नोवेम्बरमासस्य प्रवचनानि
नोहेम्बर1 –गीतासर्वग्रन्थानांजननी। भगवद्गीतासर्वग्रन्थानांजननीवर्तते।गीतावेदेभ्यःअपिश्रेष्ठा।वेदाःदेवस्यनिश्वासात्निर्गताःगीतातुतस्यमुखात्।गीतायाःकःविषयः?तत्त्वदृष्ट्यासाधनदृष्ट्याचमोहनाशस्यविवेचनमितिगीतायाःविषयः।गीतायाःआरम्भेअर्जुनःमोहग्रस्तः।कर्तृत्वाभिमानेनतस्यमनसिअसमाधानम्उदपद्यत।तेनकार्याकार्यविषयेतस्यसम्भ्रमःजातः।गीतान्तेअर्जुनस्यमोहनाशःजातः, इत्युक्तेकर्तापरमात्माइतियदातेनज्ञातंतदाजीवस्यसुखदुःखेसमाप्ते।सत्यंयत्गीतायाःरहस्यंज्ञानेश्वरमहाराजेनएवकथनीयम्।भारतीययुद्धेपरणाङ्गणेपीताम्बरधारिणापरमात्मनाअर्जुनरथेउपविश्यअर्जुनायगीताकथिता।सहस्त्रवर्षानन्तरंभगवान्वस्त्राणिपरिवर्त्यआगतवान्, ज्ञानेश्वरींकथितवान्च।ज्ञानेश्वरीभगवन्वाणी।यथातेनकथितंतथाआचरणीयम्।‘भवान्चलतु, अहंपृष्ठेअस्मि’इतिभगवतावयंकथिताः। काचनउपवराकन्यायदिसख्याःविवाहंगच्छतितर्हितंसमारम्भंदृष्ट्वातस्याःमनसिस्वविवाहसमारम्भस्यकल्पनाउद्भवति।तथैवप्रवचनेवर्णिताःअवस्थाःवयंकथंप्राप्तुंशक्नुमःइतिचिन्तनीयम्।आत्मनिवेदनम्इत्युक्तेकोऽहम्इतिएतस्यज्ञानम्।प्रारब्धकारणेनप्राप्तेषुदेहस्यभोक्तव्येषुसुखदुःखेषुवयंस्मःइतिदर्शनीयं, परंवस्तुतःनभवितव्यम्।ग्राहकस्यअभियोगःस्वकीयःइतिमत्वाअधिवक्ताविवदति, परंनिर्णयःकथमपिभवेत्, तस्यसुखदुःखेसःनमन्यते, बाह्यतःग्राहकंदुःखंदर्शयतिचतथाअहमपिकरोमि।व्यवहारःसत्यम्इतिमन्तॄभिःसहव्यवहर्तव्यंचेत्बाह्यतःतैःसदृशंवर्तनीयम्इतिआवश्यकमेव।एतादृशेव्यवहारेभगवदनुसन्धानंयदिनखण्डितंतर्हिव्यवहारःक्रीडाभवति।कदाचिज्जयःकदाचित्पराजयः।क्रीडायांजयापजयौवास्तवजीवनदृष्ट्यासमानौ।तथापिक्रीडासमयेजयार्थंपूर्णत्वेनप्रयतनीयम्।भगवन्नामजपेनएषायुक्तिःसम्यक्सिध्यति।अतःअहोरात्रंमदीयान्जनान्अहंकथयामियत्केनापिकारणेनभगवन्नामनत्यजन्तु।
- भगवदिच्छयासर्वंप्रवर्तते, अनयाभावनयास्वकर्तव्यंकरणीयमितिगीतासारः।****
नोहेम्बर2 –आसक्तिःभगवतिभवेत्। कस्यापिधर्मस्यनिन्दाकदापिनकरणीया।प्रत्येकंधर्मेविधयःभवन्ति।धर्मस्यविधेःअत्यावश्यकतावर्तते।वयंविषयान्अपिविधिनाउपभुञ्ज्महे।वयंगङ्गास्नानार्थंगच्छामः।वस्तुतःमनसापिगङ्गांगच्छामःचेत्शक्यते।परंगङ्गास्नानंकृत्वाअपवित्रमनसाप्रत्यागच्छामःचेत्कःलाभः?नामस्मरणंकुर्वन्तःविषयवाणिज्यंकुर्मःचेत्कःलाभः?कर्मबन्धनान्त्रोटयितुंशास्त्रबन्धनानिपालनीयानि।देवायधनसमर्पणंकर्तुंअस्माकंलोभक्षयःभवेत्।वस्तुतःकर्मकृत्वावयंस्वस्थतांनलभामहे।वयंवृथाफलम्आशास्महे।अत्रएवअस्माकंप्रमादः।कर्मविरहित्वेनमनुष्यःस्थातुंनशक्नोति।यदिकश्चनसूचितःयत्हस्तपादौस्थिरीकृत्य, किञ्चिदपिनसंचाल्यतिष्ठतुतर्हितस्यतत्दण्डनमेवभवेत्।किमपिकरणीयंयदिअनिवार्यंतर्हिउचितमेवकुर्यात्।बन्धनस्यकारणंविपरीतंकर्म।कर्तृत्वाभिमानेनकृतंकर्मविपरीतंकर्म।ज्ञानावस्थायाम्उद्भूतंकर्मपरिपूर्णमेव।तस्मात्प्राक्जातंकर्मअपूर्णम्।धर्मःतुकिंकथयति?प्रत्येकंजनेनकर्तव्यंकरणीयम्।परन्तुकर्तव्यम्अपिकिमर्थंकरणीयम्?भगवतःकृते।भगवतिश्रद्धांसंस्थाप्ययदिकर्तव्यंकरोतितर्हिमनुष्यःसुखीभवति। अन्वेषणैःसुखसाधनानिवर्धितानिइत्युक्तेदेहसुखंवर्धितम्।तेनपरावलम्बनम्आगतम्।परंपरावलम्बनेनवास्तवंसुखम्।लौकिकीविद्यानतुवास्तवाविद्या, सातुअविद्याएव।विद्ययासमाधानंप्राप्तव्यंवावित्तंप्राप्तव्यम्वा?युगपत्द्वेअपिसाधयितुंनशक्नुमः।विद्वान्अपिसेवावृत्त्यर्थंप्रार्थयते।एषाविद्यानस्वयंप्रकाशिनी।जीवनार्थंवायुःजलम्अन्नंचआवश्यकम्।एतानिवस्तूनिकथमपिप्राप्तव्यानि।परम्अन्यानिवस्तूनिविलासार्थंवालौकिकार्थंचआवश्यकानिवर्तन्ते।विद्यमानेधनेदीनतामास्तु।परंधनासक्तिःअपिमास्तु।आसक्तिःभगवतिभवेत्।प्रपञ्चवस्तुविषयेउदासीनताभवेत्।ममनकोऽपिशत्रुःवानकोऽपिमित्रम्इतिवृत्तिःयस्यसःसुखी।यःकस्मिन्नपिनअवलम्बितः, यंकिमपिनरुणद्धि, सःमुक्तःइतिजानन्तु।देहेकुत्रापिस्पर्शःभवतिचेत्वयंजानीमः।तद्वत्मनसःसर्ववृत्तिषुभगवत्स्मरणम्एवअनुसन्धानम्।एषाएवविद्या।एषःएवसद्धर्मः।एषःएवपरमार्थसारः।
- यस्यप्रपञ्चेपरमात्माएवआधारः, तस्यकृतेसःप्रपञ्चःएवपरमार्थः।*****
नोहे. 3 –मनसिउत्पद्यमानेषुविषयेषुसत्सुभगवन्तंस्मरन्तु। ‘भगवान्ममभोगंसम्यक्करोतु’इतियदिवयंतंनवदामःतर्हितस्यशुद्धंस्मरणंभवेत्।भगवत्स्मरणेआनन्दःवर्तते।आनन्दभानंभवतिचेत्दुःखंन्यूनंजायते।अनुसन्धानेनइदम्एवसिध्यति।भगवन्मार्गेयत्विक्षेपंजनयतितस्यचिन्ताएवनकरणीया।भिक्षाटनस्यप्रसङ्गःआयातिचेत्अपिभगवतःअनुसन्धानंनत्यक्तव्यम्।रात्रौवयंगृहंरक्षामः।चोरेभ्यःसावधानाःभवामः।प्राप्तेअवसरेभगवतःनअपसरामः।समयेसावधानतांसाधयितुंयःनशक्नोति, तेनअखण्डसावधानतारक्षणीया।विषयाःमनसिउत्पद्यन्तेचेत्भगवत्स्मरणंकरणीयम्।‘अन्तेमतिःसागतिः’इतिलोकोक्तिःवर्तते।आजन्मयत्नकृतंतत्अन्तेकथंस्मरेत्?तदर्थंभगवदखण्डस्मरणंकरणीयम्।भगवन्नामऔषधिःइतिचिन्तयन्तु।भगवत्प्राप्तिःतस्यफलम्।बिन्दुबिन्दुरूपेणऔषधिःसततंस्वीकरणीया।नामस्मरणंयदिअन्तपर्यन्तंप्रवर्ततेतर्हिसःयोगःएव।तेननाम्नासहयोगंसाधयितायोगीएव। एकःएवअग्निस्फुल्लिङ्गःसर्वंकार्पासंनाशयितुंसमर्थःभवति, तथैवभगवन्नामसर्वपापानाशार्थंसमर्थंवर्तते।वयंतत्प्रेम्णा, रुच्या, सिषाधयिषयाचनस्वीकुर्मःचेत्नाम्नःकःदोषः?नामजपभावनावर्धनीयाइतिएवउपासना।कस्यैअपिमात्रेवयंकथयामःयत्पुत्रंसमीपेस्थापयतु, परंप्रेमनकरणीयम्तर्हितदशक्यम्, तद्वत्नामस्मर्तासत्कर्मविनानभवितुमर्हति।कदाचित्भजनंदेहबु्द्धिःदूषयेतपरंनाम्नःतत्भयंनास्तिइतिस्मर्तव्यम्।मरणभयस्यपृष्ठतःभगवत्स्मरणस्यअनुधावनंयोजनीयम्।तेनमरणभयंनश्येत्।त्रयोदशकोटिजपंकर्तुंचेतसःसिषाधयिषाएवउपयुक्ता।भगवतःविभक्तत्वेननस्थातव्यं, सःनविस्मरणीयः, सदैवतस्यस्मरणेनाम्निचस्थातव्यम्।तस्मिन्अवस्थानमेववास्तवंसमाधानम्।तेनसुखं, शान्तिश्चलभ्येते।सत्यंवच्मियत्जनिंप्राप्यमनुष्येनएकमेवकरणीयंयत्आत्मनानाम्निस्थातव्यम्अन्यस्मात्नामस्मरणंकारणीयंच।प्रपञ्चेन्यूनतानभवेत्, परंभगवतःविस्मरणमपिनभवेत्।भगवत्स्मरणेस्वत्वंविस्मर्तव्यम्।सर्वभूतंप्रतिनम्रताएवअभिमाननाशनस्यउपायः।इतरसाधनैःयत्साध्यतेतत्केवलम्अनुसन्धानेनसाध्यतेइतिअस्ययुगस्यमहिमा।
- मायाअस्मासुविषयास्त्रंक्षिपतिचेत्अस्माभिःनामास्त्रंक्षेपणीयम्।तेनविषयाःसहजंनश्यन्ति।******
नोहे.4 –भगवतासगुणत्वंप्राप्तम्इत्युक्तेकिम्? कश्चनगृहस्थःमयामिलितः।तेनाह, “हिन्दूधर्मसदृशःअन्यःधर्मःनवर्तते।परंभगवतासगुणत्वंप्राप्तम्इतिअहंनस्वीकरोमि।जनाःविविधाःउपासनाःवदन्ति।देवेनिर्गुणेसतिरामः, कृष्णः, दत्तःचेत्यादयःनैकाःदेवताःतेषाम्उपासनाःचकथम्?”गच्छताकालेनतस्यगृहेकेनचित्विचारणाकृता।तदातस्यविषयेकश्चन‘दादा’, कश्चन‘दामोदरः’कश्चन‘रावसाहेब’इतिसंबोध्य‘गेहेनवर्तते’इत्युकठाळे्तवन्तः।विविधैःनामभिःउक्तेसत्यपिजनःएकःएव, तथैवसगुणत्वेविविधनामभिःपरिचितःपरमात्मानिर्गुणःएकःएव।भगवतिसगुणत्वेसतिसोऽपिमनुष्यनियमैःबद्धः।सगुणोपासनयाविनानिर्गुणोपासनांयःकरोतिसःरहस्यंनजानाति।वस्तुतःसगुणोपासनामेवकरोतिपरंनजानाति।अस्माकंवेदोपनिषदः, ब्रह्मसूत्राणिइत्येतैःनिर्गुणस्यस्वरूपचित्रंलेखितंवर्तते।सत्पुरुषैःतस्मिन्वर्णानिपूरितानिभगवतःसुन्दरंचित्रंनिर्मितंच।एषासगुणभक्तिः।सगुणोपासनयाविनानमोक्षः। उपासनाइत्युक्तेअतिसन्निकर्षः।उपास्यगुणःप्राप्तव्यः।तुलसीदासःरामोपासनाम्एतादृशींकृतवान्यत्सःस्वयंरामरूपःजातः।तुलसीदासस्यरामायणंशृण्वन्मनुष्यःतल्लीनःभवति।रामरूपंप्राप्तुंरामसदृशंनिस्वार्थिनाभवितव्यम्।रामः‘जगत्ममकृते’इतिन, ‘अहंजगतःकृते’इतिउक्तवान्।एषःएववास्तविकःपरमार्थः।एकपत्नीव्रतं, सत्यभाषणमितिद्वौरामस्यगुणौ।अन्येषुअवतारेषुअपिमहत्त्वपूर्णाःविषयाःसन्ति।परंरामचरित्रंप्रापञ्चिकानांकृतेअत्यन्तम्आदर्शरूपम्।रामचरित्रंसर्वेषांकृतेसर्वकालेआदरणीयम्अनुकरणीयंचवर्तते।रामचरित्रपठने, कथने, वाश्रवणेरामप्रेम्णाआत्मविस्मरणम्अत्यन्ताउच्चावस्थावर्तते। भगवन्तम्इच्छामिइतिएतायांभावनायांसर्वंरहस्यंवर्तते।एषाभावनावाभगवतःसिषाधयिषाउत्पादनीयाइतिनभगवतःहस्तेवर्तते, अपितुसत्पुरुषाणांहस्तेवर्तते।सत्सङ्गत्यातत्साध्यते।साधवःगृहम्आयान्तिसाएवदीपावलीसाएवविजयादशमीइतिवयंवदामः।सत्पुरुषाःविजयादशमीम्आनयन्ति, दीपावलीसहजम्अनुवर्तते।अस्माकंवृत्तिःविषयाकाराजातावर्तते।सत्पुरुषाःतांसन्मार्गम्आनयन्ति।सःएवमुहूर्तःयदाअस्माकंवृत्तिःभगवन्मयीभवितुम्आरभते।
- भगवत्प्रेम्णायःसमाहितःसःवास्तवःभाग्यवान्।*****
नोहे.5 –भगवान्एकःएवआधारःइतिमन्तव्यः। एकःभगवान्एवसत्यम्।वयंप्रमदामःयत्प्रपञ्चंसत्यंमन्यामहे।पनसंकर्तयितुंहस्तेतैलंयोजनीयंभवतितथैवराजकारणेवाप्रपञ्चेवाप्रथमंहस्तेहरिप्रेमतैलंयोजनीयंभवति।समर्थरामदासैःमुख्यंतुहरिकथानिरूपणम्इतिकथितंवर्तते।तेनअन्येविषयाःअनुवर्तन्ते।वयंकर्तृत्वंप्रदर्शयामः।अत्रैवसर्वंनष्टंभवति।हरेःअधिष्ठानात्प्राक्वयम्अस्माकंकर्तृभावस्यअधिष्ठानंस्थापयामः।विवाहात्प्राक्देवंनमामःपरंविवाहानन्तरंदेवंविस्मरामः, इदंप्रमाद्यते।केवलंविषयाःघातकाःनभवन्ति।वयंतेषुआनन्देनआसक्ताःभवामःइतिघातकम्।विषयाधीनत्वंघातकम्।मन्दिरंसुन्दरंकरणीयं, शिखरेकलशःसुवर्णस्यकरणीयः, परंयदिअधिष्ठानम्एवदुर्बलंतर्हिमन्दिरंकथंदृढायते? कस्यापिसाहाय्येनविनायथावयम्इच्छामःतथानभवितुमर्हति।यदिसाहाय्यंस्वीकरणीयंतर्हिअस्मादृशानांदुर्बलानांकिमर्थम्?भगवतःएवस्वीकरणीयम्।वयंभगवन्तंविषयान्याचामहेतर्हितेषांपरिणामाःअपिस्वीकरणीयाःभवन्ति।दुर्योधनार्जुनौभगवन्तंसाहाय्यंयाचितुम्आगतौ।विशालंसैन्यंत्यक्त्वाअर्जुनःभगवन्तम्एवस्वीकृतवान्।दुर्योधनेनयत्याचितंतदेववयम्अधुनायाचामहेकिल!वयंनकार्यं, लौकिकमेवपश्यामः।‘नाहम्अन्यस्यकस्यापि’इतिचिन्तयामःचेत्भगवन्तंअनन्यत्वेनशरणंगन्तुंशक्नुमः।परमात्मानम्इच्छामःइतिअस्माकंभानंनभवति।जगत्एवइच्छामः।सर्वंजगन्माम्अधिक्षिपतिइत्यपिवदामः।अहंवदामियत्जगत्अधिक्षिपेत्परंरामःकिंवदतितत्अवधातव्यम्।परमेश्वरस्यपरमेश्वरायदत्तंचेत्काहानिः?यःनदृश्यते, नभासतेतस्यएवेदंसर्वम्इतिचिन्तनेनकाहानिः?तथाचिन्तनेनयत्समाधानंप्राप्नुमःतन्नअवगच्छामः।वस्तुतःपरमात्माकल्पवृक्षःवर्तते।वयंसदाचिन्तांकुर्मः, अतःसःअस्मभ्यंचिन्तामेवददाति।आनन्दंयाचामहेचेत्आनन्दंदद्यात्।भगवतःआनन्दःबलवत्तमः।एकवारंप्राप्यतेचेत्प्रपञ्चस्यलाभहान्योःमहत्त्वमेवनावशिष्यते। रामःत्रैलोक्यस्वामी।वयंतस्यसेवकाः।वयंसेवाम्अन्यस्यकुर्मः, वेतनंरामंयाचामहे।तथानकरणीयम्।वास्तवंरामस्यएवदासेनभवितव्यम्।ज्ञानंयोगःप्राणायामःचभगवन्तंविनाप्राप्तुंशक्नुमः।परंभक्तिःभगवन्तंविनाअशक्यम्।भक्तिःतुभगवतःउपायनम्।
- प्रपञ्चःस्वार्थःइतिवयंवदामःपरंसःनवास्तविकःस्वार्थः।वास्तविकःस्वार्थःअस्तिअस्माभिःभगवतःभवितव्यम्।*****
नोहे.6, - भगवत्कृपा। वस्तुतःभगवत्कृपांविहायअन्येविषयाःभवेयुःवानभवेयुःसमानमेव।काचनकन्याविवाहानन्तरंपत्युःगृहंगच्छति।तत्रश्वश्रूः,श्वशुरः, देवरः, ननान्दा, देवराणीचेतिएताभिःसहतस्याःउत्तमाःसम्बन्धाःसन्ति, परंपत्यासहएवतस्याःसमञ्जनंनभवति।तेनसावास्तविकंसुखसमाधानंप्राप्तुंनशक्नोति।परन्तुचिन्तयन्तु, पत्यासहतस्याःसम्यक्समञ्जनंभवति, अन्यैःसहतावन्नभवति, तर्हितस्याःकृतेअधिकाःसमस्याःनभविष्यन्ति।तथैवअनारोग्येधनं, वैद्यः, औषधयः, जनसाहाय्यम्इतिसर्वम्अनुकूलंवर्ततेपरंयदिभगवत्कृपाएवनवर्ततेतर्हिसर्वंव्यर्थम्।अस्यविपरीतंयत्यदिभगवत्कृपावर्ततेअन्येषांविषयाणाम्अभावःवर्ततेतर्हिअपिसम्यक्प्रवर्तते।अतःसर्वेषुविषयेषुभगवत्कृपाआवश्यकी।तदर्थंतस्यस्मरणम्एवमार्गः।चिन्तयन्तु, काचनकुरूपाकन्या।बहुत्रदर्शिता, परंनअभिमता।अथएकेनअङ्गीकृताचेत्अनुक्षणंसर्वेसौभाग्यगुणाःतस्याम्आयान्ति।तथैवभगवत्कृपाभवतिचेत्कार्यंपूर्णंजातम्।तेनकियत्पापपुण्यंकृतम्इतिकःपश्यति? भगवत्कृपासर्वेषुअर्थात्अस्मासुअपिवर्तते।अस्मासुविद्यतेइतिविश्वासःभवतिचेत्साप्रकटीभवति।कृपाइत्युक्तेभगवतासहएकरूपता।पिबामिचेत्मातृदुग्धमेवपिबामिइतिविचिन्त्यगोवत्सःगावंतुदति, गोःतंपाययतिच।तथैववयंभगवतासहअनन्यतयाव्यवहरामः, तंतस्यस्मरणंयाचामहेचतर्हिसःकृपांकरोतिएव।अस्माकम्इच्छानुसारंप्राप्तेसतिनभगवत्कृपा, अपितुविद्यमानायांपरिस्थित्यांसमाधानरक्षणम्एवतस्यवास्तवाकृपा।भगवान्मयिकृपांकरोतिइतियाच्ञाइत्युक्तेकृपापात्रःनास्मि, तर्हिकृपांकरोतुइतियाच्ञाभवति।अपात्रेकृपाकथंभवितुमर्हति?यथापर्वतात्अस्माकंशब्दःप्रतिध्वनिरूपेणप्रत्यागच्छतितथाअस्माकंप्रार्थनायाःप्रतिध्वनिःभगवत्कृपारूपेणआयाति।भगवत्कृपयाएवतस्यनाममुखेप्रवर्तते।भगवत्कृपाअस्मासुवर्ततेएवइतिचिन्तनीयम्।साकार्यंकरोतिएव।शङ्कयाअस्माभिःसानआच्छादनीया।बहुकृतं, परंशङ्कयाव्यर्थंभवति।वयंनामस्मरणंनत्यजामःइतिनिश्चयःभवतिचेत्अस्माकंवृत्तिःनिशङ्काभवति।येभगवतःसन्तितेअहेतुकंनामस्मरणंकुर्वन्ति।
- कस्याम्अपिपरिस्थित्यां, कस्मिन्नपिसमये, कस्याम्अपिअवस्थायांचयत्कर्तुंशक्नुमःतत्नामस्मरणम्एव।****
नोहे.7 - साधनंनिष्कामबुद्ध्यासावधानंचकरणीयम्। यःभगवतः, यःनविभक्तः, सःमुक्तः।‘अहंभगवतः’इतिवदामःचेत्बद्धतासमाप्ता।‘अहंन, सःएववर्तते’इतिज्ञानमेवमुक्तताप्राप्तिः।देहेभूत्वादेहातीतःभवतिसःमुक्तः।‘रामःकर्ता’इतिजानातिसःमुक्तः।‘मम, मम’इतिवदन्तःवयंबद्धावस्थायांपतामः।बद्धत्वंनिष्कासयामःचेत्वयंमुक्ताःएव।मनसिकस्यापिविकारस्यपरिणामःनभवतितथाचसमाधानंचिरंभवतिचेत्मुक्तावस्थाएव। 'मत्सदृशःपापीअहम्एव’इतिस्वमनसिएवविचिन्त्यवयंदुःखंकुर्मः।‘अहम्एकस्यभगवतःएव, नान्यस्यकस्यापि’इतिमनसिनिधायजगतिनटेनसदृशंव्यवहर्तव्यम्।वस्तुतःवयंमाययानिगृहीताः।मायाभगवतःछायाइव।मायायाःनियन्त्राभगवतःभवितव्यम्।मायानसत्याइतिज्ञानंभवति।मायायाःज्ञानम्इत्युक्तेविवेकः।भगवान्यथास्थापयतितथाआनन्देनस्थातव्यम्इत्युक्तेवैराग्यम्। पापपुण्येमनोधर्मौ।नामस्मरणेनममपापानिनष्टानिइतिदृढाभावनाभवतिचेत्निष्पापःभवति।अन्यजनाःकुर्वन्तिअतःअहमपिसाधनंकरोमिइतिनयोग्यम्।साधनेदृढःभावअपेक्षितः।साधनंयोग्यमार्गेणकरणीयम्।तत्पूर्णतःनिष्कामम्आवश्यकम्।बुद्धिभेदंकुर्वाणाःजनाःतुसर्वत्रसन्तिपरंसाधकेनस्वबुद्धिभेदंयथानभवेत्तथाजागरूकेणभवितव्यम्।केषाञ्चनपुरुषमहिलानांकृतेप्रपञ्चःसमाप्तःवर्तते।एतेजनाःवृथाअन्येषांदोषाणांचर्चांकुर्वन्तःसन्ति।अन्येषांगृहंगत्वानिरर्थकोद्योगान्कुर्वन्ति।इदंमहत्पापम्।साधकेनतत्परिहर्तव्यम्।येस्वदोषान्नजानन्ति, तेअधस्तरीयाःजनाः।येस्वदोषान्जानन्तितेमध्यमस्तरीयाः।प्रयत्नेनापिभगवन्तंप्रतिगन्तुंबन्धरूपाःदोषाःनापगच्छन्तिइतिमत्वायेदुःखिताःतेउत्तमाःजनाः।साधकेनतथाभवितव्यम्।परमार्थमार्गेअर्धमन्तरम्आक्रम्यअग्रेगन्तारःवस्तुतःसाधनं, पठनंचकुर्वाणाःकदापिपृष्ठतःनस्थास्यन्ति।ब्रह्मचारिसाधकेनप्रपञ्चेक्रियाकलापाःचनकरणीयाः।तेनप्रपञ्चेप्रेमलभ्यते।प्रपञ्चात्चतुष्पदंदूरेस्थातव्यम्।अन्यथाप्रपञ्चस्यएवइच्छाभवेत्।जगतिकियन्तःधर्मग्रन्थाः, कियन्तिमतानिचसन्ति।सर्वंद्रष्टुंकस्यसमयःवर्तते?अतःसाधकेनगीता, ज्ञानेश्वरी, गाथा, भागवतं, वादासबोधइतिएतेषुकश्चित्ग्रन्थःप्रमाणीकृत्यअध्ययनीयः।
- पिपीलिकापर्वतारोहणम्आरभते।गच्छताकालेनशिखरंप्राप्स्यतेइतिमत्वाप्रयतामहे।*****
नोहे.8, - कर्तव्यम्आचरणीयम्।अनन्तरंयत्भविष्यतितत्भवेत्। जगतिजीवनेचदुःखंतुवर्ततेइत्यत्रनशङ्का।परंपञ्चविंशतिःप्रतिशतंदुःखंबाह्यतःआगच्छति।युद्धं, महार्घता, दुर्भिक्ष्यं, चौर्यं, दारिद्र्यम्चेत्येतानिदुःखानिबाह्यतःआगच्छन्ति।पञ्चसप्ततिःप्रतिशतंदुःखंस्वान्ततःउत्पद्यते।शरीरंमनःआत्मस्थःभगवान्चसंभूयमनुष्यःभवति।भगवान्आनन्दरूपःअतःसःदुःखंननिर्मातुम्अर्हति।देहस्यस्वभावःएवशीर्णत्वं, क्षयशीलत्वम्, असमर्थत्वंच।सःस्वमार्गेणगच्छति।सःदुःखंननिर्माति।यःजडः, सःनसुखदः, नदुःखदः।अवशिष्टंमनः।केनापिसहयोजनंतस्यस्वभावधर्मः।येनतत्युज्यतेतस्यगुणधर्मम्अङ्गीकरोति।भक्तस्यमनःभगवतासहयुज्यते, अतःतस्यमनसिदुःखंनैवउत्पद्यते।देहेनयुज्यतेचेत्मनःदुःखंनिर्मायात्।भगवतःभिन्नत्वं, देहेनएकरूपत्वंचनाणकस्यपार्श्वद्वयम्।देहःकनीयः, सङ्कुचितः, तात्कालिक, सान्तःच।सःएवअहम्इतिदृढयाभावनयासर्वत्रद्वित्त्वंदृश्यते।ततःएवभयरूपपिशाचंसाकारीभवति, जीवंपीडयतिच।भगवत्स्मरणेआनन्दमत्ततांभोक्तुंजातःमनुष्यः, भयेनचिन्तां, ततःदुःखंचनिर्माति।भगवतास्वसङ्कल्पेनविश्वंनिर्मितम्।तत्रघटन्तीनांघटनानांप्रारूपंतस्मिन्संकल्पेएवविद्यते।कालचक्रंयथाभ्रमतितथाघटनाप्रकटीभवन्ति।सर्वंभगवान्एवकरोति।तस्यविस्मरणेनवयंसम्भ्रमामः।अस्माकंकल्पनाभयंनिर्माति।भगवान्एवमांपालयतिइतिवास्तवास्थितिःयतोहिभगवतास्वतःइदंजगन्निर्मितम्।वयंचेतसितस्यनामजपनेरमामहेचेत्तस्यसाहाय्यंप्राप्यतेइतिसहजम्अनुभवामः।भगवान्नामस्वरूपः, अतःतस्यनाम्नियःनिवसतितस्यकुतोवादेहचिन्ता? स्वप्रयत्नेनयावत्शक्यतेतावत्कर्तव्यम्।तत्भवत्येव।अस्माकंप्रयत्नेनवयंकेवलंनिमित्तमात्राःभवामः।मममनोनुकूलमेवभवेत्इतिएषणाइत्युक्तेभव्यमानाःघटनाःपरिवर्तनीयाः।परंताःघटनानपरिवर्तन्ते, नतेनवयम्आनन्दंप्राप्नुमः।अतःकथयामियत्रामेनिष्ठाभवतु।ममकर्तव्यंमयाकृतंकिम्?तत्कुर्वन्अहम्अनीत्याअधर्मेणचव्यवहृतवान्किम्?अधुनायत्भविष्यतितत्भवेत्।किमर्थंचिन्ताकरणीया?अनयावृत्तयायःव्यवहरेत्सःसुखीभवेत्।
- देहप्रत्यग्रंभगवतेदत्त्वानामस्मरणेआनन्देनदिनानियापयेत्। ******
नोहे.9 –जनमनपीडनंहिंसाएव। भगवतानिर्मितायाःसृष्ट्याःअनुकृतिःइत्युक्तेचित्रकला।चित्रकारेणलेखितंचित्रंवस्तुतःमिथ्यापरंयदिसत्यसदृशंभासतेतर्हितत्उत्तमंचित्रम्।भगवतःभूत्वायांकलांजानीमःसाकलासुयोग्या।भगवतःअस्मत्कारितासाकलाकृतिःइतिमन्तव्यम्।यत्कर्मभगवन्तंप्रतिगन्तुंसाहाय्यंकरोतिसाकला।अस्यांकलायांमनसःयोजनंतथाचकर्मशीलत्वेनभवितव्यम्इत्येषाभगवत्सेवाएव।मनःइत्युक्तेकल्पनानांमूर्तस्वरूपम्।मनःचञ्चलम्तेनदेहेअपिनस्वस्थता।मनःनिरन्तरंचलनवलनंकरोतिअतःतस्यस्थिरीकरणार्थम्अभ्यासआवश्यकः।मनसःशिक्षणम्इत्युक्तेअभ्यासः।मनसःविश्रान्तिःइत्येववास्तवाविश्रान्तिः। कश्चनृष्ट्यांसर्वत्रवैचित्र्यंदृश्यते।प्राणिनांबह्व्यःजातयः।जनाःअपिनसमानाः।परंभगवान्सर्वेषुसमानःसूत्रितः।जगतिप्राणिनःपरस्परंघ्नन्तितथापिसंभूयजीवन्तिइतिदृष्ट्वाआश्चर्यंभवति।जगतिमनुष्यव्याघ्रौयुगपत्उषित्वापरस्परंबिभ्यतः।अतःपरस्परंसहसानव्यापादयतः।ययापरहितस्यघातःभवतिसाकृतिःहिंसा।परहितस्यघातःएवतस्याःलक्षणम्।भगवन्तंप्राप्तुंअस्माकम्अवरोधकानांहिंसा, अहिंसाएव।परंस्वस्वार्थायलौकिकायचजनमनपीडनंहिंसाएवइतिमन्तव्यम्।परमनःपीडनम्इत्युक्तेभगवन्मनःपीडनम्।स्वयमपिस्वमनोनुकूलंकर्तुंनशक्नुमःतर्हिअन्येभ्यःस्वमनोनुकूलव्यवहारस्यअपेक्षाअनुचिता।अस्माकंप्रदेशेमहिलाःचातुर्मासेव्रतानिकुर्वन्ति - उदाहरणार्थंप्रतिदिनम्एकाप्रवज्याज्वालनीया, दक्षिणहस्तेनजलप्राशनमिति।प्रवज्याएकावाद्वे, दीपप्रज्वालनम्आवश्यकमेव।तदपेक्षयाकस्यापिचेतःअहंनदूषयामिइतिव्रतंकरणीयम्।आरम्भेचातुर्मासेकरणीयम्, अनन्तरम्आवर्षंपालनीयम्, अनन्तरम्आजीवनंस्वीकरणीयम्।काश्चनमहिलाःचातुर्मासेलवणंत्यजन्ति।एतादृशीलवणरहितंखादन्तीमहिलालवणंपरिवेषयन्तींमहिलांदूरतःएव‘मास्तु,मास्तु’इतिवदति, यतोहिकदाचित्लवणंवालवणयुक्तंव्यञ्जनंवास्थालिकायांपतेत्।इदंव्रतंयथासाअनुवर्तयतितथाकस्यापिचेतःनदूषयामःइतियदिव्रतंवयंकुर्मःतर्हिकियतासंयतवाण्यावदामःकेनापिसहअवधानपूर्वकंव्यवहरामःच! भगवान्सर्वत्रवर्ततेइतिवदामःपरंतथानव्यवहरामः।एतदर्थंकःउपायः?भगवतःभूत्वातस्यनामस्मरणेस्थातव्यम्इत्येकःएवउत्तमःमार्गः।
- परेषाम्अन्तःकरणम्नदूषयित्वाभाषणम्एववाण्याःतपःइतिउच्यते।*******
नोह.11 –परमेश्वरभक्तेराजमार्गः। येनपरमात्मानंपरिचिनुमःतत्ज्ञानम्।अन्यत्ज्ञानंशब्दावडम्बरम्।केवलंशब्दज्ञानेनपरमात्मपरिचयःनशक्यः।भक्त्याएवशक्यः।यथागोःगच्छतितथावत्सःअपिअनुवर्तते।तस्यभिन्नम्आह्वानंनआवश्यकम्।तद्वत्भक्तिंकुर्मःचेत्ज्ञानंसहजम्आयति।अधुनाभक्तिःकथंकरणीयाइतिचिन्तनीयम्।देवात्नविभक्तःसःभक्तः।देहंपीडयित्वावैराग्यंनप्राप्यते।देवेनयथास्थापितंतथाआनन्देनअवस्थानम्इत्येववैराग्यम्।सुखेस्थापितंचेत्आसक्तिविरहित्वेनभवितव्यम्।वैराग्यंप्राप्तुंप्रपञ्चत्यागःनअनिवार्यः।सत्पुरुषाःप्रपञ्चंत्यक्त्वानअवतिष्ठन्ति।किम्बहुनाअस्मदपेक्षयातेउत्तमंप्रपञ्चंकुर्वन्ति।परन्तुमनसातेआसक्तिरहिताः।मनसाअन्तरङ्गेयःआसक्तिरहितः, सःएववैराग्यंप्राप्नोति।अङ्गेभस्मंलेपितंचेत्वैराग्यंनआयाति, अपितुदेहःप्रारब्धेभगवतिचसंस्थाप्यअवस्थानमेववैराग्यम्।कस्यापिलोभम्अकृत्वाआनन्देनभवितव्यम्इत्युक्तेईश्वरेच्छास्वीकरणीया।तथाभवतिचेत्सहजंभक्तत्त्वंप्राप्नुमः।तदर्थंनामस्मरणमेवराजमार्गः।नामस्मरणेविश्वस्यविश्वासेननामस्मरणंकरणीयम्। गुरुणायत्नामस्मरणंकथितंतदेवकरणीयम्।तत्रैवसःद्रष्टव्यः।तेनयत्दृश्यतेतत्सर्वंगुरुरूपंदृश्येत।सर्वत्रगुरूरेवदृश्यते।उत्तमेसभागृहेसःदृश्यतेअसमीचीनेसभागृहेन, इतिन।सर्वत्रगुरुरूपंदृश्यतेचेत्जगतिअसम्यक्किमपिनवर्तते, यतोहितदर्थंस्थानमेवनावशिष्यते।नामस्मरणंसाधनंसाध्यंच।अन्येनकथितेकस्मिन्नपिविषयेविश्वासःनकरणीयः।नामस्मरणमेवसत्यम्।तद्विनाजगतिकिमपिनवर्ततेइतिविश्वासःकरणीयः।एतावान्विश्वासःदृढःभवतिचेत्ईश्वरःनातिदूरे, भवत्समीपेएववर्तते।प्रपञ्चेविद्यमानाम्आसक्तिंततःनिष्कास्यपरमार्थेस्थापयतु।तेनपरमार्थःनकठिनः।गुरुम्अनन्यशरणगमनम्इत्युक्तेस्वाहंकारनाशनम्।अहंकारस्यसमूलनाशंकृत्वाएवअनन्यशरणंगन्तुंशक्यते।अहंतागुरुणाकथितंनामस्मरणंकारंकारम्एवनश्यति।अतःसततंनामस्मरणंकरणीयम्।
- वैराग्यंवृत्त्यांवर्तते।भगवतादत्तायाम्अवस्थायांसमाधानंतथाचअन्यस्यअनिच्छाएववैराग्यम्।*****
नोहे.12 –बद्धमुक्तयोःभेदः। बद्धाःजगतः।मुक्ताःनजगतः, तेभगवतःवर्तन्ते।सत्पुरुषान्विचारणाउपासनाविषये, गुरुविषयेचकरणीया।तेषांमातृपित्रोःविषयेन।सत्पुरुषाणांदेहस्यस्मरणंनभवति।तेदेहाभिमानम्अहङ्कारंचभगवतेददति।परमात्मनःप्रेमापेक्षयायेषांविषयासक्तिःअधिकातेबद्धाः।विषयप्रेम्णिक्षीयमाणेसतिमुक्तदशारम्भःभवति।‘अहंभगवतः’इतिवदामःचेत्बद्धतासमाप्नोति।वयंबद्धाःइतिअस्माकंभावनाअस्माभिःएवकारिता, अतःवयंबद्धाः।अस्माकंमूलरूपंस्वयंसिद्धंतथापिसर्वाणिइन्द्रियाणिसंभूययःदेहःसःअहम्इतिवयंवदामःतथाचदेहस्यसुखदुःखंममइत्यपिवदामः।आत्मास्वयम्अलिप्तः।परंदेहःआत्माचभिन्नौ।अहम्एवदेहः, देहएवआत्माचइतिअस्माकंभावनादृढावर्तते।परंभाषणेवयं‘ममहस्तःव्रणितः’, ‘ममउदरेवेदनावर्तते’इतिवदामःकिल।अतःप्रत्येकम्अवयवःभिन्नःइतिवदतिसःकश्चनभिन्नःइतिसत्यम्।तत्वयंसम्यक्नजानीमः।अहङ्कारःअस्मासुएतावान्दृढीभूतःवर्तते। अस्माकंमनःविषयानन्देरमते।तत्रवयम्आत्मीयतयाव्यवहरामः।परंविषयाःएवमिथ्याः, तथापिमनःरमते।यदाविषयाःनश्यन्तितदादुःखम्अनुभवामः।वयम्अन्येषुअवलम्बिताः, अतःअपिसुखदुःखेअनुभवामः।अतःवयंसर्वेभ्यःअलिप्ताःस्मःइतिमत्वाव्यवहरामः।तदर्थंपरमेश्वरस्यभक्तिःकरणीया।भक्त्यांविक्षेपंकरोतिसाअस्माकंदेहबुद्धिः।यावत्सानापगच्छतितावत्वास्तवाभक्तिःनभवितुमर्हति।तथापिवयंभगवतःइतिमत्वाव्यवहरामः।यत्भवतितत्तस्यएवइच्छाइतिमत्वाव्यवहरामःचेत्देहबुद्धिःशनैःशनैःक्षीयते।एतदर्थंतपःयज्ञंवाअन्यत्किमपिकरणीयंनास्ति।प्रपञ्चंत्यक्त्वावनगमनमपिनावश्यकम्नवाविशेषप्रयत्नाः।यत्भवतितत्अहम्अकरवम्इतिअहङ्कारंत्यक्त्वाअहंदेवस्यइतिचिन्तयित्वायत्भवतितस्मिन्आनन्दम्अनुभूयस्थातव्यम्।तेनअहङ्कारःगलति।इदंनमयाकृतं, परमात्मनःइच्छयासर्वंजातम्इतिमन्यामहेचेत्अहङ्कारःक्वअवशिष्टः?
- यथामनसा‘अहंदेहस्य’इतिभावनयावयंदेहरूपाजाताःतथामनसा‘अहंभगवतः’इतिभावनयावयंभगवद्रूपाःभवामः। *******
नोहे.13 –परमेश्वरंज्ञातुंमार्गः। कर्ताकर्मतःभिन्नःतथापिकर्मणिअंशत्वेनविद्यते।न्यायाधीशःनिर्णयंददाति।‘अमुकन्यायाधीशेननिर्णयःदत्तः’इतिवयंवदामः।यद्यपिन्यायाधीशःभिन्नःतथापिनिर्णयेसःस्वयंविद्यतेएव।तथाएवपरमात्मनाइदंसर्वंजगत्निर्मितम्।तस्मिन्प्रत्येकंवस्तुनिसःअंशत्वेनविद्यते।सर्वेचराचरेईश्वरःद्रष्टव्यःइतिवदन्ति, तस्यइदमेवकारणम्।अस्मिन्चराचरेसृष्ट्यौचईश्वरंद्रष्टुम्अस्माकंतावतीप्रबलाइच्छाआवश्यकी।देवःविद्यतेइतिबहूनांजनानांकेवलाभावनाविद्यते।परंसःसम्यक्नज्ञायते।तंसम्यक्अवगन्तुम्एषणाएवआवश्यकी।यस्यएवम्इच्छाभवेत्तस्यअर्धंकार्यंजातम्।तदनन्तरंदेवंद्रष्टुंमार्गाणाम्अन्वेषणंसःकरोति।बहून्मार्गान्वदन्तःजनाःतेनमिलन्ति।कश्चनवदेत्संन्यासंस्वीकरोतु, शीघ्रम्ईश्वरप्राप्तिःभवेत्।केचनवदेयुःयत्ब्रह्मचारित्वेनवर्ततेचेत्देवःमिलेत्।केचनकथयेयुःयत्वेदैःगृहस्थाश्रमःश्रेष्ठःइतिकथितम्अतःतथैवव्यवहरतिचेत्देवःस्वयमेवगृहम्आगच्छेत्।केचनयज्ञं, केचनहठयोगं, केचनजपतपादिसाधनानिचकथयेयुः।एतादृशेमतमतानांकोलाहलेअस्माभिःकिंकरणीयम्?यैःएषःमार्गःस्वीकृतःतैःकिंकृतम्इतिद्रष्टव्यम्।एषःमार्गःकैःअङ्गीकृतः?सत्पुरुषैः।तेईश्वरंप्राप्तवन्तः, अतःतेकिंकथयन्तिइतिद्रष्टव्यम्। गृहात्प्रस्थिताःवयंमार्गेणचलामः।चतुष्पथिफलकानिसन्ति।पन्थानःक्वगच्छन्तितत्तत्रलिखितंवर्तते।चिन्तयन्तु, वयंपण्ढरपूरंगन्तुकामाः।परंकश्चित्पन्थाछायायुतःअतःतेनमार्गेणगच्छामःचेत्पण्ढरपुरंप्राप्नुमःकिम्?आतपयुतंपण्ढरपुरमार्गंत्यक्त्वाछायायुतेनमार्गेणगच्छामःतथाअस्माकंजातंविद्यते।विषयेषुआनन्दंमत्वावयंरताः।तेनदेवमार्गःच्युतः।अतःसत्पुरुषाःयथावदन्तितेनमार्गेणगन्तुंनिश्चेतव्यम्।यद्यपिसःमार्गःकठिनःतथापिसःदेवंनयतिइतिस्मर्तव्यम्।
- सत्पुरुषैःकथितेनमार्गेणनेत्रेनिमिल्यगन्तव्यम्।पतनस्य, अवरोधनस्यचनभयम्।*****
नोहे.14 –प्रपञ्चःभगवतःइतिमत्वाकरणीयः। इदंसर्वंजगद्दृश्यतेतस्यकश्चननियन्तावर्ततेइतिभवन्तःमन्यन्तेकिम्?कञ्चित्नास्तिकंपृच्छामःयत्इदंजगत्केननिर्मितंचेत्सःवदेत्यत्पञ्चभूतैःइदम्उदपद्यत।परम्एतानिपञ्चभूतानिकेननिर्मितानि?तदासःवदेत्यत्ततसःनजानाति।परंयत्नअवगच्छतितदर्थम्अपिकश्चनकर्ताआवश्यकः।अतःदेवःनास्तिइतिकोऽपिवक्तुंनशक्नोति।निर्जनक्षेत्रेअपिवयंमन्दिराणिपश्यामः।कैःतानिनिर्मितानिइतिवयंनजानीमः।परंतानिसन्तिअतःकश्चननिर्मातातुवर्ततेएव।अतःजगतःकश्चननिर्मातानिश्चयेनभवेत्।सःकःइतिवयंनअवगच्छामइत्येव। यथावयंसंसारेव्यवहरामःतथाबालकाःखेलन्ति।तेषांखेलनेविवाहःभवति, समारम्भःभवति, पाञ्चालिकायाःसर्वेसंस्काराःभवन्ति।प्रसूतिःभवति, कन्यापुत्राःभवन्तिपरंगृहात्कश्चनआह्वयतिचेत्अनुक्षणंक्रीडांत्यक्त्वाधावन्ति।तदाशिशुःरुदेत्इतिचिन्तातेषांनभवति।तद्वत्अस्माभिःसंसारेव्यवहर्तव्यम्।सर्वंदेवेनएवकृतंतर्हिपालनंतथासंहारमपिसःएवकरोति।अतःतेनदत्तेसंसारेकिमपिसम्यगसम्यग्भवतिचेत्सुखदुःखस्यअस्माकंकःअधिकारः?चिन्तयन्तु, किमपिगृहम्अस्माभिःभाटकेनस्वीकृतम्।बहूनिवर्षाणिवयंभाटकंदत्तवन्तः।यदितत्गृहंवयम्अस्माकम्एवेतिमन्यामहेतर्हिस्वामीकथंशृणुयात्?केनापिउपायेनसःअस्मान्गृहात्निष्कासयेत्वान?प्रपञ्चेअस्माकंतथैवजातंवर्तते।यःप्रपञ्चःतेनअस्मभ्यंभाटकेनदत्तःसःवयम्अस्माकम्एवइतिमन्यामहे।अस्मान्निष्कासयितुंकदापिसःसमर्थःतथापिवय़म्एतादृशंकथंचिन्तयामः?अतःसःतस्यएवइतिमत्वावर्तनीयंतथाचयदासःनेतुम्आगच्छेत्तदागन्तुंसिद्धाःभवामः।तेनसंसारेसुखदुःखानिनबाधन्ते। भजनम्आरभामहेतर्हिसंसारस्यकिंभवेत्इतिचिन्तानकरणीया।तुकाराममहाराजसदृशंभवतितर्हिकाचिन्ता?तथानभवतितर्हिप्रपञ्चःप्रवर्ततेएव।प्रपञ्चेकेवलंरोदनेनकिम्?तदपेक्षयाआनन्देनरामनामवदामः।सर्वंदायित्वंरामायदत्त्वाकानिचित्दिनानिपश्यन्तु।मनःचिन्ताविहीनंभवेत्।पूर्णानिष्ठाउत्पद्येत।
- इदंसर्वंविश्वम्अखिलःप्रपञ्चःचईश्वरस्यएव।तंतस्मैदत्त्वामुक्ताःभवामः। ******
नोहे.15 –चिन्तायाःमूलंकर्तृभावनायाम्। आनन्दंद्रष्टुम्अन्यत्रगमनम्आवश्यकम्किम्?न।यःस्वयम्एवआनन्दरूपःसःभ्रमेणस्वयम्‘अहंदुःखी’इतिमन्यते।कश्चनदर्पणेस्वमुखम्अपश्यत्।परंनअदृश्यत।तदाअन्यःकश्चनवदति, ‘अहंदर्शयामि।’दर्पणेसञ्चितंमलंदूरीकृत्यसःअदर्शयत्।तदामुखंस्पष्टंदृष्टम्।सत्पुरुषाःतद्वत्कुर्वन्ति।तेअस्मान्बोधयन्तियत्भवान्ब्रह्मरूपःइत्युक्तेभवान्स्वतःसिद्धआनन्दरूपः।परंवयं‘प्रपञ्चःमम’इतिचिन्तयामः।तेनतत्रस्थानिसर्वाणिसुखदुःखानिअस्मासुआरोपयामः।येनसःउत्पन्नःसःतंरक्षितुंसमर्थः।स्वेच्छयासःकरोत्यपि।परंकर्तृभावम्अङ्गीकृत्यवयंसचिन्तंभवामः।वस्तुतःअस्माकंहस्तेकिंवर्तते?परमात्मास्वेच्छयासर्वंकरोति।वयंकेवलंचिन्तांकृत्वाश्रमामः।अतःचिन्तांत्यक्त्वाभगवन्तंशरणंगच्छामः।तस्यएवभूत्वावर्तामहेचेत्सुखदुःखंनबाधेते।वयंआनन्दम्अपिलभामहे। चिन्ताअतिविलक्षणा।ममपुत्रःउद्योगंकथंलभेतइतिकस्यचित्मनुष्यस्यचिन्ताआसीत्।अग्रेसःपुत्रःमनोनुकूलंकार्यंप्राप्तवान्।तदापुत्रस्यविवाहचिन्ताआरब्धा।कानिचित्दिनानिगतानि।पुत्रस्यविवाहःजातः।अग्रेस्नुषासम्यक्नव्यवहरतिइतिचिन्ताआसीत्।अनन्तरंतस्याःपुत्रःआवश्यकःइतिचिन्तालग्ना।गच्छताकालेनपुत्रःजातः।परंपुत्रस्यअपस्मारःकथंगच्छेत्इतिचिन्ताआरब्धा।सःबालकःसम्यग्जातःपरंसःस्वयम्अपस्मारेणपीडितःजातः।अन्ततःचिन्तांकुर्वन्कुर्वन्सःमृतः।चिन्ताअस्मान्भगवतःदूरंनयति, कालायसमर्पयतिच।कालाधीनाःभवामः. तेनअस्माकंबुद्धिःभ्रष्टाभवति।वस्तुतःचिन्तायाःमूलंममत्वेकर्तृभावेचविद्यते।कर्तृभावस्यमूलंभगवद्विस्मरणेविद्यते।व्यवहारिणःजनाःचतुराः।भगवन्तंसाक्षीकृत्यतेचिन्तांकुर्वन्ति।एषःतुततःअपिमहत्तरःअपराधः।‘चिन्तास्वाभाविकी’इतिकल्पनाएवपरिहर्तव्या।किमर्थंचिन्तानअपगच्छति?अस्यप्रश्नस्यउत्तरंसरलम्।चिन्तयावयंननिगृहीताःपरम्अस्माभिःएवचिन्तानिगृहीता।साकथम्अपगच्छेत्?येनभगवान्आत्मीयःकृतःतस्यचिन्तानअवशिष्यते।
- सङ्कटम्आपततिचेत्चिन्तानकरणीया।भगवान्यत्करोतितदस्तिअस्माकंहितायइतिचिन्तनीयम्।****
नोहे.16 –अभिमाननाशःदेवकृपा। अधुनाउत्सवःसम्पन्नः।भवन्तःसर्वेप्रतिगमनसमयेकमपिचिह्नंस्वीकृत्यगच्छन्तु।चिह्नंकिम्?क्षेत्रस्थानेकश्चनअवगुणःत्यक्तव्यः।किमपिप्रियवस्तुत्यक्तव्यम्।अतःअत्रभवन्तःविषयेषुकमपिविषयंत्यजन्तिकिम्?अत्रसाक्षात्परमात्माआगतः।तस्यदर्शनंभवद्भिःकृतम्।इतोऽपिकिमपिअधिकंकरणीयम्इतिमन्ये।एकंवस्तुदातव्यम्एकम्इतःस्वीकरणीयम्च।अभिमानम्अत्रत्यजामःतस्यस्थानेदेवकृपांनयामः।अभिमानंभवन्तःदातुंशक्नुवन्तिकिम्?अभिमानात्श्रेष्ठंदानयोग्यंवस्तुअस्तिकिम्?अभिमाननाशःएवदेवस्यकृपा।अभिमानंत्यजामिइत्युक्त्वात्यक्तुंनशक्नुमः।कदाचित्कश्चनप्रसङ्गःघटितः।कश्चनएकस्मिन्एवस्थानेउपविश्यसाधनंकुर्वन्आसीत्।अहम्एतादृशंसाधनंकुर्वन्अस्मिइतिअभिमानःतस्यजातः।एकदातस्यगुरुःततःगच्छन्आसीत्।सःतस्यस्थितिम्अवगतवान्।सःतंपृष्टवान्,‘भवान्अत्रकिंकरोति?’‘त्रिवर्षेभ्यःअत्रएवअहंसाधनंकुर्वन्अस्मि।’शिष्यःउक्तवान्।गुरुःआह, ‘साधु, साधु, अग्रेदिनत्रयंभवान्अत्रएवसाधनंकरोतु।अद्यपर्यन्तंकृतस्यश्रेयःभवान्प्राप्स्यति।’शिष्येनतथाआरब्धम्।‘वर्षत्रयंकृतंदिनत्रयंनकठिनं, सहजंकरोमि’इतिसःअचिन्तयत्।परंविलक्षणंजातंयत्गुरुकथनानन्तरंपञ्चनिमेषान्अपिसःउपवेष्टुम्अक्षमःजातः।अन्ततःकश्चनतंक्षिपतिइतिसःअनुभूतवान्।शरीरेअधस्तात्जडत्वंतेनअनुभूतम्।सःभीतः।तदास्वप्रमादंसःअवगतवान्।गुरुंशरणम्आगत्यसःउक्तवान्,‘अद्यपर्यन्तम्अभिमानेनअहंसाधनंकृतवान्।परंभवान्नअकारयिष्यत्तर्हिसर्वंसम्यक्नअभविष्यत्।भवद्भिःमत्तःकारितं, भवद्भिःशक्तिःदत्ताअतःएवसर्वंसाधनंजातम्, अन्यथाअसम्भवम्आसीत्।अहंभवन्तंशरणागतः।’शरणागतःसःगुरुकृपांप्राप्तवान्।अतःसात्विकाभिमानःअपिनउपयुक्तः।कदाचित्प्रपञ्चाभिमानःअनुमतः, यतोहितस्यशीघ्रगमनंसंभवम्।परंसात्विकाभिमानःनिगलितुंबहुसमयंस्वीकरोति।
- परमार्थेप्राप्तेःअपेक्षयाप्राप्तस्यरक्षणंदुष्करम्।*******
नोहे.17 –भगवान्अपेक्षतेनिष्ठामात्रम्। परमेश्वरःकिम्याचनीयः?एतावताकष्टेनभवन्तःएतावत्दूरंगोन्दवलेंग्रामम्आगताःतत्विषयान्याचितुंकिम्? याचन्तेतर्हिसःनदद्यात्इतिन।अस्मत्सदृशःसःसङ्कुचितःदातान।दानेनअस्माकंधनंन्यूनायते, परन्तुकियतापिदानेनतस्यऐश्वर्येन्यूनताअसंभवा।परंयाचिताःविषय़ाःप्राप्ताःचेत्अपिअस्माकंवास्तवंकल्याणंभवतिवा?तेनभवताम्अवितथंसमाधानंभवेत्किम्?न।यतोहिअद्यएकःदेहभोगःसमाप्नोतिपरम्अपरःअनुवर्तते।अतःदेहभोगाःयथेच्छयाआगच्छेयुः।यस्यांस्थित्यांमांस्थापयितुंदेवःइच्छतितस्यांस्थित्यां‘समाधानंदेहि’इतिएवअभ्यर्थनीयम्।आर्ततयातस्ययाच्ञाकरणीयायत्‘मांनिर्विषयंकरोतु।याच्ञायाःवाञ्छाएवनभवेत्इतिदानंमह्यंददातु।’अनन्यशरणंगत्वाइमंदानंयाचन्ताम्।तेनैवभवतांकल्याणंभवेत्। भगवतःआवश्यकताकेवलंअस्माकंनिष्ठायाः।अतिप्रियविषयेयत्प्रेमअस्माकंमनसिवर्ततेतदेवभगवद्विषयेभवेत्।सत्वगुणात्परंगमनेनविनादेवमेलनंनशक्यम्।अतःदेवस्यअनन्यशरणगमनेनविनाकिमपिनभवति।यावत्पर्यन्तम्अभिमानःवर्ततेतावत्पर्यन्तंवयंशरणंगन्तुंनशक्नुमः।अतःअभिमानंपरित्यज्यकरुणार्द्रतयातंयाचताम्।तेनसःदयाघनःपरमात्मासत्वरंकृपांकुर्यात्।जगतियस्मैयत्रोचतेतत्वयंयदिकुर्मःतर्हितस्यप्रियंभवति।भगवान्प्रेमविनाअन्यत्किमपिनेच्छति।निस्वार्थबुद्ध्याकृतेनप्रेम्णाभगवन्तंबद्धंकर्तुंशक्नुमः।प्रेम्णाजगज्जेतुंशक्नुमः।प्रेमभगवतःवस्तु।प्रेमकर्तुंस्वगृहतःआरभामहे।सर्वैःसहअतिस्नेहेननिष्कपटतयावर्तनीयम्।अस्माकंवाणीमधुराभवेत्।अस्माकंनकेवलंभाषणम्, अपितुदर्शनेनापिप्रेमभवेत्।प्रेमकर्तुंदारिद्र्यंनअवरुणद्धि, नवाश्रीमत्वेसतिबहुकिमपिदातव्यंभवति।नामप्रेमरूपंवर्तते।वास्तवःप्रेमव्यवहारःइत्युक्तेदेयंस्वीकरणीयंच।अतःयदिवयंनामजपामःतर्हिभगवत्प्रेमलभ्येतएव।नामप्रेमनाम्नःएवउत्पद्यते।देवायदातुमेकंनामएव।तत्स्वीकृत्यसःअस्मान्सुखेस्थापयति।अतिगुह्यात्यत्गुह्यंतदहंभवद्भ्यःकथयामि।नामप्रेमएवतत्गुह्यम्।भगवत्प्रार्थनांकृत्वानामजपेसातत्यंनत्यजामःचेत्सःसाहाय्यंकरोतिएव, अस्माकंमनःसहजंनाम्निरमेतच।
- भगवतःनामश्रेष्ठम्।तस्मिन्यःरमतेसःवास्तवःप्रेमी।
नोहे.18 –श्रद्धामहतीशक्तिःवर्तते। अतिचिकित्सामनुष्यस्यदेहबुद्धेःलक्षणम्।अतिचिकित्सांकुर्वाणःग्राहकःनक्रीणातिइतिआपणिकःनिश्चिनोति।परमार्थेअपिअतिचिकित्सकस्यतथाएव।रणाङ्गणेगुरुःकथंमारणीयःइतिचिकित्सायाम्अर्जुनःपतितः।भगवान्अर्जुनंस्वरूपंदर्शितवान्।तत्रआगामिनःसर्वप्रसङ्गान्अर्जुनःअपश्यत्।देहबुद्ध्यधीनस्य, अभिमानाधीनस्य, माययानिगृहीतस्यअर्जुनस्यसंभ्रमःएतेनविश्वरूपदर्शनेनविनष्टः। मायायाःमूललक्षणंवर्तते‘अहंकर्ता’इतिभावः।‘अभिमानंविहायकार्यंकथंभवेत्?’इतिवयंवदामः, पापम्आचरितुम्उद्युक्ताःभवामःच।देहबुद्ध्याकृतःधर्मःनफलदायी।अभिमानेनकृतानिपुण्यकर्माणिअपिपुनर्जन्मार्थंकारणंभवन्ति।सर्वंदेवायअर्पितम्इतिस्मरणंननश्यति।दुःखकालेजीवनंप्रारब्धाधीनं, ग्रहाणां, संचितस्य, भविष्यस्यवाअधीनंवर्ततेइतिवदामः।परंतत्भगवतःहस्तेवर्ततेइतिश्रद्धाव्यपगच्छति, वयंतंविस्मरामःच।वयम्अस्माकंशङ्कायाःसमाधानंनकर्तुंशक्नुमः।तदर्थंकस्मिञ्चित्विश्वासःआवश्यकः।वयम्अद्यपर्यन्तंजीवामःइतिएतस्यकिंकारणम्?नमृताःअतःजीवामःइतिएतदेववा?‘अहंकथंजीवितः’इतिकोऽपिवक्तुंनशक्नोति।अतःरक्षकःभगवान्एवइतिश्रद्धाआवश्यकी। एषासृष्टिःभगवतानिर्मिता।सृष्ट्यांभगवान्सर्वत्रव्याप्तः।सःआनन्दमयः।वयंतस्यांशाः।तथापिवयंकिमर्थंदुःखिनः।एतस्यउत्तरंवर्ततेयत्देवःअस्तिइतिसत्यंमत्वावयंनव्यवहरामः।यत्रभगवान्वर्ततेतत्रवयंतंनपश्यामः।श्रद्धयासाधनंनकुर्मः।श्रद्धांविनाकदापिपरमार्थःनसिद्ध्यति।श्रद्धाबहुसुदृढा, तस्यांमहतीशक्तिःवर्तते।श्रद्धयायत्कार्यंसहजंभवतितत्कृतिनादुष्करम्।विद्या, बुद्धिः, कलाचेत्यादिविषयाःबिलसदृशाः।श्रद्धाततःनिस्सरति।विदुषांमतानिभिन्नानि।तेनअस्माकंश्रद्धाविचलति।वयम्अधिकंपठितुम्इच्छामः।अस्माकंस्वभावेभगवतःश्रद्धयाउत्पन्नंधैर्यम्आवश्यकम्।वयंस्वयम्आत्मसुयावतींनिष्ठांधरामःतावतींभगवतिधरामःचेत्महत्कार्यंभवेत्।नाम्निभगवान्वर्ततेइतिश्रद्धाभवतु।अखण्डंभगवन्नाम्निभवितुंप्रयतामहे।एषःएवपरमार्थस्यसरलःमार्गः।
- भगवतिनिष्ठांधरतु, प्रेमभावंधरतु।भगवान्नकष्टसाध्यःसःतुसहजसाध्यः।***
नोहे.19 –भगवतःकिंयाचनीयम्? परमात्माकथंवर्ततेइतिपृच्छतिचेत्किंवदामः?सःतुनामरूपगुणातीतः।अतःअस्माकंभावनयायथावयंपश्यामःतथासःवर्ततेइतिवक्तुंशक्नुमः।इत्युक्तेसर्वंभावनायाम्एववर्तते।वयंकिमपियाचामहेतर्हिसःदातुंसिद्धः।वयंविषयान्याचामहेतर्हिसःनददातिइतिन।परंतेनसहतस्यफलम्इत्युक्तेसुखदुःखानिअपिभोक्तव्यानि।अतःकिमपियाचनीयंतर्हिचिन्तयित्वायाचनीयम्।कश्चनगृहस्थःशान्तःवृक्षतलेउपविष्टः।सःवृक्षःकल्पवृक्षःआसीत्।सःसहजम्उक्तवान्, ‘अत्रयदिपेयजलम्आप्नुयांतर्हिउत्तमंभवेत्।’तत्कालंसःजलंप्राप्तवान्।अग्रेतेन‘आहारार्थंकिमपिलभ्येततर्हिसमीचीनं’इत्युक्तेसतिव्यञ्जनानिप्राप्तानि।तदनन्तरंसःविश्रान्तिम्ऐच्छत्।तस्यशय्याव्यवस्थापिजाता।‘अधुनाममदारपुत्रादयःभवन्तितर्हिकियान्आनन्दः’इतितस्यमनसिआगतम्।तेअपिआगताः।‘एतावत्सर्वंजातम्, इदानींमरणम्आगच्छेत्तर्हि ...’इतिसःअमन्यततदासमृतः।अतःविषयाणांयाच्ञानिरन्तरंवर्धमानावर्तते।अतःयेनअस्माकंकल्याणंभवेत्तथायाचनीयम्।कश्चनराजाभिक्षुकंयाचितुंसूचितवान्, तदासःआच्छादनार्थंकम्बलंयाचितवान्।याचितेसतिराजाअर्धंराज्यंदातुम्अपिसिद्धः।परंसःक्षुद्रंकम्बलंयाचितवान्।समर्थःदातालभ्यतेचेत्सम्यक्चिन्तयित्वायाचनीयम्।अतःभगवतःतस्यभक्त्याःयाच्ञाकरणीया।तेनवयंसमाधानंप्राप्स्यामः।अन्यत्किमपियाचितुम्इच्छाएवनभवेत्।भगवतःअवताराःकदाजाताः?भक्तानांकृतेएवदेवःअवतारंस्वीकृतवान्।तस्यअवतारेणकेवलंभक्तानाम्एवकार्यंभवतिइतिन, अपितुइतराणामपि‘देवःवर्तते’इतिभावनाउत्पद्यते।वयंतंशरणंगत्वातस्यएवभूत्वास्थास्यामः।तेनकापिचिन्तानबाधते।भगवान्अतिदयालुःवर्तते।अयसापरिसःताडितःचेदपितस्यसुवर्णंभवति।तद्वत्भगवताभरतःबन्धुत्वेन, बिभीषणःशरणागतत्वेन, रावणःशत्रुत्वेनचतारिताः।तेनकोऽपिनत्यक्तः।एतादृशंभगवन्तंयोजयितुंनामविनानकोऽपिसरलउपायः।
- भगवतःनामविनाकिमपिनजानामि, इतियेनज्ञातंसःसर्वज्ञाता।****
नोहे.21 –कल्पनाविरामेणवृत्तिःस्थिराभवेत्। कश्चनजनःतालुकास्थानंगतः।‘भवान्कुतः?’इतियदिसःपृष्टःतर्हिसःग्रामस्यनामवदेत्।जनपदस्थानंगतःचेत्तालुकास्थानंवदेत्।प्रान्तस्थानंगतःचेत्जनपदस्थानंवदेत्।अन्यप्रान्तंगतःचेत्प्रान्तस्थानंवदेत्।विदेशंगतःचेत्स्वदेशस्यनामवदेत्।इत्युक्तेमनुष्यस्यमनसियावतीविशालतातावतीभेदभावनान्यूनावर्तते।तथैवमनुष्यस्यकोऽपिधर्मःभवेत्, सर्वधर्माणांमूलम्एकमेव, अतःधर्ममूलंयःगतःतस्यकृतेसर्वेधर्माःसमानाः।परम्एतावतीविशालादृष्टिःयावत्नलभ्येततावत्जन्मनाप्राप्तस्यधर्मस्यआचरणंहिताय।सुखप्राप्त्यर्थम्अस्माकंसर्वाःकल्पनाःअधुनामिथ्याजाताः।आरम्भेश्रीमत्वेसुखंवर्ततेइतिकल्पनाकृता।तदर्थंबहुधनमर्जितम्, परंयदिसुखंनप्राप्तंतर्हिकल्पनामिथ्याआसीत्इतिवक्तुंकाहानिः?एकमेववस्तुएकस्यकृतेसुखदम्अन्यस्यकृतेविपरीतंवर्तते।इत्युक्तेतत्वस्तुनसुखरूपंनवादुःखरूपम्।अद्ययत्वस्तुसुखदम्इतिमन्यामहेतदेवश्वःतथानभवितुमर्हति।अस्माकंबुद्धिःअस्थिरा, अतःकल्पनाअपिचञ्चला।अतःतस्मिन्एववस्तुनिसुखंवर्ततेइतिकल्पनापिमिथ्याभवेत्।साकल्पनाएवसत्याइतिवयंकिमर्थंवदामः?जगतिविद्यमानान्अस्माकंसम्बन्धान्वयंकल्पनयाएवनिर्मामः।तेनसन्तिइतिवक्तुं, विस्मर्तुंवावयंसिद्धाःभवामः।आपदिआगतायांसत्यांपूर्वतनविषयाःसम्बन्धाःचनमधुरायन्ते।वयम्अस्वस्थाःभवामः।एषःसर्वःकल्पनायाःखेलः।एकेनकण्टकेनअन्यःनिष्कासनीयः, द्वावपिक्षेपणीयौच, तद्वत्एकयाकल्पनयाअन्यामारणीया, द्वेअपिनाशनीये।कल्पनाकरणीयाचेत्भगवतःविषयेकरणीया।भगवान्दाता, त्राता, सुखकर्ताचेतिकल्पयामः।तत्रैववास्तवंहितं, तेनएवसंसारःनूनंसुखमयःभवेच्च।कल्पनायाःसत्यासत्यत्वम्अनुभवान्तेज्ञायते।अतःअनुभवानन्तरंकल्पनाशान्ताभवेत्।अनयापद्धत्याशान्तयाकल्पनयायदावृत्तिःस्थिराभवेत्तदासास्थिरवस्तुनासहआश्लेषणीया।भगवान्नित्यम्एकमेवंतादृशंस्थिरंवस्तु।‘अमुकमेकंवस्तुममसमीपेवर्ततेअतःअहंसुखी’इतिएतायांवृत्यांनसत्यत्वम्।वस्तुनःअभावेअपिवृत्तेःसमाधानंभवेत्, साभगवतिस्थिराभवेत्।इदमेवपरमार्थरहस्यम्।
- कल्पनाइत्युक्तेमायायाःशास्त्रम्।कल्पनाविहीनःस्वल्पोऽपिनामजपःफलति।****
नोहे.22 –देवःअतिप्रेमीवर्तते। बहुकष्टेनभवन्तःआगच्छन्ति।कियान्तःपरिश्रमाः, कियन्तिकष्टानिचभवद्भिःसह्यन्ते।अत्रापिबहुक्लेशान्भवन्ति।परन्तुअत्रवयंकिमर्थम्आयामः?किंवयम्इच्छामः?अस्माभिःअवगम्यतेकिम्?किंवयंसत्यंदेवम्इच्छामः?अस्मिन्विषयेवयम्अधिकंनचिन्तयामः।यदाकापिआपत्आपतति, किमपिअसमीचीनंभवतिवातदादेवेनएतादृशंकथंकृतम्इतिवयंवदामः।एतेनवचनेनसदृशंनान्यत्पापम्।एतादृशस्यजनस्यअपेक्षयानास्तिकःउत्तमःयतोहिसःदेवेनअसमीचीनंकृतम्इतिनवदेत्।देवःअतीवप्रेमी।सःकस्यापिदुःखंनसोढुंशक्नोति।दुःखिनःपीडितस्यचपुत्रदर्शनंकस्यैमात्रेरोचेत?अतःदेवेनममअसमीचीनंकृतम्इतिमिथ्यांधारणांमनसःनिष्कासयन्तु। द्रोपदींवस्त्रहरणार्थंदुःशासनःसभायाम्आकर्षत्तदापाण्डवाःइदंसोढुंनशक्नुवन्तिइतिसाअमन्यत।तेतस्याःविडम्बनांकारयितुंनअनुमंस्यन्तेइतिसाचिन्तितवती।दुःशासनंतेशतधःखण्डयिष्यन्तिइतितस्याःकल्पना।पाण्डवानांविषयेतस्याविश्वासःआसीत्।यदादुःशासनःतस्याःआञ्चलंधृतवान्तदासाआशयाधर्मंदृष्टवती।अधुनाअवरुणद्ध्मिचेत्ममसत्यव्रतंभञ्ज्यात्इतिमत्वासःलज्जयामुखम्अधःकृतवान्।कथम्एषःअहंकारेणलिप्तःइतितुसत्यम्।साएवस्थितिःअन्यपाण्डवानाम्।अथसाभीष्माचार्यम्अपश्यत्।सःअपिअधोमुखःजातः।तदासाजगतःआशांत्यक्तवती।सिषाधयिषयापरमात्मानंश्रीकृष्णम्आहूतवती।सःतस्यैनैकान्वस्त्रान्पूरयित्वातस्याःलज्जांरक्षितवान्।गच्छताकालेनकदाचित्श्रीकृष्णःतयामिलितःतदासाअपृच्छत्, “भवान्पूर्वमेवकिमर्थंममसाहाय्यार्थंनआगतवान्?सःदुष्टःममकेशान्धृत्वाकर्षयन्आसीत्तदाकिमर्थंनागच्छत्?”तदाश्रीकृष्णःउक्तवान्, “तत्रममकःदोषः?अहंभवतींरक्षितुम्आतुरः।भवतीपाण्डवानाम्इतराणांचआशांकुर्वतीआसीत्।तेरक्षयन्तिइतिभवतिमन्यतेस्म।ममकृतेद्वारम्उद्घाटितंनासीत्।कथम्आगच्छानि?भवतीयदाजगदाशांत्यक्तवती, माम्आहूतवतीचतदाअहंधावितः।”जगदाशायाःआसक्त्याःचपरित्यागंविनापरमेश्वरंप्रतिअस्माकम्आह्वानंकथंप्राप्नुयात्?यस्मिन्वयंप्रीणीमःतस्यएवअभावःअस्मान्तुदति।देवस्यअभावःअस्मान्तुदतिकिम्?देवस्यप्रेमप्राप्तुंतेनसहनिरन्तरंवासःअपेक्ष्यते।एषःवासःतस्यनामजपेनएवलभ्यते।भगवन्नामजपंकृत्वातस्यप्रेमलभन्ताम्इदमेवममकथनम्।
- सर्वंविस्मृत्यभगवन्तम्आर्ततयाप्रार्थयामहेचेत्सःकृपायते।***
नोहे.23 –भगवान्कल्पनातीतःवर्तते। कल्पनायांयावत्आयातितावदेवसत्यम्इतिमननंमनुष्यस्वभावः।परम्अस्माकंकल्पनाएवकियतीसङ्कुचिताइतिकोऽपिनचिन्तयति।यःकल्पनातीतः, यत्रकल्पनाविरमते, कल्पनायम्आकलयितुंनशक्नोतिचतंकल्पनयाकथंपरिचिनुमः?यःज्ञानातीतःतंममअल्पबुद्ध्याकथम्अवगच्छामि?सःममबुद्धेःअतीतः।तस्यइच्छयाएवतस्यअवितथंज्ञानंलभ्यते।अस्माकंकल्पनयाप्राप्तंज्ञानंसत्यम्इतिमननम्एवअविद्या।एतदर्थंश्रद्धाकल्पनयोःभेदःज्ञातव्यः।कल्पनातीताश्रद्धाएवसत्या।प्रल्हादसमंनामजपमहात्म्यंवयंनमन्यामहे।कल्पनयाप्रल्हादःनबाधितः।अस्माकंक्षुद्रसंसारेकल्पनातीताःप्रसङ्गाःभवन्तितर्हिभगवान्कल्पनातीतःइतिमन्तुंकःप्रत्यवायः?यथासूर्यप्रकाशःसर्वत्रव्याप्तःतथापरमात्मामन्दिरे, गृहे, तीर्थक्षेत्रेचसर्वत्रपूर्णः।परमात्माकेवलंविदुषांश्रीमतांन, सःसर्वेषाम्।भगवान्सर्वेषाम्अतःसर्वेषांकृतेसुसाध्यः।कश्चनज्येष्ठःगणितज्ञःशीघ्रंगणनांकर्तुंशक्नोति।ग्रामस्थाःअज्ञजनाःअपिगणितंनपठित्वाअपिगणनांसम्यक्कुर्वन्ति।तेषांव्यवहारःअपिसम्यक्प्रवर्ततेच।कदाचित्विद्वान्भगवन्तंसत्वरंप्राप्नुयात्, परम्अज्ञःअपितंप्राप्तुंशक्नोति।भगवान्अस्माकम्अन्तःकरणंस्पष्टंद्रष्टुंशक्नोति।तादृशीएवतस्यदृष्टिः।अस्माकम्अन्तःकरणंयथावर्ततेतथासःअस्मान्समीपेदूरेवास्थापयति।जातःमनुष्यःसर्वान्सम्बन्धान्सहजंप्राप्नोति।तद्वत्परमात्माआनन्दरूपःइतिवदामःचेत्अन्यान्सर्वान्गुणान्सःप्राप्नोतिएव।यथामारुतौदेवांशःआसीत्तथाअस्मासुअपिवर्तते।तेनसःपोषितःविकसितःच।वयंतम्आवृत्यआच्छादयामः।एतदर्थंकिंकरणीयम्?सर्वकाराधिकारिणःआरक्षकात्नबिभेति, परंचोरःबिभेति।तद्वत्भगवान्मयासहविद्यतेइतियस्यभावःसःउपाधिंनबिभेति।यतोहिउपाधिःतस्यइच्छयाएवआगतःइतितस्यविश्वासःविद्यते।अतीतंसर्वंभगवतेअर्पयामःचेत्अनागतस्यदायित्वम्अपितस्यैवभवति।
- यत्अनिश्चितंतस्यनामकल्पना।देवःवर्ततेइतिनिश्शङ्कतयामननम्एवज्ञानम्।******
नोहे.24 –उत्कटतयाभगवतःउपासनाकरणीया। अग्नेःअज्ञानेसतिप्रमादेनस्पर्शःभवतिचेदपिहस्तःभर्ज्यते।परिसःअज्ञानेनअपिलोहदण्डेनताडितःचेत्तस्यसुवर्णभवनंनपरिहरति।तद्वत्ज्ञानंविनाकेवलंभक्त्याभगवन्तंप्राप्नुमःचेत्कार्यंभवति।परम्अन्यविषयाणाम्आसक्तिःयावत्मनसिवर्ततेतावत्अन्तःकरणेभगवद्भक्तिःनभवति।यत्रउत्कटाभक्तिःवर्ततेतत्रसगुणमूर्त्याम्अपिमनुष्यधर्मिणःभगवन्तंलभन्ते।उपासकःयदादेहंविस्मरतितदाउपास्यविग्रहेसःचैतन्यम्अनुभवति।अन्येयेअल्पमात्रेणतन्मयाःभवन्तितेअपितादृशान्अनुभवान्प्राप्नुवन्ति।परम्उपासकानांभक्तानांवाभावनासदातावतीउत्कटाभवेत्इतिननिश्चितम्।अतःएतादृशःउपासकःमूर्तौचैतन्यम्अनुभूयअपिपरमार्थदृष्ट्यालाभंप्राप्नुयात्इतिननिश्चितम्। केनचित्बालकेनकृतेनचाटुल्येनप्रतिवेशिनीमहिलातस्मैचपेटिकांदत्तवती।तदातेनआक्रन्दनम्,आरब्धंकदर्थान्उक्तवान्च।तान्श्रुत्वातस्यमाताबहिरागतवतीतंसम्यक्ताडितवतीच।परंमातुःएतावत्ताडनंप्राप्यसःनआक्रोशितवान्, नमातरम्अपशब्दान्उक्तवान्च।तथैवअस्मासुआगच्छन्त्यःआपदःभगवताआनीताःसन्तिइतियदिनिष्ठाभवतितर्हिअस्माभिःकष्टानिअनुभूयअपिअस्माकंशान्तिःनविचलेत्।भगवतःविस्मरणंभवतिचेत्शान्तिःविचलति।यैःदन्तैःसिंहःप्राणिनःसंहरतितैःस्वशावकान्व्रणंविनाउन्नयतिइतिस्मर्तव्यम्।निष्पक्षबुद्ध्याचिन्तयामःचेत्भगवन्तंगन्तुंमार्गंवयंप्राप्नुमः।भगवान्सर्वैःसाध्यः।केवलंनिष्क्रियाणांकृतेसःअसाध्यः।यावत्ज्ञातंतावत्आदौकरणीयम्यथाधिकंज्ञायतेतदाअधिकंकरणीयंच।तस्मिन्नेवसमाधानंभवेत्।वृथाअधिकाचिकित्साअहंतायाःदेहबुद्ध्याःचलक्षणम्।भगवतःसन्निकर्षःयेनलब्धःसःएवनिर्भयतां, निर्वासनतांचलभते।प्रत्येकंजनःआधारम्अपेक्षते।परम्अस्माभिःअपूर्णस्यआधारस्यस्वीकरणेननिर्भयतानप्राप्यते।एतदर्थंभगवतःआधारःस्वीकरणीयः।बुद्ध्यानिश्चयःकरणीयः, मनःभगवतियोजनीयम्च, तेनइन्द्रियाणितंबलेनगमिष्यन्ति।श्रीरामःउपाधिविहीनःतस्यनामापिउपाधिविहीनंच।अतःयथापाषाणः, सिकतावाजलेननसम्मिलति, शर्करा, लवणंचद्रवेणसम्मिलतःतथारामेणतस्यनामएवसमरसंभवति।
- सर्वासृष्टिःरामरूपादृश्यतेइत्येवभक्त्याःफलम्।****
नोहे,25 –विषयवासनांत्यक्त्वाभगवन्तंशरणंगच्छतु। भगवतःअस्तित्वंयत्रपश्यामःतत्रवर्तते।भगवतःरहस्यम्अवगन्तुंमयाकथंवर्तनीयम्इतिआदौद्रष्टव्यम्।भगवान्वर्ततेउतवानेतिज्ञातुम्अस्मभ्यंबुद्धिःदत्ता।निश्चयेनभगवान्वर्ततेइतिकेचनअनुभवेनज्ञातवन्तः।तेषाम्आप्तवाक्यम्अस्माभिःप्रमाणितम्।भगवतःअस्तित्वंयदिनिश्चितंतर्हितंकथंपरिचिनुमः? बीजगणितेप्रश्नम्उत्तरितुम्अज्ञातः‘क्ष’स्वीकरणीयःभवति।उत्तरस्यअन्तेएव‘क्ष’स्यमूल्यंज्ञायते।परंतत्विनानप्रवर्तते।तद्वत्जीवनस्यप्रहेलिकाम्उद्घाटयितुम्अद्यअज्ञातःभगवान्स्वीकरणीयःभवति।तस्यभगवतःस्वरूपं, जीवनरहस्येज्ञातेसतिज्ञास्यामः।नूनंजन्ममरणात्मुक्तिमार्गंयःदर्शयतिसःआप्तः।भगवतेकिंरोचतेतत्सत्पुरुषैःसर्वेभ्यःकथितम्।तत्वर्तते‘विषयवासनादिकंसर्वंत्यक्त्वाभगवन्तंशरणगमनम्।’वयंविषयान्एवशरणंगच्छामः।भगवन्तंयःशरणंव्रजतिसःजगतःनबिभेति।सर्वान्चमत्कारान्कर्तुंशक्नुमः, परंभगवन्तंशरणगमनंबहुकठिनम्। वयम्उपरितनम्अट्टंगन्तुम्सोपानम्आरोहामः।उपरितनाट्टगमनंसाध्यं, सोपानःसाधनंच।तद्वत्तीर्थयात्राव्रतनियमाःसाधनानि, परमेश्वप्राप्तिःसाध्यम्च।परंपरमेश्वरप्राप्तिम्अपाकृत्यसाधनमेवदृढंधरामःतर्हिकिंकरणीयम्?मूलतःभगवान्तुनिर्गुणः, निराकारः, अव्यक्तःच।परंमनुष्यःतंस्वकल्पनायाम्आनयति।अस्मासुविद्यमानाःगुणाःपूर्णतःभगवतिअपिवर्तन्तेइतिकल्पयामः।इत्युक्तेवयंभगवन्तम्आदौजडेदृष्ट्वन्तः, अनन्तरंतस्यनामप्रतिगच्छामः।भगवतानिर्मितासृष्टिःयथावर्ततेतथैवसर्वदाभवति।तस्यांपरिवर्तनंनभवितुमर्हति।परिवर्तनम्आत्मनिआवश्यकम्।अस्माकंसर्वंजीवनंभगवद्हस्तेवर्तते, तर्हिजीवनस्यप्रत्येकंआवर्तप्रत्यावर्तयोःतस्यैवहस्तेसर्वंवर्ततेइत्यत्रकाशङ्का?वृक्षमूलेजलंसिञ्चामःचेत्वृक्षस्यसर्वेभागाःजलंप्राप्नुवन्ति।तद्वत्भगवन्तंनविस्मरामःचेत्सर्वंसम्यक्प्रवर्तते।भगवतःआर्ततयाइच्छाएवसर्वंरहस्यम्।आत्मासमुद्रसदृशः।तस्यकश्चनलघुजलबिन्दुःइवजीवः।तम्अभिज्ञायआत्मनासामरस्यम्एववास्तवंतत्वज्ञानम्।इमम्आत्मानंनित्यंस्मृत्वाआनन्देभवामः।
- सत्पुरुषैःनामस्मरणरूपानौकाअस्मभ्यंदत्ता।तस्यांविश्वासेनउपवेष्टव्यम्।सत्पुरुषाःकर्णधाराः।तेअस्मान्परतीरंनेष्यन्ति।*****
नोहे.26 –भगवतासहअस्माकंसम्बन्धःयोजनीयः। भगवन्नाम्नःअनुच्चारस्यअपेक्षयामूकत्वंवरंनु?दृष्टिःयदिभगवतःविग्रहंनपश्यतितर्हितस्याःकःलाभः?अस्माकंकर्णाःतस्यकीर्तिंनशृण्वन्तितर्हितेनिरुपयोगिनाःखलु?नेत्राभ्यांभगवन्मूर्तिदर्शनं, मुखेनभगवन्नामजपनं, कर्णाभ्यांतस्यगुणश्रवणंचवास्तवःअभ्यासः।भगवच्चरित्रंकिमर्थंश्रवणीयम्?तद्वत्व्यवहर्तुम्। भगवत्प्राप्त्यर्थंकश्चनसुलभःउपायःविद्यते।भगवतासहआत्मनःकश्चनसम्बन्धःयोजनीयः।भगवान्ममस्वामीअहंतस्यसेवकः, सःमाताअहंवत्सः, सःपिताअहंपुत्रः, सःपतिःअहंपत्नी, सःपुत्रःअहंमाता, सःसूत्रधारःअहंपाञ्चालिकावाइतिएतादृशःकश्चनसम्बन्धःयोजनीयः।दत्तकपुत्रंस्वीकृत्यतस्मिन्प्रीणीमःकिल!विवाहात्प्राक्कःपतिःकापत्नी?परंविवाहानन्तरंसम्बन्धःभवति।सहवासेनप्रेमवर्धतेच।तद्वत्भगवत्प्रेमअपिकमपिसम्बन्धंसंयोज्यवर्धापनीयम्।वस्तुतःसःस्वभावःएवभवेत्।तेनभगवत्प्राप्तिःसुलभाभवति।हनुमतादास्यभक्तिःकृता।श्रीरामंसःस्वहृदयेधृतवान्।गूहकस्यअपिरामेतथैवप्रेमासीत्।रावणेनशत्रुत्वेन, भरतेनबन्धुत्वेन, सीतामात्रापतित्वेन, बिभीषणेनसख्यत्वेन, हनूमतास्वामित्वेनचभगवान्आत्मीयःकृतएव। यस्मिन्ग्रामेहनुमान्नविद्यतेतस्मिन्ग्रामेननिवस्तव्यम्।ग्रामेनास्तितर्हिन्यूनातिन्यूनंहनुमन्मूर्तिःगृहेस्थापनीया।गृहेभगवान्उपासनीयः।गृहंमन्दिरसमंभवेत्।परान्नम्इत्युक्तेअन्येनअर्जितम्अन्नम्।वयंगृहेयत्खादामःतदपिपरान्नम्एव, यतःहिअन्नदातापरमात्माएव।तंस्मृत्वाअन्नंभोक्तव्यम्।रुचेःअधीनाःअभूत्वायदावश्यकंतदातावदेवचभोक्तव्यम्।एषःएवसात्त्विकःआहारः।प्रत्येकंविषयेभगवत्स्मरणम्इतिमुख्यम्।सःविषयःखादनं, पानं, गायनं, वादनं, हिण्डनंवाकिमपिभवतु।गायनेनियतस्वरैःशब्दोच्चारणम्अपेक्ष्यते।तदाभगवत्स्मरणंकठिनम्।गायनंमनोविलासार्थं, तथापिभगवान्एतादृशाप्रेम्णाआह्वातव्यःयत्गायकस्यनेत्रयोःअश्रूणिआगच्छेयुः।रामःयावत्अपेक्षितंतावत्क्वयच्छति?अतःभगवान्यावत्ददाति, तावतिसमाधानेनभवितुम्अभ्यासनीयम्।प्रपञ्चेदुःखप्रसङ्गेषुरामस्मरणंभवति।तत्सर्वसमयेभवेत्।रामेपूर्णाश्रद्धाभवतु, तदातेनअस्माकंचिन्ताक्रियते।
- भगवन्नाम्निअवस्थायतम्आत्मीयंकर्तुंभिन्नंकिमपिकरणीयंनभवति।****
नोहे.27 –निर्गुणंमनसिनिधायसगुणोपासनायांभवितव्यम्। चिन्तयन्तु, वयंग्रामान्तरंगन्तुम्इच्छामः।तंग्रामंगच्छन्तंरेलयानम्आरुह्यवयंगच्छामः।आगतेग्रामेवयंयानंत्यजामः।तद्वत्यदिनिर्गुणम्अस्माकंसाध्यंतर्हिसगुणंस्वीकृत्यअस्माभिःगन्तव्यम्।निर्गुणंविनासगुणंनसत्यं, परंसगुणम्अस्वीकृत्यवयंनिर्गुणंप्राप्तुंनशक्नुमःइत्यपितावदेवसत्यम्।सगुणोपासनायाम्आत्मानंविस्मरामःचेत्प्रथमम्अहंनश्यति, द्वितीयंदेवःनश्यतिकेवलम्अन्तेपरमात्माअवशिष्यते।अतःअस्माभिःनिर्गुणम्अवगत्यसगुणेभवितव्यम्।श्रीरामपूजनेस्वविस्मरणंभवतिचेत्निर्गुणःकःभिन्नः?परंज्वरपीडितायजनायसर्वाणिव्यञ्जनानितिख्तानिभवतितद्वत्विषयवृत्तियुतेभ्यःजनेभ्यःसगुणंनिर्गुणंवानमधुरायेते।सगुणंविनानिर्गुणम्उपास्येइतियःवदतिसःतस्यरहस्यंनजानाति।वस्तुतःसःसगुणोपासनाम्एवकरोतिपरंसःस्वयमेवनजानाति।स्थलेकालेचयेदेवम्आनयन्तितेतंसगुणेनआनयन्तिइतिवचनेकोऽर्थः? परमार्थविषयेअस्माकंकाश्चनविचित्राःकल्पनाःसन्ति।पूर्णम्अज्ञत्वंभवतु, परम्इदंविपरीतज्ञानंमास्तु।सूर्यःपूर्वम्आसीत्, सम्प्रतिःअपिवर्तते, आगामिकालेअपिभविष्यति।चिरन्तनत्वेनतस्यअस्तित्वंवयंनअनुभवामःदुर्लक्षंकुर्मःच।भगवद्विषयेअपिअस्माकंतथैववर्तते।कश्चननास्तिकःवदति,‘देवःनास्तिइतिएव, दर्शयतु।क्वास्ति?’तम्उत्तरितुंशक्नुमः,‘देवःक्वनास्तितत्दर्शयतु।’परंतत्नसाधुः।देवःनास्तिइतिवक्ताअपिकस्यचित्अस्तित्वस्यभानम्अनुभवति।सःकेवलंतंभिन्नानिनामानियच्छति।निसर्गश्शक्तिः, शास्तावाइतिएतादृशाणिनामानिदत्त्वासःतस्यअस्तित्वंस्वीकरोति, परंदेवःनास्तिइतिसःवदति।यःअस्तिइतिसःमन्यतेसःएवदेवःइतिमन्तव्यम्।यावत्मनुष्यःजानातितावत्नलेखितुंशक्नोति।यावत्लिखितंतावत्पाठकःनावगच्छति।यावत्सःजानातितावत्नकथयितुंशक्नोति।यावत्सःकथयतितावत्श्रोताज्ञातुंनशक्नोति।अतःमूलवस्तुनःस्वरूपंस्वानुभवेनएवअवगन्तव्यम्।परमात्माकर्ताइतिज्ञात्वाअस्माभिःअद्यतनंकर्तव्यंकरणीयम्।
- निर्गुणःनदृश्यते, नज्ञायते, सःअवताररूपेणसत्पुरुषरूपेणवाआकारयति।*****
नोहे.28 –भगवन्तंद्रष्टुंस्वचेतःशुद्धंकरणीयम्। ‘अन्तेमतिःसागतिः’इतिकिञ्चित्वचनंवर्तते।जनेःवास्तवंकारणम्अन्विष्यामःचेत्वासनाकारणेनवयंजन्ममरणावर्तेषुभ्रमन्तःस्मः।मरणंजन्मानुवर्ततेएव।जन्ममरणप्रवाहःनिरन्तरंप्रवर्तते।आदौवासनावाजन्मवाइतिएतस्मिन्वादेपतनम्इत्युक्तेबीजवृक्षयोःआदौकिम्इतिएतादृशस्यजगदान्तपर्यन्तम्अनुत्तरितस्यप्रश्नस्यचर्वितचर्वणम्एव।वयंकुत्रबाध्यमानाःस्मःइतिद्रष्टव्यम्।विषयेषुएववयंलिप्ताः।तत्लिप्तत्वंत्यक्तव्यम्।अनृतम्ऋतंचकथंज्ञायेतइतिद्रष्टव्यम्।इतःकश्चनगतःइतिछायांदृष्ट्वावयंवदामः।तद्वत्जगदिदंछायाइव।तस्यवास्तवम्अधिष्ठानम्यःईश्वरः, सःअस्माभिःज्ञातव्यः।विषयमोहात्सर्वव्याप्तंभगवन्तंवयंद्रष्टुंनशक्नुमः।तंद्रष्टुंदृष्टिःभिन्नाकरणीया।अन्तःकरणंस्वच्छंकुर्मःचेत्सादृष्टिःप्राप्यते।काम्अपिस्त्रियंपश्यामःचेत्यथाअस्माकंवृत्तिःतथासादृश्यते।कामिजनेनसातथादृश्येतसात्विकेनसामातृश्रीःदृश्येतच।अतःयावत्अस्माकम्अन्तःकरणम्अशुद्धंतावत्भगवान्सर्वत्रनदृश्येत।भगवन्तंसर्वत्रपश्यद्भिःआत्मनिअपिसःद्रष्टव्यः।यावत्भगवन्तम्आत्मनिनपश्यामःतावत्इतरेषुअपिनद्रष्टुंशक्नुमः।अतःभगवान्आत्मनिसदैववर्ततेइतिद्रष्टव्यम्। सद्गुरुःयथाकथयतितथावर्तनीयम्।तेनअस्माकम्अभिमानःविनश्यति।सत्पुरुषाणांस्वल्पःअवरोधःकर्ममार्गेवर्तते, तस्यइदमेवकारणंयत्कर्मणाअभिमानःउत्पद्यतेप्रत्युतगुर्वाज्ञयाव्यवहरामःचेत्सःएवअभिमानःप्रणश्यति।अत्रशङ्काउत्पद्यतेयत्गुरुःनामस्मरणंकर्तुंकथयतितत्कर्मएवकिल।वैद्यःरुग्णंवदतिकिमपिमाखादतु।औषधिमात्रात्रयम्अपिदत्तवान्।तदासःरुग्णःअपृच्छत्, ‘किमपिमाखादतुइतिभवान्उक्तवान्, पुनःऔषधिंसेवताम्इत्यपिवदतिइतिकथम्?’तदावैद्यःउक्तवान्, ‘पूर्वंजातम्अजीर्णंनाशयितुम्औषधिःवर्तते।’तद्वत्विषयाणांपूर्वानुभवंनाशयितुंनामस्मरणंसूचयतिगुरुः।’यःअस्माकंविषयवासनांन्यूनीकृत्यअस्माकंमनसिनामप्रेमउत्पादयेत्सःअवितथंगुरुः।
- प्रपञ्चपरमार्थयोःमध्येअहिनकुलत्वंदृष्ट्वासत्पुरुषैःसमञ्जनस्यप्रयासःकृतः।नामस्मरणंकुर्वताप्रपञ्चःकरणीयःइतितत्समञ्जनम्।*****
नोहे.29 –समयेनजागरित्वायोग्यपन्थाःप्राप्तव्यः। कोऽपिकर्मारम्भःहेतुनाइत्युक्तेवासनयाभवति।जन्मअपिवासनयाभवति।गङ्गोद्गमःअतिपवित्रः, कनीयःचपरम्अतिस्वच्छः।तद्वत्अस्माकंजन्मयद्यपिवासनयाजातंतथापिआरम्भेतस्यमूलस्वरूपंनिर्मलमेव।तदामाताबालकंपाठयति, ‘देव, मह्यंसमीचीनांबुद्धिंददातु।’अग्रेअस्मिन्निर्मलेमनसिसम्यगसम्यक्वासनानांलेपाःप्राप्यन्ते।वहतागङ्गाजलेनमालिन्यंप्राप्यते।स्वच्छीकर्तुंवयंस्फटींयोजयामः।तद्वत्वासनायाःमलिनत्वम्अपाकर्तुंरामःकर्ताइतिभावःदृढःकरणीयः।भगवन्नामरूपांस्फटीम्आलोडयामःचेत्मालिन्यंतलेसंकलय्यशुद्धान्तःकरणम्आविर्भवति।गतजन्मनिमयाकृतानिपापानिअधुनाभ़ुञ्जेइतिकेवलंवचनेननलाभःयतोहितेनवयम्आगामिजन्मसिद्धतांकुर्मः।यदिआगामिजन्मपरिहर्तव्यंतर्हिअस्मिन्जन्मनिएवकार्यंकरणीयम्इत्युक्तेवासनानाशितव्या। सत्ताधीशाःश्रीमन्तःवैभववन्तःचजनाःसुखिनःइतिभ्रमः।भगवदाधारंविनातेविषयाःव्यर्थाः।प्रापञ्चिकंसुखंबाह्यतःसमीचीनंदृश्यतेपरंसशोथः।तन्नसुदृढत्वम्।अतःवयंप्रपञ्चेसुखंनप्राप्नुमः।यथावयःवर्धतेतथाकार्यव्यापःवर्धते, परमेश्वरंदुर्लक्षंभवति।ऋतेन्यूनतायाःवासनावर्धतेएव।साएवअग्रिमजन्मनःअधिष्ठात्री।अतःअत्रकश्चनभिन्नःमार्गःअपेक्ष्यते, यःचसरलःसुलभःच।सत्पुरुषैःनैकवारंदर्शितः।तेनअग्रेगच्छन्तु।भगवान्अग्रिमंमार्गंदर्शयितुम्इच्छुकः।भवन्तःस्वल्पांवारुचिंदर्शयन्तु, निश्चयंदर्शयन्तु, सिषाधयिषांदर्शयन्तुच।अग्रिमंदायित्वंभगवतःवर्तते।भवन्तः‘अङ्गीकृतम्’इतिवदन्ति, परंतथानव्यवहरन्ति।नअङ्गीकृतम्इतिचिन्तयामःचेत्किमर्थंनेतिनवदन्ति, अतःकिंकरणीयम्?मनुष्यस्यसमीपेइतरेभ्यःप्राणिभ्यःयदिकिमपिअधिकंतर्हियोग्यायोग्ययोःआकलनबुद्धिः।बुद्ध्याअङ्गीकृतंनआचरितं, नप्रयत्तंवातर्हिसर्वथाभवताम्एवदोषःनु?अतःपुनःकथयामिसमयेजागरित्वायोग्यमार्गेचलन्तु।भगवन्नामस्मरणेनएवसर्वंयत्किमपिकुर्वन्तु।इदमेवममअन्तिमंवचः।
- नामस्मरणेदृढांश्रद्धांधृत्वापरमार्थःकरणीयः।नामजपंनत्यक्त्वाअन्यत्सर्वंकरणीयम्।*****