सिद्धान्तदर्पणम्

by नीलकण्ठः सोमयाजी

सिद्धान्तदर्पणम् नीलकण्ठः सोमयाजी १९७६

Panjab University Indological Series-7 सिद्धान्तदर्पणम् OF WITH AUTO-COMMENTARY Critically edited with 1ntroduction, Translation and Appendices By K. V. SARMA Acting Director, W.W.B.I.S. & 1.S. Panjab.University, H०shlarpur 1 9,7 6 सर्वेऽधिकाराः सुरक्षिताः प्रथमं संस्करणम्, २०३३ (वि.) प्रकाशकृत् विश्वेश्वरात्रन्द-विश्वबन्धु-संस्कृत भारती-शोध-संस्थानम् पञ्जाब-विश्वविद्यालयः साधुआश्रमः, होशियारपुरम् पं, भारतम् ) FIRST | DITION, 1976 INTRODU10CTION I. C 0 N T E, N T S Introductory- Manuscript material- Relationship of the manuscripts- Authorship of the Siddld1ta-darp00 and the Commentary- Contents of Siddhanta-darpur10 The Appendices- The Commentary- Nilakantha, the author- Personal details- Birth-place and Family Satkara, the brother, and Netranārāyana, the patron Ravi and Damodara, the teachers- Works of Nilakapha - Chronology of Nilakantha's works- versatility of Nilakantha- Acknowledgements उपदेशभाग: (Theory Section) मङ्गलाचरणम् (Invocation) ग्रहपर्ययाः (Revolutions of the Planets) मन्दोच्चपर्ययाः शीघ्रोच्चपर्ययाश्च (Revolutions of the Higher apses and the Ascending modes) परमविक्षेपकलाः (Maximum latitudes) मन्दपरिधय: शीघ्रपरिधयश्च (Epicycles of the Apses and of Conjunction) युगमानम् (Measure of the aeons) भगणांशाः (Segments of a revolution) ग्रहयोजनभुक (Linear-welocity of planets in yojana-S) भूमीन्दुरविव्यासाः (Diameters of the Earth, Moon and Sum) अवन्तीस्थानम् (Position of the city of Avant1) नक्षत्रपरिधिः (The Orbit of the Stars) ... अपक्रमवृत्तस्थितिः (The position of the Ecliptic) 11 11 12

13

• • • • I.

I. I. I. अयनचलनम् (Precession and Procession विवितकाले अयनस्थितिः (Position of Eduinoxes at a specific date) मन्दशीघ्रवृत्तानि (Epicycles of the Eguations of the Centre and of Conjunction) न्यायभागः (Practical Section) प्रतिमण्डलं कक्ष्यामण्डलं च (Eccentric and orbital circles) भुजादिलक्षणम् (Definition of Sine etc.) ग्रहस्फुट: (Geocentric position of a Planet) क्रान्तिः (Declination) व्यतीपातः (Vyatाpata- Lata and Vaidl?ta) द्विस्पृग्वृत्तस् (The Lunar crescent) ग्रहणादिः (Eclipses etc.) ग्रन्थसमाप्तिः (Conclusion) of the equi -. सिद्धान्तदर्पणसिद्धपर्ययादयः (Revolutions of the Planets etc.) ... सिद्धान्तदर्पणस्थपर्ययभूदिनानि (Revolutions of Planets and Number of days in a Kalpa) ERRATA4 Index 0f Untraced Qu0tations ... Pages 13 17 18

• 20

22 24 31

32 33 41 .. 47 49 53

54

INTRODUCTION

 The Siddhanta-darpa14 of Nilalkartha Somayāji (born 1443) critically edited here with his own commentary, is a short but important work of this moted astronomer of Kerala, which enunciates the basic astronomical constants as verified and adopted by him. . It also sets forth certain other matters including the theory of epicycles as understood in Hindu astronomy. The textual verses with translation had been issued by the present writer, more than twenty years ago, through the pages of the well-known Indological journal, the 4८yar Library Bulleti1, 19 (1955) 327-68. The special significance of the present edition consists in its being embellished with the elaborate commentary on the text by the author himself .

Manuscript material

 The edition presented in the following pages is based on seve1 manuscripts of the text, designated A to G, one of the manuscripts containing the commentary as well, all inscribed in the Malayalam script on palmleaf.

 A. Ms. No. 475-D of the Kerala University Oriental Research Institute and Manuscripts Library, Trivandrum. It is an old and reliable Imanuscript found in a codex of more than a dozen astronomical works. The codex is dated sey0 dugdhabdhitalpa, wiट., the 16,99,847th। day of the Kali era, which works out to A.D. 1551, just a few years after the death of the author in about A.D. 1545

 B. Ms. 5867-C of the above Library. The manuscript carries a comparatively pure text, and is included in a codex of several ] astronomical works. A moder1 paper transcript of this manuscript in Devanagari script is available in the Madras Government Oriental Mss Library, No. R. 5151 (b)

 C. Ms. No. (C. 1869-C of the Curator's Collection of the Kerala University Mss. Library. This manuscript is much injured and the । rect0s of the folios are broken.away. The beginning of the manuscript is lost and the work is available only from verse 13.

 D. Ms. No. (C. 1024-F of the Curator's Collection of the above Library. This is a well preserved manuscript found in a codex of

vii

astronomical works. The codex is dated the 16,99,847 th day of Kali, being the same date as that of A, but the codex is not related to it, since it presents several substantial variants.

 E. Ms. No. 8358-1 of the above Library. This manuscript contains the full text of the work and is in good preservation, but abounds in scribal errors.

 F. Ms. No. 6302 of the India Office Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts (Vol. II, by Keith, p. 775). This is a well preserved manuscript and presents a generally correct text.

 G. Ms. No. 975 of H. H. The Maharaja's Palace Library, Trivandrum, now preserved in the Kerala Univ. Library noted above. This manuscript contains the text as well as the commentary edited here. The manuscript is well preserved and is generally correct, but unfortunately certain portions in it are lost, including the first leaf and portions of the text and commentary of verses 7 c to 16 and 28-32. The codex contains, in continuation, another discursive work of Nilakantha himself, but which is incomplete and is given the title Graha&adigraniha on the basis of its contents.

Relationship of the Manuscripts

 An examination of the variant readings preserved in the above manuscripts makes it possible to classify them into two groups : Mss. A B, C on the one hand and Mss. D, E, F on the other, particularly in view of the following considerations :  (i) an entirely different reading for the latter half of verse 4 ;  (ii) substantial variants in the first half of verse 7, and  (iii) the first half of verse 25 being transposed after 26, in the second group, with the verse numbers correspondingly adjusted in the manuscripts.  The text and commentary in Ms. G agrees with the second group as regards (i), and with the first group as regards (ii) and (iii). It may be noted that the author himself suggests variant readings to his text in the commentary, e.g., my ate to myatam in verse 27, the two expressions indicating slightly different meanings. 1 The closeness of the'

---

 1. It is interesting to note that the reading niyatam is the one adopted by the author when he quotes the verse in his BH$ya on the Aryabhafiya on Kcilakriya 18-21 (Edn. Trivandrum, 1931, p. 46). date of the manuscripts presenting the variants with the lifetime of the author and the variants trying to improve upon one another, would tend to suggest that the variants in the two groups have originated from the author himself who has revised his own text Appendix I. Ms. No. 5867-I of the Kerala University Mss Library referred to above, occurring in the same codex which contains Ms. B of the text. The text preserved is generally correct and free Appendix II. A, Ms. No. C. 2740 (folio 98 b) and B, Ms. No. C.2314 (folio 74) of the same Library. Both these are palmleaf manuscripts in Malayalam script, the latter being worm-eaten and con siderably damaged. The two manuscripts are closely related and appear to have descended from a common original. . The main work contained in the codices is the Kara१40p0ddharti of Putumana Somayaji and the present work is found amongst the miscellaneous matter inscribed at the close of the manuscripts. Auth07ship 0f Siddhanta-darpaa and Commentary Nlakantha quotes, in his Aryabhatya-Bhasya, from अविशेषणं विना सकृत्कर्मणा वापि मन्दकर्णः साध्यः । an earlier तच्च मया दर्पणे कर्णवृत्तांशबाह्नाडौमन्दे कक्ष्यैव नीयताम् । The passage quoted forms the second half of verse 27 of Siddhanta ८larpa12 edited here (see p. 24). Elsewhere in the same work, he quotes verses 22-24a of Sddhanta-darpar70 with the prefatory statement : अत एव मया सिद्धान्तदर्पणे सर्वत्र स्फुटन्यायातिदेशः प्रदर्शितः सामान्येन ‘ज्ञातभोगग्रहं वृत्तं' etc. In fact, the colophons to the several Text manuscripts of the work used in this edition read as follows, indicating the authorship of the work : Pp. 18-19 इति गाग्र्य-केरलसद्प्राम-नीलकण्ठ-विरचितं सिद्धान्तदर्पणं समाप्तम् । (p. 32). pada, Trivandrum, 1931, 7ivarldrum1 Sk. Series, (7SS), No. 113, p. 46. 2. Op.ct., P. i, Golpada, Trivandrum, 1957, (TSS 185), “Thus ends the Siddhanta-darpap4 by Nilakantha of the Gargya-gotra, (resident) of Keralasad-grama " This leaves 10 doubt about the name of the author, his descent and his provemance . This is reinforced by the words of the scribe Sarikara of one of the Text manuscripts which reads as follows (see p५32, below) : However, the only manuscript of the commentary available to us and which forms the basis of the present edition thereof, is unfortunately, incomplete, with its beginning and end lost and with no specific mention of its authorship anywhere in it. But, besides the close similarity of the style and diction of the commentary of the Slddhanta-darp00 with that of Nilakantha's Aryabharya-Blasya, there are ample circum stantial evidences to identify its author as Nilakantha himself गाग्र्य-केरलसड्ग्राम-नीलकण्ठेन निर्मितम् । सिद्धान्तदर्पणं शास्त्रमलिखत् शङ्कराभिधः ।। In his works Nilakantha often refers to his teacher Damodara (on him see below, pp. xwi-xix) and guotes him. C. the passages : 1. निबद्धं च तत् तदैव अस्मद्गुरुभिः पञ्चभिरुपजातिभिः–अर्कस्फुटेन' etc. 2. कालक्रियापादे प्रकारान्तरेण ‘चन्द्रबाहुफलवर्गे'त्यादिना श्रीमद्-दामोदरा ह्वयादस्मद्गुरुमुखोद्गतेन श्लोकेनोक्ता । 3. यद्वा यत्र यत्र त्रिज्यया कर्णेन वा कर्म कार्य स्यात तत्र तत्र विपरीतकर्मणा नीतेन कक्ष्याव्यासार्धेन त्रिज्यातुल्येन स्फुटकक्ष्याव्यासार्धेन च कर्म कार्यम् । तच्चोक्तमस्मदाचायैः The third of the above passages occurs in identical strain in the Commentary of the Siddlla ta-da7a177 also, pointing to the identity of the authorship of the two commentaries : C. तत्र त्रिज्ययोक्तं कर्म विपरीत कर्मानीतेन कार्यम्, कणक्तं कर्म त्रिज्यया च । तदपि 1. ‘सर्वत्र विष्कम्भदलं श्रुतौ वा व्यासार्धके स्याद् विपरीतकर्णः । ' ‘सर्वत्र विष्कम्भवलं श्रुतौ वा व्यासार्धके स्याद् विपरीतकर्णः । इति अस्मद्गुरुणा उक्तम् । (See below, p. 30). 2. 3. Op.cit., Pt. i, p. 48 Gralatadigrarrtla, Ts. p Aryabhay0-Bhasya, op. cit., P. i, pp. 46-47 Again, Nilakantha freguently refers in his works to his Para71a guru Parame5vara and to his views, experiments and findings . There is however, a characteristic experimental finding of Parame5vara, which Nilakantha refers to in his Galapadi-grantha : अयनचलनांशाः *** अस्मत् (परम) आचार्येण ‘रसरामेष्वब्धि' (४५३६) मिते कल्यब्दे पञ्चदशभागाः पूर्णाः इति परीक्ष्य निर्णीतम ।* The Siddhanta-darp0120-yally20 reads, in a very similar situation : तदा अयनचलनांशाः धनात्मकाः पञ्चदशसंख्या बभूवुः। यतो भार्गव परमेश्वराचार्येण अस्मत्परमगुरुणा ‘चलांशास्त्वम्’(४५३६) इति कल्यब्दे परीक्ष्य पञ्च दशांशपूर्तिनिर्णीता । (p. 17). The identity of authorship of the above two passages is patent . In consideration. of the above, it can be stated with is the author C0ntents of Siddhanta-larpa11a The importance of Siddhanta-darp07१५0 lies in the fact that the author presents herein the astronomical constants as verified through his own observations and investigations. The passages expressing these constants having been adopted and commented upon by the author in his commentary, which latter happens to be one of his last works (see below, p. xxv), it could be taken that the values of the constants as given herein are the final figures accepted by Nilakantha. In the First Part of the work called Up2de50-blag८ (Theory Seetion), the author emunciates in twenty couplets (2-21), his view on the number of revolutions of the planets, their higher apses (7ar1docca) and ascending modes (61ghrocca) during a definite period of time, the epicycles of the equations of the apses (710171d-puridhi) and of conjunctions (5g/hra-paाridhi), the measure of the aeons (yuga-s), the velocity of the planets, the measure of the diameters of the Moon and the Sun, the position of the city of Avanti, the situation of the ecliptic (apakra710-y ta), and the conception of the epicycles. 1 In the Second Part called Wy]'4-bhaga (Practical Section) (verses 21-31), are set forth the eccentric and orbital circles (prati 10pdala and kaksya-71a१dala), the sines etc. of the angles measured 2. C., Aryabharya-Bhasya, Pt. i : Gapitpda (Trivandrum , 1930), (TSS 101), p. 180 ; Pt. i : Kalakriypda, pp. 63, 64; Pt. i : Gollapda, pp. 13, 79, 151, 154, 155-58. Graltarठdigranth4, Ts. p. 65, 11 on these circles, the geocentric position of the planets, declination and its measurement. The author also gives his views on the occurrence of the yatpat4-9, the extent of the lumar crescent and the data on which eclipses are to be calculated Appendices The two Appendices are later anonymous compilations, the purpose of which is to give, in the more popular k८८payadi notation of expressing numbers, the figures given according to the bl21a saikh ya system in the text. Besides this, Appendix I gives some further useful information, wi2., the actual position of the planets at the begin ming of the Kali era as calculated with the constants enunciated in the Siddhanta-darpura, the position of the higher apses and the ascending modes of the planets at the end of Kali 'year 4800 (A.D. 1697-98) and the geocentric positions of the planets at a definite date expressed by the chronogram arl21 1505iseyal (17,55,000) which works out to A.D. 1704. The last number is a constant or 'partial' (khara) intended to be subtracted from the number of Kali days of any later date on which the position of the planets is to be calculated. It would be natural to suppose from this that,Appendix I was composed after the The Commentary In 1ine with his Bhasya on the Aryabhaya, Nilakartha's commentary on the Srddhव71to-darp00 is elaborate and discursive Alongside explaining the text proper, it introduces related topics by way of background, illustration and rationalisation. Often, the commentary dilates into verse, a practice with Kerala astronomers like Parame5vara. This feature is found also in Nilakantha's Aryabharya-Bhasy८. Nilakaptha's discursions are often highly instructive. Aा instance in point is his detailed analysis of the mental working of a mathematician who proceeds to derive the relation between the sides and 1. See Parameswara's super-commentary Siddhantandpika included in the EdIn. of Mahabha७kary0 of Bhaskarācārya with commentaries , by T.S. Kuppamma Sastri, Madras, 1957, (4adras Govt. (07. Serie, No, 130) the hypotenuse of a right-angled triangle (pp. 22-24, below). In the course of this discursion, he makes a mention also of the two methods of approach for solving mathematical problems, wट., that of logical reasoning and that of demonstration on the b0ard try the method of demonstration, for logical reasoning is limited, endless and sometimes inconclusive (alp0-wisayatrvat, ar1071y7d, kvacidapyavisraries ८, p. 23). Eually Instructive are the method of constructing the armillary sphere, the defining of the situation of ra5-ऽ therein (p. 14), and the exposition of the computation of the geocentric position of the planets (pp. 25-31) The following observations of Nilakatha are noteworthy : 1. 2. 3. 4. 11 5. 4y27dia52 (measure in minutes of the precession of the equinoxes) should be derived by observation, if it has to be accurate (p. 17) The use of 7airnsika (Rule of three) is justified even in computations concerning moving bodies, Since the factors involved are considered only for specific moments at which they might be taken as stationary (p. 25) In astronomical computation it does not make any diffe rence whether the eastward m10tion of the earth (or the westward motion of the planets are taken because the motion is relative (p. 5). The Bhagola (Rasigola, ecliptic sphere) revolves as a whole and not Yayugola (having the Gloatikar101ala or Celestial equator as one of its great circles) ; thus the relative distances between the stars remain constant, from which other results follow (pp. 16-17) The wikSep0 (celestial latitude) of stars beyond five or six degrees on either side of the ecliptic have to be observed and determined by means of instrumental observation, for they cannot be gauged in relation to the planets, which all 1ie within the said limit (p. 16) It is unfortunate that the only available manuscript of the commentary is incomplete . The loss is especially significant, for the 1ast portion should have contained the lucidatory examples about v which the author makes a mention elsewhere : udalkararena paाkriswate (p. 2) 0ur author is generally referred to with the title So71ay], So7८७ut, So71aऽutwar or Co74tir, the last being the Malayalam derivative of the Sanskrit word. A detailed colophon occurring at the end of his B4asya on the Garitapada of the aryabharya, contains a good deal of information about him : इति श्री-कुण्डग्रामजेन गाग्र्यगोत्रेण आश्वलायनेन भाट्टेन केरलसङ्ग्राम-गृहस्थेन श्री-श्वेतारण्यनाथ-परमेश्वरकरुणाधिकरणभूतविग्रहेण जातवेदः पुत्रेण शङ्कराग्रजेन जातवेदोमातुलेन दृग्गणितनिर्मापकपरमेश्वरपुत्र-श्री-दामोदरात्तज्योतिषा मयनेन रवित आत्तवेदान्तशास्त्रेण सुब्रह्मण्यसहृदयेन नीलकण्ठेन सोमसुता विरचितविविध प्रन्थेन दृष्टबहूपपत्तिना स्थापितपरमार्थेन कालेन शङ्कराद्य(?य) निर्मिते श्रीमदार्यभटसिद्धान्त व्याख्याने महाभाष्ये etc. The above-quoted passage informs that Nilakantha belonged to the Gargya gotra, was a follower of the 75walayana-stra of the Rgved and was a Blotta. He was the son of Jatavedas and had a younger brother named Sarikara. He had an uncle Jatavedas by name and a. close friend Subrahmanya. He was a performer of the So710 sacrifice. He had composed several works on astronomy, in which subject he had Imade deep and extensive investigations , a fact which is well borne out by his available works. Some more personal details about Nilakaptha seem to be forth coming from a Malayalam work entitled Laghuramayara. This work describes itself as a work of Rama, son of Nilakantha of the Gargya-gotra and resident of Kupdagrama. Cr, the colophon at its end : इति कुण्डग्रामजेन गाग्र्यकुलतिलकेन श्री-नीलकण्ठात्मजेन आर्याम्बा-गभंसम्भवेन मन्वादिस्मृतिमर्मज्ञ-संस्कृत द्राविड-भाषा-त्रय-पारीणस्य दक्षिणामूर्तिनाम्नोऽप्रजेन रामेण विरचितं श्रीरामायणं प्रबन्धम् । 1. f, etut sarva7 4paristad 2. 4Bh. Garita, Ed., 7SS, No. 101, (Trivandrum, 1930), p. 180 Generally the term Gargya is affixed to his name in referenccs. 3. Ed. P.R. Menon, Thificat1 Karyalayam, Chittoor, 2nd ed11, 193! (Grar/tdhval, No. 3, Tuोंeatu। tatements . This Nilakantha is identified by the editor of the work with our author. If this identification is correct, Nilakaptha's wife was named Arya, and he had two sons Rama and Daksipamurti, the latter of whom was well versed in the Dharmasastras and learned in the three languages, Sanskrit, Tamil and Malayalam . The great Malayalam poet Tuffcattu । Ezhuttacham is said to have been a student of Nilakartha. Nilakaptha is also said to have composed, at the request of a friend, a panegyric in Malayalam on the Goddess Parvati, the presiding deity of the temple of Urakam in Cochin, in order to ward of the predicted premature death of that friend's daughter. The authenticity of the above work and the sources of the information are, however, not quite certain, and corroborative evidences have to be found before accepting the above

Birth-place and Family / Nalakantha hailed from Tr-k-karti-yur (Sanskritised into Sri Kupda-pura or Sri-Kupda-grāma), near Tirur, S. Rly, Pommani taluk, South Malabar, a famous seat of learning in Kerala during the middle ages. The name of his la71, as the house of a Namputiri brahman is called, was Kelallur (sometimes spelt also as Keralar and Ke!aramur), Sanskritised into Kerala-sad-gra714 corresponding to the Malayalam word Kerala-mall-Ir. Nilakantha's house is identified as the present Eamana Ilam, situated a little to the south of the local temple.* It is stated that Nilakaptha's family became extinct and that the family property was inherited by the nearest relations, viz., the Eamana family. 1. Vide P.R. Menon in his article “Tuchattu Ezhuttacchan' in the Malayalam monthly 7471chattu 5zhuttacclar, 3 (1952-53):127-35 2. Ibid. This stotra is published in a collection of stotras in Malayalam script entitled Stavaratnumla, Pt. 1 3. It may be noted that in the expression Gargy0-Kerala prefixed to the author's the word Keral refers to the name of his house and 10t to the state, as is sometimes taken. 4. C., Vatakkumkur Rajaraja Varma, History of Sxt. Lit. in Kerala, vol. I, Trivandrum, 1938, p. 384 5. I am thankful for this information to the late Sri Rama Varma Maru Thampuram, Chalakkudi (Cochin) 7 Nilakaptha's favourite deity was Lord Siva installed in the famous temple at Trpparatitiod (Sanskrit Sri-5vetaraya) near his village ; g: श्री-श्वेतारण्यनाथ-परमेश्वर-करुणाधिकरणभूतविग्रहेण, in the colophon to the Bl; Bhaya quoted above (p. xiv) Satikara, the Brother, and Netranarayana, the patron Nilakantha refers to his younger brother Sarlkara in several places in the 48.8ldsy0. Sarौkara too seems to have been well versed in astronomy and followed his elder brother's studies. Thus, after describing some method on the Rule of three (7airasika) in his 28.Bhasya, Gapit 26, Nilakantha says how his brother who was teaching at the house of his patron explained to the latter some of those theories : 9f, अत्र केषांचिद् युक्तयः पुन: अस्मदनुजेन शङ्कराख्येन तत्समीपे अध्यापयता वर्तमानेन तस्मै (नेत्रनारायणाय) प्रतिपादिताः । (7ऽऽ 101, p. 156) Nlakantha observes at the close of the Bhaऽya on the Golpada that he was entrusting the Bhasya to Satkara for its proper propagation. Thus, just before the final colophon, Nilakantha says : एवमिवम् अस्माभिर्यथामति व्याख्यातम् । नमः स्वयम्भुवे तस्मै यत्प्रसादादिदं कृतम् । नमो भगवते तस्मै श्रीमदार्यभटाय च ।। शिष्यं तत्त्वेन विचार्यार्यभटसूत्रभाष्यमिदम् । यदि स न्यायाल्लिप्सेदस्मै दातव्यमेव शङ्कर ते इति गोलपादव्याख्यानं समाप्तम् ।। (7ऽऽ 185, p. 164) That Nilakaptha was intimately connected to and was patronised by Kaustaki Adhya Netranārāyapa, known locally as Azhvāticeri Tamp rākkal, the religious head of the Namputiri brahmans of Kerala, is known from several references in his writings . It is also clear that the patron had great estem for Nilakaptha's erudition in astronomy, in which subject he t00 was interested and used to discuss difficult points with Nilakantha. Thus, in the discussion on the calculation of the motion of planets (481., al.,22-25), Nlakantha says : कर्णभुक्तिः स्फुटेत्यत्र व्याख्याने पारमेश्वरे । व्यासार्धाप्तं कोटिवर्गात् कक्र्येणाखावृणं धनम् । कोटयां तदूनयुग्व्यासवलं गतिविधौ श्रुतिः । प्रकारान्तरमाहैवं सूक्ष्मभुक्तिप्रसिद्धये ।। गुरूणां मे पितात्रापि स्थौल्यान्मत्सरिणोदिते । परमेश्वर-तच्छिष्या नैव वेलागति विदुः । इति कौषीतकी श्रुत्वा नेत्रनारायणः प्रभुः । मह्य न्यवेदयत् तस्मै तदेवं प्रत्यपादयम् ।। (7ऽऽ 110, p. 63) Again, in the long discussion on the calculation of the apparent position of celestial bodies (ABl८., Kala., 17-21), speaking on a Imethod to derive the sakt-kar१10, 0ur author says : अन्यदपि कर्म अस्माभिः रुपन्यस्यमानं श्रुत्वा प्राढयेन कौषीतकिना अनुष्टुभा निबद्धम् स्वोच्चोनमध्यमार्कस्य मजाज्याध्ना त्रिजीविका । स्वोच्चहीनस्फुटार्कस्य दोज्यमक्ता श्रुतिर्भवेत् ।। इति । This would indicate the intimacy that existed between Nilakaptha and his patron and the common interest that bound them together. On the compilation of the ABl. Bhasya, Nilakantha observes in one place : यन्मयात्र केषांचित् सूत्राणां तद्युक्तीः प्रतिपाद्य कौषीतकिना प्राढ्येन नारायणाख्येन व्याख्यानं कारितम्, अतस्तदेवात्र लिख्यते । (TSऽ 101, p. 113), Again, at another context, he remarks : इतीदं प्रथमे वयस्येव वर्तमानेन मया द्वितीयवयसि स्थितेन कौषीतकिना प्राढ्येन कारितम् । तस्मिन् स्वर्गते पुन ******व्याख्यानमारब्धम् । (7ऽऽ 101, p. 156) Siddh. 3 1. Even. with introductory verse, It is clear from the above that the credit of enthusing Nilakaptha in his investigations, and, in fact, to have prompted him to write his Bl.Bl८4sya, goes to Netranārāyapa, the members of whose family are regard (7ऽऽ 110, p. 47) has a veiled reference to his to 11 Nilakantha's हे विष्णो निहितं कृत्स्नं जगत् त्वय्येव कारणे । ज्योतिषां ज्योतिषे तस्मै नमो नारायणाय ते ।। 7artrasaligrala, its patron (Netra)-Narayapa at wh0se instance 11 known all through the ammals of Kerala history to scholars and, at the same time, patrons of scholarship have श्रीमद्दामोदरं नत्वा भगवन्तं रविं तथा । यत्प्रसादान्मया लब्धं ज्योतिश्चरितमुच्यते ।। been Ravi and Dam10dara, the Teachers Nilakaptha informs us in his 437.Blasya that he studied Vedaाmta under Ravi, .ि Ravita atta-Weddrta-5astre१10 , (7SS 101, p. 180). That Ravi was well versed also in jyoti5xtra and that Nilakantha imbibed Some of his knowledge in astronomy from Ravi is clear from the introductory verse to Nilakantha's Siddhart-darp00, edited here, where his teacher has been mentioned by double enter1d/re : good A work on astrology, acaradpika, which is a detailed commentary, in verse, on Malamr४०staka, is ascribed to this Ravi The teacher of Nilakaitha who actually initiated him into the science of astronomy and instructed him on the various principles underlying mathematical calculations was Damodara, 8on of the Kerala-Drgapita author Parame5vara, of the Bhargava-gotra and resident of the village of Alatur(Sanskritised into Asvatha grāma) which was situated quite near Nilakantha's own village. In his Bl.Bhasya, as also in his other works, Nilakapha reverentially refers to his teacher and his studies under him . He speaks of how even as a boy he stayed with his guru at the latter's residence prosecuting his studies : cf. मया । गुरुकुले वसता बाल्य एव etc. (481.Blasya, 7ऽऽ 110, p. 48). He also refers, often, to his teacher's views and quotes him ; cf. प्रकारान्तरेण “चन्द्रबाहुफलवर्गे"त्यादिना श्रीमद्-दामोदराह्वयास्मद्-गुरुमुखोद्गतेन इलोकेनोक्ता तद्युक्ति: etc. (N's Grahanadigrathc * Ts. p. 61) ; तच्चोक्तमस्मदाचार्ये: (18. Blasya, 7ऽऽ 101, p. 47) ; निबद्धं च तत् तदैव अस्मद्गुरुभिः पञ्चभिरुपजातिभि ‘अर्कस्फुटेनानयनं प्रकुर्यात्’ etc. (ibid, p. 48) ; तदपि “सर्वत्र विष्कम्भदलं श्रुतौ वा व्यासार्धके स्याद् विपरीतकर्णः । इत्यस्मद्गुरुणोक्तम् (Siddhart-daाpa16-yakty, on verse 27 (p. 30, below)

1. Uloor, Kerala Salitya Caritra71, vol. II, Trivandrum, 1954, p. 114. For a Ms. of this work see Kerala Uni. Mss. Lib., No. 3336-B . 2. C. the detailed colophon quoted above, pp. xiv 3. On this work, see below, p. xxi-xi. Similar quotations and other references, which Nilakantha and later authors make, proclaim Damodara not only to be a prominent astronormer of the times but also as the author of erudite works on the subject, mansuscripts of which, are yet to come to light (1) Nilakantha followed in the footsteps of Paramevara, founder of the Drga7it८ system of astronomy in Kerala and one of the fore most astronomers of the land. For him Parame8vara was not only the revered father of his Guru but was also his Para710-guru, by which term he generally refers to him in his works ; ,ि यतो भार्गव परमेश्वराचार्येण अस्मत्परमगुरुणा ‘चलांशास्स्वं' (4546) इति कल्यब्दे परीक्ष्य पञ्च दशांशपूर्तिनिर्णीता । etc. (Siddhantadarpa12-yakhya, verse 18, p. 17 below) ; अस्मत्परमगुरुणापि सिद्धान्तदीपिकायाम् एतत् प्रतिपावितम् । 481.Bhasya, Gollapada, verse 3) Works of Nilakaptha Nilakaptha has written several works which reflect his deep study of and ripe scholarship in astronomy, embodying the results of his investigations on the subject and interpreting the science 1ucidly. A Imention of his works may, advantageously, be made here : 1. Goldstara' (Quintessence of spherical astronomy') in three partchedus, embodying the basic astronomical elements and procedures. 2. Siddhantadarp010, a short work in thirty-two a mustubls, enunciating the astronomical constants with reference to the Kalpur and specifying his views on the main astronomical concepts and topics, being the work edited here. 3. Carldra०clhayagarita, or merely Chayagarita, under which title it is sometimes cited, a short work in thirty-two verses on the methods for the calculation of time from the measurement of the shadow of the grommon cast by the Moon and vice-versa. 1. Cr. edun. with Translation, by K. V. Sarma, W.W.R. Institute, Hoshiarpur, 1970 2. Critically Ed. with the author's own commentary, Trans lation and Appendices, by K.V. Sarma, Hoshiarpur, 1976 (Panjab Uliv. Indological Series, No. 6) } 4. A commentary on the Ca71daccldyagarita, added edition of the text (see fn. 2, previous page) to 5. 7antrasaigraha, divided into eight chapters comprising 432 verses. This is a major work of Nilakantha and is an erudite treatise on astronomy. As a work belonging to the 7antra class, it takes the commencement of the Yug८ as the starting point for calculations. In the several chapters, it deals with : I. Astronomical constants and general principles and conceptions . II. Geocentric positions of the planets. II. The Sun's shadow. IV. Eclipses of the Moon and the Sun V. Specialities in the Sun's eclipse . WI. Vyatipata. WI. The Phases of the Moon, etc. VIII. Elevation of the lumar horms the 6. Aryabharya-Bhasya, an elaborate commentary on the cryptic and stra-like text of Aryabhata which comprehends in 121 aryas the fields of Mathematics and Astronomy. A perusal of the commentary will aumply prove that it is no false claim that Nilakantha makes when he designates his work as a '7alhabhasya' and explains the method of exposition adopted by him : श्रीमवार्यभटाचार्यविरचितसिद्धान्त-व्याख्याने ‘महाभाष्ये ' उत्तरभागे युक्तिप्रतिपादनपरे त्यक्तान्यथाप्रतिपत्तौ निरस्तदुव्यख्याप्रपञ्चे समुद्घाटितगूढार्थे सकलजनपदजातमनुजहिते निर्दाशितगीतिपादार्थे सर्वज्योतिषामयनरहस्यार्थनिदर्शके समुदाहृत माधवादि-गणितज्ञाचार्यकृत-युक्तिसमुदाये निरस्ताखिलविप्रतिपत्तिप्रपञ्च-समुपजनितसर्व ज्योतिषामयनविदमलहृदयसरसिजविकासे निर्मले गम्भीरे अन्यूनातिरिक्ते गणितपाद गतार्यात्रयस्त्रिशद्व्याख्यानं समाप्तम् । (7SS 101, p. 180) In another context, recalling how he came to write the commentary, Nज्ञlakantha remarks : मयाद्य प्रवयसा ज्ञाता युक्तीः प्रतिपादयितुं भास्करादिभिरन्यथाव्याख्यातानां कर्माण्यपि प्रतिपादयितुं यथाकथंचिदेव व्याख्यानमारब्धम् । (7SS 101, p. 156) 1. Ed. with the commentary Laghuwhyrt of 5atkara , 188, 1958. 2. Ed. in 7ऽऽ 101, 110, 185 (1930, 1931, 1957) The lucid manner in which the difficult conceptions about the celestial globe and astronomical calculations are made clear, the wealth of quotations, and the results of personal investigations and comparative studies persented herein amply justify the appellation 'Malabldsya which Nilakar0tha has given to his work in 7ऽऽ Golo-padas of the ryabharya, leaving out the Gtikapada, which he says is covered by the commentary on the other three sections ; 9 तत्रेयं त्रिपाद्यस्माभिव्यचिख्यासिता, यतस्तद्वयाख्येयरूपत्वाद् गीतिकापादस्य । एतद्वयाख्यानेनैवार्थ प्रकाशेत । (7ऽऽ 101, p. 1) 7. Siddhartandarpa70-yyakhy4, a commentary on his own Siddhantandarp074, edited here. The commentary is elaborate and resembles, in diction and treatment, his yabhatya-Basya. It is in this work that Nilakantha gives the actual date of his birth as Kali 4545 : A.D. 1443 (see below, pp. xxv-xvi, 17) 8. Gralloard7f7aya, a work on the computation of lumar and solar eclipses. Manuscripts of this work are yet to be discovered, but later authors and Nilakantha himself in his Bh.Blasya uote from this work ; .ि तदैव ग्रहणमध्यं च । स्फुटसाम्ये तु विक्षेपकोटिमण्डलापक्रममण्डलयो भुक्तभागसाम्यमेव स्यात् । तदुक्तं मया ग्रहणनिर्णये परमक्षेपकोटिघ्नः पातोनार्कभुजागुण । स्वेष्टविक्षेपकोटयाप्तस्तत्क्षेपकृतियोगतः ।। पदं यच्चापितं यच्च पातोनार्कभुजाधनुः । तद्विशेषं हतं षष्टया गत्यन्तरहृतं क्षिपेत् ।। x 1 पर्वान्ते युक्पदे क्षेपे शोधयेद् विषमे पदे । एवंकृतोऽपि पर्वान्तः सूर्येन्द्रोग्रहणे स्फुटम् । (7ऽऽ 185, p. 102) These verses are quoted also by Sarkara in his commentary on Nilakantha's 7auntrasaiोgraha (on ch. IV, verse 27, 7ऽऽ 188, p. 107) with the introductory remark : तदुक्तमनेनैव ग्रह्णनिर्णये । 9. Sundararja-pra570ttara. Sundararāja, son of . Ananta . marāyana, was an astronomer of the Tamil country contemporaneous with Nilakantha and author of a detailed commentary on the Yalky4kara14 or Yakyapaोंcadhyay which is a manual on the basis of which almanacs in the Tamil districts are computed. Sundararāja had the greatest 1. Cr. ed. by T.S. Kuppamma Sastri Inst, Madras, 1962. and K.V. Sarma, K. S. R. x i tespeध्t for Nilakantha whom he addressed for clarification of certain points in astronomy. Nilakaptha's detailed answers to these questions formed a regular work, Sundararjo-pr05nottara. Manuscripts of this work are yet to come to light, but both authors refer to this work. Sundararaja in his commentary on the last verse of ch. W of the अज्ञ तु गतियोगांशकेनैव हरणं युक्तमिति श्रीमत्-केरलसद्ग्रामनिवासि-नील कण्ठार्येण त्रिस्कन्धविद्यापारदृश्वना षड्दर्शनीपारंगतेन आश्वलायनसूत्रेण गर्गगीत्रेण नवकलरु(?)जातेन गोलचूडामणिना अस्मदनुग्रहार्थे सुन्दरराजप्रश्नोत्तराख्ये ग्रन्थे प्रति प्रादितम । तेन गतियोगेनैव विभज्य स्थितिदलं ज्ञेयम । Nilakantha too refers to this work in his ABh.Bhasya, Gola., 48 of. सुन्दरराजप्रश्नोत्तराख्ये मयोक्तमत्राप्यनुसन्धेयम् (7ऽऽ 185, p. 149) 10. A Grulhapadl-granthon, copied in continuation of Nilakantha's Siddhanta-darp00-yalkyd in the Trivandrum Palace manuscript No 975. The work as available in this manuscript begins ‘अथ ग्रहणम्' and without any more introduction, continues : नन्वेवमपि स्वकाल एव गीतिकोक्त भगणाद्याः । गीतस्य ग्रहणस्य [च] प्रत्यक्षसंवादः स्यात् । It goes on to describe the necessity of correcting old astronomical constants by observation, deals in detail with the Sakabda-sariskara, quotes the verses of N's Param10 guru Parame5vara from his Siddhantadapika (Malhablhaskariya-bhasya yakty4); on the latter's observation of some eclipses and after some more discussion ends abruptly . There is no doubt that this work is from Nilakantha's pen. References hereim to his own works, teacher, etc. fully confirm this point. One of his own works is referred to herein thus : अत एव मया छायागणिते तत्साधनतया दृक्क्षेपानयनमुक्तम् —‘अन्त्यद्युज्या' etc. (p. 60 of my transcript). The verses quoted are from Nilakantha's Candranchayagapita, ww. 8-10. He refers to his grand-teacher Parame5vara and his own 481.8lasya t00, herein : (9f, तस्मात् सिद्धान्तदीपिकोदाहृतानि प्रग्रहणान्यस्माभिदृष्टानि च तत्तदवसरे वक्ष्यमाणानि परमेश्वरोक्तप्रकारेण अकर्कादिमध्यम मानीय श्रीपंत्यक्तप्रकारेण स्फुटीकृत्य . कालक्रिया-गोलपादोक्ताभिरस्माभिव्यख्याताभिः युक्तिभिस्सिद्धेः क्रियाविशेषेश्च गण्यन्ताम् । (pp. 57-58 of my transcript). The 43}.Bhasyd also is referred to elsewhere in this work (cf. pp. 62, 63 2. Ed., Madras Govt. Or. Ser, 130 (1957). of the transcript). For a characteristic reference to N's teacher, see : प्रकारान्तरेण ‘चन्द्रबाहुफलवर्गे' त्यादिना श्रीमद्-दामोदराह्वयास्मद्गुरुमुखोद्गतेन श्लोके नोक्ता, तद्युक्तिरपि आर्यभटीयान्तर्भूतैव । (p. 61 of the transcript) 11. Gralhap८rॉksakra71a (?). The well-known Kerala astrologer Puliyur Purushottaman Namputiri has edited" an old, incomplete* Malayalam summary of a Sanskrit work under the title Gralh0park:$d- 111 presumed that the author was Drganita-Parame5vara.* These verse are, however, found in Nilakatha's Bhasy८ on the Gollapada of the 4y2 bhatya, under verse 48 (7ऽऽ 185, pp 132-49). It is a long tract of about 200 verse, summing up the principles and methods followed in Hindu astronomy and forms a veritable handbook on the subject. t ends : इति संक्षेपतः प्रोक्ता परीक्षा ज्योतिषामिह । कालमानचतुष्कस्य श्रुतस्य विवृतिस्त्वियम् ।। It is not however very definite work with the title Gralhapurk:$4/kra710 Bhasya or is but a part of the Bhasy42 1. whether this is an independent and is quoted in extenso in the Nilakantha should have written more works than those mentioned above since there are quotations attributed to him in later works, for instance, in Sankara's commentary Laghuviyrt on Nilakantha's Tartra saigrala, which could not be traced to his known works. Again, the Trivandrum Palace Ms. No. 975 containing . Nilakaptha's Siddhanta darp270-yakhya and the work on eclipses etc. described above, has, in continuation, some incomplete tracts with no definite titles, which again, to all appearance, seem to be Nilakaptha's writings. Pub. by the Astrological Research Institute, Bombay-25, 1950. 2. The colophonic words at the end of the edition indicating its completion form only the editor's addition. 3. Wide the editor's Introduction, p. i ; see also Shri Namputiri's review and opinion on Garittprakasika by K. W. A. Rama Podurval, Camannore, 1950, p. xiv x According to some, Nilakantha has composed a work entitled Grahairaya. It is likely, however, that this is only the Grul44a - mirएaya, noticed above . UIloor attributes to Nilakantha a work called (Gauit८)yukt. Thus, speaking about a Bhasayuktiblds, he says that “it is not the work of Kelallur Comatiri , author of Garritayukti.”* The ascription is wrong and the fact is that while our author belonged to the Gargya-gotra, this latter work is by an anonymous author belonging to the Bharadvaja-gotra as is clear from its first verse, which runs as follows : It has been noticed that Nilakaptha's 487.Bhasya is later than his 727trasaigraha and Goldऽra which are quoted in the former. But nothing has been said about the chronology of his other works. The present writer's investigations have, however, shed some light on this matter विदित्वार्यभटप्रोक्तगोलतत्त्वेन केनचित् भारद्वाजेन तन्यन्ते काश्चित् गणितयुक्तयः ।। The first five works etnumerated above, wi८., Golastara, Siddhart4 darp010, Ca71dranchyagapita, the commentary thereon, and 747ara ऽaigrahu do not refer to any other work, but are, in their turn, quoted in other works of Nlakaptha. Of these, the 7artrasaigratha is the most comprehensive of the five and gives the date of its composition as 1500 A.D., i.e., it was written when the author was fify-seven. On the above considerations it may be presumed that the other four works were written before this date. The Grahap mair14ya and the Sundar4urja-prasi10ttara, of which manuscripts have yet to be discovered and which are quoted in the 23.Bhasya, have also to be ascribed to about this period. This Bhasy0, 1. Vatakkumkur, Hist. of Sxt. Lit. in Kerala, vol. I, p. 389 ; Uloor, Kerala Sahitya Caritrar, vol. II, p. 117 2. 4, Ulor, 1bid, p. 122. 3. Ms. : Madras, Mal. D. 339, pp. 83-89, 1ow, transferred to the Kerala. Univ. Or. Res. Inst. and Mss. Library, Trivandrum. Uloor, Kerala Sahitya Coritrarra, vol. II, p. 11 a mature work, Nilakaptha wrote when he was very old, as he himself retharks : मयाद्य प्रवयसा *** यथाकथंचिदेव व्याख्यानमारब्धम् (7SS 101, p. 156) (Cf. com. on verse 25 : एतत् सर्वं मया प्रार्यभटीयव्याख्याने प्रपञ्चितमिति विरम्यते । see p. 24, below) is still later. And so also his discursive treatise on eclipses which too refers to the 2Bh.Bhasya more than once ; f तत्र कालक्रियापादे सूचितं मया विवृतम् (p. 63 of my transcript) ; एतत् सर्व गणितपादे विस्तरेणोपपावित. । (bld, 63) XX Indisputable evidences are available for fixing the date of our author. Sarlkara, NIlakaptha's pupil, in his commentary on his teacher's 77traऽaigrolid, points out that the first and last verses of that work contain chronograms specifying the dates of the commencement and of the completion of the workThus, after giving the literal meaning ‘हे विष्णो निहितं कृत्स्नं' जगत् त्वय्येव कारणे । ज्योतिषां ज्योतिषे तस्मै नमो नारायणाय ते ।। Sarlkara says : आचार्येण इमं श्लोकं आदितो वृवता प्रथमपादेन प्रबन्धारम्भदिन-कल्य हर्गणश्च अक्षरसंख्यया उपदिष्टः । समाप्तिसमयाहर्गणश्च लक्ष्मीशनिहितध्यान' इत्यन्ते भविष्यति । These two Kali dates, 16,80,548, and 16,80,553, work out to Kali Year 4601, MIma 26, and 4602, Mesa 1, both dates occurring in April 1500. The Siddhanta-drp01d and Nilakantha's own commentary thereon give, respectively, the year and actual date of his birth. C. : Siddb, 4 कलिसन्ध्याष्टमांशे स्वशतांशाढ्ये गते ततः । धनुर्मिथुनयोर्मध्ये प्रायशास्त्वयने उभे ।। (ऽid. daा. 18) Con. : दिव्याब्वशतमिता खलु काले सन्ध्या स्मर्यते । तस्य अष्टमांशः सार्धदिव्याब्दद्वादशकः । स च सौराब्दानां पञ्चचत्वारिंशत्-शतमितः (4500) । तस्य शतांशः पञ्चचत्वारिंशदब्दः (45) । तत: स्वशतांशाढयः ‘शिवशिवे'ति (4545) कल्यब्दैस्तावति याते उभे अयने उत्तरदक्षिणाख्ये प्रायशो धनुर्मिथुनमध्ये स्तः । तदा अयनचलनांशाः धनात्मकाः पञ्चदशसंख्या बभूवुः । प्रायिकत्वं च कलांष्टिकाधिकत्वात । यतो भार्गव-परमेश्वराचार्येण अस्मत्परमगुरुणा ‘चलांशास्स्वं' (4536) इति कल्यब्दे परीक्ष्य पञ्चदशांशपूर्तिनिर्णीता । अतः सन्ध्याष्टमांशशतांशास्य प्रायिकत्वम् । स्वजन्मकालज्ञापनार्थ चैवमुक्तम् । तदा अहर्गणश्च ‘त्यजाम्यज्ञतां तकै: (16,60,181) इति । (p. 17, below) Here, Nilakantha himself says that he was born on the Kali day 16,60,181, which works out to A.D. 1443 Dec. (Kali 4545 VScika) That Nilakantha lived to a ripe old age , even to become a centenarian, is attested by a contemporary reference made of him in a Malayalam work on astrology, wiट., the Pra57as/'d by Madhava, a Namputiri brāhuman of the licakkazhva house in Kerala, who wrote his w6ork in A.D. 1542-43. Here, Madhava says that he could count upon reputed authorities like 'Kelamallur' to recommend his work. C. : a1-āyat-adaravil adiyil Attimattam lokottaran pumar-itin-iha 'Kalarlallur' | ābhāsar allarivatu!lavar adarippān porum prasiddhi perikollavar uptamekam || The date of composition of this work, Pra57asara , is given as Kali 4644 (A.D. 1542-43) by the following verse in the work itself : ezhumuttorupattertavatu Kollam ataya nal | varumma visuvad blhayatatyam१ (4644) kalyabdam āyatu // Rightly does Nilakantha remark in his 4.Bhasya मयाद्य प्रवयसा यथाकथंचिदेव व्याख्यानमारब्धम् (7ऽऽ 101, p. 156). Moreover, we know of at least two more works composed by him subsequent to his writing the 281.Bhasya, wiळ., the commentary on the Siddhanta-darp010 and the work on eclipses etc., both of which quote the ABl.Bhasya. 1 Wersatility 0f Nullakantha For a mere Jyautisika and one who had specialised only on its astronomical aspect, Nilakantha seems to be very well read. Every other page of his writings substantiate his knowledge of the several branches of Indian philosophy and culture. Sundararāja, the Tamil astronomer, calls him $41-da7:5a7-praigat८, ‘one who had mastered the six systems of philosophy . Nilakantha himself informs us ' that he

• 1

C. his commentary on the Yakyakara4, 5.19 (edn, p. 119) studied Vedānta under. Ravi : .ि, Royita atta-Weddrta54ऽfreta. He can refer to a Mimaihsa authority to establish a mathematical point and with equal felicity apply a grammatical dicturn to the same purpose. Pitgala's Chanda5-52tra " and the lexicons are quoted as the occasion demanded. The scriptures and the Dharma5astras also come in for citation. And, so also the Puranas' like the Bhagavata and the 7ispu. As for Jyotisa works, Nilakantha exhibits a. surprising fami liarity with a large number of them, from the Vedaliga-yotisa down to the treatises of his own times . He uses all types of jyotiga texts, Garita, Sailita and THora, but as became his subject of specialisation, his quotations are mainly from texts dealing with astronomy proper. Some of the more important texts of all-India prevalence that Nilakatha quotes are Siddhanta5ekhard and Murोंjala's Lghu7adras0. 0f texts popular mainly in Kerala may be mentioned the Paraliagarita or Graldrcrarrib00rldlha7a of Haridatta, the Blasya by Bhaskara I on the Aryabhatya and his 11. Parame5vara's super-commentary thereon ; (other works of Parameswara like his 4y20bhat)y0-yalkhy also come in for citation as also passages from his own teacher Damodara. Another Kerala author whom Nilakantha quotes often is Mādhava, often styled 'Golavid', who 1. C. 487.Bldsy4, 7SS 101, pp. 54, 158, where Parthasarathi Misra's yaptimirporya and 4dwaitavivara10 and 4jita (com. on Sloka wौrtika) and its commentary /joyd come in for quotation. (01 G01 pada, 50, the Blatika of Kumarila Bhatta is cited 2. 6. 7. 3. See 48.Bhasy4, 7SS 101, p. 4 4. See com. on Siddhanta-darp010, verses 1, 2; the Grahapa work pp. 48, 49 ; and Aryabloatiya-blasya, Golapada, verse 48, where the Taittiriya-rayaka, ९gveda, Pard5arasr ti, Kalamirraya of Sayapa, C. quotations from the Yakyapady0, 248}. Blasy0, Tऽऽ 110, C., 487.Bhasya, 7ऽऽ 110, p. 16, 26. C. 1bid, p. 8 was a reputed astronomer of the times. Manuscripts of several works पृuoted by Nilakantha are yet to be unearthed and a detailed study of the Imumerous authorities quoted by Nilakantha is bound to throw welcome light on the ammals of Hindu astronomy As mentioned earlier, the textual verses of the Siddldrta-darp07 40 had been edited by me with Translation through the pages of the 4dy4ar Library Bulletir in 1955. The authorities of the Adyar Library and Research Centre graciously agreed to my using the said edition in the present publication with Commentary. I am extremely grateful to them for this kind gesture. From out of the ten manuscripts made use of in this edition, mine, being five manuscripts of the text, one of the Text with Commentary, and three of the Appendices, belong to the Oriental Research Institute and Mss. Library of the Kerala University Trivandrum. My thanks are due in full measure to the authorities of this institution for making these manuscripts available for my study My thanks are due in equal measure also to the India 0ffice Library, London, from whom the tenth manuscript was procured. To Prof. T.S. Kuppamma Sastry, formerly of the Presidency College, Madras, I am indebted for the interest he took in the work and the help and advice he gave towards its edition and translation . True to form, the W.W.R.1. Press have done their work with painstalking care. Full credit is due to them in this regard. Panjab University, Hoshiarpur Independence Day 1. On this Madhava, (c. 1340-1425), who was a teacher of Parame5vara, see the present writer's Introduction to his edition of Madhava's ewaroha, (Trippunithura, Cochin, 1957), and Spl44candrapt (Hoshiarpur, 1973) मूलम्- 1. नीलकण्ठ-सोमयाजि-विचितम् सिद्धान्तदर्पणम् 2. ग्रन्थकर्तृप्रणीतया व्याख्यया समेतम् [ मङ्गलाचरणम् ] 'श्रीमद्दामोदरं नत्वा भगवन्तं रविं तथा । तत्प्रसादान्मया लब्धं ज्योतिश्चरितमुच्यते ॥ १ ॥

• • • • • • • • • यस्माद् ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येयः ,

तदर्थश्च ज्ञातव्य:’ (तैत्तिरीय-आरण्यकम्, २.१५), इति, तस्माद् ब्राह्मणेन विहिताननुष्ठाननिमित्तात् प्रत्यवायाद् बिभ्यता अवश्यमध्येयानि* शिक्षादि षडङ्गानि इति सिद्धम् ॥१॥ [ व्याख्या ] Mss. used : A (Ms. No. 475-D), B ( No. 5867-C) C (No. C. 1869-C), D (No. C. 1024-F), E (No. 8358-1), (a11 from the Kerala Univ. (0. Res. Inst. and Mss. Library, Trivandrum, F (No. 6302) from the India Office, London and G (No. 975) from Trivandrum Palace Collection. व्याख्या-1. The only available manuscript of the work (Trivandrum Palace Collection, Ms. No. 975), commences from here, the first folio containing the beginning of the commentary having been lost. Ms. reads ध्येयानीति सिद्धान्तदर्पणे उपवेशभागः १. उपदेशभागः [ ग्रहपर्यया: ] ‘कोटिध्न-रदवेदाः’ प्राक् कल्पे सूर्यस्य पर्ययाः । ‘भूदन्तरददेवेषु 'सप्ताद्यर्था' विधोः, क्षितेः ॥ २॥ अथ चतुर्भिः श्लोकैः सूर्यादीनां कल्पपर्ययाः प्रदश्र्यन्ते 432,00,00,000 कोटिघ्न-रदवेदा: प्राक् कल्पे सूर्यस्य पर्यय[]: ।। २a ॥ इति । ये प्राग्गत्या सूर्यादीनां स्वस्ववृत्तपर्यया: ते कल्पे एतावन्तः स्युः इत्यर्थः । तत्र कोटिघ्ना रदवेदाः सूर्यस्य पर्यया भगणाः । अश्विन्यादिपौष्णान्तो भगणः । ननु मेषादिमीनान्तो भगण इति कुतो न व्याख्यायते ? तेषां तु [परिवर्तेन] पौष्णान्ते भगणः स्मृतः । इति सूर्यसिद्धान्तोक्तेः (२. २७), इह ‘भ'शब्दस्य नक्षत्रवाचकत्वात् । राशि वाचकत्वे हि मेषादिमीनान्तत्वं त्यात् । यद्यपि पुनद्वदशधात्मानं बिभिदे राशिसंज्ञितम् ।। नक्षत्ररूपिणं भूयः सप्तविंशात्मकं वशी । (सूर्यसि० १२.२४-२५) इत्युभयेषां कालपुरुषावयवत्वमविशिष्टम्, तथापि समूहवाचिना गणशब्देना भिधानं नक्षत्रगणस्यैव [यु]क्तम्, अधिकसंख्यात्वात्; न राशिगणस्य अन्यस्मा दल्पसंख्यत्वादिति भावः । अथवा राशिभ्यो नक्षत्राणां प्रसिद्धतर[त्वाद्] ग्रहणं युक्तम् । प्रसिद्धतरत्वं च तेषां [कल्याणाकल्याणभेदात्, तज्ज्ञानस्य कर्मसूपयोगभूयस्त्वाद् इत्याशयः । मूलम्- 1. G. available only from here . 2. वेदाकर्काः (wr.) 3. G. पर्ययः; s0 also in the comments, below . 4. B. F.G. वेदेषु (wr.) ; G. however, gives correctly as 533 in the commentary. व्याख्या–1, G. reads परिघ्यूने oिr परिवर्तन the number रविभगणाः कोटिघ्न-रदवेदा एव, न न्यूनाधिकाः । न हि रविः भगणनाम् आचार्यः नानावचनं युक्तम् । चत्वारि त्रीणि द्वे चैकं कृताविषु यथाक्रमत् । दिव्याब्दानां सहस्राणि युगेष्वाहुः पुराविदः ।। तत्प्रमाणैः शतैः सन्ध्या पूर्वा तत्राभिधीयते । सन्ध्यांशकश्च तत्तुल्यो युगस्यानन्तरं हि सः ।। सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद् ब्रह्मणो विदुः । रात्री युगसहस्राणां तेऽहोरात्रविदो जनाः । इत्यादिभिः पुराणेतिहासस्मृतिषु व्यवस्थापितत्वाद् युगाव्दानाम् । रविभगणस्यैव हि देवासुराहोरात्रत्वम्। देवासुराणामन्योन्यमहोरात्रं विपर्ययात् । (सूर्यसि० १.१४; १४.२०) इति द्युर्निशोव्र्यत्यासे सत्यपि नाहोरात्रपरिमाणभेदः । उत्तरायणमध्ये विषुवत्संज्ञे काले देवानामुदयः । तदेवासुराणामस्तमयश्च । दक्षिणायनमध्ये विषुवति देवानामस्तमयोऽसुराणामुदयश्चेति भेद ननु उत्तरायणं कृत्स्नं देवानामहः, दक्षिणायनं रात्रिश्च शिशिरपूर्वमृतुत्रयमुत्तरं ह्ययनमाहुरहश्च तवापरम् । भवति दक्षिणमन्यवृतुत्रयं निगदितो रजनी मरुतां च सा ।। इत्यादिस्मृतेः । नैष दोषः । तत्राप्युन्नतकालो दिनत्वेन व्यवस्थितः, रात्रिकालश्च रात्रितया । आ मध्याह्नावार्धरात्राद् दिवा रात्रिरिति क्रमात् । इति पाराशरे दृश्यकालो दिनत्वेन विवक्षितः, अदृश्यकालो रात्रिश्च । यतोऽर्ध रात्रे रवेर्दिनबलं शून्यम्, ततः ऋक्रमण वर्धमानं मध्याह्ने परिपूर्ण स्यात् । ततः क्रमेण हीयमानं अर्धरात्रे शून्यतां याति, इति बलनिरूपणावस्थायामेव प्रारोहण कालस्य दिवाख्या, अवरोहणकालस्य रात्र्याख्या च । उत्तरायण च देवाना मुन्नतिकालः; दक्षिणायने रवेरवनतिश्च, मेरुसंस्थत्वात् तेषाम् । उद्यन्नद्य मित्रमह आरोहन्नुत्तरां दिवम् । हृद्रोगं मम सूर्यः हरिमाणं च नाशय । उदगादयमादित्यो विश्वेन सहसा सह । द्विषन्तं मह्य रन्धयन् मो अहं द्विषते राधम् । । (ऋग्वेदः, १.५०.११, १३) इत्यादि मन्त्रवर्णतश्च आरोहतः सूर्यस्थ इष्टफलप्रदत्वं बलवृद्धिश्चावगम्यते । अतो युज्यत एव देवभागस्थान् प्रति उत्तरायणे अभीष्टफलप्रदत्वं रवेः । दक्षिणायने चासुरभागोद्गमनात् तदपेक्षया बलवृद्धेः तदिष्टफलप्रदत्वाद् अनिष्टफलप्रदत्वं च नो युज्यते, । द्विषन्तोऽन्योन्यमाश्रिताः' इत्युक्तेः । तस्मात् ‘उत्तरायणे कृतमुपनयनादिकं इष्टप्राप्तये, दक्षिणायने अनिष्टप्राप्तये च स्यात् । इत्युदगयनादिविधेः प्रशंसार्थमेव उत्तरायणस्य दिवाऽख्यत्ववचनमित्यविरोधः । ‘विषुवतोरुदयास्तमयेन देवासुराणाम्' इति यदुक्तं तद् युक्तमेव । सुरासुराणामन्योन्यमहोरात्रं विपर्ययात् । (सूर्यसि० १.१४; १४.२२) इति चोपपद्यते । एवं रविभगणस्य दिव्याहोरात्रत्वाद् रविभगणानां षष्ट्यु त्तरशतत्रयमेव दिव्यं वर्षम् । उक्तं च षष्टिसङ्गुणं (? गुणितं) दिव्यं वर्षमासुरमेव च । तद्द्वादशसहस्राणि चतुर्युगमुदाहृतम् ।। सूर्याब्दसंख्या द्वित्रिसागरैरयुताहतैः । सन्ध्यासन्ध्यांशसहितं विज्ञेयं तच्चतुर्युगम् ॥ इति युगरविभगणानां व्यवस्थितत्वात् केनचिदपि नावापोद्वापौ कायौं । अतः कल्पभगणा अपि कोटिघ्नरदवेदा एव सर्वेवर्वाच्याः, युगसहस्रात्मकत्वात् कल्पाख्यस्य ब्रह्मादिवस्य । य[तश्चा]ब्वा भटस्यापि द्वित्रिवेवहतायुताः । युगानां तन्मते कल्पे त्वष्टोत्तरसहस्रकाः] । 435,456 कल्पार्काब्दास्ततोऽस्याङ्गेष्वब्धिभूताग्निसागराः । कृतादीनां चतुणाँ स्यात् तुल्यत्वाद् युगपादता ।। • 432,00,00,000 ‘अह्नीनेन ननानेद्रे गावः’ कल्पेऽर्कपर्ययाः ।। इति । ग्रहपर्यया: ‘खखेषुगोगुणाष्टाश्वान्यश्विद्वयष्टशरेन्दवः' । ‘सप्ताग्न्येकाश्विषण्णागरसाङ्काकृतयोऽसृजः ॥ ३ ॥ स्ववृत्तेऽथर्थाश्वभूखाकद्रयग्न्यङ्कात्यष्टयो' विदुः । गुरोरीशाङ्गखाङ्गैकवेदाङ्गशिखिनः, कवेः ॥ ४ ॥

• द्वीष्वर्थाभ्रभनेत्राचिखागा', लङ्कोदयाच्छनेः।

‘नृपाशाश्वेषु तर्केन्द्रा', भुवोऽन्ये वारपा ग्रहाः ॥ ५ ॥ 57,75,33,32,321 भूदन्तरददेवेषुसप्ताद्यर्था विधोः, क्षितेः ।। 2b ।। 57,75,33,32,321 ‘यत्राम्बुखण्डबिम्बे मृत्सच्छांशौ' शशिनस्तथा ।। 15,82,23,78,39,500 खखेषुगोगुणाष्टाश्वाग्न्यश्विद्वयष्टशरेन्दवः ।। ३a ।। क्षितेः कल्पे प्राग्भ्रमणसंख्या भानां क्षित्यपेक्षया प्रत्यग्भ्रमणसंख्या: । उभयथापि ग्रहकर्मणि न विशेष इत्यभिप्रायः । अतएव ‘भोदया' [इति] उच्यन्ते । यतो भूभ्रमाद् यावन्तः कल्पे तावत्कृत्वो भान्युद्यन्ति । भोदयेभ्य स्तत्तद्भगणानपास्य ग्रहाणामुदयश्च ज्ञेयाः । उक्तं च भोदया भगणैः स्वैः स्वैरूना स्वस्वोदया युगे । (सूर्यसि० १.३३) मूलम्- 1. A. B. read this line as : ज्ञस्याकश्विाब्ध्यगाभ्राद्रित्र्यङ्काद्यका स्वमण्डले । which also gives the figure given in verse 1 of Appendix 1, below. The reading adopted in the edition is the one given in the author's commentary. 2. F. वेदाग (wr.) 3. G. gives a corrupt but variant reading : चकरर्थाकखभाश्वक्षि । 4. F. खांगा (corrupt)  कुतः पुनभोदयाः स्वभगणोना स्वोदयाः स्यु ? भचक्र विपरीतदिक्त्वात् ग्रहभ्रमणस्य । भचक्र हि प्रत्यग् भ्रमति । ग्रहास्तु तत्र भचक्रे प्राङ्मुखा भ्रमन्ति । अतो युज्यत एव भानां प्रत्यग्भ्रमणसंख्यातो ग्रहस्य प्रागभ्रमणसख्यान्यूनत्व स्वस्य प्रत्यभ्रमणानाम् । तस्माद् रावभगणाना आक्षदिवसा सावनाः स्युः । यतो भानोः प्रत्यग्भ्रमः सावनो दिवसः, [स] एव भूदिवसश्च । यथोक्तम्

उदयादुदयं भा[नो:] भूमिसावनवासराः ।

(सूर्यसि० १.३६)

इति । तस्मादिहोक्ता भूपर्यया एव प्राक्षंदिवससंख्या । स हि रविभगणोनो

15,82,23,78,39,500
‘अनुमाधोगहंसागुप्रहे मध्य' आक्षजा ।
15,77,91,78,39,500
‘स्नाने शुद्धिगृहस्थस्य धीस्था सा मत्र्य'सावनाः ॥
कल्पार्कभगणानिन्दोर्भगणेभ्यो विशोध्य तु ।
ज्ञेयाश्चन्द्रमसो मासा,स्त्यक्त्वा सौररांस्ततोऽधिकाः ।।
भवेयुर्दिवसा, मासाः सर्वेषां त्रिंशता हताः ।
सावनाहानि चान्द्रेभ्यो द्युम्यः प्रोझ्य तिथिक्षयाः ॥
इतिहासपुराणेभ्यो लोकाच्चातीतवत्सराः ।
वक्ष्यत्यत्रापि यातानि युगान्यब्दांश्च तद्गतान् ।
“युगं कल्पसहस्रांशो मनुस्तान्येकसप्ततिः ।
सन्धयः कृततुल्यास्तदाद्यन्ताभ्यन्तरेष्वपि ।।
युगस्यापि दशांशोऽब्धित्रिदुष्येकध्नः कृतादि च ।
अष्टाविंशे युगे तिष्यः सप्तमस्य मनोरयम् ॥”
(सि० दर्पणम्, ११-१२)
इत्यतो वर्तमानात् प्राक् कलेः काल इहोदितः ।
कलेर्यातं गुरोज्ञत्वा फाल्गुनान्ते मुहुः स्वयम् ।।

अत्र तावत् क्षिपेदेकं सौराब्दांस्ताननुस्मरेत् ।

द्वापरान्तं प्रसंख्याय संख्यामेकत्र पिण्डयेत् ।। चतुर्युगवशांशान् वा द्वापरान्तगतान् न्यसेत् । ग्रहपर्ययाः मन्वन्तरयुगान्येकसप्तति गुणयेद् रसैः ।। सप्तमस्य मनोर्यातां युगानां सप्तविंशतिम् । क्षिप्त्वा च गुणयेद् दिग्भिः, सप्तसन्धिकृतैर्युतान् । अष्टाविंशयुगे यातान् वशांशान् नव योजयेत् । 426 यद्वोत्कृतिकृतैस्तुल्ये षण्मनूनां चतुर्युगे । 10 क्षिप्त्वाष्टाविंशतिं दिग्भिर्हत्वा रूपं विशोध्य च । 10 कृतघ्नसप्तसन्धीनां क्षेपोऽष्टाविशतेरिह ।। 4567 4567 ‘सितः शिवा' इतीच्छाऽत्र कल्यादिाश्रुवसाधने । प्रमाणमयुतं कल्पे चतुर्युगवशांशकाः । 10,000 हत्वा ‘सितशिवैः’ काल्पं ‘नानाज्ञानकृ'दुद्धृतम् । द्वापरान्ताधिमासादि ग्रहपातोच्चमध्यमम् ।। द्युगणेऽप्येवमानीते योजयेत् कल्यहर्गणम् । 432,000 यद्वा युगदशांशाब्दो सहस्रध्नरबाब्धिभिः । 4567 क्षुण्णे ‘सितशिवे' युक्त्वा कल्यब्दद्युगणे नयेत् । 197,29,44,000 नाकत्रयाधिकृताङ्कश्विसप्तातिधृतयः कृताः । व्याख्या-1. The ins. reads धृतयोः सौराउदा द्वापरान्तेऽत्र व्यासादिमुनिसम्मताः । पृथक् कल्पाविमासध्ना हृता कल्पाधिमासकैः । सिद्धान्तदर्पणे उपदेशभागः 15,93,33,32.321 ‘पष्ठेद् गुरोर्बली बोद्धुं शिष्यः,' कल्पाधिमासकाः । 51,84,00,00,000 ‘आनूनज्ञानिनं नत्वा दर्पणे' मास उष्णगो: ।। लब्धाधिमासकान् युक्त्वा प्रथमस्थेषु विनीकृताः । मासयातावनयुक्ताः पृथक् कल्पावमाहृताः । कल्पचान्द्रदिनैर्भक्ताः शोध्या स्युरवमागताः । प्रथमक्षत् सावनः शेषो द्युगणोऽकर्कोदयावधि ।। सप्तभि: क्षुभितः, शेषः सूर्याद्यो वासरेश्वरः । 160,29,99,69,630 ‘उद्गता धीस्तु धद्धा धीरा इति कि'मु[ता]क्षरैः ।। तिथयः, कल्पजे याभ्यः सावने शोधितेऽबलाः । 53,43,33,32,321 ‘यत्र गात्रबलं बाले स्वो गुणै'इचन्द्रमासकाः ।। 25,08,21,30,130

• [उ]ल्लेख्यानां लयं राजन्नमरा' दर्पणावभाः ।

63,12,61,50,712 'श्रेयसे नौमिका चन्द्रकलान्तो' द्वापरान्तज: ।। 7.20 ,63,50,77,300 ‘ज्ञानगाथाथिनां शूली तनुरच्छागतं दिनम् । शोध्या मध्यमसंक्रान्तावेकविशतिनाडिका ।। रात्रौ नाडयां नवम्या तं रविपर्ययपूरणम् । पूर्णे वा छुगणे प्रोक्ते शुक्रवाराद्यहर्गणः । क्षिप्त्बा कलिगतं ज्ञेयः कल्पयातोऽर्कवारतः । उदयावधिकोऽत्रेच्छा प्रहपातादिमध्यमे । फलं स्वभगणास्तेषां प्रमाणं कल्पभूविनम् ।। 2,29,68,62,137 ‘सप्ताग्न्येकाश्विषण्णागरसाङ्काकृतयो'ऽसृजः ।। ३b ।। 9 2,29,68,62,137 17,93,71,20,175 17,93,71,20,175 36,41,60,611 36,41,60,611 7,02,22,70,552 7,02,22,70,552

• snn*nr: grower/ wrajw*?: 11

14,65,71,016 '^qrwmftj <r#ST ; , igftsfit mvn s$r: 11 *b 11 14,65,71,016 'awTOT: a*?m* «ftfcr' h?*** q*n; 11 ^pfts* *TT<n V$T: a ^ts^cq-cTift; w fefir faff «TWn— 1. The ms. reads TOTlfa for ftfmqf 2. Ms. Hapl. repetition of aTJTlwf: (?*TF:) here. सिद्धान्तदर्पणे उपवैशभागः ननु रवेः इतरेभ्यः प्राधान्यात् (? प्राथम्यम्) । चन्द्रस्य द्वितीय[त्व]- मप्यस्तु । कुतः पुनः कुजस्य तृतीयत्वम् ? सर्वेभ्योऽल्पत्वाच्चरमत्वमेव युज्यते । भृगु-गुरु-बुध-शनि-भौमानामेव क्रमेण तृतीयादित्वमुपपद्यते । नवभिर्भगोस्तैर्दूव्यधिकैर्दूव्यधिकैर्यथा श्लक्ष्णा. । (आर्यभटीयम्, गोल०४) इत्युक्तेः । निसर्गबलक्रमश्च [स]' एव । तस्माद् वारपत्वक्रमेणापि तेनैव भवितव्यम् । नैतदस्ति । काल-होरा-दिनाद्याधिपत्यं कक्ष्यात्मानुसार्येव स्मर्यते भानामधः शनैश्चर-सुरगुरु-भौम-ार्क-शुक्र खुध-चन्द्राः । तेषामधश्च भूमिर्मेधीभूता खमध्यस्था सप्तैते होरेशाः शनैश्चराद्या यथाक्रमं शीघ्राः । शीघ्रप्रक्रमाच्चतुर्था भवन्ति सूर्योदयाद् दिनपाः ।। (आर्यभटीयम्, काल० १५-१६) इति । दिनाधिपत्यस्य किल होराक्रमेण चतुर्थत्वमपि तत्तद्दिनाद्यकालहोरेशस्य वारेशत्वादेव स्यात् । यतः अहोरात्रकाले कालहोराश्चतुर्विशतिः सन्ति । [ताभ्यः]* एकविंशत्यैव त्रिः परिवृत्तौ । शिष्टानां तिसृणां चतुर्थावृत्तिगतानां पूर्वास्विव तदहोरात्राद्यकालहोरेशात्प्रभृति शीघ्रक्रमेण त्रयाणां ग्रहाणां परेद्युरुदयात्प्रागेवातीताः [होराः] स्युः । या पुनश्चतुर्थी परेद्युराद्या कालहोरा तदीशः पूर्वेद्युराद्यकालहोरेशात्प्रभृति कक्ष्याक्रमश्चतुर्थ. इति क्रमप्राप्तमेव परेद्यु पूर्ववारेशात्प्रभृति कक्ष्याक्रमेण चतुर्थस्य वाराधिपत्यम् । अत एव सूर्यानन्तरं चन्द्रस्य, न पुनस्ताराग्रहेभ्यः, प्रकृष्टप्रकाशत्वात् । चातुथ्र्य च शीघ्रक्रमापेक्षया । अर्काच्चन्द्रस्य यतोऽर्कगतेर्महती शुक्रगतिः स्यात्, ततोऽपि महती बुधस्य, ततोऽपि चन्द्रस्य, इत्यर्कशुक्रबुधचन्द्राणां क्रमाच्छीघ्रगतित्वात् क्रमेण प्रकर्काच्चतुर्थश्चन्द्रमाः । एवं कालहोराक्रमत्वम् । वारेशानां कालहोरात्रक्रमश्च कक्ष्याक्रमवशादित्यवगन्तव्यम् इत्यभिप्रायात्(? प्रायः) । द्वि नव द्वादशांशो मता कालहोरा पतिस्तस्य पूर्वस्य वाराधिनाथः । ततः षष्ठषष्ठा क्रमेणेतरेषां िनशायां तु वारेश्वरात् पञ्चमाद्याः। इति यदुक्तं तत्र निमित्तनिमितिनोव्र्यत्यासः स्यात् । व्याख्या-1. Ms. reads ता forः स 2. Ms. reads : कक्ष्यात्मा एवानुसारेव 3. Ms. reads ता स्युः for ताभ्यः मूलम्- 1. व्याख्या-1: 2. मन्वोच्चपर्ययाः पातपर्ययाश्च एकस्तत्र कला *** *** *** होरात्रक्रमे वा । क्रमो निमित्तत्वेनोक्त । वस्तुतस्तु वारक्रमे कालहोराक्रमस्यैव निमित्तत्वम् इति तान्मात्रश्रव[णे ] गम्यगमकयोव्र्यत्यासः प्रतीयेत] । तस्मात् शास्त्राभ्यासा[भ्य]सितसंस्कार वाण्यनुसारिणी तदुक्ति । निशायां तु वारेश्वरपञ्चमाद्यत्वमपि कक्ष्याक्रम प्राप्तमेव । यतोऽर्कवारे द्वितीयावृत्तौ गते] * अर्कशुक्रबुधचन्द्रशनीनां जीवैव (?) गता । ततो षष्ठी निशायामाद्या । तस्मात् कक्ष्याक्रमेणैव होरेशा गण्याः । तथा च लाघवं स्यात् । मासाधिपत्यं च सावनमासारम्भकालहोरेशस्य । अब्दाधिपत्यं च सावनाब्दप्रथमदिनाद्यहोरेशस्य । 3. 4. [ मन्दोच्चपर्ययाः पातपर्ययाश्चः ] तेषां ‘त्रीष्वग्नयोऽष्टैकसुरार्काष्टाहिसागराः ' । मन्दोच्चानां कृतेष्वश्वा' ‘वेदतानाः’ ‘कुखर्वतः' ।। ६ ।। त्रयोदशदिनेनोनं कलियातदिनं भजेत् । 360 त्रिशता, खांशरामैश्च द्वित्रिघ्नं सप्तभिष्टतम् ।। मासपो वर्षपस्तमादित्युक्तं जातके यतः ।। 353 48,81,23,318 तेषां ‘त्रीष्वग्नयो'ष्टैकसुराकष्टिाहिसागराः । 54 D. F. का for क 754 मन्दोच्चानां कृतेष्वश्वा' ‘वेदताना’ ‘कुखर्तवः ॥६॥ Ms. defective. 272 23,22,96,745 ‘द्विभान्य'ब्धीषवोऽथर्थाब्ध्यद्यङ्गाङ्कश्विरदाश्विन '।। ७a ।। 494 The Ms. reads श्रवश्रे for श्रवणे 6011 It reads : एतस्तत्र कला -gap- होरा Ms. reads वृत्तेगे for वृत्तौ गते The Ms. exhibits a big gap from com. on verse 16, below p. 13 . 11 here to a part of the 12 3. द्विभान्य'ब्धीषवो'ऽर्थाब्ध्यद्युङ्गाङ्कश्विरदाश्विनः'। "वेदाग्नीभा'द्विशून्याङ्का'स्तत्वेभा’ ‘ऋतुषट्स्वराः' ॥ ७ ॥ प्रत्यगश्वेष्वगा'श्चन्द्रात् पातानां ; तद्ग्रहान्तरात् । [ परमविक्षेपकलाः ] धृत्य-ङ्ग-मूच्र्छना-ऽब्धी-श-नागाः स्वांशाङ्घ्रयोऽर्धयोः ॥ ८ ॥ सिद्धान्तदर्पणे उपदेशभागः क्षेपा मन्दोच्चवृत्तानां ; [ मन्दपरिधयः शीघ्रपरिषयश्च ] स्वांशैस्तान्यार्धपञ्चमैः । त्र्य-श्वा-ष्टी-न्द्रा-हि-रामा-शाः सूर्यात्; शैघ्राणि भूसुतात् ॥ ९ ॥ ‘त्र्यर्था’ ‘रूपगुणा’ ‘भूपा' ‘गोबाणा’ ‘नव' तुङ्गतः । द्वि-द्वये-क-द्वये-क-हीनास्तेऽप्योजयुग्मपदादिषु ॥ १० ॥ [ युगमानम् ] युगं कल्पसहस्रांशो मनुस्तान्येकसप्ततिः । सन्धयः कृततुल्यास्तदाद्यन्ताभ्यन्तरेष्वपि ।। ११ ।। मूलम्- 1 . D. E. F. द्विभाग्न्य इषवो (corrupt) . 2. A. थर्थाह्यश्वाङ्गा ; B.C. थर्थाब्ध्यश्वाङ्गा ; D. E. F. थर्थाश्वाद्यङ्गा (corrupt) . 4. D. F. शून्याङ्क G. verses 7c-16 broken away. 5. A. 8c to 12 frayed out. 6. D. F. रवांशाङ्घ्रयोः (corrupt). 7. D. E. F. न्तरेष्विति युगमानादिः युगस्यापि दशांशोऽ-ब्धि-त्रि-द्वये-क-घ्नः कृतादि च । अष्टाविंशे' युगे' तिष्यः सप्तमस्य मनोरयम् ॥ १२ ॥ [ भगणांशाः ] द्वादश-त्रिंश-षष्ट्यंशा भगणाद् भांशलिप्तिकाः । [ प्रहयोजनभुक्तिः ] 'ग्रहयोजनश्चक्तिः स्याद् दशध्नेन्दोः' कलागतिः ॥ १३ ॥ [ मूमीन्दुरविव्यासाः ] भूगोल: ‘खेषुदिग्व्यासो' भमध्ये व्योम्न्यधः स्थितः । तिथ्यग्नि'योजनश्चन्द्रो ‘दिग्वेदाब्धि'मितो रविः ॥ १४ ॥ [ अवन्तीस्थानम् ] उदक् पञ्चदशेऽवन्ती लङ्कायाः परिधेर्भुवः । [ नक्षत्रपरिधिः ] रवेः षष्टिगुणे' भानि प्रत्यगीरयति ह्यतः ॥ १५ ॥ [ अपक्रमवृत्तस्थितिः ] भगोलमध्यवृत्ताधे वायुगोलस्य मध्यतः । अपक्रान्ते चतुर्विंशत्यंशैः सौम्यतराशयोः' ॥ १६ ॥ 13

• *** तेषां द्वादशाराणामन्तरालगता ये द्वादशापक्रममण्डलखण्डा

तेषामेव न केवलं मेषादिराशित्वम् । तं तं खण्डमभितः यद्यद् द्वयोर्द्धयोर्मण्डल तलार्धयोर्विवरं तत् कृत्स्नमपि तत्तद्राश्यात्मकमेव । मूलम्- 1. F. अष्टविशे 2. D. E. F. युगो 3. D. दश for ग्रह (corrupt). Ms. C commences from here. 4. C. न्दु for न्दो 5. D. F. भूगोलं (wr.) 6. D. स्थितिः (wr.) 7. E. त्रिथ्न्यग्नि (corrupt) 8. A. षष्टिगुणो 9. D. E. तररांशयो : याख्या-1. Ms. commences here after the gap, 14 [ अयनचलनम् ] ‘भांशैश्चलति तद्योगः प्राक्प्रतीच्योः पृथक् पृथक् । वृद्धिहसश्च दिव्याब्दैः पञ्चभिश्च क्रमोत्क्रमात् ॥ १७ ॥ सिद्धान्तवर्पणे उपदेशभागः तत्र निरक्षदेशे मीनमेषसन्ध्युदये पूर्वोक्तानि तन्मण्डलानि अपमण्डल तिर्यञ्चि बध्नीयात् । तानि षड अपमण्डलतुल्यान्येव । तेष्वेकं पूर्वापर स्वस्तिकलग्नं उत्तरस्वस्तिकादूध्र्व दक्षिणस्वस्तिकादधश्च दक्षिणोत्तरमण्डले परमापक्रमतुल्यान्तरे बध्नीयात् । द्वितीयमपि दक्षिणोत्तरमण्डले प्रथममण्डल सम्पात एव सम्पातं कृत्वा अपक्रममण्डले मेषान्ते तुलान्ते च बध्नीयात् । तयोः प्राग्दिग्गतमन्तरालं कृत्स्नं मेषादिराशिः, प्रत्यग्गतं कृत्स्नं तुलादिराशिः । प्रथमद्वितीयसम्पातयोरेव च तृतीयमपि वृषकीटान्तयोर्बध्नीयात्। एवमेव अन्यानि त्रीण्यपि प्रपत्रक्रममण्डलद्वादशांशान्तरालानि बध्नीयात् । एवं द्वादशविवराणि कृत्स्नशा द्वादश राशयः स्युः । अत उक्तम् यत्र क्वापि च दृष्टं ज्योतिर्मेषादिराशिगं तस्मात् । (गोलसारः, २. ८ c-d) ।। १६ ।। तत्र भगोलावयवानां वायुगोलावयवैः सह सम्बन्धो न नियत इति वायुगोलावयवेषु भगोलावयवानां संयोगविप्रयोगप्रकारः प्रदश्र्यते 27 ‘भां'शैश्चलति तद्योगः प्राक्प्रतीच्योः पृथक् पृथक् । वृद्धिहसश्च दिव्याब्दैः पञ्चभिश्च क्रमोत्क्रमात् ॥१७॥ इति तद्योगः प्रकृतयोर्घटिकापक्रममण्डलयोर्योग: चलति स्पन्दते । कथम् ? प्राक्प्रतीच्योः पृथक् पृथक् भांशैश्चलति । स यदा प्राक् चलति तदा अयनचलनम् ऋणम् । तत् सप्तविंशतिभागान्तम् । तथा प्रत्यक् चलनं धन[मपि]' तावत् स्यात् । एवम् मीनमेषसन्धिमभितः चतुष्पञ्चाशद्भागानां घटिकामण्डलगतै स्तावद्भिरंशैः सम्बन्धः स्यात् । एवं जूककन्यागतानामपि तावतां तावद्भि र्घटिकामण्डलांशैः सह संयोगः स्यात् । कियता कालेन सप्तविंशतिभागचलनं इत्याह व्याख्या-1. वृद्धिहसश्च दिव्याब्दैः पञ्चभिश्च क्रमोत्क्रमात् ।। १७ b ।। Ms. ऋणम- for धनमपि पञ्चभिर्दिव्याब्दैः ऋणं परिपूर्ण स्यात् । पुनश्च पञ्चभिः कृत्स्नस्य क्षयश्च स्यात् । एवमात्मकमपि ऋणं धनं वा यावता कालेन यावद् वर्धते तत् पुनरुत्क्रमेण तावता कालेन तावद्धीयते । पञ्चमे दिव्याब्दे यावती वृद्धिः षष्ठे हासश्च तावानेव इत्यादि द्रष्टव्यम् । तेन विषुवत्प्रत्यासन्नानां नक्षत्राणां दक्षिणोत्तरदिक्चलनं ईषदधिकमेव विंशतिभागात्मकं स्यात् । तत्र चित्रायाः कन्यातुलासन्धिस्थत्वाद् अयनचलनाभावे भुजाया अप्यभावात् कन्यातुला न्धेरपक्रमस्याप्यभावः । ततश्चित्रायाः स्वक्षेप एवापक्रमः । तद्विक्षेपचापं च भागद्वयं सूर्यसिद्धान्ते स्मर्यते याम्यदिक्का -“दक्षिणे रुद्रयमलाः' (सूर्यसि० ८. ७) इति । हस्तचित्रयोः क्रमेण एकादशभागा भागद्वयं च क्रमाद् विक्षेपावित्यर्थ । ऋणात्मकायनचलनपरिपूतौ तु राशिषट्काद् भांशेषु त्यक्तेषु भाग त्रयाढ्यं राशिपञ्चक शिष्यते । तत उदग्गोलगतस्तदपक्रमः । तद्भुजा च राश्यष्टमाशतुल्यचापभागसप्तकः सपञ्चमांशः'। अत्र सप्तममपक्रमचापं करोतीति तदन्तरं च द्व्यशीतिः । तत्पञ्चमांशः षोडशकलाः सावयवाः । तत्संयुक्तं ‘सङ्गतम्’ (६३७') इति । तद्विक्षेपचापयोः दिग्भेदात् ततो भागद्वयगते विक्षेपे त्यक्ते सति शिष्टं अष्टौ भागाः, षट्त्रंशत् कलाश्च (८० ३७') । धनायनचलने परिपूर्णे तु दक्षिणगोलगतं भुजाचापम् । अपक्रमचापं च पूर्वोक्तमेव । तद्विक्षेपयोर्दिगैक्यात् तत्संयोगस्फुटो दक्षिणापक्रमः, द्वादश भागा: सप्तत्रिंशत्कलाश्च (१२० ३७'). ततस्तत्संयोगः सपादा एकविंशति भागाः । परमायनचलनकालयोर्मध्याह्नप्रदेशान्तरालचापं तद्दक्षिणोत्तरमण्डल गतं कृत्स्नं सममण्डलाद् दक्षिणगतमेव प्रायशो भारतखण्डे । कन्याकुमार्या दक्षिणतः सिंहलादिष्वेव दक्षिणोत्तरशलाकयोः खण्डशः (?) स्युः । रेवत्या अपि मीनान्तात् प्रत्यक् कलादशकान्तरस्थत्वात् दक्षिणोत्तर मण्डले सपादैकविंशतिभागाः द्वयोः कालयोर्मध्याह्नश्चान्तरालगताः स्युः । रेवत्यास्तु विक्षेपचापं सौम्यं भागपञ्चकं स्मर्यते । ततस्तद्विक्षेपद्धययोगस्तदप क्रान्तकलाचतुष्कोनः सदापि । रेवती च तयोर्मध्याह्नच्छायान्तरम् । अगस्त्यस्य तु मिथुनान्तगतत्वात् पादोनं भागत्रयमेव प्रयनचलनहेतक दक्षिणोंत्तरमण्डल गतं चलनं स्यात् । एवं कर्किद्वितीयभागस्थस्य' पुनर्वसोरपि तद्वदुदग्विक्षेपस्य भागषट्कत्वाद् अवन्त्यां सममण्डलादुत्तरत एव सर्वदा मध्याह्नप्राप्तिः । याख्या-1. The Ms. reads सप्तक सपञ्चमांशाम । 2. The Ms. reads भागस्थः स्यात् for भागस्थस्य 16 fa f%SRn swm^rat «p: ^eifrtfty^fewft^s^sf^ inror i TOTTTO^rrnr'iM fort sr#sr *r*r i src^fos^

• rst n^r i vr^wwRrffrrf'T Ts^^mfa^qr^ g^rfefa-

vjwvrvfr ftrehr i <R TOfforerRRPr ^?^?^sf i eram-

• ^rraw?mw spRforcrT srrwfarresrr: srere^Rre

anfon«nR?w *r: ^fa^^R: *jr: **tr, ^ wrPr *fta» sfr irft srres^fta^R, cri? a^reRftrR; fiRftfrcT frot jot wftraroT: tot: 5twtwt% *Rr> ?$£tj [a^r:] 1 vfksqT:, erf? sr ^ To! 1 gtfovRrTft^ fftw:, 5P?TO5rRiR- irftocru 1 *r: qp*^ *rW**i t sr^s[^]^9^rir 1 <rf? ? ^fe^Fq-^iTT^^^^ srr^^^ffewre i sr s*r*i— %q; st«r iffaftwEr: 5fer*rerw*R, ^wng5TRr?#35?rTgvwf p^ra; i ^rrfa 3N^rfoi?R ffr 1 a?irezprer gsrrft^t foprgzreq- «HWI-1, The Ms* reads for <TcT: अयनचलनम् [ विदितकाले अयनस्थितिः ] कलिसन्ध्याष्टमांशे स्वशतांशाढ्ये गते ततः । धनुर्मिथुनयोर्मध्ये प्रायशस्त्वयने उभे ।। १८ ।। मूलम्- 1. व्यत्ययेन चलनात् उभयोर्मण्डलयोरपि प्रत्यगयनचलनतुल्यान्तरे संयोगः स्यात् । ततश्च अयनचलनाज्जायमानो विशेषः संस्कृतायनरविबाहुजचरप्राण कलान्तर संस्कारयोरेवान्तर्भवति । घटिकामण्डलस्य चलने पूर्वापरदिशोः तद्वशात् कालतो भेदः स्यात् । स च नोपलभ्यते । अतो न वायुगोलस्य, नोभयोरपि । तस्माद् भगोलस्यैव चलन-मिति सिद्धम् ।। १७ ।। तत् स्वकाले कियदित्याह कलिसन्ध्याष्टमांशे स्वशतांशाये गते ततः । धनुमिथुनयोर्मध्ये प्रायशस्त्वयने उभे ।। १८ । । 17 इति । दिव्याब्दशतमिता खलु काले सन्ध्या स्मर्यते । तस्याष्टमांशः सार्ध दिव्याब्दद्वादशकः । स च सौराब्दानां पञ्चचत्वारिंशत्-शतमितः, तस्य शतांशः पञ्चचत्वारिंशदब्दः । ततः स्वशातांशाढय: सन्ध्याष्टमांशः ‘शिव शिव' (४५४५) इति कल्यब्दैस्तावति याते उभे अयने उत्तरदक्षिणाख्ये प्रायशो धनु मिथुनमध्ये स्तः । तदा अयनचलनांशा: धनात्मकाः पञ्चदशसंख्या बभूवुः । प्रायिकत्वं च कलाष्टकाधिक्यात् । यतो भार्गव-परमेश्वराचार्येण अस्मत्परमगुरुणा ‘चलांशा स्त्वम्’ (४५३६) इति कल्यब्दे परीक्ष्य पञ्चदशांशपूर्तिनिर्णीता । अतः सन्ध्याष्टमांशशतांशस्य वा प्रायिकत्वम् । स्वजन्मकालज्ञापन्नाथ चैवमुक्तम् । तदाहर्गणश्च ‘त्यजाम्यज्ञतां तर्के: (१६,६०,१८१) (A. D. १४४३) इति । ननु तदा सूर्यसिद्धान्ते अयनचलनांशाः चतुर्दशैव सार्धा दशकलाश्च । ततोऽत्रोक्तम्-“सार्धकलोनांशकाधिकम्' इति । नैष दोषः । तत्रोक्तस्य गणितस्य स्थौल्यं स्वयमेव ख्यापितम्, पुनः परीक्षणेन निर्णयस्य प्रदर्शनात् । अतः सिद्धम्–“परीक्षणेनैव तद्व्यक्तिः' इति । मानसोक्तं तु—द्वाविंशति कलाधिकांशकपञ्चदशकम् । अन्यैः कैश्चित् प्रदर्शितं ततोऽप्यधिकम् ।। १८ ।। एवंभूतभगोलावयवविशेषेषु भादिषु रवीन्द्वादिचारवशादवगतेषु तारा तिथ्यूतुमासायनादिकालविशेषेषु श्रौतस्मार्तकर्माणि विधीयन्ते । तच्चारश्च मध्यमचाराद् भिन्न इति मध्यमस्य स्फुटीकरणेनैव कालविशेषज्ञानं शास्त्र D. गतेस्ततः (corrupt ) 18 सिद्धान्तदर्पणे उपदेशभागः मूलम्- 1. ग्रहभ्रमणवृत्तानि गच्छन्त्युच्चगतीन्यपि । मन्दवृत्ते' तदर्केन्द्वोर्घनभूमध्यनाभिकम् ॥ १९ ॥ मध्यार्कगति चान्येषां तन्मध्यं शीघ्रवृत्तगम् । तेषां शैध्यं भचक्रान्न विक्षिप्तं गोलमध्यगम् ॥ २० ॥ शैघ्रत्वेन तदंशैः स्वं प्रमायोक्तं ज्ञशुक्रयोः । मन्दवृत्तस्य चैवात्र क्षयवृद्धी स्वकर्णवत् ॥ २१ ॥ [ मन्दशीघ्रवृत्तानि ] प्रयोजनं स्यात् । मध्यमस्फुटादिविवेकश्च गोल एव प्रदश्र्य इति गोलस्वरूपं संक्षेपतः प्रदश्र्य तद्गतानि स्फुटोपयोगीनि मण्डलानि प्रदर्शयति प्रहभ्रमणवृत्तानि गच्छन्त्युच्चगतीन्यपि । मन्ववृत्ते तदर्केन्द्वोर्घनभूमध्यनाभिकम् ।। १९ ।। मध्यार्कगति चान्येषां तन्मध्यं शीघ्रवृत्तगम् । तेषां शैघ्यं भचक्रान्न विक्षिप्तं गोलमध्यगम् ।। २० ।। शैघ्रत्वेन तदंशैः स्वं प्रमायोक्तं ज्ञशुक्रयो । मन्दवृत्तस्य चैवात्र क्षयवृद्धी स्वकर्णवत् ॥ २१ ॥ तद् ग्रहभ्रमणवृत्तं, ग्रहो यत्र भ्रमति तत्र ग्रहभ्रमणवृत्तम् । ग्रहाणां बहुत्वात् तद्भ्रमणवृत्तान्यपि बहूनि स्युः इति बहुवचनप्रयोगः । तान्यपि गच्छन्ति । ‘अपि'शब्देन ग्रहाः समुच्चीयन्ते । तानि कियद्गतीनि इत्याह उच्चगतीनीति । उच्चस्य गतिर्येषां तानि उच्चगतीनि । क्व पुनस्तानि गच्छ न्तीत्यत आह-मन्दवृत्त इति । भचक्रलिप्ताशीत्यंशैः त्रि (३)-अश्व(७)- अष्टया(१६)दिभि: परिमितं स्वं स्वं प्रतिमण्डलं भ्रमति । तच्च क्वावतिष्ठत इत्याह--तदर्केन्द्वोर्घनभूमध्यनाभिकमिति । घनभूमध्यमेव नाभिर्यस्य तद् घनभू मध्यनाभिकम्। अर्केन्द्वोः मन्दवृत्तमेव घनभूमध्यनाभिकम्, नान्येषाम् । तेषां नानादेशनाभिकमेव । केषु देशेषु तर्हि तन्मध्यम् इत्याह G. मान्दे वृत्ते मध्यार्कगति चान्येषां तन्मध्यं शीघ्रवृत्तगम् ।। २० a ॥ 2. A-F. शेघ्र मन्वशीघ्रवृत्ताति इति । अन्येषां मन्दवृत्तान्यपि भ्रमन्त्येव, न क्वचिदेवावतिष्ठन्ते । तेषां भ्रमतां क प्राधार इत्यत्राह-तन्मध्यं शीघ्रवृत्तगम् इति । तत्र च कियती गतिरित्याह मध्यार्कगतीति । एतदुक्तं भवति-कुजादीनां मन्दवृत्तानां भ्रमतां रविपर्यया एव पर्यया: । ते च स्वस्वशीघ्रोच्चपरिधौ मध्यं कृत्वा भ्रमन्ति । प्रादित्य मध्यगतिरेव तन्मन्दपरिधीनामपि गतिः । अत एव पञ्चानाम् प्रादित्यमध्य मेव शीघ्रोच्चम् । तेषां गतिमन्तो' वा गतयो वा शीघ्रपरिधयः । प्रगतिका श्चेत् क्व कथं वा तिष्ठन्तीत्याद्याकाङ्क्षायामाह तेषां शैघ्रयं भचक्रान्न विक्षिप्तं गोलमध्यगम् ।। २० b ।। इति । तेषां शैध्यवृत्तं सदापि गोलमध्यगमेव, न भ्रमति, न च विक्षिष्यते, भचक्रात् अपमण्डलात् । मन्दोच्चवृत्तानामेव स्वस्वपातगतिवशाद् विक्षेपोक्तेः धृत्य-ङ्ग-मूच्र्छना-ब्धी-श-नागाः स्वांशाङ्घ्रयोर्द्धयोः ।। क्षेपा मन्दोच्चवृत्तानाम् । (सि० दर्पणम्, ८-९) इति । तस्मात् सर्वेषामपि शीघ्रवृत्तं सदापि अपक्रममण्डलसमाननाभिकं तन्मार्ग[ग]मेव च । तत्परिधिगतनाभिक मन्दवत्तमेवापक्रममण्डलमभितो ऽर्धशो विक्षिप्यते । ज्ञशुक्रयोविशेषमधेनाह शैघ्रत्वेन तदंशैः स्वं प्रमायोक्तं ज्ञशुक्रयोः ।। २१ ३ ।। 19 इति । बुधशुक्रयोः स्वभ्रमणमेव शीघ्रपरिधित्वेनोक्तम् । तर्हि चक्रांशतुल्यमेव तत् सदा स्यादिति । नेत्याह-तदंशैः वस्तुतः शीघ्रवृत्तभूतस्य षष्टिशतत्रयांशैः प्रमाय स्वभ्रमणवृत्तं शैघ्रतयोक्तम्, स्वप्रतिमण्डलात् शीघ्रवृत्तस्य महत्वात् । अन्येषां त्रयाणां प्रतिमण्डलादल्पमेव शीघ्रवृत्तम् । तन्निमित्तं स्फुटकर्मविशेष युक्तिभागे वक्ष्यति ग्रहोच्चयोविपर्यस्तौ भोगावप्यत्र कल्पयेत् । (सि० दर्पणम्, २४) -- उत्तराधेन सप्तानां मन्दवृत्तेषु अनुवृत्तं शीघ्रवृत्तेभ्यो व्यावृत्तं विशेषमाह क्याख्या-1. The ms. reads गतिमती २. २न्यायभागः [ प्रतिभण्डल कक्ष्यामण्डलं च ] ज्ञातभोगग्रहं वृत्तं सर्वत्र प्रातमण्डलम् । कच्यावृत्तं च तत्तुल्यं ज्ञेयभोगप्रदेशगम् ॥ २२ ॥ मन्दवृत्तस्य चैवात्र क्षयवृद्धी स्वकर्णवत् ।। २१b । इति । अत्र, स्फुटहेतुषु द्वादशसु परिधिषु मध्ये मन्दवृत्तानां सप्तानामेव स्वकर्णवत् स्वस्वमन्दकर्णवत् क्षयवृद्धी स्तः, न शैघ्राणाम् । अयमेव मन्दशीघ्रकर्मणो विशेषहेतुः । विक्षेपश्च मन्दक्षेत्रगतानां वृत्तानामेवेति मन्दस्य शैघ्रादप्यधिकं धर्मद्वयं विद्यते ।। १९-२१ ।। एवमुपदेशभागमुपसंहृत्य न्यायभागं च संक्षेपतः प्रदश्र्यते । प्राप्त वचनात् प्रत्यक्षपरीक्षणैवयं भागो ज्ञेयः । वक्ष्यमाणस्तु बुद्धिमतां स्वयं निरूप्यैव ज्ञातुं शक्यम् । तथापि शिष्याणां लाघवाय तद् दिङ्मात्रं प्रदश्र्यते । तत्र प्रथमं स्फुटन्यासं लम्बनादिष्वतिदिशति ज्ञातभोगग्रहं वृत्तं सर्वत्र प्रतिमण्डलम् । कक्ष्यावृत्तं च तत्तुल्यं ज्ञेयभोगप्रदेशगम् ॥ २२ ॥ सर्वत्र शैम्रो मान्दे च कर्मणि, चन्द्रस्य द्वितीयस्फुटकर्मणि, लम्बने, सितमानानयने, चन्द्रमण्डलघनमध्यदष्टयपेक्षया रविगत्यानयने, अन्यत्रापि । ज्ञातभोगग्रहं वृत्तं प्रतिमण्डलम् । ज्ञातो भोगो यस्य ग्रहस्य स ज्ञातभोगः, ज्ञातभोगो ग्रहो यस्य वृत्तस्य तद् वृत्तं ज्ञातभोगग्रहम् । यस्मिन् वृत्ते स्वपरिधिस्थघनमध्य ग्रहस्य कल्पिताद् यत:कुतश्चित् स्थानादेः प्रभृति ग्रहबिम्बघनमध्यपर्यन्तः प्रदेशो ग्रहभुक्तो ज्ञातः, तद् वृत्तं ज्ञातभोगग्रहमित्यर्थः । तद्वत्तमध्यगतदष्टेरेव दृग्गोलगतः ग्रहः तावद्राश्यादिकः स्यात् । तद्वृत्तमध्याद् विप्रकृष्टदृष्टेः पुनः तद्ग्रहपर्यन्तस्य दृग्गोले तद्ग्रहः कुत्र दृश्य इत्यैतत् शीघ्रस्फुटन्यायेन ज्ञेयम्। योऽत्र द्वितीयो दृग्गोल उक्तः तद्व्यासार्धः स्फुटकर्मणि कर्णः । यत्तु ज्ञातभोग ग्रहस्य प्रथमोक्तस्य व्यासार्ध तत् त्रिज्यास्थानीयम् । तत्तुल्यव्यासार्धमन्य न्मण्डलं ज्ञेयभोगप्रदेशमध्यग्रहसूत्रस्पृक्परिधिकं कल्प्यम् । तत् कक्ष्यावृत्तमिति आर्यभटाद्येराख्यायते । एतत् स्फुटकर्मणि छायालम्बनादिषु च स्पष्टी भविष्यति ।। २२ 20 त एवाप्युच्चनीचाख्ये बहिश्चेदितरेतरम् । तद्वयासार्धान्तरे चान्ये तन्मध्यान्तरनिर्मिते ॥ २३ ॥ ग्रहोच्चयोर्विपर्यस्तौ भोगावप्यत्र' कल्पयेत् । तिर्यक्त्वे ज्ञेयभोगात्तत् कोटीव्यासदले तयोः ॥ २४ ॥ तत्रैव विशेषमाह त एवाप्युच्चनीचाख्ये बहिश्चेदितरेतरम् । तद्वयासार्धान्तरे चान्ये तन्मध्यान्तरनिर्मिते ॥ २३ ॥ ग्रहोच्चयोर्विपर्यस्तौ भोगावप्यत्र कल्पयेत् ।। २४ a ।। मूलम्- 1 . इति । ते कक्ष्याप्रतिमण्डले, अन्योन्यं बहिर्गतकेन्द्रे चेत् त एव उच्चनीचाख्ये स्तः । तदा अन्यकक्ष्याप्रतिमण्डले तन्मध्यान्तरनिर्मिते स्त : । तच्छब्देन उच्च नीचाख्यत्वमापन्ने उच्येते । तन्मध्ययोरन्तरालं तन्मध्यान्तरम् । तत्तुल्येन व्यासाधेन भ्राम्यमाणेन निर्मिते द्वे वृत्ते तदा कक्ष्याप्रतिमण्डले स्तः । तन्मध्ययोरन्तरं च कियदित्याह--तद्व्यासार्धान्तरे इति । उच्चनीचत्वमापन्नयो वृत्तयोरुभयोस्तुल्यं व्यासार्ध यावत् तावदेव पुनः कल्पितयोः कक्ष्याप्रतिमण्डलयो र्मध्ययोरन्तरालमित्यर्थः ।। २३ ।। ज्ञेयभोगग्रहस्य ज्ञातभोगग्रहस्य च कथंभूतः सम्बन्ध इत्याह इत्येत च्चोपरितनेन ग्रन्थेन 21 ग्रहोच्चयोर्विपर्यस्तौ भोगावप्यत्र कल्पयेत् । तिर्यक्त्वे ज्ञेयभोगात्तत् कोटीव्यासदले तयोः ।। २४ ।। किञ्च– अत्र उच्चनीचवृत्तात् स्वभ्रमणवृत्तस्याल्पत्वेन उच्चनीच वृत्तत्वप्राप्तौ ग्रहोच्चोयोर्मोगावपि विपर्यस्तौ कल्पयेत् । स्वभ्रमणवृत्ते ग्रहभुक्ते राश्यादिकमुच्चं कल्पयेत् । स्वभ्रमणवृत्तमध्येन वृत्तान्तरेण भ्रमता तत्र भुक्तं राश्यादिकं मध्यमं च कल्पयेत् इत्येतावानेव विशेषः । पुनरपि नियतगतीनां तद्गतिहेतुभूतानामपि नियतगतित्वे सत्यपि प्राकृतिपरिमाणादिवशात् सम्भवन्यायान्तरमाह तिर्यक्त्वे ज्ञेयमोगात्तत्कोटी व्यासदले तयोः ॥ २४ b ।। D. E. F. भागावप्यत्र तत्र ज्ञेयभोगमण्डलापेक्षया ज्ञातभोगंमण्डलस्य तिर्यधत्वे तद्वयासार्धस्य इतरव्यासार्धदिगपेक्षया तिर्यक्त्वात् कर्णत्वं प्राप्तस्य या कोटि: तत्तुल्य एव कक्ष्याप्रतिमण्डलयोव्र्यासदलस्थतद्वृत्तस्यापि, भ्रमत: तन्नाभिगमनमार्गग यद्वृत्तं तस्यापि । ज्ञेयभोगातिर्यक्त्वे तत्कोटिरेवोच्चनीचव्यासार्धतया कल्प्या । ये पुनरुभयोर्भुजे तद्योगतुल्य एव ज्ञेयमण्डलात् तद्ग्रहस्य क्षेपश्च । कदाचिद् भुजयोवियोगश्च विक्षेपः स्यात् । एतत्सर्वमुपरिष्टादुदाहरणेन स्पष्टी करिष्यति (? भविष्यति) ।। २४-२५ 2 ।। एवमेकस्यैव ग्रहस्य द्रष्ट्टदेशवशात्सम्भवं नानादर्शनन्यायं कृत्स्नं संक्षेपतः प्रदश्र्य तत्क्षेत्रगतगणितन्यायमपि प्रदर्शयति । तत्र एकेनाधेन अखिल क्षेत्रस्य गणितस्य बीजभूतं भुजाकोटिकर्णक्षेत्रगणितन्यायः प्रदश्र्यते दोःकोटिभुजयोर्योगः कर्णबाहुचतुर्भुजः ॥ ।। २५ b मूलम्- दोभेदो वा युतिः क्षेपस्तमन्ध्यग्रहगोलगः । [ भुजादिलक्षणम् ] दोकोटिभुजयोर्योगः कर्णबाहुचतुर्भुजः ॥ २५ ॥ यस्मिन् क्षेत्रे भुजाकोटिकणेषु त्रिषु, ज्ञाताभ्यां द्वाभ्यां, इतरेतर ज्ञानोपायो जिज्ञास्यते, तत्र त्रीणि समचतुरक्षेत्राणि कल्प्यानि । तत्रैकस्य चत्वारो बाहवो जिज्ञासिताः क्षेत्रबाहुना तुल्याः, अन्यस्य कोटया तुल्याः अन्य[स्य] कर्णतुल्याः । तत्र कर्णतुल्यबाहुक्षेत्रं इतरचतुरश्रद्वययोगसमम् । स्वसंवेद्य चैतत् प्रतिभाजुषाम् । कथम् ? तत्र समचतुरश्रक्षेत्र वीक्ष माणस्य तत्पर्यन्तभागेभ्यश्चतुभ्र्यस्तुल्येभ्यो भुजाख्येभ्यः एकान्तरितकोणयोरन्त रस्य कर्णाख्यस्य दैध्यधिक्यं प्रथमं स्फुरेत् । बाहुष्वपि मिथ:संस्पृष्टैकाग्रयोर्द्धयो र्द्धयोरितरेतरं विपरीतदिक्कत्वे च ज्ञाते कर्णद्वयस्य सामान्येन (? समानेन) भाव्यम्, परिमाणभेदस्य कारणाभावाद् इति च स्फुरेत् । तयोरेकतरकर्ण दिगभिमुखस्य तस्याऽऽयामत्वाङ्गीकारे इतरकर्णाग्रद्वयस्य कटाक्षस्य तत्समायाम विस्तारं कोणप्रतिकोणान्तसमबाहुकं पूर्वचतुरश्रगर्भ चतुरश्रान्तरं प्रतीयेत । तत्र यदि प्रथमस्य बाहवो दिगभिमुखाः, तर्हि द्वितीयस्य विदिगभिमुखाश्चत्वारः । 1. दोर्भेदो वा युतिः क्षेपस्तन्मध्यग्रहगोलगः ।। २५ 2 ।। 2. In D. E. F., this line is transposed to after verse 26 B. gives तुल्य below बाहु as an alt. reading. भुजादिलक्षणम् 23 तत्र प्रथमस्यैकैकं बाहुमभितो ये द्वे त्यश्रे उत्पद्येते, तत्र प्रथमचतुरश्रान्त र्गतमेकम्, तद्बहिर्गतमन्यत् । एवं प्रथमस्य प्रतिबाहु द्वे द्वे त्र्यश्रे स्तः । तान्यष्टौ सर्वाणि मिथस्तुल्यान्येव । तेषां. प्रत्येक फलं च प्रथमचतुरश्र फलचतुरंशतुल्यम्, कर्णाभ्यां चतुर्था विभक्तस्य प्रथमचतुरश्रस्य खण्डैश्चतुभि स्तुल्यत्वात् । तद्बहिर्गतानां च ततस्तयोरन्तर्गतचतुरश्रफलाद् द्विगुणणं बहिर्गतचतुरश्रफलम् चतुरश्रक्षेत्रफलं च तद्बाहुवर्गसमम् तत्तत्समचतुरश्रबाहुवर्गाद् द्विगुणं तत्कर्णभुजक्षेत्रफलम्, फलमूलतुल्यं च बाहुदैघ्र्यम् इत्येतत्सर्व द्रव्यभूतस्य पुरुषस्यावश्यं स्फुरति, तस्य संवेद्यसम्बन्ध्य खिलन्यायावयवानां तत्त्वज्ञानपर्यन्तं जिज्ञासाया प्रविश्रान्तेः । तस्तात एवं समचतुरश्रकर्णज्ञानानन्तरमेव प्रायतचतुरश्रकर्णजिज्ञासा स्यात् । तस्य भुजाकोटयोरतुल्यपरिमाणत्वात् तयोः कतरस्य वर्ग द्विगुणितं तत्फलं स्यादित्यत्र सन्देहच्छेदिविशेषहेत्वभावात् तद्योगार्धस्य द्विगुणीकरणे तदैक्यमेव तत्फलं स्यात् इति स्फुरणस्य ऊहत्वात् तदेव वास्तवं फलम्, ततोऽल्पं वाऽधिकं वा, इति संशयः स्यात् । ततस्तन्निर्णयार्थ पुनरपि निरूपयति । तत्र निरूपणस्य द्वौ मागौ । द्वयो राश्योर्वर्गमूलं निरवयवम् एकादिसंख्याविशेषेषु कयो: कयोः स्याद् इति संख्या [निश्चीयते ।] तदन्वेषण एको मार्गः । अशेषविषयव्यापी क्षेत्रच्छेदकद्वारोऽन्यो मार्गः । प्रथममनेन मार्गेण गन्तव्यम् अन्यस्य [ अर्थात् प्रथमस्य] अल्पविषयत्वाद् , प्रानन्त्यात् क्वचिदप्य विश्रान्तेश्च । तत्र कथं छित्वा योजने द्वित्रा वा सर्वे वा बाहवो जिज्ञासित कर्णतुल्याः स्यु. ? तत्र कोटितुल्यचतुरश्रस्य एकेन बाहुना अल्पस्य बाहुं कुतश्चित्कोणतः प्रभृति सन्धाय संश्लिष्टस्य क्षेत्रस्य यत्र कोणयोः संयोगः स भागो दो:कोटियोगतुल्यः । महति चतुरश्रे संश्लिष्टाद् बहिर्गतः खण्डो दोःकोटयन्तरसम: । इतरौ बाहू कोटितुल्यावेव । अल्पस्य चान्येन संस्पृष्टौ बाहू दो:समावेव । एवं च पर्यन्तभागाः षोढा विभक्ताः स्युः । तत्र कोणयुतेर्महति दो:कोटयन्तरसमे लाञ्छने कृते दो:कोटियोगतुल्यस्य बाहोलञ्छिनाद् बहिर्गतो भागो दो:समः, अन्यः कोटिसमः । महती ऽन्तरेणोनत्वात्, अल्पस्यान्तरेणाधिक्यात् कोटितुल्यत्वं च तयोः । महच्चतुरश्र लाञ्छनमार्गेण छिन्द्यात् । तदा तदायतचतुरश्रदो:समविस्तारं कोटिसमायामं च, इतरस्य खण्डस्याश्रे द्वे कोटिकोटितुल्ये, द्वे चतुरश्रतुल्ये, अन्ये दो:कोटयन्तरतुल्ये । तस्य शिखरे छित्त्वा पृथक्कृतो खण्ड: दो:कोटयन्तर समचतुरश्र क्षेत्रम् । तच्छिष्टं चायतचतुरश्र पूर्वेण तुल्यम् । तयोर्द्धयोः कर्णमार्गेण छिन्नयोः चत्वारि न्यश्राणि स्युः । तत्कर्णाश्चत्वारो जिज्ञासित कर्णतुल्या एव । तानि तथा सन्दध्याद् यथा तत्कर्णा बहिर्गताः स्युः । तथा तन्मध्यत्र्यश्रशून्यं यद्विवरं तद् दो:कोटयन्तरसमचतुरश्रम् । ततस्तत् तृतीयेन स्यात कच्यामध्योच्चनीचस्पृक्सूत्रखेटान्तरं भजा । कोटिस्तदुच्छितिः कर्णः कच्यामध्याद् ग्रहान्तरम् ॥ २६ ॥ [ ग्रहस्फुटः खण्डेन पूरणीयम् । तथा तत् जिज्ञासितकर्णसमबाहुकं समकर्णसमचतुरश्र अतः सिद्धम् बो:कोटिभुजयोर्योगः कर्णबाहुचतुर्भुजः ।। २५b इति । दो:समचतुबहुकस्य कोटिसमचतुबहुिकस्य च चतुरश्रयोरेकीकरणे चतुर्भुजं कर्णबाहुकं स्यात् । इत्येतत्सर्वं युक्तिमूलमेव, न त्वागममूलम् । तत प्रतिभाजुषां चक्षुर्हस्तादिव्यापारं विना मनसा निरूप्य एवं निर्णेतुं शक्यम् । अनयैव दिशा विष्कम्भपरिधिज्याचापसम्बन्धश्च निरूप्यैव ज्ञेयः । एतत्सर्व मया आर्यभटीयव्याख्याने (प्रार्यभटीयभाष्यम्, गोल० १७) प्रपञ्चितमिति विरम्यते ।। २५ कणवृत्तांशदोश्चापयुतोनोच्चस्फुटो ग्रहः । कर्णवृत्तांशबाह्याद्यौमन्दे कक्ष्यैव' नीयते' ॥ २७ एवं स्फुटीकरणच्छायाग्रहणादिधारणभूतं भुजाकोटिकर्णन्यायं प्रदश्र्य स्पुटी[करण]कर्मणि च साराशं प्रदश्र्यते कक्ष्यामध्योच्चनीचस्पृक्सूत्रखेटान्तरं भुजा कोटिस्तदुच्छुितिः, कर्णः कक्ष्यामध्याद् ग्रहान्तरम् ।। २६ ।। कर्णवृत्तांशदोश्चापयुतोनोच्चस्फुटो प्रह कर्णवृत्तांशबाह्वाछैर्मान्दे कक्ष्यैव नीयते ॥ २७ ॥ तत्र प्रथमपद्येनावत्या स्फटक्षेत्रगतकणनियने विकल्पेन प्राप्तं प्रकारद्वयं D. E. F. स्फुटग्रह 2. A मन्दे कक्ष्यैव B. मन्दकक्ष्यव E. नीयताम The commentary an alternative reading in G also gives this as तत्र प्रथमं प्रतिमण्डलस्फुटे योज्यते । तत्रैतद्वाक्यस्य युक्तेश्चाज्ञः (?) स्यात् । कक्ष्यामध्योच्चनीचस्पृक्सूत्रस्य, कक्ष्यामध्योच्चनीचस्पृशः सूत्रस्य स्फुटीक्रियमाणग्रहस्य च यदन्तरमुच्चनीचसूत्रतिरश्चीनमध्यज्यात्मकं सा भुजा । कक्ष्यामण्डलमध्ये प्रतिमण्डलपरिधिस्थोच्चप्रदेशं नीचप्रदेशं च स्पृशति इति कक्ष्यामध्योच्चनीचस्पृगित्यत्र विग्रहः । वाक्यशेषयोजनमुभयत्र समानम् । तदुच्छुितिः भुजाया उच्छितिः, कोटिः । उच्छ्यश्च भूमध्याद् विप्रकर्ष एव सर्वेषाम् । तयोः कर्णः कक्ष्यामण्डलमध्यस्य ग्रहबिम्बमध्यस्य च विवरम् । ऊध्र्ववदस्यापि प्रथममर्धमुभयत्र योज्यम् ।। २६ ।। मन्दोच्चे शीघ्रोच्चे वा कर्णवृत्तांशदोश्चापधनशोधनाभ्यां तत्तत्कक्ष्या मध्यमण्डलमध्यदृग्गोलगते ग्रहः साध्यते । तत्र किमर्थ कर्णवृत्तांशविशेषणम् ? उच्चमध्यान्तरदोश्चाप व्युदासार्थम् । किं तर्हि तत्र संस्कायंम् ? उच्चस्फुटान्तरदोश्चापम् । तत्कथं ज्ञायत इति ? तदानयनं कर्णवृत्तांशशब्देन सूच्यते । कथम् ? ग्रहमध्यमादुच्चं विशोध्य तद्भुजाया गृहीता अर्धज्या हि मण्डलयोरुभयोः साधारणी, कर्णमण्डलस्य प्रतिमण्डलस्य चोभयसम्पातगतत्वात् । सदैव ग्रहस्य उच्चनीचसूत्रस्य ग्रहसन्निकृष्टप्रदेशात् प्रवृत्तत्वाच्च, भुजाया: उच्चनीचसूत्रस्य च मध्यम स्फुटकेन्द्रयोगोंलसन्धिगतत्वाच्च । एकस्या एव भुजाज्याया मापकभेदादेव मण्डलयोर्द्धयोभेदः स्यात् । प्रतिमण्डलगतत्वेन कल्प्यमाना प्रतिमण्डल खखषड्घनांश (२१६००)तुल्याभिर्मेया कर्णमण्डलगतत्वेन कल्प्यमाना तत् स्वखषड्घनांशतुल्याभि: ज्योतिश्चक्रकलाभिरेव । तत्र केन्द्रस्य मकरादित्वे स्फुटकक्ष्यात्मकस्य कर्णस्य मण्डलस्य मध्यकक्ष्यामण्डलाद् बहिर्गतत्वात् स्फुटकक्ष्याकला मध्यकक्ष्याकलाभ्यो महत्यः स्युः । अतएव प्रतिमण्डल कलाभ्यश्च महत्यः, कक्ष्याप्रतिमण्डलयोस्तुल्यत्वात्, कलानां च सर्वेष्वपि मण्डलेषु स्वपरिधिखखषड्धनांशतुल्यत्वात् । अत उक्तम्- कर्णवृत्तांशदोश्चाप पुतीनोच्चम् इति । कथ कर्णवृत्तांशदोश्चापं ज्ञायते ? त्रैराशिकेन । किं बूमः प्रतिक्षण विक्रियमाणानां कर्णकलानां, सदैव तुल्यपरिमाणानां इतरासां च सम्बन्धस्या ऽनियतत्वात् कथं त्रैराशिकमुपपद्यते ? नैष दोषः । उभयत्रापि ज्या-त्रिज्या चाप-बाणादीनामैककालिकस्य मिथ: सम्बन्धस्य नियमाद प्रभीष्टकालवत्वै रेकमण्डलभवैस्तात्कालिकानामितरमण्डलगतानामानयने त्रैराशिकमुपपद्यते । तत्र तन्मण्डलयोस्तात्कालिकसम्बन्ध एव ज्ञेय । स च व्यासयोः परिध्योः ज्याबाणादीनां वा मण्डलगतानामेकदा एकप्रकार एव । ततो व्यासादिष्वन्य सि० ० ४ 26 तमयोर्वत्तद्वयगतस्तात्कालिके नियमे विदिते सति एकमण्डलगतेन विदितेन अन्यमण्डलगतमपि तत्स्थानीयं ज्ञेयम्। अतएव केन्द्रभुजाकोटिभ्यां महामण्डल गताभ्यां उच्चनीचवृत्तगते भुजाकोटिज्ये आनीयेते । सिद्धान्तदर्पणे न्यायभाग देशभेदेष्वयमेव न्यायः स्यात् । अत एव क्षितिज्याचरादिकमपि तत्तद्देशाक्षावलम्बकादिभिः तत्तद्देशजमानीयते । अपक्रमक्षितिज्या कर्काग्रादीनामेकस्मिन् देशे सदैव द्वयोर्द्धयोमिथ:सम्बन्धस्यैकप्रकारत्वात् । अत्र तु मध्यस्फुटकक्ष्यागतानां द्वयीनां कलानां तत्तत्कालभवो मिथ:सम्बन्ध : क्वचिज्ज्ञेयः । स च स्फुटकक्ष्याव्यासाधे दृश्यते । तत्रापि स्वकलामितं व्यासार्ध सदैव त्रिज्यासंख्यम तद्गता मध्यकक्ष्याकला एव प्रतिक्षणं भिन्नसंख्या: । तज्ज्ञानार्थ कर्ण आनीयते । तत्र केन्द्रबाहुज्या ग्रहभ्रमणवृत्त कलाप्रमिता, तद्गतचापगृहीतत्वात् । सैव भूग्रहान्तरकर्णस्य भुजा । केन्द्र कोटिज्या तु प्रतिमण्डलमध्यस्य भुजायाश्च विप्रकर्षः । कर्णसाधनत्वं तु उच्चनीचरेखागतभूभुजाविवरस्यैव । ततः प्रतिमण्डलभूविवरतुल्यस्योच्चनीच वृत्तव्यासार्धस्य मकररादौ केन्द्रकोटिज्यया संयोगः, कक्र्यादौ तु वियोगश्च कार्यः । सैव कोटिः कर्णसाधनभूता । सैव भुजोच्छूितिरुक्ता । अतस्तद्वर्ग योगमूलं स्फुटकक्ष्याव्यासार्ध मध्यकक्ष्याकलाप्रमितम् । तत् स्फुटकक्ष्याकला प्रमितस्य त्रिज्यातुल्यासंख्यस्य सतस्तस्यैव व्युदासाथ कर्णशब्देन विशेष्यते । भुजाकोटिक्षेत्रकल्पनयाऽवगतत्वात् तत्र कर्णशब्दो वर्तते । वत्त:, व्यासार्धयो: सीमात्वेन कल्प्यमानस्य व्यासत्वं व्यस्यतेऽनेन वृत्तमिति । स्मर्यते च– ‘विस्तारो विग्रहो व्यास:’ इति यादवप्रकाशाद्यः । तस्यार्ध व्यासार्धमित्येकस्यैव मापकभेदनिमित्तः संख्याभेदो वाचकभेदहेतुः । ताभ्यां मध्यमभुजज्यया च स्फुटभुजज्यानयनमेव । यदि तात्कालिककर्ण तुल्याभिग्रेहभ्रमणवृत्तकलाभिः त्रिज्यातुल्यग्रहावधिकज्योतिश्चक्रकला लभ्यते तदा तात्कालिकोच्चमध्यविवरज्यातुल्याभिः ग्रहभ्रमणवृत्तकलाभिः कियत्यो भगोलकला लभ्यन्ते इत्युच्चस्फुटग्रहान्तरदोज्यकला लभ्यन्ते । ततस्तच्चापी करणेन स्फुटकेन्द्रभुजाचापं लभ्यते । तच्चापयुक्तमुच्चं प्रथमपदे स्फुटग्रहः, तदूनं चतुर्थपदे [उच्चम्], द्वितीये तु तदून नीचम्, तृतीये तु तत्सहितं नीचं स्फुटग्रह नन्वेवम् एकस्मिन् केन्द्रपर्यये मध्यमस्फुटसाम्यस्य चतुरज्याऽऽवृत्तिः स्यात् । नैतदस्ति । केन्द्रभगणे एकस्मित् द्विरेव तत्साम्यं स्यात्, उच्चप्राप्तौ नीचप्राप्तौ च । ननु मेषादौ तुलादौ च 'सकृत्कर्णस्य त्रिज्यासाम्यं स्यात् । तथा च मध्यमभुजज्यया स्फुटभुजज्यानयने गुणहारयोः संख्यासाम्यात् व्याख्या-l. The expression सकृत् is repeated in the Ms. मध्यमस्फुटभुजज्ययोरपि साम्यं स्यात् । चापसाम्ये मध्यमस्फुटयोरपि साम्यं स्यादिति चेत्- मैवम् । तदा मध्यमस्फुटभुजयोः पदभेदात् मध्यमस्फुटयोरपि भेदः स्यात् । कथं पदभेदः ? तदानीं च ग्रहस्य प्रतिमण्डलनीचासन्नार्धगतत्वंात् मध्यमकेन्द्रकक्ष्यादिगते तज्ज्याचापे स्याताम्। कर्णमण्डले पुनस्तस्यैव ग्रहस्य तदुच्चासन्नार्धगतत्वात् मकररादिगते ज्याचापे द्वे । अतो नीचमध्यान्तरं मध्यकेन्द्रभुजचापम् । उच्चस्फुटविवरम् प्रमाणपफलयोः साम्यादिच्छाफल साम्येऽपि फलत्वेन सिद्धस्य बाहोश्चापम् । इति महानेव तदानीं मध्यम स्फुटयोभेदः । मध्यमकेन्द्रकक्ष्यादौ यदान्त्यफलात् कोटेरल्पत्वं ततः कोटि : शोध्यते । तदैव च मध्यमस्फुटयोः पदभेदः स्यात्, नान्यदा । एवं प्रतिमण्डल स्फुटपरतया व्याख्यातम् । प्रथ विधान्तरपरतया व्याख्यायते—तदा कक्ष्यामध्योच्चनीचस्पृक् सूत्रकक्ष्यामण्डलम् मध्ये तत्परिधिगतोच्चनीचकेन्द्रेऽपि स्पृष्टम् । तच्चोच्च नीचवृत्तोच्चप्रदेशाऽवधिकम् । यद्वा कक्ष्यामध्ये तत्परिधिस्थोच्चनीचवृत्तोच्च प्रदेशे नीचप्रदेशे च स्पृष्टम् । तस्य सूत्रस्य ग्रहस्य च यो विप्रकर्षः सा भुजा । सा च उच्चनीचवृत्तगता, तत्परिधिस्थत्वाद् ग्रहस्य । कक्ष्याप्रतिमण्डलोच्च नीचवृत्तकर्णमण्डलानां सन्निपात एव हि सदा ग्रहः । सदा तस्या उच्चनीच वृत्तगतबाहुज्यायाः उच्छूितिरेव कोटि: । कर्णः पूर्वोक्त एव । या पुनरुच्च नीचवृत्तगता कोटिः सा च तन्नाभिबाह्वन्तरा[ला]वगाहिव्यासार्धखण्डतुल्या, भुजाशरोनव्यासार्धस्य कोटिसाम्यात् । तस्याः कक्ष्याव्यासार्धस्य च संयोगो वियोगो वेह भुजोच्छुितिः । सैव कर्णसाधनभूता कोटिः । तत्रोच्चनीचवत्तः भुजाकोटिज्येन स्ववृ[क्त कलाप्रमिते ग्राह्य । के तर्हि ? मध्यकक्ष्यकलाप्रमिते, यतस्तत्प्रमितः कणों जिज्ञास्यते ? तत्रैवं त्रैराशिकम्– यदि षष्टिशतत्रयांश परिमिते परिधौ केन्द्रभुजाकोटिज्ये उभे स्तः, तदा ग्रहभ्रमणवृत्तांशैः प्रमाय परिमिते स्वस्वोच्चनीचवृत्ते कियत्याविति । इति परिधिर्गुणकारः, षष्ट्यधिक शतसंख्यो भागहारः । तत्फले भुजाकोटिफलाख्ये । अत्र तु ‘स्वांशैस्तान्य पञ्चमैः’ ( सि० दर्पणम् , ८ ) इति वृत्तानामर्धपञ्चमापवर्तितत्वात् इच्छाप्रमाणयोरेकजातिकत्वाय प्रमाणव्य[ासा]र्धपञ्चमावर्तितम् अशीतिसंख्यं हारतया ग्राह्यम् । परितः परिधयोऽर्धपञ्चमा इति गुणिता वेच्छात्वेन ग्राह्याः इति कर्णविषयावयवयोजना, अत्र भुजाफलचापस्य मध्यमे संस्कार्यत्वात् । कर्णवृत्तांशदोश्चापयुक्तोनोच्चस्फुटो ग्रहः । २७ a ॥ इत्यत्र उच्चशब्देन उच्चनीचवृत्तस्य उच्चभागो विवक्ष्यते । तद्वृत्तमेव च मेषादेर्यतःकुतश्चिदवधेर्वा तत्तज्ज्योतिश्चक्रवृत्तानां. तत्तन्नायात्रान्ता 28 सिद्धान्तदर्पणे त्या यभागः वधिकस्य ग्राह्यत्वात् । ततोऽत्रोक्तोच्चनीचस्पृक्सूत्रभुक्तज्योतिश्चक्रगतराश्या दिके भुजाफलं संस्कार्यमित्यर्थः । तच्च प्रहर्गणत्रैराशिकानीतमध्यमतुल्यम् । अत एवोक्तम् कक्ष्यामण्डललग्नस्य वृत्तमध्ये प्रहो मध्यः । इति । नन्वत्राक्तम्-भुजाफलं तच्चापं वा न कलाप्रामतम्, यतः ग्रहभ्रमण वृत्तत्वायैव यत्नः कृतः, न कर्णकलाप्रमितत्वाय । ततस्तदर्थ यत्नान्तरं कार्यम् । सत्यम् । तदपि कर्णवृत्तांशदोश्चापत्वोक्तेः सिद्धे मन्दवृत्तस्यैव स्वकर्णवच्च क्षयवृद्धी भवतः, न शीघ्रवृत्तस्य, तस्यापि दोज्यवृिद्धिक्षयवशात् क्षयवृद्धी स्तः इति तद्व्यवच्छेदार्थ एवकार इति । मन्दवृत्तस्य कर्णवत क्षयवृद्धिमत्वमिहोक्तम् । ततस्त्रैराशिकेनैव तात्कालिकमन्दवृत्तपरिमाणं ज्ञेयम् । तत्रैव त्रैराशिकम्-यदि तात्कालिककर्णे त्रिज्यातुल्यम्(? ल्ये) एतावान् परिधिः, तत इयति कर्णे कियानीति । तेन परिधिना प्राग्वदेव दो:कोटिफले कार्ये । यद्यन्त्यफलेन व्यासाधेन प्रमाणेन च दो:कोटिफले प्रानीयेते, तदा अभीष्टान्त्यफलानयनेऽपि इदमेव त्रैराशिकम् । यद्वा पठितेनैव वृत्तेन दो:कोटिफले नीत्वा तयोः पृथक्पृथगेतदैव त्रैराशिकम् । ततस्त्रैराशिकसिद्धाभ्यां फलाभ्थां केवलया त्रिज्यया च इष्टकर्ण प्रानेयः, ततः कणे ज्ञात एव दो:कोटिफले ज्ञेये, तयोज्ञतयोरेव कर्णश्च ज्ञेयः, इत्यन्यो न्याश्रयतां परिहर्तु ' असकृत्कर्मणा कणों विशेष्यते पूर्वेः । तत्र फलयोः पृथक् त्रैराशिकपक्षे फलयोरविशेषकणों गुणकारः, त्रिज्यैव हारः । प्रविशिष्टस्य भुजाफलस्य मध्यकक्ष्याकलाप्रमितत्वात् कर्णकलाप्रमितस्य चापस्यैव मध्यमे संस्कार्यत्वात् । ज्यारूपस्य भुजाफलस्य च उच्चनीचवृत्तकर्णमण्डलयो साधारंणत्वात । कर्णमण्डलप्रमितत्वाय त्रैराशिके त्रिज्या गुणकारः, अविशेषकणों हारः । तत्पूर्वं त्रैराशिकस्य विपरीतकर्मेव । तत एकस्मिन् कर्मणि सर्वस्मिन् कृतेऽपि प्रथममानीतमविकृतवृत्तफलमेव लभ्यत इति, तदेव चापीकार्यमिति, मन्दस्फुटकर्मणि कर्णानयनादिकमुपेक्षणीयमेव । बिम्बमानादिज्ञानार्थमेव तन्मन्दकर्णानयनमुच्यते । तत्र प्रविशेषणस्य कर्मगौरवात् सकृत्कर्मणा प्रानयनमुच्यते कर्णवृत्तांशबाह्वाद्यौममन्देि कक्ष्यैव नीयते ।। २७ b ।। व्याख्या-1. The Ms. reads कर्णगौरवात् इति । मन्दवृत्तस्य कर्णवत् क्षयवृद्धिमत्वात् तत्कर्णानयने य इतरेतराश्रयदोष उक्तः, स पूर्वोक्तप्रकार एव स्यात् । अन्यथापि मध्यमस्फुटकक्ष्ययोः तात्कालिको मिथः परिमाणसम्बन्धो ज्ञेयः । तद्वयासाधे उभे अपि एकेनैव मापकेन प्रमाय उभयोः संख्ययोः ज्ञातयोस्तयोः परिमाणतः सम्बन्धः एवं ज्ञायते--तद्भ्रमणतो यदा यावती संख्या तदा ततस्तावतिथांशैः प्रन्यतल्यैरारब्धमल्पमिति अल्पस्य महता सम्बन्धः । अल्पस्य च यावती संख्या ततस्तावतिथांशैः अन्यतुल्यैरार ब्धमन्यत् कर्णकलाप्रमितमिति । इत्यन्योन्यमङ्गाङ्गिभावः सम्बन्धः । तत्र उभयोर्मापकयोः तुल्यतया भाव्यमित्येव नियमः । तत्र ग्रहवृत्तकलाप्रमिते उभे पूर्वोक्ते । अत्रोक्ते तु कर्णकलाप्रमिते । तत्र स्फुटकक्ष्याव्यासार्धस्य कर्णकला प्रमितस्य सर्वदाऽपि त्रिज्यातुल्यत्वात् तदिह ज्ञातम् । कर्णकलाप्रमिते भुजाकोटिफले च ज्ञाते । ततस्तैस्त्रिभिरज्ञातं कर्णकलाप्रमितं मध्यकक्ष्या व्यासार्धमिह नीयते । तदुक्तम् कर्णवृत्तांशावाह्वाडौमान्दे कक्ष्यैव नीयते ।। २७ b ।। 29 स्ववृत्तकलाप्रमितस्य कर्णस्य सदैव त्रिज्यातुल्यत्वात् तेन मध्यकक्ष्या व्यासाधनयने कर्णानयनविपरीतकर्म कार्यम् । तच्च माधवेनोक्तम् विस्तृतिदलदो:फलकृतिवियुतिपदं कोटिफलविहीनयुतम् केन्द्रे मृगककिंगते स खलु विपर्ययकृतो भवेत् कर्ण: । तेन हृता त्रिज्याकृतिरयत्नविहिता विशेषकर्णः स्यात् । अयाख्या-1. The Ms. reads इच्छाया इति । अत्र ‘तेन हृता त्रिज्याकृतिः’ इत्येतत् त्रैराशिकमेव । स्फुटकक्ष्या व्यासार्धस्य ग्रहभ्रमणवृत्तकलाप्रमितस्यैव संख्या गणितेन ज्ञेया । कर्णवृत्त कलाप्रमितस्य संख्या ज्ञातैव, सदैव त्रिज्यातुल्यः स्यात् (? तुल्यत्वात्) तस्याः । तया त्रैराशिकेन प्रतिक्षणं भिद्यमाना ग्रहवृत्तकलासंख्या कर्णाख्या ते (?) त्रैराशिकेनैव ज्ञेया । प्रमाणफलयोर्विदितयोर्वा इच्छया' त्रैराशिक प्रवर्तते, लिङ्गलिङ्गित्वादुभयोः । तयोः सम्बन्धश्च मध्यकक्ष्याव्यासाध एव ज्ञेयः । तद्गतग्रहवृत्तकला ज्ञाता, त्रिज्यातुल्येति । तद्गतकर्णवृत्तकला सिद्धयर्थमिह कर्णविपरीतकर्म उक्तम् - कर्णवृत्तांशबाह्वाणैः कक्ष्यैव इह नीयते । इति । एवमुभयविधाना[म्] कलान[ाम्] तात्कालिके सम्बन्धे मध्यकक्ष्या व्यासाधे ज्ञाते। अन्यत्राप्येकविधकलानां संख्यया ज्ञातज्ञाततया (?) अन्याधीनानां कलानामपि तद्गता संख्या ज्ञेया । अत्र त्रैराशिवाचोयुक्तिश्चैवम्- इदानीं मध्यकक्ष्याव्या साधे ज्ञाते कर्णकलासंख्यया त्रिज्या [ज्ञा]ता । कणविपरीत कर्मणाऽनीतया तद्गतैव ग्रहवृत्तकलासंख्या त्रिज्यातुल्यैव लभ्यते, तदा स्फुटकक्ष्याव्यासार्धगतया त्रिज्यातुल्यया स्वकलासंख्यया तद्गता ग्रहवृत्तकला संख्या कियतीति । तत् किमिति अत्र न मीयते । ‘मान्दे कक्ष्यैव नीयते' इति हयुक्तम्, स्फुटकक्ष्याकलाप्रमिताभ्यां कक्ष्याद्वयव्यासाधभ्यामपि तत् त्रैराशिकस्य कर्तु शक्यत्वात् । तत्र त्रिज्योक्तं कर्म विपरीतकर्मानीतेन कार्यम् , कणॉक्तं कर्म त्रिज्यया च । तदपि सर्वत्र विष्कम्भदलं श्रुतौ वा व्यासार्धके स्याद् विपरीतकर्ण इति अस्मद्गुरुणा उक्तम् । व्यासे दलीकृते, व्यासार्धस्थाने इति यावत् । तस्य सुखबोधत्वाच्च । ‘एव'-कारेण पूर्वेरुक्तकणनियनमेव निरस्यते कृत्कर्मणाप्यविशेषस्या सिद्धेश्च नीयतान् इति वा पाठ : । मध्यकक्ष्याच्यासाधेन स्फुटकक्ष्याव्यासाधनयनम् । एवं मान्दकर्मणि इतरेतराश्रयदोषः, न पुनर्वेपरीत्ये। अत्र कर्णस्त्रिज्यातुल्यः कल्प्यः, फलाभ्यां सावण्यर्थम् इत्येव विशेषः । पुनस्त्रैराशिके पुनर्नानाभूत: कर्ण आनीयतां वा, मा वा इत्यभिप्रायः । प्रसः शीघ्रकर्णे तत्परिधेः कर्णानुसारि वृद्धिहासाभावात् नेतरेतराश्रयः । तत्र बाहुफलं च त्रिज्यागुणितं कर्णहृतं चापितं च संस्कार्यम् । तत्र अर्कोन्द्वोर्मान्द भुजाफलचापसंस्कृतमेव मध्यमं स्फुटं स्यात्, भ्रमत्प्रतिमण्डलमध्यमार्गभूतस्य मन्दपरिधेनभ्या भगोलघनमध्यगतत्वात्, शीघ्रोच्चपरिधेरभावात् । ज्ञातभोगग्रहं वृत्तम् ’ (सि० दर्पणम्, २२) इत्याद्युक्ता युक्ती ग्रहस्फुटलम्बनादिषु तत्तदपेक्षिताः क्रमेण योजयिष्यामः । तत्र रवेर्विक्षेपाभावात् शीघ्रोच्चतत्परिध्योरभावाच्च मन्दोच्चतत्परिध्योः सद्भावाच्च तत्स्फुटयुक्तयः प्रथमं योज्यन्ते । तद्भ्रमणवृत्तं तत्र प्रतिमण्डलम् । ततस्तदत्र ज्ञातभोगग्रहं विवक्षितम्, यतः सदैव तन्नाभिगतदृष्टेस्तद्गतिः समैव । सैव मध्यगतिश्च, तस्य[] भगोलेन सहदेश-नाभिकत्वात्, भ गोलगतराश्यादिस्थितिवशात्, कर्माधारभूत कालविशेषाणाम् मासतिथिनक्षत्रादीनां च भगोलगत्यायत्तत्वात् । सैव ज्ञेया । तस्य[] मध्यगतिसाधनत्वादेव मध्यमानयनम् । तस्य[[:] “तिथ्याद्या [ क्रान्तिः ] क्रान्तिकोटिद्यवृत्तऽपि स्वकला ह्मसुभिः समाः । अन्त्यद्युज्येष्टभक्रान्त्योः क्षेपकोटिघ्नयोर्युतिः ॥ २८ ॥ वियुतिर्वा ग्रहक्रान्तिस्त्रिज्याप्ता' कालदोगुणः । अन्त्यक्रान्तीष्टतत्कोट्योः स्वद्युज्याप्तापि पूर्ववत् ॥ २९ ॥ [ व्यतीपातः-लाटवैधृतौ ] "अक्रेन्द्वोरयनात् साम्ये लाटो मध्याच्च वैधृतः । [ द्विस्पृग्वृत्तम् ] द्विस्पृग्वृत्तऽर्कभासेन्दोरर्ध भात्यतिरोहितम् ॥ ३० ॥ नयनेनान्तरितमेव रवीन्द्वादिमध्यमानयनम् । तस्या भगोलघनमध्यगतदृष्टेः समन्ततो या गतिः सैव स्फुटगतिः । ग्रहभगोलघनमध्यप्रोतसूत्रगतिरेव हि तद्गतिः । तस्य[ा:] सर्वदा वेग[[]साम्यम् । तद्वशादेव सौरमासादीनां भेदः । तत्सूत्रस्य मान्देय[? मान्द्ये ] मासानां महत्वं शैध्येऽल्पकालत्वं च । एवं नक्षत्रादे रवीन्दुसूत्रगतिवैषम्याद् वृद्धिहासौ । तस्माद् भगोलमध्यस्य तत्र ज्ञेयभोगत्वम्, तन्मध्यकर्णवृत्तगतेः ज्ञेयत्वात् । कर्णवृत्तमेव ज्ञेयभोगग्रहम् । तेन सदेशनाभिक प्रतिमण्डलतुल्यं कक्ष्यावृत्तं कल्प्यते, मध्यस्फुटभुजान्तर प्रदेशप्रदर्शनार्थम् । तेन विनापि स्फुटयुक्तिः प्रदश्य । अतो लाघवायैव तत्कल्पनम् मूलम्- 1. E. F. omit पि 2. A. प्तं ; D. प्त ; F. and alternative reading in D, प्ताँ 3. : F. प्रार्केन्द्वो (corrupt). व्याख्या -1. The commentary in the Ms. breaks of here. 32 मूलम् - सिद्धान्तदर्प न्यायभागः [ ग्रहणादिः ] स्वदृग्गोलगतिक्षेपबिम्बैज्ञेयं ग्रहादिकम् । तन्मध्यभुक्तिसाम्ये स्यादासत्तिर्भिन्नमार्गयोः ॥ ३१ ॥ 1. [ ग्रन्थसमाप्तिः ] विंशत्यानुष्टुभां स्पष्टं कृतं शास्त्रमिहाखिलम् । दशभिन्ययमार्गश्च संक्षेपादेव दर्शितः ॥ ३२ ॥ ।। इति गाग्र्य-केरलसङ्ग्राम-नीलकण्ठविरचितम सिद्धान्तदर्पणं समाप्तम् । B. has, after this, a verse indicating the name of the scribe and another on the subtraction of angles in arcs : गाग्र्यकेरलसद्ग्राम-नीलकण्ठेन निर्मितम् । सिद्धान्तदर्पणं शास्त्रमलिखत् शङ्कराभिधः ।। इष्टज्ययोश्च तत्कोटयोभेदवगैक्यतः पृथक् । द्वि(?त्रि) ज्याप्ताब्ध्यंशवर्गाढघान्मूलं चापान्तरं भवेत् ।। श्रीकृष्णः प्रीयताम् । 1. Having saluted the illustrious Damodara and also the divine Ravi (the author's teachers), (the knowledge of) the motion of heavenly bodies, which I have acquired through their grace, is expounded here. (Siddhanta-darpala) By 2-5. Commencing from a sumrise at Latika, the number of eastward revolutions of the Sun in a kalpa is four hundred and thirty two multiplied by tem million, t.८. 4,32,00,00,000 (that) of the Moon is 57,75,33,32,321 (that) of the Earth 15,82,23,78,39,500 (that) of Mars 2,29,68,62,137 (that) of Mercury 17,93,71,20,175 (that) of Jupiter 36,41,60,611 (that) of Venus 7,02,22,70,552 (and) of Saturn 14,65,71,016 (Sum] These are the numbers of revolutions of the planets in along their respective orbits (from west) to east. Revolutions of the planets (Gralha-paryaya) (Of these) each of the planets other than the of a day of the week. (Moon) सि०व० ५ 6-7 a. (The numbers of revolutions) (710714d0cca) of these (planets in a kalpa) are : Revolutions of the higher apses (Mand0cca) of a Earth is the lord the kalp0a higher apses 353 48,81,23,318 34 (Mars) (Mercury) (Jupiter) (Venus) (Saturn) (Moon) (Mars) (Mercury) (Jupiter) (Venus) (Saturn) (Moon) Revolutions of the ascending 10des (Sghr0cca) (Mars) (Mercury) (Jupiter ) (Venus) (Saturn) 7 b-8 b. (The numbers of revolutions of the ascending modes) , which move backward (from the east) to the west, are, beginning with the Moon : 754 494 6011 272 bpicycles of the euation of the apses (Manda-paridhi) 54 23,22,96,745 834 8 b.9 a. The (maximum) latitudes of the epicycles of the higher apses at their halves, depending on the distance of the planet from the modes, are, in units of quarter degrees (i.e., 15) : 902 825 766 757 18 (X15=270) 6 (x 15 = 90') 21 (x 15=315) 4 (X15 -- 60') 11 (x 15=165) 8 (x 15=120') 9 b.c. (The magnitude of the circumferences of the epicycles of the equation of the apses) in terms of 4 parts of themselves (i.e., in terms of 4 degrees) are : 1. The magnitude of the circumference is given in proportion to that of the circumferences of the orbits of the respective planets which are taken to be 360", the number of degrees in a circle. (Sum) (Moon) (Mars) (Mercury) (Jupiter) (Venus) (Saturn) bpicycles of the euation of conjunction (Mars) (Mercury) (Jupiter) (Venus) (Saturn) 9 d-10. (The circumferences of) the epicycles of the euation of conjunction, beginning with Mars, are, in the odd quadrants : (Mars) (Mercury) (Jupiter) (Venus) (Saturn) (Sghra-paridhi) 16 (X4=72 ) 14 (X4 =63* ) 8 (X4=36° ) 3 (X4}=14*) 10 (X4 =45° ) Measure 0f the Yuga-s These same (epicycles) reduced, respectively, by 2, 2, 1, 2, and 1 give the circumferences of the even quadrants : 53 (X4}=2381") 31 (X4!=139**) 35 51 (x4=229**) 57 (X4}=256]*) 8 (X4= 36* ) 11. One thousandth of a kalp0 is a yuga. Seventy-one (of these) yuga-s constitute (the period of) a Manu, (there being, thus, fourteen complete Manu periods in a kalpa). Between the periods of (each) Manu and at the beginning and end (of the kalpa) there are intercalary periods each eual to (the duration of) a Krta age. 12. The Krta and other ages (viz., Treta, Dyapara and Kal) are, respectively, four-tenths, three-tenths, two-tenths and one-tenth of a yug4. 36 The present is the Kal age in the twenty-eighth Segments of a revolution (Bhaganathsa) 13 a.b. The revolution of a planet can be divided into 12 (segments called sigms, their) 30th (parts called degrees and the) 60th parts (of a degree called minutes) Diameters of the Earth, M001, and Sun Linear wel0city of planets in yojana-s 13 ०.d. The Moon's daily motion in minutes multiplied by ten will give the daily linear velocity of the planets (in yojana-s) (which is the same for all planets including the Sun and the Moon) (being 7906 14. The terrestrial sphere is 1050 yojund-s in diameter and it stands in the sky, in the centre of the celestial sphere, ‘as the lowest point P0sition of the city of Awantl yuga The Moon is 315yojana-s (in diameter) and the Sun 410 yojard-७. The orbit of the stars (Nalksatra-paridhi) of the 15 a-b. The city of Avanti (Ujjain) lies (directly) north of Laika (which is on the equator) by one fifteenth part of the circum ference of the Earth. 15 c-l. (The Prarvalha wind) is driving the stars in direction (on an orbit equal to) sixty times that of the Sun The p0sition of the ecliptic (Apalkrama- tta) a westerly 16. And thereby the two halves of the central circle of the celestial globe, (i.e., the ecliptic), move away respectively towards the north and the south.from the central (circle) of the Yay14-golar (wia, the Visunwa7-101ala or celestial equator) by 24 degrees. Precession and processi01 0f the eguin0xes (Ayana-calana) 17. The conjunction (of the equinoxes) moves east and west by 27 degrees on each side. This increase and decrease (i.e ., moving east and returning, then moving west and returning) occurs regularly, (each increase or decrease taking place) once in five divine years (i.८., once in 1800 ordinary years). The p0sition of the equin0xes at a speciffe date 18. Taking the time when one-eighth of the dawn of the Kali age had passed and increasing this number by its one-hundredth part (we find) a moment when the two solstices were roughly in the middles of Sagitarius (Dhanus) and of Gemini (Mithuma), respectively. Eplcycles of the e१uations of the centre and conjunction 19 8-b. (The centres of ) the circles, along which (the mean motion of) the planets takes place, move on (the circumference of) the epicycle of the equation of the centre (7107da epicycles) with the velocity of the higher apses. 19 c-d. In the case of the Sun and the Moon it (i.e., the 707d epicycle) has its centre at the centre of the Earth-sphere. 1. One divine year is equal to 360 ordinary years . Thus, to complete one oscillation, both ways, it would take 4x(5X360) 7200 years 2. The twelfth part of the total duration of a y1g0 in beginning is its dawn (sandya) and the twelfth part at the end is Kali-age o x4320000 Kali-age dawn x 432000 One-eighth part of above x36000 One-hundredth part of the above 100 Date specified

37 3. The date works out to the Kali year 4545 (A.D. 1443). For : No. of years in a catur-yugar =432000 years = 432000 36000 4400 45 4545 Kali its the The author says in his commentary that he has mentioned this to specify the year of his birth. C, स्वजन्मकालज्ञापनार्थं चैवमुक्तम् । तदा अहर्गणश्च ‘त्यजाम्यज्ञलां तकैः' (16,60,181) इति । (p. 17, above) 38 20 ab. For the other (fve planets) the centre (of the 71anda or slow'epicycle) moves on (the circumference of) the epicycle of the equation of conjunction, i.e., the ऽghra or 'fast' epicycle) with the mean velocity of the Sun 20 c-d. The centre of their $ghra epicycle is the centre of the (celestial) globe itself and (the plames of) these (epicycles) are not oblique to (that of), the ecliptic ; (i.e., they are in the same plame as the ecliptic). ! 21. In the case of Mercury and Venus, their own orbits are stated to be the same as their $1glhra epicycles, measuring.them with respect to their ऽghra epicycles (which are taken as 360 degrees each) In the case of these, the increase and decrease of the 7107d epicycles alone are according to the hypotenuse (extended from the centre of the 71071da epicycle to its circumference where the planet is) 2. In all cases, the circle on which the velocity of a planet is measured (from fundamentals) is termed the 'ecentric circle ' (prati 71a११dala). And, that circle on which the motion of the planet is to be (projected and) understood (i.e., measured) is termed the 'orbital circle 23 a-b. When they are one outside the other, (the outer) one is called the upper (ucc८) (circle) and (the inner) one lower (rca) (circle) 23 c-l. Here, the two circles of radi equal to the difference between the centres of the orbital and eccentric circles are drawn at the extremities of the joining the two centres ; these two will then be the 1ucc८ (upper) and rica (lower) circles . 24 a.b. The motions of the planet and taken here in opposite directions. higher apses are to be 1. The idea is that the 'fast' (ऽghra) epicycles are concentric with the ecliptic and lie in its plane and that the celestial latitude (wiksepa) of the planets is caused by the deflection of the 'slow' (7107da) epicycles which move on the circumference of the 'fast' (gra) ones. The maximum defetion of each planet is given in verses 8०-9a above. 24c-25b. When the eccentric circle (jata-blogay?tta) is oblique in relation to the orbital circle (je]yabhoga-w"tta), their cosines (koji) are to be taken as their radi. And the difference or sum, (as the case of may be), of the sines of the two circles is to be taken as the 1atitude of the eccentric circle. [0efinition of sine, etc 25 c-d. The sum of the squares of the sine (do-bhaja) and cosine (koti-bht५ja) is a square with the hypotenuse as a side 26. The sine is the (perpendicular) distance from the planet to the line joining the upper (ucc८) and lower (r८) points through the centre of the orbital circle. The cosine is the height of the perpendi cular 'to the planet (from the centre of the orbital circle). And the hypotenuse is the distance from the centre of the orbital circle to the planet. The Sphuta or ge0centric position of a planet 39 27 a-b. The geocentric position of the planet is (obtained) by Subtracting or adding the arc (capa) of the (above) sime measured as a part of a circle with the hypotenuse (as the radius) (karary'ta), from or to (the position of) the apsis. 27 ०.d. The manda epicycle is indeed to be angle, sine, etc. of the hypotenuse-circle (ar१4-ytta) Declination (Kranti) derived from the 28 -b. Even in diurnal circles substended at the ends (different) declinations, the respective minutes are equal in number the pra१10-७ (i.e. one-sixth of a wind) of to 28०-29a. The (apparent) declimation of a planet (graha-krant) is obtained by multiplying (separately) the cosine of the maximum declination (071y८-८y4jya) (24) and the actual declination by the c0sine of the latitude, and adding or substracting the results (as the case may be) 29 b-d. The same (apparent declination) can be derived also by adding to the result obtained by multiplying sine 90° by kalajya to the results obtained by multiplying (separately) the maximum declination (24) and the declination of the present planet by the cosine of the latitude. 30 a-b. When the Sun and the Moon have equal declination in different aryour10-' (but remain in the same hemisphere, north or south), that is called L a ; and Vaidhp?ta is when they have equal declimation in the same ८]yaा70 (but remain in differenthemispheres). 30 c-d. In the Lunar crescent (dy-sprk-w?tta), that part of the Moon which is not hidden (from us) shines by the light of the Sum. Eclipses 31 a-b. Eclipses should be calculated from their 2emithal circles (i.e, vertical circles, drggold), velocity, latitude, and (diameters of the) discs. 31 c-d. The planets are nearest to one another (angular) paths covered by them are the same. Conclusion when the mean 31. The theory of the entire science (of astronomy) has thus been explained in twenty verses in the arustubl metre and in another ten, the (graphical) methods have also been (stated) briefly. Thus ends THE MIRROR OF THE LAWS (OF ASTRONOMY) by Nilakantha Somayāji of the Garga-gotra, resident of the Kerala-sad-grama 1. 4yara commotes the movements of the Sun to the north of the equator. south and 2. सिद्धान्तदर्पणसिद्धपर्ययादयः [ मङ्गलाचरणम् 4. 'अभिवन्द्य गणेशानं दिनेशादीन् ग्रहानपि । सिद्धान्तदर्पणे सिद्धाः कथ्यन्ते पर्ययादयः । ] सि०द० ६ [ ग्रहपर्ययाः ] अनूननूत्नानररागभानुः’ ‘कुरङ्गराडङ्गगुणस्स' सोमः । सर्गाय रक्तो जितधीरखिन्नः’ ‘प्रियार्थविच्छिन्नसुबोधसौभ्यः' ।। १ ।। Having bowed to the Lod of the Gana-s and to the planets, beginning with the Sun, the revolutions and other (particularites of the planets) derived from the Siddhal?t4-47para are set forth here. ‘पूज्योऽस्तु मातः' कविताङ्गनानां’ ‘प्रमोशनासूरिखिन्नसेनः' । ‘तोकं नृपस्सोमितमस्य नूनं' क्रमादिनादेर्भगणास्तु कल्पे ।। २ ।। Derived from the Mirror of the Laws (of Astronomy) 1. Ms. used : No. 5867-1, f. 169-72, of the Kerala Univ. (Or. Res. Inst. and Mss. Library, Trivandrum1 . It begins with : हरिः श्रीगणपतये नमः । अविघ्नमस्तु । 3. This figure, viz., 1793,70,64,712 differs from that in the mss. A.B.G. of the text of the Siddlantandarpa१10, which is 1793,71,20,175. The introductory verse is not numbered in the ms. The ms. reads नाथः, but नात: agrees with the correct number. 41 42 [ मन्दोच्चपर्ययाः ] चण्डांशोर्गुणगी'-विधो'र्जयबलप्रस्यन्दजीवा'ऽसृजो 'वंशस्था’, शशिनन्दनस्य ‘विधवा’, वाचस्पेतः ‘पीनता' । काव्यस्य ‘प्रसुखा', दिनेशजनुषो ‘वामानना' च क्रमाद् विस्पष्टं गदिता मृदूच्चभगणाः कल्पान्तकालोदिताः ।। ३ ।। इन्दो. ‘शम्भुसुतो धरारिगिरिनुद्', भौमस्य ‘भल्लार्दनं ’ चान्द्रेः ‘प्राज्ञधनं’, गुरोः ‘शरदिनः’, काव्यस्य ‘तातासनम्' । सौरेः ‘सद्मप्रस' पातपर्ययगणाः कल्पे क्रमादीरिता [ पातपर्ययाः कल्पदिनानि च ] ‘नूत्नोन्मुग्धगजस्थयौधससुमोद्यानं' धरावासराः ।। ४ ।। Revolutions 0f the planets (Gralha-paryaya) Mars 1.2. The (numbers of ) revolutions (of the planets) in a kalp0 are, beginning with the Sun : 432,00,00,000 Mercury Jupiter Venus The number 15,77,91,78,39,500. 57,75,33,32,321 229,68,62,137 17,93,70,74,712. 36,41,60,611 3. 353 for the Sun,48,81,23,318 for the Moon,754 for Mars,494 for Mercury, 601 for Jupiter, 272 for Venus and 54 for Saturn : thus have been stated, in order, the (numbers of ) revolutions of the higher apses (of the planets) during the course of a kalpo. Revolutions of the higher apses 702,22,70,552 Revolutions 0f the 10des and days in a Kalpa of (say474 14,65,71,016 4. Moon, 23,22,96,745 ; Mars, 834 ; Mercury, 902; Jupiter, 825 : ' Venus, 766 : and Satur1, 757 : these are the ( numbers of ) revolutions of the ascending modes (of the planets) in a kalpur. or mean solar) days in a kalpa is सिद्धान्तवर्पणसिद्धपर्ययादयः [ परमविक्षेपकलाः ] ‘असार'मिन्दो निधनं' धराभुवः, ‘शयालु सौम्यस्य, ‘नति'बृहस्पतेः । ‘मताय' दैतेयगुरो-‘र्नरायनं' शनेः क्रमात् क्षेपकलाः परा इमाः ।। ५ ।। [ मन्दवृत्तानि ] ‘गानं’ ‘सूनु'स्तपो' ‘विद्या’ ‘दानं’ ‘लग्नं’ ‘नृपः' क्रमात् । मान्दा वृत्तकलाः सूर्याद् ‘असुरै'रपवर्तिताः ।। ६ ।। [ शीघ्रवृत्तानि ] ‘गुणो' ‘योग'स्तपो' ‘धर्मो’ ‘धनं' भौमात् क्रमादिमाः । ओजा वृत्तकलाः शैघ्रा ‘।। ७ ।। असुरैरपवर्तिताः ‘कृष्णो' ‘धीरो' ‘मयः’ ‘सोमो’ ‘जनो' भौमात् क्रमादिमा युग्मे वृत्तकलाः शैघ्रा ‘असुरै'रपवर्तिताः ।। ८ ।। Maximum latitudes । 5. 270 for the Moon, 90 for Mars, 315 for Mercury, 60 for Jupiter, 165 for Venus and 120 for Saturn : these are the maximum) latitudes in minutes (of the planets) in order. 43 6. 3, 7, 16, 14, 8, 3, 10 : these are, in order, beginning from the Sun, the circumferences of the epicycles of the euation of the apses (of the planets) in minutes divided by 270. bpicycles 0f the egulation 0f c0njuncti011 7. 53, 31, 16, 59, 9 : these are, in order, beginning from Mars, the circumferences of the epicycles of the euation of conjunction in the odd quadrants, in minutes, divided by 270. 8. 51, 29, 15, 57, 8 : these are, in order, beginning from Mars, the circumferences of the epicycles of the euation of conjunction in the even guadrants, in minutes, divided by 270 . [ कल्यादिध्रुवानि ] जीवाढयभूनिखननेन' दिनाधिनाथः ‘सारोद्धवः कुशवने नु ’ निशाधिनाथः । नीलाञ्जलासगजकायकृद्’ उर्वराज ‘श्चेलावलीं तव निरूपय' चन्द्रसूनु ।। ९ ।। ‘कृष्णोऽब्धिगः शिवमयो' ननु देवपूज्यः ‘श्रीकृष्णनद्धशमनम्य'सुरारिपूज्यः । लोलम्बकान्तगिरिनुन्न’ इनात्मजन्मा ‘सोमोत्सुकोम्बुनिधिर' हिमांशुतुङ्गः ।। १० ।। धीनद्धरुद्रनृपरोचन'मिन्दुपातः कल्यादिजा ध्रुवगणाः खलु तत्पराद्याः । ज्ञानोल्लसत्सूनमलार्तिनिरास' एते कल्पादितो विनगणाः कलितो ह्यधस्तात् ।। ११ ।। P0sition of the planets at the beginning of Kall IMercury Jupiter Venus Saturn Moon's higher apsis M001's ascending node 11 11 3 6 18 20 2 29 21 20 51 37 46 45 59 36 3 41 49 38 13 17 29 48 27 30 36 57 These are the positions (of the planets reckoned) from tartpura (1/60th of a second) onwards, at the commencement of the Kali age. 720,63,50,77,300 is the number of days from the beginning the kalpa down to the commencement of the Kal age. of [ ४८०० कलौ मन्दोच्चधुवानि ] ‘शूली सपुत्रः’, ‘सुमतिर्नवीनो', 'विभुर्घनस्थः’ ‘कुशिको रणज्ञः' । ‘नम्यो नरेन्द्रः’, ‘क्षयजित्प्रसेनो' 'नूत्नाहवाब्दे रवितो मृदूच्चाः ।। १२ ।। [ ४८०० कलौ पातस्थानानि ] सिद्धान्तदर्पणसिद्धवर्ययादयः ‘लीननयोयं’ ‘काननखिन्तः’ ‘षड्विधपत्र' ‘स्तेननृनेत्रम् ' । ‘धिग्विधिनालं' पातगणाः स्युर्तृत्नहवा'ब्दे भूमितनूजात् ।। १३ ।। Higher apses on Kali 4800 (A.D. 1698) Mercury Jupiter Satur1 12. The position of the higher apses (of the planets), beginning with the Sun, at (the expiry of the Kali) year 4800, are: Mercury Jupiter 5 Satur1 7 17 21 20 28 10 Ascending 10des on Kali 4800 (A.D. 1698) 35 20 57 19 51 13. The position of the ascending modes (of the planets) , beginning with Mars, at the (expiry of the Kali) year 4800, are : 10 16 45 46 49 46 [ १७,५५००० कलिदिनखण्डे ग्रहध्रुवाणि ] ‘नात् सूर्यवाराद्यहर्गणः । अननशशिसेव्यो' ‘हरो धर्म रुरोर्धनं’ ‘पुरभित् पापखेवनः' ।। १४ ॥ ‘पौरुषं न वरं रत्नं' रवीन्दूच्चध्वा इमे । ‘रघुर्वनस्थो' भूपुत्रः ‘सर्वविद्याज्ञ’ इन्दुजः ॥ १५ ॥ ‘वेनो ज्ञानायनो' जीवो नाभिनृपमुनिभृगुः । ‘दैवाधीनो नु' मातििण्डः ‘परो हीनात्र' पन्नगः ।। १६ ।। सिद्धान्तदर्पणे सिद्धाः सूर्यादीनां ध्रुवा इह । रवीन्दूच्चा विलिप्ताद्या लिप्ताद्याश्च परे प्रहाः' ।। १७ ।। [ इति सिद्धान्तदर्पणसिद्धपर्ययादयः ] Planets on the 17,55,000th Kall day 14-17. From the (present) date of the Kal era reduced by 17,55,000, the week-day is to be reckoned from Sunday. The position of the planets as derived from Siddhanta-darpat८ (at the expiry of that date) is given here, the Sun, Moon and the (Moon's) higher apsis from seconds onwards, and the other planets from minutes onwards : sign degree minute second 9 22 59 28 8 21 14 21 Moon's apsis 24 21 and (Moon's) The above are the positions of the Sun, Moon higher apsis. (The following are those of the other planets) : 1itute 42 14 47 Jupiter Venus 10 Saturn 48 Moon's ascending 21 [The above are the numbers of revolutions etc., derived from the MIRROR OF THE LAWS (OF AS TRONOM४)] A P P E N ID 1 X सिद्धान्तदर्पणस्थपर्ययभूदिनानि II ‘अज्ञानिनो ननु नरा लघुना' खरांशोः ‘कुत्राङ्गरागबलमर्थसमं' सुधाशोः । , ‘जीयाद् बली रिपुजिदेव नु' तुङ्गकस्य ‘स्थूलः परेषु जितधीरुरु' भूमिजस्य ।। १ ।। शंसी पुनस्त्रिपथगान्धुक’ इन्द्रसूनोः (? व्न्धुसटेन्दुसूनोः) ‘काव्यं तनोति कवितालम' अमत्र्यपस्य । ‘श्रीमान्मुनिस्सुखिरुरुर्न स' भार्गवस्य ‘तापं नयेत्समितिवत् पुन'रर्कसूनोः ।। २ ।। ‘शोभासुताळिरुगौरि' विधुन्तुदस्य ‘नुनं मिळङ्गजसटोद्धसि साम कृत्स्नम्' । कल्पेऽत्र सूर्यमुखपर्ययभूदिनानि व्यक्तं क्रमेण लिखितानि गुरोर्निदेशात् ।। ३ ।। सिद्धान्तदर्पणत्तिले भूदिनपर्यङ्ङल् ।। 1. A verse invoking the twelve ra5-ऽ or blava-s in a horoscope followed by the date of transcription are given after this in the manuscript : लग्नकर्मायान्त्यबुद्धिरिप्फवित्तधनाश्रयाः । रक्षन्त्वकदियो नित्यं विश्रमे मीनसम्भवाः ।। ‘सुतस्थश्शर्मसूज्योऽर्क:’ कलिः । श्रीनारायणः प्रीयताम् । The above Kali date 17,55,767 works out to A.D. 1706 47 48 1-3. Sun Moon's higher apsis Mars Mercury Jupiter Satur1 Moon's ascending mode Number of mean solar days 432,00,00,000 57,75,33,32,321 48,81,23,318 2.29,68,62,137 17,93,71,20,175 36,41,60,611 7,02,22,70,552 14,65,71,016 23,22,96,745 15,77,91,78,39,500 Thus have been set forth explicitly, as per the instructions received from our teacher, the (number of) revolutions (of the planets) beginning with the Sun, and the (number of) days in a kalpa. Such are the days and revolutions in the अज्ञानिनो ननु, Ap. II. 1 अत्र तावत् क्षिपेदेक (com . अनुमाधोगहंसागु (com.) अनूनज्ञानिनं नत्वा (com.) अनूननूत्ना, Ap. I. 1 अनूनशशि, Ap. 1. 14 अन्त्यक्रान्तीष्ट, 29 अन्त्यद्यज्येष्ट, 28 अपक्रान्ते चतुविश, 16 अभिवन्द्य गणेशानं, Ap. 1, Invocation अर्केन्द्वोरयनात्, 30 अशीतिभागे याम्यायां (com .) अष्टाविशयुगे यातान् (com.) अष्टाविंशे युगस्यापि, 12 अष्टाविंशे युगे, 12 असारमिन्दोः, Ap. I. 5 अह्नीनेन ननानेद्रे (com.) अा मध्याह्नादार्धरात्रात् (com.) इतिहासपुराणेभ्यो (com.) इत्यतो वर्तमानात् प्राक् (.) com इन्दोः शम्भुसुतो, Ap. 1. 4 इष्टज्ययोश्च तत्कोटयोः (com.) उदक्पञ्चदशेऽवन्ती, 15 सि०६० ७ 47 | . दगादयमादित्यो (com.) उदयादुदयं भानोः (com.) 6 | उदयावधिकोऽत्रेच्छा (com.) “ 8 | उद्गता धीस्तु बद्धा (com.) 41 उद्यन्नद्य मित्रमह (com.) 46 उल्लेख्यानां लयं (com.) 31 | 31 13 41 31 . 16 ओजा वृत्तकलाः, Ap. 1.7 49 कक्ष्यामध्योच्च, 26 कक्ष्यावृत्तं च तत्तुल्यं, 22 कर्णवृत्तांशदोः, 27 कर्णवृत्तांशबाह्वाद्यः, 27 18 Page 8 43 28 24 20 24, 27 24, 28, 29 कलेयत्तं गुरोज्ञत्वा (com.) कल्पचान्द्रदिनै: (com.) 13 कल्पादितो दिनगणाः, Ap. I. 11 44 43 4 | कल्पान्तोनोच्च (com.) कल्पार्कभगणानिन्दोः (com.) 3 | कल्पाकर्काब्दा (com.) कल्पेऽत्र सूर्य, Ap. I 3 47 6 | कल्यादिजा ध्रुवगणाः, Ap. 1. 11 44 42 । काव्यं तनोति, Ap. II. 2 47 32 | काव्यस्य प्रसुखा, Ap. 1.3 41 13 ' कुत्राङ्गराग, Ap. II. 1 47 17 50 कृतध्नसप्तसन्धीनां (com.) कृतादीनां चतुर्णा (com.) कृष्णो धीरो, Ap. 1. 8 कृष्णोऽधिगः, Ap. I. 10 केन्द्रे मृगककिंगते (com.) कोटिघ्नरदवेदाः, 2 कोटिस्तदुच्छितिः, 26 क्रान्तिकोटिद्यु, 28 क्षेपा मन्दोच्चवृत्तानां, 9 क्षिप्त्वा कलिगतं (com.) क्षिप्त्वा च गुणयेत् (corm.) क्षिप्त्वाष्टाविशति (com.) क्षुण्णे सितशिवे (com.) क्षेपा मन्दोच्चवक्तानां, 9 खखेचुमोगुणा, 3 गानं सूनुः, Ap. I. 6 गाग्र्यकेरलसद्ग्राम (com.) गुणो योग, Ap. 1. 7 गुरोरीशाङ्ग, 4 गोलयुक्त्योपरिष्टात् (.) com प्रहभ्रमणवृत्तानि, 19 प्रहयोजनभुक्तिः, 13 ग्रहोच्चयोविपर्यस्तौ, 24 चकरर्थाकखभाश्वक्षि (com.) चण्डांशोर्गुण, Ap. 1.3 चतुर्युगदशांशान् वा (com.) चत्वारि त्रीणि द्वे (com.) चान्द्रेः प्राज्ञधनं, Ap. 1.4 Page 7 | लीयाद् बली, Ap. II. 1. 4 | जीवाढयभू, Ap. 1. 9 43 | ज्ञस्याकश्विाब्ध्यगा, 4 variant ज्ञातभोगग्रहं वृत्तं, 22 29 | ज्ञानगाथार्थिनां (com.) 2 | ज्ञानोल्लसत्, Ap. I. 11 24 ज्ञेयाश्चन्द्रमसो मासा (com.) 31 12 8 | त एवाप्युच्च, 23 ततः षष्ठषष्ठा (com.) तत्प्रमाणै: शतैः (com.) तत्प्रसादान्मया, 1 7 | तद्द्वादशसहस्राणि, (com तद्वयासाधन्तरे, 23 42 19 | तन्मध्यभुक्ति, 31 तपनाद्याः समन्तात् (com.) तापं नयेत्, Ap. II. 2 43 ताराग्रहाणां सर्वेषां (com.) 32 | तिथयः कल्पजे (com1) 43 तिथ्यग्नियोजन, 14 5, 9 | तिर्यक्त्वे ज्ञेय, 24 9 | (.) तेन हृता त्रिज्याकृति com | तेषां तु परिवर्तन (com.) 18 13 | तेषां त्रीष्वग्नयो, 6 तेषां शैघ्र भचक्रान्न, 20 19, 21 तेषामधश्च (com.) 5, 9 | तोकं नृपस्स्सोमित, Ap. 1.2 42 | त्रयोदशदिनेनोनं (com.) त्रिशाता खांशरामैश्च (com ) व्यर्था रूपगुणा, 10 यश्वाष्टीन्द्राहि, 9 Page 47 44 5 44 21 11 21 32 47 13 21 29 11 18, 19 10 41 11 11 12 12 Page 32 पृथक् कल्पादि (com.) दिव्याब्दानां सहस्राणि (com.) 3 | पौरुषं न वरं, Ap. 1. 15 देवासुराणामन्योन्यं (com.) प्रत्यगश्वेष्वगा, 8 वैवाधीनो, Ap. 1. 16 46 | प्रथमक्षत् िसावनः (com.) दो:कोटिभुजयोः, 25 22 | प्रमाणज्ञः (com.) दोर्भेदो वा युतिः, 25 22 प्रमाणमयुतं कल्पे (com.) द्युगणेऽप्येवमानीते (com .) कलं स्वभगणास्तेषां (corm.) द्वावशत्रिशा, 13 13 द्वापरान्तं प्रसंख्याय (com.) 7 | भगोलमध्यवृत्ताधे, 16 द्वापरान्ताधिमासादि (com1.) भवति दक्षिणमन्यद् (com.) भवेयुर्दिवसा मासाः (com.) 12 द्वि नव द्वादशांशो (com.) 10 | भांशैश्चलति तद्योगः, 17 द्विभान्यब्धीषवो, 7 भानामध: ( 11, 12 भूगोलः खेषु, 14 द्विषन्तं मह्य (com.) | भूदन्तरददेवेषु, 2 भोदया भगणैः (com. ) द्विस्पृग्वृत्तेर्क, 30 31 मताय दैतेय, Ap. I. 5 मध्यार्कगति, 20 धनुर्मिथुनयोर्मध्ये, 18 17 | मन्दवत्तस्य चैवात्र, 21 धिग्विधिनालं, Ap. 1. 13 19 धीनद्धरुद्र, Ap. 1. 11 44 | मन्दवृत्ते तदकर्केन्द्वोः, मन्वोच्चानां कृतेष्वश्वा, 6 धृत्यङ्गमूच्छना, 8 12, 19 मन्वन्तरयुगान्येक (com.) नक्षत्ररूपिणं भूयः (com.) मान्दा वृत्तकलाः, Ap. I 6 नम्यो नरेन्द्र, Ap. I. 12 44 मासपज्ञा रयो (com नवभिभृगोः (com.) 10 मासपो वर्षपः ( नाकत्रयाब्धि (com .) नीलाब्जलासग, Ap. I. 9 मासयातदिनैः (com नूत्नोन्मुग्ध, Ap. 1.4 42 यतश्चाब्दा (com नूनं मिळद्गज, Ap. II. 3 47 यत्र क्वापि च दृष्टं (com.) नृपाशाश्वेषुतर्केन्द्रा, 5 5, 9 यत्र गात्रबलं (com.) पठेद् गुरीर्बली (com.) 8 | यत्राम्बखण्डबिम्बे (com .) पुनद्वदशधात्मानं (com.) यद्वा युगवशांशाब्दो (com.) पूज्योस्तु नातः Ap. 1. 2 41 | यद्वोत्कृतिकृतै: (com.) पूर्णे वा द्युगणे (com.) युगं कल्पसहस्रांशो, 11 9 | 44 | 51 Page 46 12 13 14 10 13 43 18 18, 20 18 43 11 14 6, 12 52 युगस्यापि दशांशोऽधि, 12 6, 13 शोध्या मध्यम (com.) युगानां तन्मते (com.) 4 | श्रेयसे नौमिका (com.) युग्मे वृत्तकलाः, Ap. I. 8 43 षष्टिसंगुणितं (com.) रक्षन्त्वकर्कादयो (com.) 47 रघुर्वनस्थो, Ap. 1. 15 6, 12 सन्धयः कृततुल्यास्तद्, 11 46 सन्ध्यासन्ध्यांश (com ) रवीन्दूच्चा विलिप्ताद्या, Ap. 17 46 रवेः षष्टिगुणे, 15 13 | सन्ध्यांशकश्च तत्तुल्यो (com.) 3 रात्री युगसहस्राणां (com.) सप्तभिः क्षुभितः (com रात्रौ नाडयां (com.) सप्तमस्य मनोः (com.) सप्ताग्न्येकाश्वि, 3 5, 8 लग्नकर्मायान्त्य (com.) 47 सप्तैते होरेशाः (com 10 लब्धाधिमासकान् (com.) 8 | सर्गाय रक्तो, Ap. I. 1 41 लीननयोयम्, Ap. 1. 13 सर्वत्र विष्कम्भदलं ( 30 लोलम्बकान्त, Ap. 1. 10 सहस्रयुगपर्यन्त (com सारोद्धवः कुशवने, Ap. I. 9 वंशस्था शशि, Ap. 1. 3 42 सालोक्याः श्रित (com.) वक्ष्यत्यत्रापि-यातानि (com.) सावनाहानि चान्द्रेभ्यो (com.) विशात्यानुष्टुभां. 32 32 सितः शिवा इतीच्छात्र (com.) 7 वियुतिर्वा ग्रह, 29 31 सिद्धान्तदंर्पणे सिद्धा:, Ap. 1, विस्तृतिदो:फल (corm.) 29 Invocation ; I. 17 41, 46 विस्पष्टं गदिता, Ap. I. 3 42 सुरासुराणामन्योन्यं (com.) वृद्धिहसश्च दिव्याब्दैः, 7 14 सूर्याब्दसंख्यया (com.) वेदाग्नीभा द्वि, 7 12 सोमोत्सुकोम्बु, Ap. 1. 10 वेनो ज्ञाना, Ap. 1. 16 46 व्यक्तं क्रमेण, Ap. II. 3 47 सौराब्दा द्वापरान्तेऽत्र (com सौरेः सपद्मसु, Ap. I. 4 42 शंसी पुनः, Ap. II. 2 47 स्थूलः परेषु, Ap. II. 1 47 शूली सपुत्रः, Ap. I. 12 45 शैघ्रत्वेन तदंशैः, 21 स्नाने शुद्धिर्गहस्थस्थ (com.) 18 32 47 | स्वदृग्गोलगति, 31 शोभासुताली, Ap. II. 3 श्रीकृष्णनद्ध, Ap. 1. 10 44 हृत्वा सितशिवैः (com.) श्रीमद्दामोदरं, 1 हृद्रोगं मम सूर्य: (com श्रीमान्मुनि, Ap. II. 2 47 स्ववृत्तेऽर्थाश्व, 4 5, 9 शिशिरपूर्वमृतुत्रयं (com.) 10 शीघ्प्रक्रमाच्चतुर्था (com.) स्वांशैस्तान्यर्धपञ्चमैः, 9 12 शैघ्रत्वेन तदंशैः, 21 | हरो धर्म, Ap. 1. 14 46 अशीतिमागे याम्यायां चत्वारि त्रीणि द्वे चैक तत्प्रमाणै: शतैः सन्ध्या द्वि नव द्वादशांशो Aryabhajya-Bhasya Itihāsa,3 Page 16 | परीक्षणैव तद्व्यक्तिः 28 | शिशिरपूर्वमृतुत्रयं by [ Wote : Numbers refer to pages. ] Anye (others), 17 Parame5vara, 17 Aryabhata, 4, 20 Purana, 3 3 | षष्टिसंगुणितं दिव्यं 10 | सूर्याब्दसंख्या Damodara, teacher of Nilakantha, (1710d-guru), 1, 30 Golasara (of Nilakantha), 14 Nila 53 Page Ravi, teacher of Nilakantha, 1 Taittry५-4aryaka, 1 Yadavaprakasa, 26 17 Smrti, 3 Sryasiddhart०, 2, 3, 4, 5, 6, 15, 16, 17 Page 10 11 14 16 17 20 23 27 28 30 15 17-18 24 15 last line 13 last line यष्ठद पस्तमा गहीत्वा प्राण कलान्तर चलाँशास्त्वम् कमणि मागौ त्रिज्योक्त कणोक्तं स्या सिद्धेश्च नीयतान् तरय[] 26a पष्ठेद् (? पठेद्) श्लक्षणाः घ गीत्वा प्राणकलान्तर चलांशास्स्वम् तत्तन्नाभ्याक्रान्ता (? त्रिज्ययोक्त) स्यासिद्धेश्च नीयताम