध० ३.२२१)

इत्याद्यन्तग्रहणेन सर्वत्र पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्य इत्येवं प्रयोगो न पुनः कदाचिद् अपि पितामहस्य प्रपितामहस्य वादित्वं वृद्धप्रपितामहस्य तत्पितुर् वान्तत्वम् । अतश् च पितादिशब्दानां संबन्धिवचनत्वात् ध्रियमाणेऽपि पितरि पितुः पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्य इति । पितामहे ध्रियमाणे पितामहस्य पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्य इति । अतश् च पिण्डपितृयज्ञे "शुन्धन्तां पितरः" इत्यादिमन्त्राणाम् ऊहो न भवति । यद् अपि विष्णुवचनं "यस्य पिता प्रेतः स्यात् स पितृपिण्डं निधाय पितामहात् पराभ्यां द्वाभ्यां दद्यात्" (वि०ध० ७५.४) इति । तस्यायम् अर्थः । पितामहे ध्रियमाणे प्रेते च पितरि पितुर् एकं पिण्डम् एकोद्दिष्टविधानेन निधाय पितुर् यः पितामहस् ततः पराभ्यां द्वाभ्यां दद्यात् । पितामहस् त्व् आत्मनः प्रपितामहः संप्रदानभूतः स्थित एवेति प्रपितामहाय ततः पराभ्यां द्वाभ्यां च दद्याद् इति । शब्दप्रयोगनियमस् तु पूर्वोक्त एव । एवं गोब्राह्मणादिहतस्यापि सपिण्डीकरणाभावो वेदितव्यः । यथाह कात्यायनः ।

"ब्राह्मणादिहते ताते पतिते संगवर्जिते ।
व्युत्क्रमाच् च मृते देयं येभ्य एव ददात्य् असौ ॥" इति ।

गोब्राह्मणहतस्य पितुः सपिण्डीकरणसंभवे तम् उल्लंघ्य पितामहादिभ्यः पार्वणविधानम् अनुपपन्नम् इति सपिण्डीकरणाभावोऽवगम्यते । स्मृत्यन्तरेऽपि ।

"ये नराः संततिच्छिन्ना नास्ति तेषां सपिण्डता ।
न चैतैः सह कर्तव्यान्य् एकोद्दिष्टानि षोडश ।"। इति ।

मातुः पिण्डदानादौ गोत्रे विप्रतिपत्तिः । भर्तृगोत्रेण पितृगोत्रेण वा दातव्यम् इति उभयत्र वचनदर्शनात् ।

"स्वगोत्राद् भ्रश्यते नारी विवाहात् सप्तमे पदे ।
स्वामिगोत्रेण कर्त्यव्या तस्याः पिण्डोदकक्रिया ॥"

इत्यादिभर्तृगोत्रविषयं वचनम् ।

"पितृगोत्रं समुत्सृज्य न कुर्याद् भर्तृगोत्रतः ।
जन्मन्य् एव विपत्तौ च नारीणां पैतृकं कुलम् ॥"

इत्यादिपितृगोत्रविषयम् । एवं विप्रतिपत्ताव् आसुरादिविवाहेषु पुत्रिकाकरणे च पितृगोत्रम् एव, तत्र तत्र विशेषवचनात् दानस्यानिवृत्तेश् च । ब्राह्मादिविवाहेषु व्रीहियववत् बृहद्रथन्तरसामवत् विकल्प एव । तत्र च,

"येनास्य पितरो याता येन याताः पितामहाः ।
तेन यायात् सतां मार्गं तेन गच्छन् न दुष्यति ।"। (मा०ध० ४.१७८)

इति वचनात्, वंशपरम्परायातसमाचरणेन व्यवस्था, एवंविधविषयव्यतिरेकेणास्य वचनस्य विषायान्तराभावात् । यत्र पुनः शास्त्रतो न व्यवस्था नाप्य् आचारस् तत्र "आत्मनस् तुष्टिर् एव वा" (मा०ध० २.६) इति वचनाद् आत्मनस् तुष्टिर् एव व्यवस्थापिका, यथा "गर्भाष्टमेऽष्टमे वाब्दे" (या०ध० १.१४) इति । मातुः सपिण्डीकरणेऽपि विरुद्धानि वाक्यानि दृश्यन्ते तत्र "पितामह्यादिभिः सार्धं सपिण्डीकरणं स्मृतम्" । तथा भर्त्रापि भार्यायाः स्वमात्रादिभिः सह सपिण्डीकरणं कर्तव्यम् इति पैठीनसिर् आह ।

"अपुत्रायां मृतायां तु पतिः कुर्यात् सपिण्डताम् ।
श्वश्र्वादिभिः सहैवास्याः सपिण्डीकरणं भवेत् ॥" इति ।

पत्या सह सपिण्डीकरणं यम आह ।

"पत्या चैकेन कर्तव्यं सपिण्डीकरणं स्त्रियाः ।
सा मृतापि हि तेनैक्यं गता मन्त्राहुतिव्रतैः ॥" इति ।

उशनसा तु मातामहेन सह सपिण्डीकरणम् उक्तम् ।

"पितुः पितामहे यद्वत् पूर्णे संवत्सरे सुतैः ।
मातुर् मातामहे तद्वद् एषा कार्या सपिण्डता ॥"

तथा ।

"पिता पितामहे योज्यः पूर्णे संवत्सरे सुतैः ।
माता मातामहे तद्वद् इत्य् आह भगवाञ् छिवः ॥"

इत्येवं विविधेषु वचनेषु सत्सु अपुत्रायां भार्यायां प्रमीतायां भर्ता स्वमात्रैव सापिण्ड्यं कुर्यात् । अन्वारोहणे तु पुत्रः स्वपित्रैव मातुः सापिण्ड्यं कुर्यात् । आसुरादिविवाहोत्पन्नः पुत्रिकासुतश् च मातामहेनैव । ब्राह्मादिविवाहोत्पन्नः पित्रा मातामहेन पितामह्या वा विकल्पेन कुर्यात् । अत्रापि यदि नियतो वंशसमाचारस् तदानीं तथैव कुर्यात् । वंशसमाचारोऽप्य् अनियतश् चेत् तदा "आत्मनस्तुष्टिर् एव च" इति यथारुचि कुर्यात् । तत्र च येन केनापि मातुः सापिण्ड्येऽपि यत्रान्वष्टकादिषु मातृश्राद्धं पृथग् विहितं ।

"अन्वष्टकासु वृद्धौ च गयायां च क्षयेऽहनि ।
मातुः श्राद्धं पृथक् कुर्याद् अन्यत्र पतिना सह ॥" इति

तत्र पितामह्यादिभिर् एव पार्वणश्राद्धं कर्तव्यम् । अन्यत्र "पतिना सह" इति पतिसापिण्ड्ये तदंशभागित्वात् । मातामहसापिण्ड्ये तदंशभागित्वात् तेनैव सह । यथाह शातातपः ।

"एकमूर्तित्वम् आयाति सपिण्डीकरणे कृते ।
पत्नी पतिपितॄणां च तस्माद् अंशेन भागिनी ॥" इति ।

एवं सति मातामहेन मातुः सापिण्ड्ये मातामहश्राद्धं पितृश्राद्धवन् नित्यम् एव । पत्या पितामह्या वा मातुः सापिण्ड्ये मातामहश्राद्धं न नित्यम् । कृते अभ्युदयोऽकृते न प्रत्यवाय इति निर्णयः ॥ १.२५३ ॥ १.२५४ ॥

अर्वाक् सपिण्डीकरणं यस्य संवत्सराद् भवेत् ।
तस्याप्य् अन्नं सोदकुम्भं दद्यात् संवत्सरं द्विजे ॥ या०ध०१.२५५

संवत्सराद् अर्वाक् सपिण्डीकरणं यस्य कृतं तस्य तदुद्देशेन प्रतिदिवसं प्रतिमासं वा यावत् संवत्सरं शक्त्यनुसारेणान्नम् उदकुम्भसहितं ब्राह्मणाय दद्यात् । "अर्वाक् संवत्सरात्" इति वदता सपिण्डीकरणं संवत्सरे पूर्णे प्राग् वेति दर्शितम् । यथाह आश्वलायनः "अथ सपिण्डीकरणं संवत्सरान्ते द्वादशाहे वा" (आश्व०गृ०ृढ़रिशिष्ट ३.११) इति । कात्यायनोऽप्याह "ततः संवत्सरे पूर्णे सपिण्डीकरणं त्रिपक्षे वा यदा चार्वाग् वृद्धिर् आपद्यते" (ढ़ार्ङृढ़रिशिष्ट,श्राद्धसूत्र ५) इति । द्वादशाहे त्रिपक्षे वृद्धिप्राप्तौ संवत्सरे वेति चत्वारः पक्षा दर्शिताः । तत्र द्वादशाहे पितुः सपिण्डीकरणं साग्निकेन कार्यम्, सपिण्डीकरणं विना पिण्डपितृयज्ञासिद्धेः,

"साग्निकस् तु यदा कर्ता प्रेतो वाप्य् अग्निमान् भवेत् ।
द्वादशाहे तदा कार्यं सपिण्डीकरणं पितुः ॥"

इति वचनात् । निरग्निकस् तु त्रिपक्षे वृद्धिप्राप्तौ संवत्सरे वा कुर्यात् । यदा प्राक् संवत्सरात् सपिण्डीकरणं तदा षोडशश्राद्धानि कृत्वा सपिण्डीकरणं कार्यम्, उत सपिण्डीकरणं कृत्वा स्वस्वकाले तानि कर्तव्यानि इति संशयः, उभयथा वचनदर्शनात् ।

"श्राद्धानि षोडशादत्त्वा नैव कुर्यात् सपिण्डताम् ।
श्राद्दानि षोडशापाद्य विदधीत सपिण्डताम् ॥" इति ।

षोडशश्राद्धानि च,

"द्वादशाहे त्रिपक्षे च षण्मासे मासि चाब्दिके ।
श्राद्धानि षोडशैतानि संस्मृतानि मनीषिभिः ॥"

इति दर्शितानि । तथा ।

"यस्यापि वत्सराद् अर्वाक् सपिण्डीकरणं भवेत् ।
मासिकं चोदकुम्भं च देयं तस्यापि वत्सरम् ॥" इति ।

तत्र सपिण्डीकरणं कृत्वा स्वकाल एवैतानि कर्तव्यानि इति प्रथमः कल्पः, अप्राप्तकालत्वेन प्राग् अनधिकारात् । यद् अपि वचनं "षोडशश्राद्धानि कृत्वैव सपिण्डीकरणं संवत्सरात् प्राग् अपि कर्तव्यम्" इति सोऽयम् आपत्कल्पः । यदा त्व् आपत्कल्पत्वेन प्राक् सपिण्डीकरणात् प्रेतश्राद्धानि करोति तदैकोद्दिष्टविधानेन कुर्यात् । यदा तु मुख्यकल्पेन स्वकाल एव करोति तदाब्दिकं श्राद्धं यो यथा करोति पार्वणम् एकोद्दिष्टं वा तथा मासिकानि कुर्यात्,

"सपिण्डीकरणाद् अर्वाक् कुर्वन् श्राद्धानि षोडश ।
एकोद्दिष्टविधानेन कुर्यात् सर्वाणि तानि तु ॥
सपिण्डीकरणाद् ऊर्ध्वं यदा कुर्यात् तदा पुनः ।
प्रत्यब्दं यो यथा कुर्यात् तथा कुर्यात् स तान्य् अपि ॥"

इति स्मरणात् । एतच् च प्रेतश्राद्धसहितं सपिण्डीकरणं संविभक्तधनेषु बहुषु भ्रातृषु सत्स्व् अप्य् एकेनैव कृतेनालं न सर्वैः कर्तव्यम्,

"नवश्राद्धं सपिण्डत्वं श्राद्धान्य् अपि च षोडश ।
एकेनैव तु कार्याणि संविभक्तधनेष्व् अपि ॥"

इति स्मरणात् । इदं च प्रेतश्राद्धसहितं सपिण्डीकरणम् असंन्यासिनां पुत्रादिभिर् नियमेन कर्तव्यम्, प्रेतत्वविमोक्षार्थत्वात् संन्यासिना तु न कर्तव्यम् । यथाह उशना ।

"एकोद्दिष्टं न कुर्वीत यतीनां चैव सर्वदा ।
अहन्य् एकादशे प्राप्ते पार्वणं तु विधीयते ॥
सपिण्डीकरणं तेषां न कर्तव्यं सुतादिभिः ।
त्रिदण्डग्रहणाद् एव प्रेतत्वं नैव जायते ॥" इति ।

पुत्रासंनिधाने येन सगोत्रादिना दाहसंस्कारः कृतस् तेनैवादशाहान्तं तत्प्रेतकर्म कर्तव्यम्,

"असगोत्रः सगोत्रो वा स्त्री दद्याद् यदि वा पुमान् ।
प्रथमेऽहनि यो दद्यात् स दशाहं समापयेत् ॥"

इति स्मरणात् । शूद्राणाम् अप्य् एतत् कर्तव्यम् अमन्त्रकं द्वादशेऽह्नि, "एवं सपिण्डीकरणं मन्त्रवर्ज्यं शूद्राणां द्वादशेऽह्नि" (वि०ध० २१.१९–२०) इति विष्णुस्मरणात् । सपिण्दीकरणाद् ऊर्ध्वं सांवत्सरिकपार्वणादीनि पुत्रस्य नियमेनैव कार्याणि, अन्येषाम् अनियतानि ॥ १.२५५ ॥

एकोद्दिष्टकालान् आह ।

मृतेऽहनि प्रकर्तव्यं प्रतिमासं तु वत्सरम् ।
प्रतिसंवत्सरं चैवम् आद्यम् एकादशेऽहनि ॥ या०ध०१.२५६

मृतेऽहनि प्रतिमासं संवत्सरं यावद् एकोद्दिष्टं कार्यम् । सपिण्डीकरणाद् ऊर्ध्वं प्रतिसंवत्सरम् एकोद्दिष्टम् एव कर्तव्यम् । आद्यं सर्वैकोद्दिष्टप्रकृतिभूतम् एकोद्दिष्टम् एकादशेऽहनि । मृतदिवसापरिज्ञाने तच्छ्रवणदिवसे अमावास्यायां वा कार्यम् । "अपरिज्ञाते मृतेऽहन्य् अमावस्यायां श्रवणदिवसे वा" इति स्मरणात् । अमावास्यायाम् इति गमनमाससंबन्धिन्याम् अमावास्यायाम्,

"प्रवासदिवसे देयं तन्मासेन्दुक्षयेऽपि वा ।"

इति स्मरणात् । मृतेऽहनीत्य् अत्राहिताग्नेर् विशेषो जातूकर्ण्येनोक्तः :

"ऊर्ध्वं त्रिपक्षाद् यच् छ्राद्धं मृतेऽहन्य् एव तद् भवेत् ।
अधस् तु कारयेद् दाहाद् आहिताग्नेर् द्विजन्मनः ॥" इति ।

तत्र त्रिपक्षाद् अर्वाग् यत् प्रेतकर्म तद् दाहदिवसाद् आरभ्याहिताग्नेः कार्यम् । त्रिपक्षाद् ऊर्ध्वं यच् छ्राद्धं तन् मरणदिवस एवेत्य् अर्थः । अनाहिताग्नेस् तु सर्वं मृताह एव । "आद्यम् एकादशेऽहनि" इत्य् आशौचोपलक्षणम् इति केचित् । "शुचिना कर्म कर्तव्यम्" इति शुद्देर् अण्गत्वात्, अथाशौचापगम इति सामान्येन सर्वेषां वर्णानाम् उपक्रम्य, एकोद्दिष्टस्य विष्णुना विहितत्वाच् च (वि०ध० २२.१–४) । तद् अयुक्तम्,

"एकादशेऽह्नि यच् छ्राद्धं तत् सामान्यम् उदाहृतम् ।
चतुर्णाम् अपि वर्णानां सूतकं च पृथक् पृथक् ॥"

इति पैठीनसिस्मरणविरोधात्,

"आद्यं श्राद्धम् अशुद्धोऽपि कुर्याद् एकादशेऽहनि ।
कर्तुस् तात्कालिकी शुद्धिर् अशुद्धः पुनर् एव सः ॥"

इति शङ्खवचनविरोधाच् च । सामान्योपक्रमं विष्णुवचनं दशाहाशौचविषयम् अपि घटते इति । प्रतिसंवत्सरं चैवम् इति प्रतिसंवत्सरं मृतेऽहन्य् एकोद्दिष्टम् उपदिष्टं योगीश्वरेण । तथा च स्मृत्यन्तरम् ।

"वर्षे वर्षे च कर्तव्या मातापित्रोस् तु सत्क्रिया ।
अदैवं भोजयेच् छ्राद्धं पिण्डम् एकं च निर्वपेत् ॥" इति ।

यमोऽप्य् आह ।

"सपिण्डीकरणाद् ऊर्ध्वं प्रतिसंवत्सरं सुतैः ।
मातापित्रोः पृथाक् कर्यम् एकोद्दिष्टं मृतेऽहनि ॥" इति ।

व्यासस् तु पार्वणं प्रतिषेधति ।

"एकोद्दिष्टं परित्यज्य पार्वणं कुरुते नरः ।
अकृतं तद् विजानीयात् स भवेत् पितृघातकः ॥" इति ।

जमदग्निस् तु पार्वणम् आह ।

"आपाद्य च सपिण्डत्वम् औरसो विधिवत् सुतः ।
कुर्वीत दर्शवच् छ्राद्धं मातापित्रोः क्षयेऽहनि ॥" इति ।

शातातपोऽप्य् आह ।

"सपिण्डीकरणं कृत्वा कुर्यात् पार्वणवत् सदा ।
प्रतिसंवत्सरं विद्वांश् छागलेयोदितो विधिः ॥"

इत्येवंवचनविप्रतिपत्तौ, दाकीणात्या ह्य् एवं व्यवस्थाम् आहुः : "औरसक्षेत्रजाभ्यां मातापित्रोः क्षयाहे पार्वणम् एव कर्तव्यं दत्तकादिभिर् एकोद्दिष्टम्" इति, जातूकर्ण्यवचनात्,

"प्रत्यब्दं पार्वणेनैव विधिना क्षेत्रजौरसौ ।
कुर्याताम् इतरे कुर्युर् एकोद्दिष्टं सुता दश ॥" इति ।

तद् असत् । न ह्य् अत्र क्षयाहवचनम् अस्ति, अपि तु प्रत्यब्दम् इति । सन्ति च क्षयाहव्यतिरिक्तानि प्रत्यब्दश्राद्धान्य् अक्षय्यतृतीयामाघीवैशाखीप्रभृतिषु । अतो न क्षयाहविषयपार्वणैकोद्दिष्टव्यवस्थापनयालम् । यत् तु पराशरवचनम्,

"पितुर् गतस्य देवत्वम् औरसस्य त्रिपौरुषम् ।
सर्वत्रानेकगोत्राणाम् एकस्यैव मृतेऽहनि ॥"

इति, तद् अपि न व्यवस्थापकम् । यस्माद् अस्य अयम् अर्थः । देवत्वं गतस्य सपिण्डीकृतस्य पितुः सर्वत्रौरसेन त्रिपौरुषं पार्वणम् कार्यम् । अनेकगोत्राणां भिन्नगोत्राणां मातुलादीनां क्षयेऽहनि यच् छ्राद्धं तद् एकस्यैवैकोद्दिष्टम् एवेति । किं च सपिण्डीकरणाद् ऊर्ध्वम् अप्य् एकोद्दिष्टम् एव कर्तव्यम् औरसेनापि इत्य् उक्तं पैठीनसिना ।

"एकोद्दिष्टं हि कर्तव्यम् औरसेन मृतेऽहनि ।
सपिण्डीकरणाद् ऊर्ध्वं मातापित्रोर् न पार्वणम् ॥" इति ॥

उदीच्याः पुनर् एवं व्यवस्थापयन्ति : "अमावास्यायां भाद्रपदकृष्णपक्षे वा मृताहे पार्वणम् अन्यत्र मृताह एकोद्दिष्टं एव" इति,

"अमावास्याक्षयो यस्य प्रेतपक्षेऽथ वा पुनः ।
पार्वणं तत्र कर्तव्यं नैकोद्दिष्टं कदाचन ॥"

इति स्मरणात् ।

तद् अपि नाद्रियन्ते वृद्धाः । अनिश्चितमूलेनानेन वचनेन निश्चितमूलानां बहूनां क्षयाहमात्रपार्वणविषयाणां वचनानाम् अमावास्याप्रेतपक्षमृताहविषयत्वेन अतिसंकोचस्य अयुक्तत्वात्, सामान्यवचनानर्थक्याच् च । तत्र हि सामान्यवचनस्य विशेषवचनेनोपसंहारो यत्र सामान्यविशेषसंबन्धज्ञानेन वचनद्वयम् अर्थवत् । यथा सप्तदश सामिधेनीर् अनुब्रूयाद् इत्य् अनारभ्याधीतस्य विकृतिमात्रविषयस्य सप्तदशवाक्यस्य सामधेनीलक्षणद्वारसंबन्धबोधेनार्थवतो मित्रविन्दादिप्रकरणपठितेन सप्तदशवाक्येन मित्रविन्दाध्यधिकारापूर्वसंबन्ध-बोधेनार्थवता उपसंहारः । इह तु द्वयोर् मृताहमात्रविषयत्वान् नार्थवत्तेति । अतोऽत्र पाक्षिकैकोद्दिष्टनिवृत्तिफलकतया पार्वणनियमविधानं युक्तम् । न चैकोद्दिष्टवचनानां मातापितृक्षयाहविषयत्वेन पार्वणवचनानां च तदन्यक्षयाहविषयत्वेन व्यवस्था युक्ता । उभयत्रापि मातापितृसुतग्रहणस्य विद्यमानत्वात् :

"सपिण्डीकरणाद् ऊर्ध्वं प्रतिसंवत्सरं सुतैः ।
मातापित्रोः पृथक् कार्यम् एकोद्दिष्टं मृतेऽहनि ॥" इति ।

तथा ।

"आपाद्य सहपिण्डत्वम् औरसो विधिवत् सुतः ।
कुर्वीत दर्शवच् छ्राद्धं मातापित्रोः क्षयेऽहनि ॥" इति ।

यद् अपि कैश् चिद् उच्यते मातापित्रोः क्षयाहे साग्निः पार्वणं कुर्यान् निरग्निर् एकोद्दिष्टम् इति,

"वर्षे वर्षे सुतः कुर्यात् पार्वणं योऽग्निमान् द्विजः ।
पित्रोर् अनग्निमान् धीर एकोद्दिष्टं मृतेऽहनि ॥"

इति सुमन्तुस्मरणाद् इति । त्

तद् अपि सत्प्रतिपक्षत्वाद् उपेक्षणीयम् ।

"बह्वग्नयस् तु ये विप्रा ये चैकाग्नय एव च ।
तेषां सपिण्डनाद् ऊर्ध्वम् एकोद्दिष्टं न पार्वणम् ॥"

इतिस्मरणात् । तत्रैवं निर्णयः : संन्यासिनां क्षयाहे सुतेन पार्व्णम् एव कर्तव्यम्,

"एकोद्दिष्टं यतेर् नास्ति त्रिदण्डग्रहणाद् इह ।
सपिण्डीकरणाभावात् पार्वणं तस्य सर्वदा ॥"

इति प्रचेतःस्मरणात् । अमावास्याक्षयाहे प्रेतपक्षक्षयाहे च पार्वणम् एव,

"अमावास्याक्षयो यस्य प्रेतपक्षेऽथ वा पुनः ।"

इत्यादिवचनस्योक्तरीत्या नियमपरत्वात् । अन्यत्र क्षयाहे पार्वणैकोद्दिष्टयोर् व्रीहियववद् विकल्प एव । तथापि वंशसमाचारव्यवस्थायां सत्यां व्यव्स्थितो विकल्पोऽसत्याम् ऐच्छिक इत्य् अलम् अतिप्रसङ्गेन ॥ १.२५६ ॥

नित्यश्राद्धव्यतिरिक्तसर्वश्राद्धशेषम् इदम् अभिधीयते ।

पिण्डांस् तु गोऽजविप्रेभ्यो दद्याद् अग्नौ जलेऽपि वा ।
प्रक्षिपेत् सत्सु विप्रेषु द्विजोच्छिष्टं न मार्जयेत् ॥ या०ध०१.२५७

पूर्वदत्तानां पिण्डानां पिण्डस्य वा प्रतिपत्तिर् इयं गवे अजाय ब्राह्मणाय वा तदर्थिने पिण्डान् दद्यात् । अग्नाव् अगाधे जलेऽपि वा प्रक्षिपेत् । किं च सत्सु विप्रेषु

भोजनदेशावस्थितेषु द्विजोच्छिष्टं न मार्जयेन् नोद्वासयेत् ॥ १.२५७ ॥

भोज्यविशेषेण फलविशेषम् आह ।

हविष्यान्नेन वै मासं पायसेन तु वत्सरम् ।
मात्स्यहारिणकौरभ्रशाकुनच्छागपार्षतैः ॥ या०ध०१.२५८

ऐणरौरववाराहशाशैर् मांसैर् यथाक्रमम् ।
मासवृद्ध्याभितृप्यन्ति दत्तैर् इह पितामहाः ॥ या०ध०१.२५९

हविष्यं हविर् योग्यं तिलव्रीह्यादि । यथाह मनुः ।

"तिलैर् व्रीहियवैर् माषैर् अद्भिर् मूलफलेन वा ।
दत्तेन मासं तृप्यन्ति विधिवत् पितरो नृणाम् ॥" इति । (मा०ध० ३.२६७)

तदन्नं हविष्यान्नं तेन मासं पितरस् तृप्यन्तीत्य् अनागतेन अन्वयः । पायसेन गव्यपयःसिद्धेन संवत्सरम्,

"संवत्सरं तु गव्येन पयसा पायसेन च ।" (मा०ध० ३.२७१)

इति स्मरणात् । मत्स्यो भक्ष्यः पाठीनादिस् तस्येदं मात्स्यम् । हरिणस् ताम्रमृगः । एणः कृष्णः,

"एणः कृष्णमृगो ज्ञेयस् ताम्रो हरिण उच्यते ।"

इत्यायुर्वेदस्मरणात् । तस्येदं हारिणकम् । अविर् उभ्रस् तत्संबन्ध्य् औरभ्रम् । शकुनिस् तित्तिरिस् तत्संबन्धि शाकुनम् । छागोऽजस् तदीयं छागम् । पृषच् चित्रमृगस् तन्मांसं पार्षतम् । एणः कृष्णम्र्गस् तत्पिशितम् ऐणम् । रुरुः शंबरस् तत्प्रभवं रौरवम् । वराह आरण्यसूकरस् तज्जं वाराहम् । शशस्येदं शाशम् । एभिर् मासैः पितृभ्यो दत्तैर्, "हविष्यान्नेन वै मासम्" (या०ध० १.२५८) इत्युक्तत्वात् तत ऊर्ध्वं यथाक्रमम् एकैकमासवृद्ध्या पितरस् तृप्यन्ति ॥ १.२५८ ॥ १.२५९ ॥

किं च ।

खड्गामिषं महाशल्कं मधु मुन्यन्नम् एव वा ।
लौहामिषं महाशाकं मांसं वार्ध्रीणसस्य च ॥ या०ध०१.२६०

यद् ददाति गयास्थश् च सर्वम् आनन्त्यम् अश्नुते ।
तथा वर्षात्रयोदश्यां मघासु च विशेषतः ॥ या०ध०१.२६१

खड्गो गण्डकस् तस्य मांसम् । महाशल्को मत्स्यभेदः । मधु माक्षिकम् । मुन्यन्नं सर्वम् आरण्यं नीवारादि । लोहो रक्तश् छागस् तदामिषं लौहामिषम् । महाशाकं कालशाकम् । वार्ध्रीणसो वृद्धः श्वेतच्छागः,

"त्रिपिबं त्व् इन्द्रियक्षीणं वृद्धं श्वेतम् अजापतिम् ।
वार्ध्रीणसं तु तं प्राहुर् याज्ञिकाः श्राद्धकर्मणि ॥"

इति याज्ञिकप्रसिद्धः । त्रिपिबः पिबतः कर्णौ जिह्वा च यस्य जलं स्पृशन्ति सः त्रिभिः पिबति इति त्रिपिबः, तस्य वार्ध्रीणसस्य मांसम् । यद् ददाति गयास्थश् च यत् किंचिच् छाकादिकम् अपि गयास्थो ददाति । चशब्दाद् गङ्गाद्वारादिषु च,

"गङ्गाद्वारे प्रयोगे च नैमिषे पुष्करेऽर्बुदे ।
संनिहत्यां गयायां च श्राद्धम् अक्षय्यतां व्रजेत् ॥"

"आनन्त्यम् अश्नुते" इत्य् अनन्तफलहेतुत्वं प्राप्नोते । "आनन्त्यम् अश्नुते" इति प्रत्येकम् अभिसंबध्यते । तथा वर्षात्रयोदश्यां भाद्रपदकृष्णत्रयोदश्यां विशेषतो मघायुक्तायां यत् किंचिद् दीयते तत् सर्वम् आनन्त्यम् अश्नुत इति गतेन संबन्धः ॥ अत्र यद्य् अपि मुन्यन्नमांसमध्वादीनि सर्ववर्णानां सामान्येन श्राद्धे योग्यानि दर्शितानि तथापि पुलस्त्योक्ता व्यवस्थादरणीया ।

"मुन्यन्नं ब्राह्मणस्योक्तं मांसं क्षत्रियवैश्ययोः ।
मधुप्रदानं शूद्रस्य सर्वेषां चाविरोधि यत् ॥" इति ।

अस्यार्थः : मुन्यन्नं नीवारादि यच् छ्राद्धयोग्यम् उक्तं तद् ब्राह्मणस्य प्रधानं समग्रफलदम् । यच् च मांसम् उक्तं तत् क्षत्रियवैश्ययोः प्रधानम् । यत् क्षौद्रम् उक्तं तच् छूद्रस्य । एतत् त्रितयव्यतिरिक्तं यद् अविरोधि यद् अप्रतिषिद्धं वास्तुकादि यच् च विहितं हविष्यं कालशाकादि तत् सर्वेषां समग्रफलदम् इति ॥ १.२६० ॥ १.२६१ ॥

तिथिविशेषात् फलविशेषम् आह ।

कन्यां कन्यावेदिनश् च पशून् वै सत्सुतान् अपि ।
द्यूतं कृषिं वणिज्यां च द्विशफैकशफांस् तथा ॥ या०ध०१.२६२

ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रान् स्वर्णरूप्ये सकुप्यके ।
ज्ञातिश्रैष्ठ्यं सर्वकामान् आप्नोति श्राद्धदः सदा ॥ या०ध०१.२६३

प्रतिपत्प्रभृतिष्व् एकां वर्जयित्वा चतुर्दशीम् ।
शस्त्रेण तु हता ये वै तेभ्यस् तत्र प्रदीयते ॥ या०ध०१.२६४

कन्यां रूपलक्षणशीलवतीम् । कन्यावेदिनो जामातरो बुद्धिरूपलक्षणसंपन्नाः । पशवः क्षुद्रा अजादयः । सत्सुताः सन्मार्गवर्तिनः । द्यूतं द्यूतविजयः । कृषिः कृषिफलम् । वणिज्या वाणिज्यलाभः । द्विशफा गवादयः । एकशफा अश्वादयः । ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्राः वेदाध्ययनतदर्थानुष्ठानजनितं तेजो ब्रह्मवर्चसं तद्वन्तः । स्वर्णरूप्ये हेमरजते । तद्व्यतिरिक्तं त्रपुसीसकादि कुप्यकम् । ज्ञातिश्रैष्ट्यं ज्ञातिषूत्कृष्ट्वम् । सर्वकामाः काम्यन्त इति कामाः स्वर्गपुत्रपश्वादयः । एतानि कन्यादीनि चतुर्दशफलानि कृष्णपक्षप्रतिपत्प्रभृतिष्व् अमावास्यापर्यन्तासु चतुर्दशीवर्जितासु चतुर्दशासु तिथिषु श्राद्धदो यथाक्रमम् आप्नोति । ये केचन शस्त्रहतास् तेभ्यः कृष्णचतुर्दश्याम् एकोद्दिष्टविधिना श्राद्धं दद्याद् यदि ब्राह्मणादिहता न भवन्ति,

"समत्वम् आगतस्यापि पितुः शस्त्रहतस्य वै ।
एकोद्दिष्टं सुतैः कार्यं चतुर्दश्यां महालयः ॥"

इति स्मरणात् । समत्वम् आगत्स्य सपिण्डीकृतस्य महालये भाद्रपदकृष्णचतुर्दश्यां शस्त्रहतस्य एव श्राद्ध नान्यस्येति नियम्यते न पुन्ः शस्त्रहतस्य चतुर्दश्याम् एवेति । एतश् च क्षयाहादौ शस्त्रहत्स्यापि यथाप्राप्तम् एव श्राद्धम् । न च भाद्रपदकृष्णपक्ष एवायं श्राद्धविधिर् इति मन्तव्यम्, "प्रौष्टपद्याम् अपरपक्षे मासि मासि चैवम्" इति शौनकस्मरणात् ॥ १.२६२ ॥ १.२६३ ॥ १.२६४ ॥

नक्षत्रविशेषात् फलविशेषम् आह ।

स्वर्गं ह्य् अपत्यम् ओजश् च शौर्यं क्षेत्रं बलं तथा ।
पुत्रं श्रैष्थ्यं च सौभाग्यं समृद्धिं मुख्यतां शुभाम् ॥ या०ध०१.२६५

प्रवृत्तचक्रतां चैव वाणिज्यप्रभृतीन् अपि ।
अरोगित्वं यशो वीतशोकतां परमां गतिम् ॥ या०ध०१.२६६

धनं वेदान् भिषक्सिद्धिं कुप्यं गा अप्य् अजाविक् अम् ।
अश्वान् आयुश् च विधिवद् यः श्राद्धं संप्रयच्छति ॥ या०ध०१.२६७

कृत्तिकादिभरण्यन्तं स कामान् आप्नुयाद् इमान् ।
आस्तिकः श्रद्दधानश् च व्यपेतमदमत्सरः ॥ या०ध०१.२६८

कृत्तिकाम् आदिं कृत्वा भरण्यन्तं प्रतिनक्षत्रं यः श्राद्धं ददाति स यथाक्रमं स्वर्गादीन् आयुःपर्यन्तान् कामान् अवाप्नोति यद्य् आस्तिकः श्रद्धधानो व्यपेतमदमत्सरश् च भवति । आस्तिको विश्वासवान् । श्रद्दधान आदरातिशययुक्तः । व्यपेतमदमत्सरः मदो गर्वः मत्सर ईर्ष्या ताभ्यां रहितः । स्वर्गं निरतिशयसुखम् । अपत्यम् अविशेषेण । ओज आत्मशक्त्यतिशयः । शौर्यं निर्भयत्वम् । क्षेत्रं फलवत् । बलं शारीरं । पुत्रो गुणवान् । श्रैष्ठ्यं ज्ञातिषु । सौभाग्यं जनप्रियता । समृद्धिर् धनादेः । मुख्यता अग्र्यता । शुभं सामान्येन । प्रवृत्तचक्रता अप्रतिहताज्ञता । वणिज्यप्रभृतयो वाणिज्यकुसीदकृषिगोरक्षाः । अरोगित्वम् अनामययोगित्वम् । यशः प्रख्यातिः । वीतशोकता इष्टवियोगादिजनितदुःखाभावः । परमा गतिर् ब्रह्मलोकप्राप्तिः । धनं सुवर्णादि । वेदा ऋग्वेदादयः । भिषक्सिद्धिर् औषधफलावाप्तिः । कुप्यं सुवर्णरजतव्यतिरिक्तं ताम्रादि । गावः प्रसिद्धाः । अजाश् च अवयश् च अश्वाश् च । आयुर् दीर्घजीवनम् ॥ १.२६५ ॥ १.२६६ ॥ १.२६७ ॥ १.२६८ ॥

"मासवृद्ध्याभितृप्यन्ति दत्तैर् इह पितामहाः" (या०ध० १.२५९) इत्य् अनेन पितॄणां श्राद्धेन तृप्तिर् भवतीत्य् उक्तम् । तद् अनुपपन्नम्, प्रातिस्विकशुभाशुभकर्मवशेन स्वर्गनरकादिगतानां मनुष्याणां पुत्रादिभिर् दत्तैर् अन्नपानादिभिस् तृप्त्यसंभवात् । संभवेऽपि स्वयम् आत्मनाप्य् अनीशाः कथं स्वर्गादिफलं प्रयच्छन्ति । इत्य् अत आह ।

वसुरुद्रादितिसुताः पितरः श्राद्धदेवताः ।
प्रीणयन्ति मनुष्याणां पितॄन् श्राद्धेन तर्पिताः ॥ या०ध०१.२६९

आयुः प्रजां धनं विद्यां स्वर्गं मोक्षं सुखानि च ।
प्रयच्छन्ति तथा राज्यं प्रीता नृणां पितामहाः ॥ या०ध०१.२७०

न ह्य् अत्र देवदत्तादय एव श्राद्धकर्मणि संप्रदानभूताः पित्रादिशब्दैर् उच्यन्ते किं त्व् अधिष्ठातृवस्वादिदेवतासहिता एव । यथा देवदत्तादिशब्दैर् न शरीरमात्रं नाप्य् आत्ममात्रं किं तु शरीरविशिष्टा आत्मान उच्यन्ते, एवम् अधिष्ठातृदेवतासहिता एव देवदत्तादयः पित्रादिशब्दैर् उच्यन्ते । अतश् चाधिष्ठातृदेवता वस्वादयः पुत्रादिभिर् दत्तेनान्नपानादिना तृप्ताः सन्तस् तान् अपि देवदत्तादींस् तर्पयन्ति कर्तॄंश् च पुत्रादीन् फलेन संयोजयन्ति । यथा माता गर्भपोषणायान्य् अदत्तेन दोहदान्नपानादिना स्वयम् उपभुक्तेन तृप्ता सती स्वजठरगतम् अप्य् अपत्यं तर्पयति दोहदान्नादिप्रदायिनश् च प्रत्युपकारफलेन संयोजयति तद्वद् वसवो रुद्रा अदितिसुता आदित्या एव ये पितरः पितृपितामहप्रपितामहशब्दवाच्याः न केवलं देवदत्तादय एव श्राद्धदेवताः श्राद्धकर्मणि संप्रदानभूताः किं तु मनुष्याणां पितॄन् देवदत्तादीन् स्वयं श्राद्धेन तर्पितास् तर्पयन्ति ज्ञानशक्त्यतिशययोगेन । किं च न केवलं पितॄंस् तर्पयन्त्य् अपि तु श्राद्धकारिभ्य आयुः प्रजां धनं विद्यां स्वर्गं मोक्षं सुखानि राज्यं च । चकारात् तत्र तत्र शास्त्रोक्तम् अन्यद् अपि फलं स्वयं प्रीताः पितामहा वस्वादयः प्रयच्छन्तीति ॥ १.२६९ ॥ १.२७० ॥

इति श्राद्धप्रकरणम्
अथ गणपतिकल्पप्रकरणम्

दृष्टादृष्टफलसाधनानि कर्माण्य् अभिहितान्य् अप्य् अभिधास्यन्ते च तेषां स्वरूपनिष्पत्तिः फलसाधनत्वं चाविघ्नेन भवतीत्य् अविघ्नार्थं कर्म विधास्यन् विघ्नस्य कारकज्ञापकहेतून् आह ।

विनायकः कर्मविघ्नसिद्ध्यर्थं विनियोजितः ।
गणानाम् आधिपत्ये च रुद्रेण ब्रह्मणा तथा ॥ या०ध०१.२७१

"विनायकः कर्मविघ्नसिद्ध्यर्थम्" इत्यादिनोभयविघ्नहेतुपरिज्ञानाद् विघ्नस्य प्राग्भावपरिपालनायोपस्थितस्य प्रध्वंसाय वा प्रेक्षापूर्वकारिणः प्रवर्तन्ते, रोगस्येवोभयविधहेतुपरिज्ञानात् । विनायको विघ्नेश्वरः पुरुषार्थसाधनानां कर्मणां विघ्नसिद्ध्यर्थं स्वरूपफलसाधनत्वविघातसिद्धये विनियोजितः नियुक्तः रुद्रेण ब्रह्मणा चकाराद् विष्णुना च गणानां पुष्पदन्तप्रभृतीनाम् आधिपत्ये स्वाम्ये ॥ १.२७१ ॥

एवं विघ्नस्य कारकहेतुम् उक्त्वा ज्ञापकहेतुप्रदर्शनार्थम् आह ।

तेनोपसृष्टो यस् तस्य लक्षणानि निबोधत ।
स्वप्नेऽवगाहतेऽत्यर्थं जलं मुण्डांश् च पश्यति ॥ या०ध०१.२७२

काषायवाससश् चैव क्रव्यादांश् चाधिरोहति ।
अन्त्यजैर् गर्दभैर् उष्ट्रैः सहैकत्रावतिष्ठते ॥ या०ध०१.२७३

व्रजन्न् अपि तथाथ्मानं मन्यतेऽनुगतं परैः । या०ध०१.२७४अब्

तेन विनायकेनोपसृष्टो गृहीतो यस् तस्य लक्षणानि ज्ञापकानि निबोधत जानीध्वं हे मुनयः । पुनर् मुनीनां प्रत्यवमर्शः शान्तिप्रकरणप्रारम्भार्थः । स्वप्ने स्वप्नावस्थायां जलम् अत्यर्थम् अवगाहते स्रोतसा ह्रियते निमज्जति वा । मुण्डितशिरसः पुरुषान् पश्यति । काषायवाससो रक्तनीलादिवस्रप्रावरणांश् च । क्रव्यादा नाम मांसाशिनः पक्षिणः गृध्रादीन् मृगांश् च व्याघ्रादीन् अधिरोहति । तथान्त्यजैश् चण्डालादिभिः गर्दभैः खरैर् उष्ट्रैः क्रमेलकैः सह परिवृतस् तिष्ठति । व्रजन् गच्छन्न् आत्मानं परैः शत्रुभिः पृष्ठतो धावद्भिर् अनुगतम् अभिभूयमानं मन्यते ॥ १.२७२ ॥ १.२७३ ॥

एवं स्वप्नदर्शनान्य् उक्त्वा प्रत्यक्षलिण्गान्य् आह ।

विमना विफलारम्भः संसीदत्य् अनिमित्ततः ॥ या०ध०१.२७४च्द्

तेनोपसृष्टो लभते न राज्यं राजनन्दनः ।
कुमारी च न भर्तारम् अपत्यं गर्भम् अङ्गना ॥ या०ध०१.२७५

आचार्यत्वं श्रोत्रियश् च न शिष्योऽध्ययनं तथा ।
वणिग् लाभं न चाप्नोति कृषिं चापि कृषीवलः ॥ या०ध०१.२७६

विमना विक्षिप्तचित्तः । विफलारम्भः विफला आरम्भा यस्य स तथोक्तः न क्वचित् फलम् आप्नोति । संसीदत्य् अनिमित्ततः विना कारणेन दीनमनस्को भवति । राजनन्दनो राजकुले जातः श्रुतशौर्यधैर्यादिगुणयुक्तोऽपि राज्यं न लभते । कुमारी रूपलक्षणाभिजनादिसंपन्नापीप्सितं भर्तारम् । अङ्गना गर्भिण्य् अपत्यम् । ऋतुमती गर्भम् । अध्ययनतदर्थज्ञाने सत्य् अप्य् आचार्यत्वं श्रोत्रियः । विनयाचारादियुक्तोऽपि शिष्योऽध्ययनं श्रवणं वा । न लभत इति सर्वत्र संबध्यते । वणिक् वाणिज्योपजीवी तत्र कुशलोऽपि धान्यादिक्रयविक्रयादिषु लाभम् । कृषीवलः कर्षकस् तत्राभियुक्तोऽपि कृषिफलं नाप्नोति । एवं यो यया वृत्त्या जीवति स तत्र निष्फलारम्भश् चेत् तेनोपसृष्टो वेदितव्यः ॥ १.२७४ ॥ १.२७५ ॥ १.२७६ ॥

एवं कारकज्ञापकहेतून् अभिधाय विघ्नोपशान्त्यर्थं कर्मविधानम् आह ।

स्नपनं तस्य कर्तव्यं पुण्येऽह्नि विधिपूर्वकम् । या०ध०१.२७७अब्

तस्य विनायकोपसृष्टस्य, अनागतविनायकोपसर्गपरिहारार्थिनो वा, स्नपनम् अभिषेचनं कर्तव्यम् । पुण्ये स्वानुकूलनक्षत्रादियुक्ते । अह्नि दिवसे न रात्रौ । विधिपूर्वकं शास्त्रोक्तेतिकर्तव्यतासहितम् ॥

स्नपनविधिम् आह ।

गौरसर्षपकल्केन साज्येनोत्सादितस्य च ॥ या०ध०१.२७७च्द्

सर्वौषधैः सर्वगन्धैर् विलिप्तशिरसस् तथा ।
भद्रासनोपविष्टस्य स्वस्तिवाच्या द्विजाः शुभाः ॥ या०ध०१.२७८

गौरसर्षपकल्केन सिद्धार्थपिष्टेन साज्येन घृतलोलीकृतेनोत्सादितस्योद्वर्तिताङ्गस्य तथा सर्वौषधैः प्रियङ्गुनागकेसरादिभिः सर्वगन्धैश् चन्दनागुरुकस्तूरिकादिभिर् विलिप्तशिरसो वक्ष्यमाणभद्रासनोपविष्टस्य पुरुषस्य द्विजा ब्राह्मणाः शुभाः श्रुताध्ययनवृत्तसंपन्नाः शोभनाकृतयश् चत्वारोऽस्य "स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु" इति वाच्याः । अस्मिन् समये गृह्योक्तमार्गेण पुण्याहवाचनं कुर्याद् इत्य् अर्थः ॥ १.२७७ ॥ १.२७८ ॥

किं च ।

अश्वस्थानाद् गजस्थानाद् वल्मीकात् संगमाद् ध्रदात् ।
मृत्तिकां रोचनां गन्धान् गुग्गुलं चाप्सु निक्षिपेत् ॥ या०ध०१.२७९

या आहृता ह्य् एकवर्णैश् चतुर्भिः कलशैर् ह्रदात् ।
चर्मण्य् आनडुहे रक्ते स्थाप्यं भद्रासनं ततः ॥ या०ध०१.२८०

अश्वस्थानगजस्थानवल्मीकसरित्संगमाशोष्यह्रदेभ्य आहृतां पञ्चविधां मृदं गोरोचनं गन्धान् चन्दनकुङ्कुमागुरुप्रभृतीन् गुग्गुलं च तास्व् अप्सु विनिक्ष्पिपेत् । या आप आहृता एकवर्णैः समानवर्णैश् चतुर्भिः कुम्भैर् अव्रणास्फुटिताकालकैः हृद्दाद् अशोष्यात् संगमाद् वा । ततश् चानुडुहे चर्मणि रक्ते लोहितवर्णे उत्तरलोमनि प्राचीनग्रीवे भद्रं मनोरमम् आसनं श्रीपर्णीनिर्मितं स्थाप्यम् । तत उक्तोदकमृत्तिकागन्धादिसहितांश् चूतादिपल्लवोपशोभिताननान् स्रग्दामवेष्टितकण्ठांश् चन्दनचर्चितान् नवाहतवस्त्रविभूषितांश् चतसृषु पूर्वादिदिक्षु स्थापयित्वा शुचौ सुलिप्ते स्थण्डिले रचितपञ्चवर्णस्वस्तिके लोहितम् आनडुहं चर्मोत्तरलोम प्राचीनग्रीवम् आस्तीर्य तस्योपरि श्वेतवस्त्रप्रच्छादितम् आसनं स्थापयेद् इत्य् एतद् भद्रासनम् । तस्मिन्न् उपविष्टस्य स्वस्तिवाच्या द्विजाः ॥ १.२७९ ॥ १.२८० ॥

किं च ।

सहस्राक्षं शतधारम् ऋषिभिः पावनं कृतम् ।
तेन त्वाम् अभिषिञ्चामि पावमान्यः पुनन्तु ते ॥ या०ध०१.२८१

स्वस्तिवाचनानन्तरं जीवत्पतिपुत्राभिः रूपगुणशालिनीभिः सुवेषाभिः कृतमङ्गलं पूर्वदिग्देशावस्थितं कलशम् आदायानेन मन्त्रेणाभिषिञ्चेद् गुरुः । सहस्राक्षम् अनेकशक्तिकं बहुप्रवाहम् ऋषिभिर् मन्वादिभिर् युद् उदकं पावनं पवित्रं कृतम् उत्पादितं तेनोदकेन त्वां विनायकोपसृष्टम् विनायकोपसर्गशान्तये अभिषिञ्चामि । पावमान्यश् चैता आपस् त्वां पुनन्तु ॥ १.२८१ ॥

भगं ते वरुणो राजा भगं सूर्यो बृहस्पतिः ।
भगम् इन्द्रश् च वायुश् च भगं सप्तर्षयो ददुः ॥ या०ध०१.२८२

तद् अनन्तरं दक्षिणदेशावस्थितं द्वितीयं कलशम् आदायानेन मन्त्रेणाभिषिञ्चेत् । भगं कल्याणं ते तुभ्यं वरुणो राजा भगं सूर्यो भगं बृहस्पतिः भगम् इन्द्रश् च वायुश् च भगं सप्तर्षयश् च ददुर् इति ॥ १.२८२ ॥

यत् ते केशेषु दौर्भाग्यं सीमन्ते यच् च मूर्धनि ।
ललाटे कर्णयोर् अक्ष्णोर् आपस् तद् घ्नन्तु सर्वदा ॥ या०ध०१.२८३

ततस् तृतीयं कलशम् आदायानेन मन्त्रेणाभिषिञ्चेत् । ते तव केशेषु यद् दौर्भाग्यम् अकल्याणम् सीमन्ते मूर्धनि च ललाटे कर्णयोर् अक्ष्णोश् च तत् सर्वम् आपो देव्यो घ्नन्तु उपशमयन्तु सर्वदेति ॥ १.२८३ ॥

स्नातस्य सार्षपं तैलं स्रुवेणौदुम्बरेण तु ।
जुहुयान् मूर्धनि कुशान् सव्येन परिगृह्य च ॥ या०ध०१.२८४

ततश् चतुर्थं कलशम् आदाय पूर्वोक्तैस् त्रिभिर् मन्त्रैर् अभिषिञ्चेत् । सर्वमन्त्रैश् चतुर्थम् इति मन्त्रलिङ्गात् । उक्तेन प्रकारेण कृताभिषेकस्य मूर्धनि सव्यपाणिगृहीतकुशान्तर्हिते सार्षपं तैलं उदुम्बरवृक्षोद्भवेन स्रवेण वक्ष्यमाणैर् मन्त्रैर् जुहुयाद् आचार्यः ॥ १.२८४ ॥

मितश् च संमितश् चैव तथा शालकटङ्कटौ ।
कूष्माण्डो राजपुत्रश् चेत्य् अन्ते स्वाहासमन्वितैः ॥ या०ध०१.२८५

नामभिर् बलिमन्त्रैश् च नमस्कारसमन्वितैः । या०ध०१.२८६अब्

मितसंमितादिभिर् विनायकस्य नामभिः स्वाहाकारान्तैः प्रणवादिभिर् जुहुयाद् इति गतेन संबन्धः । स्वाहाकारयोगाच् चतुर्थी विभक्तिः । अतश् च ओं मिताय स्वाहा ओं संमिताय स्वाहा ओं शालाय स्वाहा ओं कटङ्कटाय स्वाहा ओं कूष्माण्डाय स्वाहा ओं राजपुत्राय स्वाहेति षण्मन्त्रा भवन्ति । अनन्तरं लौकिकेऽग्नौ स्थालीपाकविधिना चरुं श्रपयित्वा एतैर् एव षड्भिर् मन्त्रैस् तस्मिन्न् एवाग्नौ हुत्वा तच्छेषं बलिमन्त्रैर् इन्द्राग्नियमनिरृतिवरुणवायुसोमेशानब्रह्मानन्तानां नामभिश् चतुर्थ्यन्तैर् नमोऽन्वितैस् तेभ्यो बलिं दद्यात् ॥ १.२८६ ॥

अनन्तरं किं कुर्याद् इत्य् आह ।

दद्याच् चतुष्पथे शूर्पे कुशान् आस्तीर्य सर्वतः ॥ या०ध०१.२८६च्द्

कृताकृतांस् तन्दुलांश् च पललौदनम् एव च ।
मत्स्यान् पक्वांस् तथैवामान् मांसम् एतावद् एव तु ॥ या०ध०१.२८७

पुष्पं चित्रं सुगन्धं च सुरां च त्रिविधाम् अपि ।
मूलकं पूरिकापूपांस् तथैवोण्डेरकस्रजः ॥ या०ध०१.२८८

दध्य् अन्नं पायसं चैव गुडपिष्टं समोदकम् ।
एतान् सर्वान् समाहृत्य भूमौ कृत्वा ततः शिरः ॥ या०ध०१.२८९

विनायकस्य जननीम् उपतिष्ठेत् ततोऽम्बिकाम् । या०ध०१.२९०अब्

कृताकृताद्युपहारद्रव्यजातं विनायकस्योपाहृत्य संनिधानात् तज्जनन्याश् च शिरसा भूमिं गत्वा,

"तत्पुरुषाय विड्महे वक्रतुण्डाय धीमहि ।
तन् नो दन्ती प्रचोदयात् ।"

इत्य् अनेन मन्त्रेण विनायकं,

"सुभगायै विड्महे काममालिन्यै धीमहि ।
तन् नो गौरी प्रचोदयात् ।"

इत्य् अनेनाम्बिकां च नमस् कुर्यात् । तत उपहार्शेषम् आस्तीर्णकुशे शूर्पे निधाय चतुष्पथे निदध्यात्,

"बलिं गृह्णन्त्व् इमं देवा आदित्या वसवस् तथा ।
मरुतश् चाश्विनौ रुद्राः सुपर्णाः पन्नगा ग्रहाः ॥
असुरा यातुधानाश् च पिशाचोरगमातरः ।
शाकिन्यो यक्षवेताला योगिन्यः पूतनाः शिवाः ॥
जृम्भकाः सिद्धगन्धर्वा मायाविद्याधरा नराः ।
दिक्पाला लोकपालाश् च ये च विघ्नविनायकाः ॥
जगतां शान्तिकर्तारो ब्रह्माद्याश् च महर्षयः ।
मा विघ्नो मा च मे पापं मा सन्तु परिपन्थिनः ॥
सौम्या भवन्तु तृप्ताश् च भूतप्रेताः सुखावहाः ॥"

इत्येतैर् मन्त्रैः ॥ कृताकृताः सकृदवहतास् तन्दुलाः । पललं तिलपिष्टं तन्मिश्र ओदनः पललौदनः । मत्स्याः पक्वा अपक्वाश् च । मांसम् एतावद् एव पक्वम् अपक्वं च । पुष्पं चित्रं रक्तपीतादिनानावर्णम् । चन्दनादि सुगन्धिद्रव्यम् । सुरा त्रिविधा गौडी माध्वी पैष्टी च । मूलकं मूलकः कन्दाकारो भक्ष्यविशेषः । पूरिका प्रसिद्धा । अपूपोऽस्नेहपक्वो गोधूमविकारः । उण्डेरकस्रज उण्डेरकाः पिष्टादिमय्यस् ताः प्रोताः स्रजः । दध्यन्नं दधिमिश्रम् अन्नं । पायसं क्षैरेयी । गुडपिष्टं गुडमिश्रं शाल्यादिपिष्टम् । मोदकाः लड्डुकाः । अनन्तरं विनायकं तज्जननीम् अम्बिकां वक्ष्यमाणमन्त्रेणोपतिष्ठेत् ॥ १.२८६ – १.२८९ ॥

किं कृत्वेत्य् आह ।

दूर्वासर्षपपुष्पाणां दत्त्वार्घ्यं पूर्णम् अञ्जलिम् ॥ या०ध०१.२९०च्द्

सकुसुमोदकेनार्घ्यं दत्त्वा दूर्वासर्षपपुष्पाणां पूर्वम् अञ्जलिं दत्त्वोपतिष्ठेद् इति गतेन संबन्धः ॥ १.२९० ॥

उपस्थानमन्त्रम् आह ।

रूपं देहि यशो देहि भगं भगवन् देहि मे ।
पुत्रान् देहि धनं देहि सर्वकामांश् च देहि मे ॥ या०ध०१.२९१

ततः शुक्लाम्बरधरः शुक्लमाल्यानुलेपनः ।
ब्राह्मणान् भोजयेद् दद्याद् वस्त्रयुग्मं गुरोर् अपि ॥ या०ध०१.२९२

अम्बिकोपस्थाने "भगवती" इत्य् ऊहः Pandeya and Seltur read : विनायकोपस्थाने "भगवन्" इत्य् ऊहः. । ततोऽभिषेकानन्तरं यजमानः शुक्लाम्बरधरः शुक्लमाल्यानुलेपनो ब्राह्मणान् भोजयेद् यथाशक्ति । गुरवे श्रुताध्ययनवृत्तसंपन्नाय विनायक्स्नपन्विधिज्ञाय वस्त्रयुग्मं दद्यात् । अपिशब्दाद् यथाशक्ति दक्षिणां विनायकोद्देशेन ब्राह्मणेभ्यश् च । तत्रायं प्रयोगक्रमः । चतुर्भिर् ब्राह्मणैः सार्धम् उक्तलक्षणो गुरुर् मन्त्रज्ञो भद्रासनरचनानन्तरं तत्संनिधौ विनायकं तज्जननीं चोक्तमन्त्राभ्यां गन्धपुष्पादिभिः समभ्यर्च्य चरुं श्रपयित्वा भद्रासनोपविष्टस्य यजमानस्य पुण्याहवाचनं कृत्वा चतुर्भिः कलशैर् अभिषिच्य सार्षपं तैलं शिरसि हुत्वा चरुहोमं विधायाभिषेकशालायां चतुर्दिक्षु इन्द्रादिलोकपालेभ्यो बलिं दद्यात् । यजमानस् तु स्नानानन्तरं शुक्लमाल्याम्बरधरो गुरुणा सहितो विनायकाम्बिकाभ्याम् उपहारं दत्त्वा शिरसा भूमिं नत्वा कुसुमोदकेनार्घ्यं दत्त्वा दूर्वासर्षपपुष्पाञ्जलिं च दत्त्वा विनायकम् अम्बिकां चोपतिष्ठेत् । गुरुर् उपहारशेषं शूर्पे कृत्वा चत्वरे निदध्यात् । अनन्तरं वस्त्रयुग्मं दक्षिणां ब्राह्मणभोजनं च दद्याद् इति ॥ इति विनायकस्नपन्विधिः ॥ १.२९१ ॥ १.२९२ ॥

अस्यैव विनायकस्नपनस्योक्तोपसंहारेण संयोगान्तरं दर्शयितुम् आह ।

एवं विनायकं पूज्य ग्रहांश् चैव विधानतः ।
कर्मणां फलम् आप्नोति श्रियं चाप्नोत्य् अनुत्तमाम् ॥ या०ध०१.२९३

एवम् उक्तेन प्रकारेण विनायकं संपूज्य कर्मणां फलम् अविघ्नेनाप्नोतीत्य् उक्तोपसंहारः । संयोगान्तरम् आह, श्रियं चोत्कृष्टतमाम् आप्नोतीति । श्रीकामश् चानैव विघानेन विनायकं पूजयेद् इत्य् अर्थः । आदित्यादिग्रहपीडाशान्तिकामस्य लक्ष्म्यादिकामस्य च ग्रहपूजादिकल्पं विधास्यन् ग्रहपूजाम् उपक्षिपति "ग्रहांश् ऐव विधानत" इति । ग्रहान् आदित्यादीन् वक्ष्यमाणेन विधिना संपूज्य कर्मणां सिद्धिम् आप्नोति श्रियं चाप्नोति ॥ १.२९३ ॥

नित्यकाम्यसंयोगान् आह ।

आदित्यस्य सदा पूजां तिलकं स्वामिनस् तथा ।
महागणपतेश् चैव कुर्वन् सिद्धिम् अवाप्नुयात् ॥ या०ध०१.२९४

आदित्यस्य भगवतः सदा प्रतिदिवसं रक्तचन्दनकुङ्कुमकुसुमादिभिः पूजां कुर्वन्, स्कन्दस्य महागणपतेश् च नित्यं पूजां कुर्वन्, सिद्धिं मोक्षम् आत्मज्ञानद्वारेण प्राप्नोति इति नित्यसंयोगः । आदित्यस्कन्दगणपतीनाम् अन्यतमस्य सर्वेषां वा तिलकं स्वर्णादिनिर्मितं रूप्यनिर्मितं वा कुर्वन् सिद्धिम् अभिलषिताम् आप्नोति । तथा चक्षुषी चेति काम्यसंयोगः ॥ १.२९४ ॥

इति महागणपतिकल्पः
अथ ग्रहशान्तिप्रकरणम्

"एवं विनायकं पूज्य ग्रहांश् चैव विधानतः । कर्मणां फलम् आप्नोति श्रियं चाप्नोत्य् अनुत्तमाम्" (या०ध० १.२९३) इत्य् अनेन ग्रहपूज्यया कर्मणाम् अविघ्नेन फलसिद्धिः श्रीश् च फलम् इत्य् उक्तम् । इदानीं फलान्तराण्य् आह ।

श्रीकांः शान्तिकामो वा ग्रहयज्ञं समाचरेत् ।
वृष्ट्यायुःपुष्टिकामो वा तथैवाभिचरन् अपि ॥ या०ध०१.२९५

श्रीकाम इति पूर्वोक्तस्यानुवादः । शान्तिकाम आपदुपशान्तिकामः । सस्यादिवृद्ध्यर्थं प्रवर्षणं वृष्टिर् आयुर् अपमृत्युजयेन दीर्घकालजीवनम् । पुष्टिर् अनवद्यशरीरत्वं एताः कामयत इति वृष्ट्यायुःपुष्टिकामः । एते श्रीकामादयो ग्रहयज्ञं ग्रहपूजां समाचरेयुः । तथाभिचरन्न् अप्य् अदृष्टोपायेन परपीडा अभिचारस् तत्कामश् च ग्रहयज्ञं समाचरेत् ॥ १.२९५ ॥

ग्रहान् आह ।

सूर्यः सोमो महीपुत्रः सोमपुत्रो बृहस्पतिः ।
शुक्रः शनैश्चरो राहुः केतुश् चेति ग्रहाः स्मृताः ॥ या०ध०१.२९६

एते सूर्यादयो नवग्रहाः ॥ १.२९६ ॥

ग्रहाः पूज्या इत्य् उक्तं । किं कृत्वेत्य् आह ।

ताम्रकात् स्फटिकाद् रक्तचन्दनात् स्वर्णकाद् उभौ ।
राजताद् अयसः सीसात् कांस्यात् कार्या ग्रहाः क्रमात् ॥ या०ध०१.२९७

स्ववर्णैर् वा पटे लेख्या गन्धैर् मण्डलकेषु वा । या०ध०१.२९८अब्

सूर्यादीनां मूर्तयस् ताम्रादिभिर् यथाक्रमं कार्याः । तदलाभे स्ववर्णैर् वर्णकैः पटे लेख्याः । "गन्धैर् मण्डलकेषु वा" । गन्धैः रक्तचन्दनादिभिर् यथावर्णं लेख्या इत्य् अन्वयः । द्विभुजत्वादिविशेषस् तु मत्स्यपुराणोक्तो द्रष्टव्यः । यथा :

"पद्मासनः पद्मकरः पद्मगर्भसमद्युतिः ।
सप्ताश्वरस्थसंस्थश् च द्विभुजः स्यात् सदा रविः ॥
श्वेतः श्वेताम्बरधरो दशाश्वः श्वेतभूषणः ।
गदापाणिर् द्विबाहुश् च कर्तव्यो वरदः शशी ॥
रक्तमाल्याम्बरधरः शक्तिशूलगदाधरः ।
चतुर्भुजो मेषगमो वरदः स्याद् धरासुतः ॥
पीतमाल्याम्बरधरः कर्णिकारसमद्युतिः ।
खङ्गचर्मगदापाणिः सिंहस्थो वरदो बुधः ॥
देवदैत्यगुरू तद्वत् पीतश्वेतौ चतुर्भुजौ ।
दण्डिनौ वरदौ कार्यौ साक्षसूत्रकमण्डलू ॥
इन्द्रनीलद्युतिः शूली वरदो गृध्रवाहनः ।
बाणबाणासनधरः कर्तव्योऽर्कसुतः सदा ॥
करालवदनः खङ्गचर्मशूली वरप्रदः ।
नीलः सिंहासनस्थश् च राहुर् अत्र प्रशस्यते ॥
धूम्रा द्विबाहवः सर्वे गदिनो विकृताननाः ।
गृध्रासनगता नित्यं केतवः स्युर् वरप्रदाः ॥
सर्वे किरीटिनः कार्या ग्रहा लोकहितावहाः ।
स्वाङ्गुलेनोच्छ्रिताः सर्वे शतम् अष्टोत्तरं सदा ॥" इति । (ंत्स्ढ़ु ९४.१–९)

एतेषां स्थापनदेशश् च तत्रैवोक्तः ।

"मध्ये तु भास्करं विद्याल् लोहितं दक्षिणेन तु ।
उत्तरेण गुरुं विद्याद् बुधं पूर्वोत्तरेण तु ॥
पूर्वेण भार्गवं विद्यात् सोमं दक्षिणपूर्वके ।
पश्चिमेन शनिं विद्याद् राहुं पश्चिमदक्षिणे ॥
पश्चिमोत्तरतः केतुं स्थाप्या वै शुक्लतण्डुलैः ॥" इति ॥ (ंत्स्ढ़ु ९३.११–१२)

ग्रहपूजाविधिम् आह ।

यथावर्णं प्रदेयानि वासांसि कुसुमानि च ॥ या०ध०१.२९८च्द्

गन्धश् च बलयश् चैव धूपो देयश् च गुगुलुः ।
कर्तव्या मन्त्रवन्तश् च चरवः प्रतिदैवतम् ॥ या०ध०१.२९९

यथावर्णं यस्य ग्रहस्य यो वर्णस् तद्वर्णानि वस्त्रगन्धपुष्पाणि देयानि । बलय्श् च धूपश् च सर्वेभ्यो गुग्गुलुर् देयः । चरवश् च प्रतिदैवतम् अग्निप्रतिष्ठापनान्वाधानादिपूर्वकं "चतुरश् चतुरो मुष्टीन् निर्वपति," "अमुष्मै त्वा जुष्टं निर्वपामि" इत्यादिविधिना कार्याः । अनन्तरं सुसमिद्धेऽग्नाव् इध्माधानाद्याघारान्तं कर्म कृत्वा आदित्याद्युद्देशेन यथाक्रमं वक्ष्यमाणमन्त्रैर् वक्ष्यमाणाः समिधो वक्ष्यमाणप्रकारेण हुत्वा चरवो होतव्याः ॥ १.२९८ ॥ १.२९९ ॥

ग्रहमन्त्रान् आह ।

आकृष्णेन इमंदेवा अग्निर् मूर्धा दिवः ककुत् ।
उद्बुध्यस्वेति च ऋचो यथासंख्यं प्रकीर्तिताः ॥ या०ध०१.३००

बृहस्पते अति यद् अर्यस् तथैवान्नात् परिस्रुतः ।
शं नो देवीस् तथा काण्डात् केतुं कृण्वन्न् इमांस् तथा ॥ या०ध०१.३०१

आकृष्णेन रजसा वर्तमान इत्यादयो नव मन्त्राः यथाक्रमादित्यादीनां वेदितव्याः ॥ १.३०० ॥ १.३०१ ॥

इदानीं समिध आह ।

अर्कः पलाशः खदिर अपामार्गोऽथ पिप्पलः ।
उदुम्बरः शमी दूर्वा कुशाश् च समिधः क्रमात् ॥ या०ध०१.३०२

अर्कपलाशादयो यथाक्रमं सूर्यादीनां समिधो भवन्ति । ताश् चार्द्रा अभग्नाः सत्वचः प्रादेशमात्राः कर्तव्याः ॥ १.३०२ ॥

किं च ।

एकैकस्यात्राष्टशतम् अष्टाविंशतिर् एव वा ॥
होतव्या मधुसर्पिर्भ्यां दघ्ना क्षीरेण वा युताः ॥ या०ध०१.३०३

आदित्यादीनाम् एकैकस्याष्टशतसंख्या अष्टाविंशतिसंख्या वा यथासंभवं मधुना सर्पिषा दघ्ना क्षीरेण वा युता उक्ता अर्कादिसमिधो होतव्याः ॥ १.३०३ ॥

इदानीं भोजनान्य् आह ।

गुडौदनं पायसं च हविष्यं क्षीरषाष्टिकम् ।
दध्योदनं हविश् चूर्णं मांसं चित्रान्नमेव च ॥ या०ध०१.३०४

दद्याद् ग्रहक्रमाद् एवं द्विजेभ्यो भोजनं बुधः ।
शक्तितो वा यथालाभं सत्कृत्य विधिपूर्वकम् ॥ या०ध०१.३०५

गुडमिश्र ओदनो गुडौदनः । पायसम् । हविष्यं मुन्यन्नादि । क्षीरषाष्टिकं क्षीरमिश्रः षाष्टिकौदनः । गध्ना मिश्र ओदनो दध्योदनः । हविर् घृतौदनः । चूर्णं तिलचूर्णमिश्र ओदनः । मांसं भक्ष्यमांसमिश्र ओदनः । चित्रौदनो नानावर्णौदनः । एतानि गुडौदनादीनि यथाक्रमम् आदित्याद्युद्देशेन भोजनार्थं द्विजेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दद्यात् । ब्राह्मणसंख्या यथाविभवं द्रष्टव्या । गुडौदनाद्यभावे तु यथालाभम् ओदनादि पादप्रक्षालनादिविधिपूर्वकं सत्कृत्य संमानपुरःसरं दद्यात् ॥ १.३०४ ॥ १.३०५ ॥

दक्षीणाम् आह ।

धेनुः शङ्खस् तथानड्वान् हेम वासो हयः क्रमात् ।
कृष्णा गौर् आयसं छाग एता दक्षिणाः स्मृताः ॥ या०ध०१.३०६

धेनुर् दोग्ध्री । शङ्खः प्रसिद्धः । अनड्वान् भारसहो बलीवर्दः । हेम सुवर्णं । वासः पीतम् । हयः पाण्डुरः । कृष्णा गौः । आयसं शस्त्रादि । छागः प्रसिद्धः । एता धेन्वादयो यथाक्रमम् आदित्याद्युद्देशेन ब्राह्मणानां दक्षिणाः स्मृता उक्ता मन्वादिभिः । एतच् च संभवे सति । असंभवे तु यथालाभं शक्तितोऽन्यद् एव यत् किंचिद् देयम् ॥ १.३०६ ॥

शान्तिकामेनाविशेषेण सर्वे ग्रहाः पूजयितव्या इत्य् उक्तम् । तत्र विशेषम् आह ।

यस्य यस्य यदा दुःस्थः स तं यत्नेन पूजयेत् ।
ब्रह्मणैषां वरो दत्तः पूजिताः पूजयिष्यथ ॥ या०ध०१.३०७

यस्य पुरुषस्य यो ग्रहो यदा दुःस्थोऽष्टमादिदुष्टस्थानस्थितः स तं ग्रहं तदा यत्नेन विशेषेण पूजयेत् । यस्माद् एषां ग्रहाणां ब्रह्मणा पूर्वं वरो दत्तः पूजिताः सन्तो यूयम् इष्टप्रापणेनानिष्टनिरसनेन च पूजयितारं पूजयिष्यथेति ॥ १.३०७ ॥

अविशेषेण द्विजान् अधिकृत्य शान्तिकपौष्टिकादीनि कर्माण्य् अनुक्रान्तानि । तत्राभिषेकगुणयुक्तस्य राज्ञो विशेषेणाधिकार इत्य् आह ।

ग्रहाधीना नरेन्द्राणाम् उच्छ्रायाः पतनानि च ।
भावाभावौ च जगतस् तस्मात् पूज्यतमा ग्रहाः ॥ या०ध०१.३०८

[ग्रहाणाम् इदम् आतिथ्यं कुर्यात् संवत्सराद् अपि ।

आरोग्यबलसंपन्नो जीवेत् स शरदः शतं ॥]

नरेन्द्राणाम् अभिषिक्तक्षत्रियाणां ग्रहाः पूज्यतमाः । अनेनान्येषाम् अपि पूज्या इति गम्यते । उभयत्र कारणम् आह । प्राणिनाम् अभ्युदयविनिपाता ग्रहाधीनाः यस्मात् तस्माद् अधिकारिभिः पूज्याः । किं च । जगतः स्थावरजङ्गमात्मकस्य भावाभावाव् उत्पत्तिनिरोधौ ग्रहाधीनौ । तत्र यद्य् एते पूजितास् तदा स्वकाल एवोत्पत्तिनिरोधौ भवत्ः । अन्यथा उत्पत्तिसमये नोत्पादोऽकाले निरोधश् च । जगदीश्वरत्वाच् च नरेन्द्राणां तद्योगक्षेमकारिणां पूज्यतमा ग्रहा इति तेषां विशेषेण शान्तिकादिष्व् अधिकारः । तथा च गौतमेन : "राजा सर्वस्येष्टे ब्राह्मणवर्ज्यम्" (गौ०ध० ११.१) इति राजानम् अधिकृत्य, "वर्णान् आश्रमांश् च न्यायतोऽभिरक्षेच् च । चलतश् चैतान् स्वधर्मे स्थापयेत्" (गौ०ध० ११.९–१०) इत्यादीन् कांश्चिद् धर्मान् उक्त्वा, "यानि च दैवोत्पातचिन्तकाः प्रब्रूयुस् तान्य् आद्रियेत तदधीनम् अपि ह्य् एके योगक्षेमं प्रतिजानते" (गौ०ध० ११.१५–१६) इति । शान्तिकपौष्टिकाद्यनुष्ठानहेतुम् अभिधाय शान्तिकपुण्याहस्वस्त्ययनायुष्यमङ्गलसंयुक्तान्याभ्युदयिकानि विद्वेषिणः स्तम्भनाभिचारद्विषद्वृद्धियुक्तानि च शालाग्नौ कुर्याद् इति शान्तिकादीनि दर्शितानि ॥ १.३०८ ॥

इति ग्रहशान्तिप्रकरणम्
अथ राजधर्मप्रकरणम्

साधारणान् गृहस्थधर्मान् उक्त्वेदानीं राज्याभिषेकादिगुणयुक्तस्य विशेषधर्मान् आह ।

महोत्साहः स्थूललक्षः कृतज्ञो वृद्धसेवकः ।
विणीतः सत्त्वसंपन्नः कुलीनः सत्यवाक् शुचिः ॥ या०ध०१.३०९

अदीर्घसूत्रः स्मृतिमान् अक्षुद्रोऽपरुषस् तथा ।
धार्मिकोऽव्यसनश् चैव प्राज्ञः शूरो रहस्यवित् ॥ या०ध०१.३१०

स्वरन्ध्रगोप्ताऽन्वीक्षिक्यां दण्डनीत्यां तथैव च ।
विनीतस् त्व् अथ वार्तायां त्रय्यां चैव नराधिपः ॥ या०ध०१.३११

पुरुषार्थसाधनकर्मारम्भाध्यवसाय उत्साहः महान् उत्साहो यस्यासौ महोत्साहः । बहुदेयार्थदर्शी स्थूललक्षः । परकृतोपकारापकारौ न विस्मरतीति कृतज्ञः । तपोज्ञानादिवृद्धानां सेवकः वृद्धसेवकः । विनयेन युक्तो विनीतः । विनयशब्देनाविरुद्धः पूर्वोक्तस्नातकधर्मकलाप उच्यते : "न संशयं प्रपद्येत नाकस्माद् अप्रियं वदेत्" (या०ध० १.१३२) इत्यादिनोक्तः । सत्त्वसंपन्नः संपदापदोर् हर्षविषादरहितः । मातृतः पितृतश् चाभिजनवान् कुलीनः । सत्यवाक् सत्यवचनसीलः । शुचिर् बाह्याभ्यन्तरशौचयुक्तः । अवश्यकार्याणां कर्मणाम् आरम्भे प्रारब्धानां च समापने यो न विलम्बतेऽसाव् अदीर्घसूत्रः । अधिगतार्थाविस्मरणशीलः स्मृतिमान् । अक्षुद्रोऽसद्गुणद्वेषी । अपरुषः परदोषाकीर्तनशीलः । धार्मिको वर्णाश्रमधर्मान्वितः । न विद्यन्ते व्यसनानि यस्यासाव् अव्यसनः । व्यसनानि चाष्टादश, यथा मनुः :

"म्र्गयाक्षो दिवास्वप्नः परिवादः स्त्रियो मदः ।
तौर्यत्रिकं वृथाट्या च कामजो दशको गणः ॥
पैशुन्यम् साहसं द्रोह ईर्श्यासूयार्थदूषणम् ।
वाग्दण्डजं च पारुष्यं क्रोधजोऽपि गणोऽष्टकः ॥" इति (मा०ध० ८.४७-४८)

तत्र च सप्त कष्टतमानि । तथा च मनुः :

"पानम् अक्षाः स्त्रियश् चैव मृगया च यथाक्रमम् ।
एतत् कष्टतमं विद्याच् चतुष्कं कामजे गणे ॥
दण्डस्य पातनं चैव वाक्पारुष्यार्थदूषणे ।
क्रोधजेऽपि गणे विद्यात् कष्टम् एतत् त्रिकं सदा ॥" इति (मा०ध० ८.५०-५१)

प्राज्ञो गम्भीरार्थावधारणक्षमः । शूरो निर्भयः । रहस्यवित् गोपनीयार्थगोपनचतुरः । स्वरन्ध्रगोप्ता स्वस्य सप्तसु राज्यङ्गेषु यत् परप्रवेशद्वारशैथिल्यं तत् स्वरन्ध्रं तस्य गोप्ता प्रच्छादयिता । आन्वीक्षिक्यां आत्मविद्यायां । दण्डनीत्याम् अर्थयोगक्षेमोपयोगिन्यां । वार्तायां कृषिवाणिज्यपशुपालनरूपायां धनोपचयहेतुभूतायां । त्रय्यां ऋग्यजुःसामाख्यायांVअरिअन्त् : -साममय्यां च । विनीतस् तत्तदभिज्ञैः प्रावीण्यं नीतः । यथाह मनुः :

"त्रैविद्येभ्यस् त्रयीं विद्यां दण्डनीतिं च शाश्वतीम् ।
आन्वीक्षिकीं चात्मविद्भ्यो वार्तारम्भांश् च लोकतः ।" इति (मा०ध० ९.४३)

नराधिपो राज्याभिशिक्तः । स्याद् इति सर्वत्र संबन्धः ॥ ३०९–३११ ॥

एवम् अभिषेकयुक्तस्यान्तरङ्गान् धर्मान् अभिधायेदानीं बहिरङ्गान् आह ।

स मन्त्रिणः प्रकुर्वीत प्राज्ञान् मौलान् स्थिराञ् शुचीन् ।
तैः सार्धं चिन्तयेद् राज्यं विप्रेणाथ ततः स्वयं ॥ या०ध०१.३१२

महोत्साहादिगुणैर् युक्तो राजा मन्त्रिणः कुर्वीत । कथंभूतान् । प्राज्ञान् हिताहितविवेककुशलान् । मौलान् स्ववंशपरम्परायातान् । स्थिरान् महत्य् अपि हर्षविषादस्थाने विकाररहितान् । शुचीन् धर्मार्थकामभयोपधाशुद्धान् । ते च सप्ताष्टौ वा कार्याः । यथाह मनुः :

"मौलाञ् शास्त्रविदः शूरान् लब्धलक्षान् कुलोद्भवान् ।
सचिवान् सप्त चाष्टौ वा कुर्वीत सुपरीक्षिताण् ॥" इति (मा०ध० ९.५४) ।

एवं मन्त्रिणः पूर्वं कृत्वा, तैः सार्धं राज्यं संधिविग्रहादिलक्षणं कार्यं चिन्तयेत् समस्तैर् व्यस्तैश् च । अनन्तरं तेषाम् अभिप्रायं ज्ञात्वा, सकलशास्त्रार्थविचारकुशलेन ब्राह्मणेन पुरोहितेन सह कार्यं विचिन्त्य, ततः स्वयं बुद्ध्या कार्यं चिन्तयेत् ।

कीदृशं पुरोहितं कुर्याद् इत्य् आह ।

पुरोहितं प्रकुर्वीत दैवज्ञम् उदितोदितं ।
दण्डनीत्यां च कुशलम् अथर्वाङ्गिरसे तथा ॥ या०ध०१.३१३

पुरोहितं च सर्वेषु दृष्टादृष्टार्थेषु कर्मसु पुरतो हितं दानमानसत्कारैर् आत्मसंबद्धं कुर्यात् । कथंभूतम् । दैवज्ञं ग्रहोत्पाततच्छमनादेर् वेदितारम् । उदितोदितं विद्याभिजनानुष्ठानादिभिर् उदितैः शास्त्रोक्तैर् उदितं समृद्धम् । दण्डनीत्याम् अर्थशास्त्रे कुशलम् । अथर्वाङ्गिरसे च शान्त्यादिकर्मणि ॥ १.३१३ ॥

श्रौतस्मार्तक्रियाहेतोर् वृणुयाद् एव चर्त्विजः ।
यज्ञांश् चैव प्रकुर्वीत विधिवद् भूरिदक्षिणान् ॥ या०ध०१.३१४

श्रौताग्निहोत्रादिस्मार्तोपासनादिक्रियानुष्ठानसैद्ध्यर्थम् ऋत्विजो वृणुयात् । यज्ञांश् च राजसूयादीन् विधिवद् यथाविधानं भूरिदक्षिणान् बहुदक्षिणान् एव कुर्यात् ॥ १.३१४ ॥

किं च ।

भोगांश् च दद्याद् विप्रेभ्यो वसूनि विविधानि च ।
अक्षयोऽयं निधी राज्ञां यद् विप्रेषूपपादितम् ॥ या०ध०१.३१५

ब्राह्मणेभ्यो भोगान् सुखानि तत्सास्हनदानद्वारेण दद्यात् । वसूनि च सुवर्णरूप्यभूप्रभृतीनि विविधानि नानाप्रकाराणि । यस्माद् एष राज्ञाम् अक्षयो निधिः शेवधिर् यद् ब्राह्मणेभ्यो दीयते । साधारणधर्मत्वेन दानप्राप्तौ सत्यां राज्ञां दानप्राधान्यप्रतिपादनार्थं पुनर् वचनम् ॥ १.३१५ ॥

किं च ।

अस्कन्नम् अव्यथं चैव प्रायश्चित्तैर् अदूषितम् ।
अग्नेः सकाशाद् विप्राग्नौ हुतं श्रेष्ठम् इहोच्यते ॥ या०ध०१.३१६

अग्नेः सकाशाद् अग्निसाध्याद् भूरिदक्षिणाद् राजसूयादेर् अपि विप्राग्नौ हुतं श्रेष्टम् इहोच्यते । एतद् अस्कन्नं क्षणरहितम् अव्यथं पशुहिंसारहितं प्रायश्चित्तैर् अदूषितं प्रायश्चित्तरहितम् ॥ १.३१६ ॥

वसूनि विप्रेभ्यो दद्याद् इत्य् उक्तम् । कया परिपाट्या दद्याद् इत्य् आह ।

अलब्धम् ईहेद् धर्मेण लब्धं यत्नेन पालयेत् ।
पालितं वर्धयेन् नीत्या वृद्धं पात्रेषु निक्षिपेत् ॥ या०ध०१.३१७

अलब्धलाभाय धर्मशास्त्रानुसारेण यतेत । यत्नेन लब्धं तत् परिपालयेत् स्वयम् अवेक्षया रक्षेत् । पालितं तत्परतया रक्षितं नीत्या वणिक्पथादिकया वृद्धिं नयेत् । वृद्धं च पात्रेषु त्रिविधेषु धर्मार्थकामपात्रेषु निक्ष्पिपेद् दद्यात् ॥ १.३१७ ॥

पात्रे निक्षिप्य किं कुर्याद् इत्य् आह ।

दत्त्वा भूमिं निबन्धं वा कृत्वा लेख्यं तु कारयेत् ।
आगामिभद्रनृपतिपरिज्ञानाय पार्थिवः ॥ या०ध०१.३१८

यथोक्तविधिना भूमिं दत्त्वा स्वत्वनिवृत्तिं कृत्वा निबन्धं वः एकस्य भाण्डभरकस्येयन्तो रूपकाः, एकस्य पर्णभरकस्येयन्ति पर्णानीति वा निबन्धं कृत्वा लेख्यं कारयेत् । किम् अर्थम् । आगामिनः एष्यन्तो ये भद्राः साधवो नृपतयो भूपास् तेषाम् अनेन दत्तम् अनेन प्रतिगृहीतम् इति परिज्ञानाय । पार्थिवो भूपतिः । अनेन भूपतेर् एव भूमिदाने निबन्धदाने वाऽधिकारो न भोगपतेर् इति दर्शितम् ॥ १.३१८ ॥

लेख्यं कारयेद् इत्य् उक्तम् । कथं कारयेद् इत्य् आह ।

पटे वा ताम्रपट्टे वा स्वमुद्रोपरिचिह्नितम् ।
अभिलेख्यात्मनो वंश्यान् आत्मानं च महीपतिः ॥ या०ध०१.३१९

प्रतिग्रहपरीमाणं दानच्छेदोपवर्णनम् ।
स्वहस्तकालसंपन्नं शासनं कारयेत् स्थिरम् ॥ या०ध०१.३२०

कार्पासिके पटे ताम्रपट्टे फलके वा आत्मनो वंश्यान् प्रपितामहपितामहपितॄन् । बहुवचनस्यार्थवत्त्वाय वंशवीर्य्श्रुतादिगुणोपवर्णनपूर्वकम् अभिलेख्य आत्मानं चशब्दात् प्रतिग्रहीतारं प्रतिग्रहपरिमाणं दानच्छेदोपवर्णनं चाभिलेख्य । प्रतिगृह्यत इति प्रतिग्रहो निबन्धस् तस्य रूपकादिपरिमाणम् । दीयते इति दानं क्षेत्रादि तस्य छेदः छिद्यतेऽनेनेति छेदः नद्यावाटौ निवर्तनं तत्परिमाणं च तस्योपवर्णनम्, अमुकनद्या दक्षिणतोऽयं ग्रामः क्षेत्रं वा, पूर्वतोऽमुकग्रामस्यैतावन्निवर्तनम् इत्यादिनिवर्तनपरिमाणं च लेख्यम् । एवं आवाटस्य नदीनगरवर्त्मादेः संचारित्वेन भूमेर् न्यूनाधिकभावसंभवात् तन्निवृत्त्यर्थम्, स्वहस्तेन स्वहस्तलिखितेन मतं मे अमुकनाम्नोऽमुकपुत्रस्य यद् अत्रोपरि लेखितम् इत्य् अनेन संपन्नं युक्तं, कालेन च द्विविधेन शकनृपातीतरूपेण संवत्सररूपेण च कालेन चन्द्रसूर्योपरागादिना संपन्नं स्वमुद्रया गरुडवाराहादिरूपयोपरि बहिश् चिह्नितम् अङ्कितं स्थिरं दृढं शासनं शिष्यन्ते भविष्यन्तो नृपतयोऽनेन दानाच्छ्रेयोऽनुपालनम् इति शासनं कारयेत् । महीपतिर् न भोगपतिः । संधिविग्रहादिकारिणा न येन केनचित् ।

"संधिविग्रहकारी तु भवेद् यस् तस्य लेखकः ।
स्वयं राज्ञा समादिष्टः स लिखेद् राजशासनम् ॥"

इति स्मरणात् । दानमात्रेणैव दानफले सिद्धे शासनकरणं भोगाभिवृद्ध्या फलातिशयार्थम् ॥ १.३१९ ॥ १.३२० ॥

इदानीम् राज्ञो निवासस्थानम् आह ।

रम्यं पशव्यम् आजीव्यं जाङ्गलं देशम् आवसेत् ।
तत्र दुर्गाणि कुर्वीत जनकोशात्मगुप्तये ॥ या०ध०१.३२१

रम्यं रमणीयम् अशोकचम्पकादिभिः । पशव्यं पशुभ्यो हितं पशुवृद्धिकरम् । आजीव्यम् उपजीव्यं कन्दमूलपुष्पफलादिभिः । जाङ्गलं यद्य् अप्य् अल्पोदकतरुपर्वतो देशो जाङ्गलस् तथाप्य् अत्र सजलतरुपर्वतो देशो जाङ्गलशब्देनाभिधीयते । तं देशम् आवसेद् अधिवसेत् । तत्रैवंविधे देशे जनानां कोशस्य सुवर्णादेर् आत्मनश् च रक्षणार्थं दुर्गं कुर्वीत । तच् च षड्विधम् । यथाह मनुः ।

"धन्वदुर्गं महीदुर्गम् अब्दुर्गं वार्क्षम् एव वा ।
नृदुर्गं गिरिदुर्गं वा समाश्रित्य वसेत् पुरम् ॥" इति ॥ (मा०ध० ७.७०) १.३२१ ॥

किं च ।

तत्र तत्र च निष्णातानध्यक्षान्कुशलाञ्शुचीन् ।
प्रकुर्यादायकर्मान्तव्ययकर्मसु चोद्यतान् ॥ या०ध०१.३२२

तत्र तत्र धर्मार्थकामादिषु अध्यक्षान् योग्यान् अधिकारिणः प्रकुरान् नियुञ्जीत । यथाहुः ।

"धर्मकृत्येषु धर्म्ज्ञानर्थकृत्येषु पण्डितान् ।
स्त्रीषु क्लीबान्नियुञ्जीत नीचान्निन्द्येषु कर्मसु ॥" इति ।

कीदृशान् । निष्णातान् अनन्यव्यापारान् । कुशलान् तत्तद्व्यापारचतुरान् । शुचीन् चतुर्विधोपधाशुद्धान् । आयकर्मसु सुवर्णद्युत्पत्तिस्थानेषु व्ययकर्मसु सुवर्णादिदानस्थानेषु च उद्यतान् अनलसान् । चशब्दात् प्राज्ञत्वादिगुणयुक्तान् । उक्तं च ।

"प्राज्ञत्वम् उपधाशुद्धिर् अप्रमादोऽभियुक्तता ।
कार्येषु व्यसनाभावः स्वामिभक्तिश् च योग्यता ॥" इति ॥ १.३२२ ॥

"भोगांश् च दद्याद् विप्रेभ्यो वसूनि विविधानि च" (या०ध० १.३१५) इति सामान्येन स्वस्वदानम् उक्तम् । इदानीं नृपाणां विक्रमार्जितस्य दाने फलातिशयम् आह ।

नातः परतरो धर्मो नृपाणां यद् रणार्जितम् ।
विप्रेभ्यो दीयते द्रव्यं प्रजाभ्यश् चाभयं सदा ॥ या०ध०१.३२३

अस्माद् उत्कृष्टतमो धर्मो नृपानां न विद्यते यद् रणार्जितं द्रव्यं विप्रेभ्यो दीयते । यच् च प्रजाभ्योऽभयदानम् ॥ १.३२३ ॥

"रणार्जितं देयम्" इत्य् उक्तं । द्रव्यार्जनाय रणे प्रवृत्तस्य विपत्तिर् अपि संभवतीति न धर्मो नाप्य् अर्थ इति ततो निवृत्तिर् एव श्रेयसीत्य् अत आह ।

य आहवेषु वध्यन्ते भूम्यर्थम् अपराङ्मुखाः ।
अकूटैर् आयुधैर् यान्ति ते स्वर्गं योगिनो यथा ॥ या०ध०१.३२४

ये भूम्याद्यर्थम् आहवेषु प्रवृत्ता अपराङ्मुखा अभिमुखा वध्यन्ते मार्यन्ते ते स्वर्गं यान्ति । योगाभ्यासरता यथा । यद्य् अकूतैर् अविषदिग्धादिभिर् आयुधैर् योद्धारो भवन्ति ॥ १.३२४ ॥

किं च ।

पदानि क्रतुतुल्यानि भग्नेष्व् अविनिवर्तिनाम् ।
राजा सुकृतम् आदत्ते हतानां विपलायिनाम् ॥ या०ध०१.३२५

स्वबलेषु करितुरगरथपदातिषु भग्नेष्व् अविनिवर्तिनां परबलाभिमुख्यायिनां पदानि क्रतुतुल्यान्य् अश्वमेधतुल्यानि । विपर्यये दोषम् आह : विपलायिनां पराङ्मुखानां हतानां राजा सुकृतम् आदत्ते ॥ १.३२५ ॥

अपि च ।

तवाहंवादिनं क्लीबं निर्हेतिं परसंगतम् ।
न हन्याद् विनिवृत्तं च युद्धप्रेक्षणकादिकम् ॥ या०ध०१.३२६

तवाहम् इति यो वदति तं क्लीबं नपुंसकं निर्हेतिं निरायुधं परसंगतम् अन्येन सह युद्ध्यमानं विनिवृत्तं युद्धाद् विनिवृत्तं युद्धप्रेक्षणकं युद्धदर्शिनं । न हन्याद् इति सर्वत्र संबन्धः । आदिग्रहणाद् अश्वसारथ्यादीनां ग्रहणम् । यथाह गौतमः : "न दोषो हिंसायाम् आहवेऽन्यत्र व्यश्वसारथ्यानायुधकृताञ्जलिप्रकीर्णकेशपराङ्-मुखोपविष्टस्थलवृक्षारूढोन्मत्तदूतगोब्राह्मणादिभ्यः" (गौ०ध० १०.१७–१८) इति । शङ्खोऽप्य् आह : "न पानीयं पिबन्तं न भुञ्जानं नोपानहौ मुञ्चन्तं नावर्माणं सवर्मा न स्त्रियं न करेणुं न वाजिनं न सारथिनं न सूतं न दूतं न ब्राह्मणं न राजानम् अराजा हन्यात्" इति ॥ १.३२६ ॥

कृतरक्षः समुत्थाय पश्येद् आयव्ययौ स्वयम् ।
व्यवहारांस् ततो दृष्ट्वा स्नात्वा भुञ्जीत कामतः ॥ या०ध०१.३२७

कृतरक्षः पुरस्यात्मनश् च रक्षां विधाय प्रतिदिनं प्रातःकाल उत्थाय स्वयम् एवायव्ययौ पश्येत् । ततो व्यवहारान् दृष्ट्वा मध्याह्नकाले स्नात्वा कामतो यथाकालं भुञ्जीत ॥ १.३२७ ॥

हिरण्यं व्यापृतानीतं भाण्डागारेषु निक्षिपेत् ।
पश्येच् चारांस् ततो दूतान् प्रेषयेन् मन्त्रिसंगतः ॥ या०ध०१.३२८

तदनन्तरं हिरण्यं व्यापृतैर् हिरण्याद्यानयननियुक्तैर् आनीतं स्वयम् एव निरीक्ष्य भाण्डागारेषु निक्षिपेत् । ततश् चारान् स्पशान् प्रत्यागतान् पश्येत् । ये परराज्ये वृत्तान्तपरिज्ञानाय परिव्राजकतापसादिरूपेण गूढचारिणः प्रेषितास् तांश् चारान् दृष्ट्वा क्वचिन् निवेशयेत् । तदनन्तरं दूतांश् च पश्येत् । दूताश् च ये प्रकटम् एव राजान्तरं प्रति गतागतम् आचरन्ति । ते च त्रिविधाः । निसृष्टार्थाः संदिष्टार्थाः शासनहराश् चेति । तत्र निसृष्टार्था राजकार्याणि देशकालोचितानि स्वयम् एव कथयितुं क्षमाः । उक्तमात्रं ये परस्मै निवेदयन्ति ते संदिष्टार्थाः । शासनहरास् तु राजलेखहारिणः । तान् पूर्वप्रेषितान् आगतान् मन्त्रिसंगतः पश्येत् । दृष्ट्वा तद्वार्ताम् आकलय्य पुनः पुनः प्रेषयेत् ॥ १.३२८ ॥

ततः स्वैरविहारी स्यान् मन्त्रिभिर् वा समागतः ।
बलानां दर्शनं कृत्वा सेनान्या सह चिन्तयेत् ॥ या०ध०१.३२९

तदनन्तरम् अपराह्णे स्वैरं यथेष्टम् एकोऽन्तःपुरविहारी स्यात् । मन्त्रिभिर् वा विश्वासिभिः कलाकुशलैः परिहासवेदिभिः परिवृतः स्त्रीभिश् च रूपयौवनवैदग्ध्यशालिनीभिः

"भुक्तवान् विहरेच् चैव स्त्रीभिर् अन्तःपुरे सह ।
विहृत्य तु यथाकालं पुनः कार्याणि चिन्तयेत् ॥" (मा०ध० ७.२२१)

इति मनुस्मरणात् । ततो विशिष्टैर् वस्त्रकुंसुमविलेपनालंकारैर् अलंकृतः हस्त्यश्वरथपदातिबलानि दृष्ट्वा सेनान्या सेनापतिना सह तद्रक्षणादि देशकालोचितं चिन्तयेत् ॥ १.३२९ ॥

संध्याम् उपास्य शृणुयाच् चाराणां गूढभाषितम् ।
गीतनृत्यैश् च भुञ्जीत पठेत् स्वाध्यायम् एव च ॥ या०ध०१.३३०

ततः सायंकाले संध्याम् उपास्य । सामान्येन प्रापतस्यापि पुनर् वचनं कार्याकुलत्वाद् अविस्मरणार्थं । अनन्तरं ये पूर्वदृष्टाः क्वचित् स्थाने निवेशितास् तेषां चाराणां गूढभाषितम् अन्तर्वेश्मनि शस्त्रपाणिः शृणुयात् । उक्तं च मनुना ।

"संध्यां चोपास्य शृणुयाद् अन्तर्वेश्मनि शत्रभृत् ।
रहस्याख्यायिनां चैव प्रणिधीनां च चेष्टितम् ॥" इति । (मा०ध० ७.२२३)

ततो नृत्यगीतादिभिः कंचित् कालं क्रीडीत्वा कक्षान्तरं प्रविश्य भुञ्जीत,

"गत्वा कक्षान्तरं त्व् अन्यत् समनुज्ञाप्य तं जनम् ।
प्रविशेद् भोजनार्थं च स्त्रीभिर् अन्तःपुरं सह ॥" (मा०ध० ७.२२४)

इति स्मरणात् । ततोऽविस्मरणार्थं यथाशक्ति स्वाध्यायं पठेत् ॥ १.३३० ॥

संविशेत् तूर्यघोषेण प्रतिबुध्येत् तथैव च ।
शास्त्राणि चिन्तयेद् बुद्ध्या सर्वकर्तव्यतास् तथा ॥ या०ध०१.३३१

तदनन्तरं तूर्यशङ्खघोषेण संविशेत् स्वप्यात् । तथैव तूर्यादिघोषेण प्रतिबुद्धेत् । प्रतिबुद्ध्य च शास्त्रविद्भिर् विश्वासिभिः सह एकाकी वा पश्चिमे यामे शास्त्राणि चिन्तयेत् सर्वकर्तव्याश् च सर्वकार्याणि च । एतच् च स्वस्थं प्रत्य् उच्यते । अस्वस्थः पुनः सर्वकार्येष्व् अन्यं नियोजयेत् । यथाह मनुः ।

"एतद् वृत्तं समातिष्ठेद् अरोगः पृथिवीपतिः ।
अस्वस्थः सर्वम् एवैतन् मन्त्रिमुख्ये निवेषयेत् ॥" इति ॥ (मा०ध० ७.२२५) १.३३१ ॥

प्रेषयेच् च ततश् चारान् स्वेष्व् अन्येषु च सादरान् ।
ऋत्विक्पुरोहिताचार्यैर् आशीर्भिर् अभिनन्दितः ॥ या०ध०१.३३२

दृष्ट्वा ज्योतिर्विदो वैद्यान् दद्याद् गां काञ्चनं महीम् ।
नैवेशिकानि च ततः श्रोत्रियेभ्यो गृहाणि च ॥ या०ध०१.३३३

अनन्तरं तत्रस्थ एव विश्वस्तान् स्वान् चारान् दानमानसत्कारैः पूजितान् स्वेषु सामन्ताद्यधिकारिषु अन्येषु च महीपतिषु प्रेषयेत् तच्चिकीर्षितपरिज्ञानाय । ततः प्रातःसंध्याम् उपास्याऽग्निहोत्रं हुत्वा पुरोहितर्त्विगाचार्यादिभिर् आशीर्भिर् अभिनन्दितो ज्योतिर्विदो दृष्ट्वा तेभ्यश् च ग्रहादिस्थितिं विदित्वा शान्तिकादीनि च पुरोहितान् आदिश्य वैद्यांश् च दृष्ट्वा तेभ्यश् च स्वशरीरस्थितिं निवेद्य प्रतिविधानं चादिश्य गां दोग्ध्रीं काञ्चनं महीं च नैवेशिकानि विवाहोपयोगीनि कन्यालंकारादीनि गृहाणि च सुधाधवलितादीनि श्रोत्रियेभ्योऽधीतवेदेभ्यो ब्राह्मणेभ्यः । दद्याद् इति प्रत्येकं संबध्यते ॥ १.३३२ ॥ १.३३३ ॥

किं च ।

ब्राह्मणेषु क्षमी स्निग्धेष्व् अजिह्मः क्रोधनोऽरिषु ।
स्याद् राजा भृत्यवर्गेषु प्रजासु च यथा पिता ॥ या०ध०१.३३४

ब्राह्मणेष्व् अधिक्षिपत्स्व् अपि क्षमी क्षमावान् । स्निग्धेषु स्नेहवत्सु मित्रादिष्व् अजिह्मोऽवक्रः । अरिषु क्रोधनः । भृत्यवर्गेषु प्रजासु च हिताचरणेनाहितनिवर्तनेन च पितेव दयावान् । "स्याद्" इति प्रत्येकं संबध्यते ॥ १.३३४ ॥

प्रजापालनफलम् आह ।

पुण्यात् षड्भागम् आदत्ते न्यायेन परिपालयन् ।
सर्वदानाधिकं यस्मात् प्रजानां परिपालनम् ॥ या०ध०१.३३५

यस्मान् न्यायेन शास्त्रोक्तमार्गेण प्रजाः परिपालयन् परिपालितप्रजोपहितपुण्यात् षड्भागं षष्टं भागम् आदत्ते । यस्माच् च सर्वेभ्यो भूम्यादिदानेभ्यः प्रजानां परिपालनम् अधिकफलम् । तस्मात् "प्रजासु यथा पिता तथैव स्याद्" इति गतेन संबन्धः ॥ १.३३५ ॥

चाटतस्करदुर्वृत्तमहासाहसिकादिभिः ।
पीड्यमानाः प्रजा रक्षेत् कायस्थैश् च विशेषतः ॥ या०ध०१.३३६

चाटाः प्रतारकाः विश्वास्य ये परधनम् अपहरन्ति । प्रच्छन्नापहारिणस् तस्कराः । दुर्वृत्ता इन्द्रजालिककितवादयः । सहो बलं सहसा बलेन कृतं साहसं महच् च तत् साहसं च महासाहसं तेन वर्तन्त इति महासाहसिकाः प्रसह्यापहारिणः । आदिशब्दान् मौलिककुहकदुर्वृत्तयः । एतैः पीड्यमाना बाध्यमानाः प्रजा रक्षेत् । कायस्था लेखका गणकाश् च तैः पीड्यमाना विशेषतो रक्षेत् । तेषां राजवल्लभतयातिमायावित्वाच् च दुर्निवारत्वात् ॥ १.३३६ ॥

अरक्ष्यमाणाः कुर्वन्ति यत् किंचित् किल्बिषं प्रजाः ।
तस्मात् तु नृपतेर् अर्धं यस्माद् गृह्णात्य् असौ करान् ॥ या०ध०१.३३७

अरक्ष्यमाणाः प्रजाः यत् किंचित् किल्बिषं चौर्यपरदारगमनादि कुर्वन्ति तस्मात् पापाद् अर्धं नृपतेर् भवति । यस्माद् असौ राजा रक्षणार्थं प्रजाभ्यः करान् गृह्णाति ॥ १.३३७ ॥

ये राष्ट्राधिकृतास् तेषां चारैर् ज्ञात्वा विचेष्टितम् ।
साधून् संमानयेद् राजा विपरीतांश् च घातयेत् ॥ या०ध०१.३३८

उत्कोचजीविनो द्रव्यहीनान् कृत्वा विवासयेत् ।
सद्दानमानसत्काराञ् श्रोत्रियान् वासयेत् सदा ॥ या०ध०१.३३९

राष्ट्रे राष्ट्राधिकारेषु ये नियुक्तास् तेषां विचेष्टितं चरितं चारैर् उक्तलक्षणैः सम्यक् ज्ञात्वा साधून् सुचरितान् संमानयेत् दानमानसत्कारैः पूजयेत् । विपरीतान् दुष्टचरितान् सम्यग् विदित्वा घातयेद् अपराधानुसारेण । ये पुनर् उत्कोचजीविनस् तान् द्रव्यरहितान् कृत्वा स्वराष्ट्रात् प्रवासयेत् । श्रोत्रियान् सद्दानमानसत्करैः सहितान् कृत्वा स्वराष्ट्रे स्वदेशे सदैव वासयेत् ॥ १.३३८ ॥ १.३३९ ॥

अन्यायेन नृपो राष्ट्रात् स्वकोशं योऽभिवर्धयेत् ।
सोऽचिराद् विगतश्रीको नाशम् एति सबान्धवः ॥ या०ध०१.३४०

योऽसौ राजा स्वराष्ट्राद् अन्यायेन द्रव्यम् आदाय स्वकोशं अभिवर्धयेत् सोऽचिराच् छीघ्रम् एव विगतश्रीको विनष्टलक्ष्मीको बन्धुभिः सह नाशं प्राप्नोति ॥ १.३४० ॥

प्रजापीडनसंतापात् समुद्भूतो हुताशनः ।
राज्ञाः कुलं श्रियं प्राणांश् चाऽदग्ध्वा न निवर्तते ॥ या०ध०१.३४१

प्रजानां तस्करादिकृतपीडनेन यः संतापस् तस्माद् उद्भूतो हुताशन इव संतापकारित्वाद् अपुण्यराशिर् हुताशनशब्देनोच्यते । स राज्ञः कुलं श्रियं प्राणांश् चादग्ध्वा नाशम् अनीत्वा न निवर्तते नोपशाम्यति ॥ १.३४१ ॥

य एव नृपतेर् धर्मः स्वराष्ट्रपरिपालने ।
तम् एव कृत्स्नम् आप्नोति परराष्ट्रं वशं नयन् ॥ या०ध०१.३४२

न्यायतः स्वराष्ट्रपरिपालने राज्ञो यो धर्मस् तं सकलं वक्ष्यमाणन्यायेन परराष्ट्रं वशं नयन् आत्मसात्कुर्वन्न् आप्नोति धर्मषड्भागं च ॥ १.३४२ ॥

किं च ।

यस्मिन् देशे य आचारो व्यवहारः कुलस्थितिः ॥
तथैव परिपाल्योऽसौ यदा वशम् उपागतः ॥ या०ध०१.३४३

यदा परदेशो वशम् उपागतस् तदा न स्वदेशाचारादिसंकरः कार्यः किं तु यस्मिन् देशे य आचारः कुलस्थितिर् व्यवहारो वा यथैव प्राग् आसीत् तथैवासौ परिपालनीयो यदि शास्त्रविरुद्धो न भवति । यदा वशम् उपागत इत्य् अनेन वशोपगमनात् प्राग् अनियम इति दर्शितम् । यथोक्तम् ।

"उपरुध्यारिम् आसीत राष्ट्रं चास्योपपीडयेत् ।
दूषयेच् चास्य सततं यवसान्नोदकेन्धनम् ॥" इति ॥ (मा०ध० ७.१९५) १.३४३ ॥

मन्त्रमूलं यतो राज्यं तस्मान् मन्त्रं सुरक्षितम् ॥
कुर्याद् यथास्य न विदुः कर्मणाम् आ फलोदयात् ॥ या०ध०१.३४४

यस्मात् "तैः सार्धं चिन्तयेद् राज्यम्" (या०ध० १/३१२) इत्याद्य् उक्तं मन्त्रमूलं राज्यं तस्मान् मन्त्रं यत्नेन तथा सुरक्षितं कुर्याद् यथास्य राज्ञः कर्मणां संधिविग्रहादीनाम् आ फलोदयात् फलनिष्पत्तेः प्राग् अन्ये मन्त्रं न जानन्ति ॥ १.३४४ ॥

किं च ।

अरिर् मित्रम् उदासीनोऽनन्तरस् तत्परः परः ॥
क्रमशो मण्डलं चिन्त्यं सामादिभिर् उपक्रमैः ॥ या०ध०१.३४५

अरिः शत्रुः । मित्रं सुहृत् । उभविलक्षण उदासीनश् च । ते च त्रयस् त्रिविधाः सहजाः कृत्रिमाः प्राकृताश् चेति । तत्र सहजोऽरिः सापत्नपितृव्यतत्पुत्रादिः । कृत्रिमोऽरिः यस्यापकृतं येन चापकृतम् । प्राकृतस् त्व् अनन्तरदेशाधिपतिः । सहजं मित्रं भागिनेयपैतृष्वस्रीयमातृष्वस्रीयादि । कृत्रिमं मित्रं येनोपकृतं यस्य चोपकृतम् । प्राकृतमित्रम् एकान्तरितदेशाधिपतिः । सहजकृत्रिममित्रशत्रुलक्षणरहितौ सहजकृत्रिमोदासीनौ । प्राकृतोदासीनो द्व्यन्तरितदेशाधिपतिः । अरिः पुनश् चतुर्विधः यातव्योच्छेत्तव्यपीडनीयकर्शनीयभेदेन । तत्र यातव्योऽनन्तरभूमिपतिर् व्यसनी हीनबलो विरक्तप्रकृतिः । विदुर्गो मित्रहीनो दुर्बलश् चोच्छेत्तव्यः । पीडनीयो मन्त्रबलहीनः । प्रबलमन्त्रबलयुक्तः कर्शनीयः :

"निर्मूलनात् समुच्छेदं पीडनं बलनिग्रहम् ।
कर्शनं तु पुनः प्राहुः कोशदण्डापकर्शनात् ॥" इति ।

मित्रं द्विविधं बृंहणीयं कर्शनीयम् इति । कोशबलहीनं बृंहणीयम् । कोशबलाधिकं कर्शनीयम् । अनन्तरस् तत्परः पर इति प्राकृतारिमित्रोदासीनान् आह । अनन्तरः प्राकृतोऽरिः, तत्परः प्राकृतं मित्रं, तस्मात् परः प्राकृत उदासीनः, शेषाः पुनः प्रसिद्धत्वान् नोक्ताः । एतद् राजमण्डलं क्रमशः पूर्वादिदिक्क्रमेण चिन्त्यं तेषाम् चेष्टितं ज्ञातव्यम् । ज्ञात्वा च सामादिभिर् उपायैर् वक्ष्यमाणैर् अनुसंधेयम् । एवं पुरतः पृष्ठतः पार्श्वतश् च त्रयस् त्रय आत्मा चैक इति त्रयोदशराजकम् इदं राजमण्डलं पद्माकारम् । पार्ष्णिग्राहाक्रन्दासारादयस् त्व् अरिमित्रोदासीनेष्व् एवान्तर्भवन्ति संज्ञाभेदमात्रं ग्रन्थान्तरे दर्शितम् इति योगीश्वरेण न पृथग् उक्ताः ॥ १.३४५ ॥

"सामादिभिर् उपक्रमैः" इत्य् उक्तं । इदानीं तान् उपायान् आह ।

उपायाः साम दानं च भेदो दण्डस् तथैव च ।
सम्यक् प्रयुक्ताः सिद्ध्येयुर् दण्डस् त्व् अगतिका गतिः ॥ या०ध०१.३४६

साम प्रियभाषणम् । दानं सुवर्णादेः । भेदो भेदकरणं तत्सामन्तादीनां परस्परतो वैरस्योत्पादनेन । दण्ड उपांशुप्रकाशाभ्यां धनापहारादिवधपर्यन्तोऽपकारः । एते सामादयः परिपन्थ्यादिसाधनोपायाः । एते च देशकालाद्यनुसारेण सम्यक् प्रयुक्ताः सिद्ध्येयुः । तेषां च मध्ये दण्डस् त्व् अगतिका गतिः, उपायान्तरसंभवे सति न प्रयोक्तव्यः । एतच् च पीडनीयकर्शनीयाभिप्रायेण । यातव्योच्छेत्तव्ययोस् तु दण्ड एव मुख्यः । एते सामादयो न केवलं राज्यव्यवहारविषया अपि तु सकललोकव्यवहारविषयाः । यथा ।

"अधीष्व पुत्रकाधीष्व दास्यामि तव मोदकान् ।
यद् वान्यस्मै प्रदास्यामि कर्णम् उत्पाटयामि ते ॥" इति ॥ १.३४६ ॥

किं च ।

संधिं च विग्रहं यानम् आसनं संश्रयं तथा ।
द्वैधीभावं गुणान् एतान् यथावत् परिकल्पयेत् ॥ या०ध०१.३४७

संधिर् व्यवस्थाकरणम् । विग्रहोऽपकारः । यानं परं प्रति यात्रा । आसनम् उपेक्षा । संश्रयो बलवदाश्रयणम् । द्वैधीभावः स्वबलस्य द्विधाकरणम् । एतान् संधिप्रभृतीन् गुणान् यथावद् देशकालशक्तिमित्रादिवशेन कल्पयेत् ॥ १.३४७ ॥

यानकालान् आह ।

यदा सस्यगुणोपेतं परराष्ट्रं तदा व्रजेत् ।
परश् च हीन आत्मा च हृष्टवाहनपूरुषः ॥ या०ध०१.३४८

यदा परराष्ट्रं सस्यैर् व्रीह्यादिभिर् गुणैश् च समजलेन्धनतृणादिभिर् उपेतं संपन्नं शत्रुश् च हीनो बलादिभिर् आत्मा च हृष्टवाहनपूरुषः वाहनानि हस्त्यश्वादीनि तानि च पूरुषाश् च वाहनपूरुषाः हृष्टा वाहनपूरुषा यस्य स तथोक्तः । तदा परराष्ट्रम् आत्मसात्कर्तुं व्रजेत् ॥ १.३४८ ॥

प्राणिनाम् अभ्युदयविनिपातानां दैवायत्तत्वाद् यदि दैवम् अस्ति तदा स्वयम् एव परराष्ट्रादि वशीभविष्यति, अथ नास्ति कृतेऽपि पौरुषे न भविष्यत्य् अतो व्यर्थ एवायं यात्राप्रयास इत्य् अत आह ।

दैवे पुरुषकारे च कर्मसिद्धिर् व्यवस्थिता ।
तत्र दैवम् अभिव्यक्तं पौरुषं पौर्वदेहिकम् ॥ या०ध०१.३४९

कर्मसिद्धिः फलप्राप्तिर् इष्टानिष्टलक्षणा । सा न केवलं दैवे व्यवस्थिता । अपि तु पुरुषकारेऽपि, लोके तथादर्शनात्, चिकित्सकादिशास्त्रवैयर्थ्याच् च । अपि च पुरुषकाराभावे दैवम् एव नास्तीत्य् आह "तत्र दैवम्" इति । यतः पूर्वदेहार्जितं पौरुषम् एव दैवम् उच्यते । अल्पपुरुषकारानन्तरं महाफलोदयाभिव्यक्तं पौरुषं पौर्वदेहिकं कर्म । तस्मात् पुरुषकाराभावे न दैवम् अस्तीति पुरुषकारे यत्नो विधातव्यः ॥ १.३४९ ॥

इदानीं मतान्तराण्य् आह ।

केचिद् दैवात् स्वभावाद् वा कालात् पुरुषकारतः ।
संयोगे केचिद् इच्छन्ति फलं कुशलबुद्धयः ॥ या०ध०१.३५०

केचिद् इष्टानिष्टलक्षणं फलं दैवाद् एवेच्छन्ति । केचित् स्वभावात्, स्वयम् एव भवति न कारणम् अपेक्षत इति । केचित् कालात् । केचित् पुरुषकारत एवेति । स्वमतम् आह : दैवादीनां संयोगे समुच्चये फलं भवतीति कुशलबुद्धयो मन्वादयो मन्यन्ते ॥ १.३५० ॥

एकैकस्मात् फलं न भवतीत्य् अत्र दृष्टान्तम् आह ।

यथा ह्य् एकेन चक्रेण रथस्य न गतिर् भवेत् ।
एवं पुरुषकारेण विना दैवं न सिध्यति ॥ या०ध०१.३५१

नात्र तिरोहितम् अस्ति ॥ १.३५१ ॥

लभाय परराष्ट्रं गन्तव्यम् इत्य् उक्तम् । लाभश् च त्रिविधः हिरण्यलाभो मूललाभो मित्रलाभश् चेति । तेषु मित्रलाभो ज्यायान् । ततस् तत्प्राप्त्युपाये यत्नो विधातव्यः । तत्प्राप्त्युपायश् च सत्यवचनम् इत्य् आह ।

हिरण्यभूमिलाभेभ्यो मित्रलब्धिर् वरा यतः ।
अतो यतेत तत्प्राप्त्यै रक्षेत् सत्यं समाहितः ॥ या०ध०१.३५२

यस्मात् हिरण्यभूमिलाभेभ्यो मित्रलब्धिर् वरा उत्कृष्टा तस्मात् तत्प्राप्त्यै यतेत यत्नं कुर्यात् सामादिभिः । सत्यं च रक्षेत् समाहितः सावधानः, सत्यमूलत्वान् मित्रलाभस्य ॥ १.३५२ ॥

इदानीं राज्याङ्गान्य् आह ।

स्वाम्यमात्या जनो दुर्गं कोशो दण्डस् तथैव च ।
मित्राण्य् एताः प्रकृतयो राज्यं सप्ताङ्गम् उच्यते ॥ या०ध०१.३५३

महोत्साह इत्याद्युक्तलक्षणो महीपतिः स्वामी । अमात्या मन्त्रिपुरोहितादयः । जनो ब्राह्मणादिप्रजाः । दुर्गं धन्वदुर्गादि । कोशः सुवर्णादिधनराशिः । दण्डो हस्त्यश्वरथपत्तिलक्षणं चतुरङ्गबलम् । मित्राणि सहजकृत्रिमप्राकृतानि । एताः स्वाम्याद्याः राज्यस्य प्रकृतयो मूलकारणानि । एवं राज्यं सप्ताङ्गम् उच्यते ॥ १.३५३ ॥

तद् अवाप्य नृपो दण्डं दुर्वृत्तेषु निपातयेत् ।
धर्मो हि दण्डरूपेण ब्रह्मणा निर्मितः पुरा ॥ या०ध०१.३५४

तद् एवंविधं राज्यं प्राप्य दुर्वृत्तेषु वञ्चकशठधूर्तपरदारपरद्रव्यापहारिहिंसकादिषु नृपो दण्डं पातयेत् प्रयोजयेत् । हि यस्माद् धर्म एव दण्डरूपेण पूर्वं ब्रह्मणा निर्मितः । तस्य च दण्ड इति यौगिकी संज्ञा, "दण्ड दमनाद् इत्य् आहुस् तेनादान्तान् दमयेत्" (गौ०ध० ११.२८) इत्यादिगौतमस्मरणात् ॥ १.३५४ ॥

स नेतुं न्यायतोऽशक्यो लुब्धेनाकृतबुद्धिना ।
सत्यसंधेन शुचिना सुसहायेन धीमता ॥ या०ध०१.३५५

स पूर्वोक्तो दण्डो लुब्धेन कृपणेनाकृतबुद्धिना चञ्चलबुद्धिना न्यायतो न्यायानुसारेण नेतुं प्रयोक्तुं शक्यो न भवति । कीदृशेन तर्हि शक्य इत्य् आह : सत्यसंधेन अप्रतारकेण, शुचिना जितारिषड्वरेण, सुसहायेन पूर्वोक्तसहायसहितेन, धीमता नयानयकुशलेन, स दण्डो न्यायतो धर्मानुसारेण नेतुं शक्यः ॥ १.३५५ ॥

यथाशास्त्रं प्रयुक्तः सन् सदेवासुरमानवम् ।
जगद् आनन्दयेत् सर्वम् अन्यथा तत् प्रकोपयेत् ॥ या०ध०१.३५६

स दण्डः शास्त्रोक्तमार्गेण प्रयुज्यमानः सन् देवासुरमानवैः सहितं इदं सर्वं जगद् आनन्दयेत् हर्षयेत् । अन्यथा शास्त्रातिक्रमेण प्रयुक्तश् चेज् जगत् प्रकोपयेत् ॥ १.३५६ ॥

न केवलम् अधर्मदण्डेन जगत्प्रकोपोऽपि तु प्रयोक्तुर् दृष्टादृष्टहानिर् अपीत्य् आह ।

अधर्मदण्डनं स्वर्गकीर्तिलोकविनाशनम् ।
सम्यक्तु दण्डनं राज्ञः स्वर्गकीर्तिजयावहम् ॥ या०ध०१.३५७

यः पुनः शास्त्रातिक्रमेण लोमादिना दण्डः कृतः स पापहेतुत्वात् स्वर्गं कीर्तिं लोकाश्च विनाशयति । शास्त्रोक्तमार्गेण तु कृतो धर्महेतुत्वात् स्वर्गकीर्तिजयानां हेतुर् भवति ॥ १.३५७ ॥

अपि भ्राता सुतोऽर्घ्यो वा श्वशुरो मातुलोऽपि वा ।
नादण्ड्यो नाम राज्ञोऽस्ति धर्माद् विचलितः स्वकात् ॥ या०ध०१.३५८

अर्घ्योऽर्घार्ह आचार्यादिः । शेषः प्रसिद्धः । एते भ्रातृसुतादयोऽपि स्वधर्माच् चलिता दण्ड्याः किम् उतान्ये । यतः स्वधर्माच् चलितोऽदण्ड्यो नाम राज्ञः कोऽपि नास्ति । एतच् च मातापित्रादिव्यतिरेकेण । तथा च स्मृत्यन्तरम् : "अदण्ड्यौ मातापितरौ स्नातकपुरोहितपरिव्राजकवानप्रस्थाः श्रुतशीलशौचाचारवन्तस्, ते हि धर्माधिकारिणः" इति ॥ १.३५८ ॥

किं च ।

यो दण्ड्यान् दण्डयेद् राजा सम्यग् वध्यांश् च घातयेत् ।
इष्टं स्यात् क्रतुभिस् तेन समाप्तवरदक्षिणैः ॥ या०ध०१.३५९

यस् तु दण्ड्यान् स्वधर्मचलनादिना दण्ड्योग्यान् सम्यक् शास्त्रदृष्टेन मार्गेण धिग्धनदण्डादिना दण्डयति वध्यान् वधार्हान् घातयति तेन राज्ञा भूरिदक्षिणैः क्रतुभिर् इष्टं भवति । बहुदक्षिणक्रतुफलं प्राप्नोतीत्य् अर्थः । न च फलश्रवणाद् दण्डप्रणयनं काम्यम् इति मन्तव्यम्, अकरणे प्रायश्चित्तस्मरणात् । यथाह वसिष्ठः : "दण्डोत्सर्गे राजैकरात्रम् उपवसेत्, त्रिरात्रं पुरोहितः, कृच्छ्रम् अदण्ड्यदण्डने पुरोहितः, त्रिरात्रं राजा" (व०ध० १९.४०–४३) इति । ॥ १.३५९ ॥

दुष्टे सम्यग् दण्डः प्रयोक्तव्य इत्य् उक्तम् । दुष्टपरिज्ञानं च व्यवहारदर्शनम् अन्तरेण न भवतीति तत्परिज्ञानाय व्यवहारदर्शनम् अहर् अहः स्वयं कर्तव्यम् इत्य् आह ।

इति संचिन्त्य नृपतिः क्रतुतुल्यफलं पृथक् ।
व्यवहारान् स्वयं पश्येत् सभ्यैः परिवृतोऽन्वहम् ॥ या०ध०१.३६०

इत्येवमुक्तप्रकारेण क्रतुतुल्यं फलं दण्ड्यदण्डेन, स्वर्गादिनाशं चादण्ड्यदण्डेन सम्यग् विचिन्त्य पृथक् पृथग् वर्णादिक्रमेण सभ्यैर् वक्ष्यमाणलक्षणैः परिवृतः प्रतिदिनं व्यवहारान् वक्ष्यमाणमार्गेण दुष्टादुष्टपरिज्ञानार्थं राजा स्वयं पश्येत् ॥ १.३६० ॥

कुलानि जातिः श्रेणीश् च गणाञ् जानपदान् अपि ।
स्वधर्माच् चलितान् राजा विनीय स्थापयेत् पथि ॥ या०ध०१.३६१

कुलानि ब्राह्मणादीनाम् । जातयो मूर्धावसिक्तप्रभृतयः । श्रेणयस् ताम्बूलिकादीनाम् । गणा हेलावुक्कादीनाम् । जानपदाः कारुकादयः । एतान् स्वधर्माच् चलितान् प्रच्युतान् राजा यथापराधं विनीय दण्डयित्वा पथि स्वधर्मे स्थापयेत् । दण्डं दुर्वृत्तेषु निपातयेद् इत्य् उक्तम् । स च दण्डो द्विविधः शारीरोऽर्थदण्डश् चेति । यथाह नारदः :

"शारीरश् चार्थदण्डश् च दण्डो हि द्विविधः स्मृतः ।
शारीरस् ताडनादिस् तु मरणान्तः प्रकीर्तितः ॥
काकिण्यादिस् त्व् अर्थदण्डः सर्वस्वान्तस् तथैव च ॥" (ना०स्मृ० १९.६०–६१) इति ।

द्विविधोऽप्य् अपराधानुसारेणानेकधा भवति । आह स्म :

"शारीरो दशधा प्रोक्तो ह्य् अर्थदण्डस् त्व् अनेकधा ॥" (ना०स्मृ० १९.६०) इति । १.३६१ ॥

तत्र कृष्णलमाषसुवर्णपलादिशब्दैर् अर्थदण्डा वक्तव्यास् । ते च प्रतिदेशं भिन्नपरिमाणार्था इत्य् एकरूपापराधेऽपि देशभेदेन न्यूनाधिकदण्डो मा भूद् इति कृष्णलादिशब्दानां नियतपरिमाणविषयत्वं दण्डव्यवहारे दर्शयितुम् आह ।

जालसूर्यमरीचिस्थं त्रसरेणू रजः स्मृतम् ।
तेऽष्टौ लिक्षा तु तास् तिस्रो राजसर्षप उच्यते ॥ या०ध०१.३६२

गौरस् तु ते त्रयः षट् ते यवो मध्यस् तु ते त्रयः ।
कृष्णलः पञ्च ते माषासस् ते सुवर्णस् तु षोदश ॥ या०ध०१.३६३

पलं सुवर्णाश् चत्वारः पञ्च वापि प्रकीर्तितम् ॥ या०ध०१.३६४अब्

जालकान्तरप्रविष्टादित्यरश्मिस्थितं यद् रजस् तत् त्रसरेणुर् इत्य् उक्तं योगीश्वरादिभिस् तत्त्वदर्शिभिः । ते च त्रसरेणवोऽष्टौ लिक्षा स्वेदजयूकाण्डम् । ता लिक्षास् तिस्रो राजसर्षपो राजिका । ते राजसर्षपास् त्रयो गौरसर्षपः सिद्धार्थः । गौरसर्षपाः षड् यवो मध्यः । मध्यमो न स्थूलो न सूक्ष्मः । एतेन गौरसर्षपा अपि मध्यमा इति गम्यते । तथा राजसर्षपा अपि मध्यमशब्दाद् एव सर्षपादिशब्दाः न केवलम् उन्मानवचनाः किं तु तदुन्मितद्रव्यवचना इति गम्यते । यथा प्रस्थपरिमिता यवाः प्रस्थ उच्यते । एवं सर्षपाद्युन्मितं द्रव्यं सर्षपादिशब्दैः । सर्षपादिशब्दानां च केवलोन्मानवचनत्वे त्रसरेणून् उपसंहृत्योन्मातुम् अशक्यत्वात् तद्वारेण कृष्णलादिव्यवहारो न स्यात् । तत्र स्थूलस्थूलतरस्थूलतमसूक्ष्मसूक्ष्मतरसूक्ष्मतममध्यसर्षपाद्युन्मानभेदेन प्रतिदेशं व्यवहारभेदे स्थिते दण्डव्यवहारे मध्य इति नियम्यते । ते मध्यमा यवास् त्रय एकः कृष्णलः । ते कृष्णलाः पञ्चैको माषः । ते माषाः षोडशैकः सुवर्णः । ते सुवर्णाश् चत्वारः पलम् इति संज्ञाः कथिता इति । पञ्च वापि पलं प्रकीर्तितं नारदादिभिः । तत्र स्थूलैस् त्रिभिर् यवैः कृष्णलपरिकल्पनायां व्यावहारिकनिष्कस्य षोडशांशः कृष्णलो भवति । तैः पञ्चभिर् माषः । माषैः षोडशभिः सुवर्णः । स च व्यावहारिकैः पञ्चभिर् निष्कैर् एकः सुवर्णो भवति । ते चत्वारः पलम् इति । निष्काणां विंशतिः पलम् । यदा तु सूक्ष्मैस् त्रिभिर् यवैः कृष्णलः परिकल्प्यते तदा व्यावहारिकनिष्कस्य द्वात्रिण्शत्तमो भागः कृष्णलो भवति । तस्मिन् पक्षे सुवर्णः सार्धं निष्कद्वयं भवति । पलं च दशनिष्कम् । यदा तु मध्यमयवैः कृष्णलपरिकल्पना तदा निष्कस्य विंशतितमो भागः कृष्णलः, सुवर्णश् चतुर्निष्कः, षोडशनिष्कं पलम् । एवं पञ्चसुवर्णं पलम् इति । पके विंशतिनिष्कं पलम् । एवम् अन्यद् अपि निष्कस्य चत्वारिंशो भागः कृष्णलः द्विनिष्कः सुवर्णोऽष्टनिष्कं पलम् इत्यादि लोकव्यवहारानुसारेणास्माद् एव सूत्राद् ऊहनीयम् ॥ १.३६२ ॥ १.३६३ ॥

एवं सुवर्णस्योन्मानं प्रतिपाद्येदानीं रजतस्याह ।

द्वे कृष्णले रूप्यमाषो धरणं षोडशैव ते ॥ या०ध०१.३६४च्द्

शतमानं तु दशभिर् धरणैः पलम् एव तु । या०ध०१.३६५अब्

निष्कं सुवर्णाश् चत्वारः या०ध०१.३६५च्

द्वे कृष्णले पूर्वोक्ते रूप्यमाषो रूप्यसंबन्धी माषः । ते रूप्यमाषाः षोडश धरणम् । पुराण इत्य् अस्यैव संज्ञान्तरम्,

"ते षोडश स्याद् धरणं पुराणश् चैव राजतः ।" (मा०ध० ८.१३६)

इति मनुस्मरणात् । दशभिर् धरणैः शतमानं पलम् इति चाभिधीयते । पूर्वोक्ताश्चत्वारः सुवर्णा एको राजतो निष्को भवति ॥ १.३६४ ॥

इदानीं ताम्रस्योन्मानमाह ।

कार्षिकस् ताम्रिकः पणः ॥ या०ध०१.३६५द्

पलस्य चतुर्थोऽंशः कर्ष इति लोकप्रसिद्धः । कर्षेणोन्मितः कार्षिकः । ताम्रस्य विकारस् ताम्रिकः । कर्षस्ंमितस् ताम्रविकारः पणसंज्ञो भवति कार्षापणसंज्ञकश् च,

"कार्षापणस् तु विज्ञेयस् ताम्रिकः कार्षिकः पणः ।" (मा०ध० ८.१३६)

इति मनुवचनात् । पञ्चसुवर्णपलपक्षे विंशतिमाषः पणो भवति । तथा सति,

"माषो विंशतिमो भागः पणस्य परिकीर्तितः ।"

इत्यादिव्यवहारः सिद्धो भवति । चतुःसुवर्णपलपक्षे तु षोडशमाषः पणो भवति । अस्मिंश् च पक्षे सुवर्णकार्षापणपणशब्दानां समानार्थत्वेऽपि पणकार्षापणशब्दौ ताम्रविषयावेव । एवं तावद् धेमरूप्यताम्राणाम् उन्मानम् उक्तम्, दण्डव्यवहारोपयोगित्वात् । कांस्यरीतिकादीनाम् अपि लोकव्यवहाराङ्गभूतानाम् एवोन्मानं द्रष्टव्यम् ॥ १.३६५ ॥

स्वशास्त्रपरिभाषाम् आह ।

साशीतिपणसाहस्रो दण्ड उत्तमसाहसः ।
तदर्धं मध्यमः प्रोक्तस् तदर्धम् अधमः स्मृतः ॥ या०ध०१.३६६

पणानां सहस्रं पणसहस्रं तत्परिमाणम् अस्येति पणसाहस्रः । अशीत्या सह वर्तत इति साशीतिः । अशीत्यधिकपणसहस्रपरिमितो यो दण्डः स उत्तमसाहससंज्ञो वेदितव्यः । तदर्धं मध्यमः तस्य साशीतिपणसहस्रस्यार्धं चत्वारीम्शदधिकपणपञ्चशतपणस्यार्धं सप्तत्यधिकपणशतद्वयपरिमितो दण्डोऽधमसाहससंज्ञः स्मृत उक्तो मन्वादिभिः । यत् तु,

"पणानां द्वे शते सार्धे प्रथमः साहसः स्मृतः ।
मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्रं त्व् एव चोत्तमः ।" (मा०ध० ८.१६८)

इति मनुनोक्तम्, तत् पक्षान्तरम् अमतिपूर्वापराधविषयं द्रष्टव्यम् ॥ १.३६६ ॥

दण्डभेदान् आह ।

धिग्दण्डस् त्व् अथ वाग्दण्डो धनदण्डो वधस् तथा ।
योज्या व्यस्ताः समस्ता वा ह्य् अपराधवशाद् इमे ॥ या०ध०१.३६७

धिग्दण्डो धिग् धिग् इति कुत्सनम् । वाग्दण्डस् तु परुषशापवचनात्मकः । धनदण्डो धनापहारात्मकः । वधदण्डः शारीरोऽवरोधादिजीवितान्तः । एते चतुर्विधा दण्डाः व्यस्ता एकैकशः समस्ताः द्वित्राः त्रिचतुरो वापराधानुसारेण प्रयोक्तव्याः । उक्तक्रमेण पूर्वपूर्वासाध्ये उत्तर उत्तरः प्रयोक्तव्यः । यथाह मनुः :

"धिग्दण्डं प्रथं कुर्याद् वाग्दण्डं तदनन्तरम् ।
तृतीयं धनदण्डं तु वधदण्डम् अतः परम् ॥" इति ॥ १.३६७ ॥

दण्डव्यवस्थानिमित्तान्य् आह ।

ज्ञात्वाऽपराधं देशं च कालं बलम् अथापि वा ।
वयः कर्म च वित्तं च दण्डं दण्ड्येषु पातयेत् ॥ या०ध०१.३६८

यथापराधं ज्ञात्वा तदनुसारेण दण्डप्रणयनम् एव देशकालवयःकर्मवित्तानि ज्ञात्वा तदनुसारेण दण्ड्येषु दण्डार्हेषु दण्डप्रणयनं कुर्यात् । तथा बुद्धिपूर्वाबुद्धिपूर्वसकृदावृत्त्यनुसारेण च । यद्य् अपि राजानम् अधिकृत्यायं राजधर्मकलाप उक्तस् तथापि वर्णान्तरस्यापि विषयमण्डलादिपरिपालनाधिकृतस्यायं धर्मो वेदितव्यः । "राजधर्मान् प्रवक्ष्यामि यथावृत्तो भवेन् नृपः" इत्य् अत्र पृथङ्नृपग्रहणात् करग्रहणस्य रक्षार्थत्वाच् च रक्षणस्य दण्डप्रणयनायत्तत्वाद् इति ॥ १.३६८ ॥

इति श्रीपद्मनाभभट्टोपाध्यायात्मजस्य श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकविज्ञानेश्वरभट्टारकस्य कृतौ ऋजुमिताक्षरायां याज्ञवल्क्यधर्मशास्त्रविवृतौ सदाचारः प्रथमाध्यायः ।

उत्तमोपपदस्येयं शिष्यस्य कृतिर् आत्मनः ।

धर्मशास्त्रस्य विवृतिर् विज्ञानेश्वरयोगिनः ॥

अस्मिन्न् अध्याये प्रकरणानि । १ उपोद्घातप्रकरणम् । २ ब्रह्मचारिप्रकरणम् । ३ विवाहप्रकरणम् । ४ जातिविवेकप्रकरणम् । ५ गृहस्थधर्मप्रकरणम् । ६ स्नातकव्रतप्रकरणम् । ७ भक्ष्याभक्ष्यप्रकरणम् । ८ द्रव्यशुद्धिप्रकरणम् । ९ दानधर्मप्रकरणम् । १० श्राद्धप्रकरणम् । ११ गणपतिकल्पप्रकरणम् । १२ ग्रहशान्तिप्रकरणम् । १३ राजधर्मप्रकरणम् । एवं त्रयोदश प्रकराणि ॥

याज्ञवल्क्यमुनिशास्त्रगतेयं विवृतिर् न कस्य विहिता विदुषः ।

प्रमिताक्षरापि विपुलार्थवती परिषिञ्चति श्रवणयोरमृतम् ॥ १ ॥