व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः)

व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः) [[लेखकः :|]]

TR/VANDRUM SANSKRIT SERIES, NO.V THE VYAKTIVIVEKA

0F RAJANAKA MAHIMABHATTA AND ITS COMMENTARY

0F RAJANAKA RUYYAKA

Edited with Notes BY T GANAPATI SASTRI Director of the Department for the Publication of Sanskrit Manuscripts

PUBLISHED UNDER THE AUTHORITY OF THE GOVERNMENT 0F HIS HIGHNESS THE MAHARAJAH OF TRAVANCORE, TRIVANDRUM PRINTED AT THE TRAVACORE GOVERNMENT PRESS 1909 (All Rights Reserved( Patna hintil Rahat - tes age as athlindyalal rairs ॥ श्रीः । अनन्तशयनसंस्कृतग्रन्थावलिः ग्रन्थाङ्कः ५. व्यक्तिविवकेः। श्रीराजानक-महिमभट्टप्रणीतः (श्रीराजानकरुय्यकेन) विरचितया व्याख्यया समेतः संस्कृतग्रन्थप्रकाशनकार्याध्यक्षेण त. गणपतिशास्त्रिणा संशोधितः लघुटिप्पण्या च संयोजितः । अनन्तशयनै महामहिमश्रीमूलकरामवर्मकुलशेखरमहाराजशासनेन राजकीयमुद्रणयन्त्रालये मुद्रयित्वा प्रकाशितः । == = = कोळ्म्बाब्दाः १०८४, कैस्ताब्दाः १९०९. PREFASE. Vyakti Viveka (व्यक्तिविवेक) 13 a ti eatise on Rietoric com2- posed by the illusti IOus Rajanaka Mahinabhatta Though tlits work has acquired mucli celebrity and is copiously re- ferred to by rhetoricans of oid, yet for Want of a coinplete copy it had not hathei to been Inco1 p02ated in the 'Kavyamala and other Sanskrit Series That this book is now placed before the appreciative public as one of the Tiivandruill Sanskrit Series' published under the 211thority of the Govern ment of His Gracious Highness the Mahara3ah of Tray 2020 is a matter of no small Satisfaction to me, Two manuscripts of this work were obtained from the Tiva1adrum Palace Library One of the112 yaus yyritten 2 or 3 centries before in grantha character on palm leaves which have almost worn out. The other ts a copy transCribed from this 23 years ago and then collated y1th a copy found in the Koopakkara Mathar) by the brilliant Sanskritist, IM. B Ry, Kerala Varma Ayl Yaliya Koil Tamputan, with the assistance of the late eminent Pandit Blattoor RamaSwami Sastriar and myself. । When this manuscript vyas again scrubinised and the printing had begun, another manuscript was kindly transmit- ted to me by the Raja of Pantalam through the Yaliya Ko1 Tampuran. An elaborate and learned commentary on the text running up to very nearly the end of the second Vimarsa was unexpectedly found appended to this manuscript. The difference in reading according to this manuscript which is denoted by the lette" ख, is mentioned at the foot of the text. । When the printing of the text was almost completicd, Mr. M. 1. Narasimha Iyengar, B. A , 3. E, A, 5 , Professor of Sanskrit in the BangaloreCollege,and Mr. Anantacharya,Pandit In the Archaeological Department, Bangalore, desirous of assisting me in my endeavours to nnearth and publish this rap work, were kind enough to send me another manuscript of this work. The variants in this manuscript marked ग are separately noticed at the end, as an appendix. As it was not found convenient to print the commentary along with the text it is printed separate and appended. For facility of reference, the page of the text is noted at the be- ginning of the commentary on that particular page The gist of Vyaktiviveka is briefly as follows -- What is known as व्यञ्जक (०. १? the suggestive sense of a }word or the word itself) is the same as ध्वनि. If we grant व्यक्ति (suggestion), then व्यञ्जकत्व (suggestiveness) is properly attributable to व्यञ्जक Vyakti- (व्यक्ति) does not obtain in the case of Vastu, Alankara and Rasadi which are only derivative significance (व्यङ्गय) For, Vyakti is the manifestation of that which is desired to be manifested and Which becomes manifest along with what manifests it (just as a vessel contained in a dark room be- comes visible along with the light which makes it visible). Of these, vast and Alankara are not comprehended along with the वाच्यार्थ (literal sense) but only afterwards. And Rasadi strikes us only after the Vibhavadi (the causes giving rise to Rasadi) strikes us but not simultaneously with the latter. This interval between the understanding of Vibha.. yadi and Rasadi merely on account of its shortness, is not perceptible to our senses Hence Rasadndhyani is said to be Asamlakshyakramavyangya (असलक्ष्यक्रमव्यङ्गय i.e , that in which the Suggested sense follows so close on the suggestive sense that its sequence is not perceptible). As explained above Vyakti does not obtain in all the various kinds of Vastu etc. These two senses (वाच्य primary and व्यङ्गय suggested), being essentially sequential, bear the relationship of premise and conclusion and the process involved is one of inference (अनु- मान). Hence अर्थ is merely a ground of inference and not a ध्यञ्जक. As शब्द् itself enters the mind before even its meaning is grasped it is very improbable that शब्द should be treated as Suggestive of anything (व्यञ्जक). Also a word like गङ्गी whose significance is exhausted with its literal sense, flood etc., is utterly unable to reveal even the secondary sense, shore (तट), which has only to be inferred from the literal sense. Such being the case, there is no use of saying that the word is capable of expressing chillness' (शैत्य) and other senses But such words can well become sources of inferences through their literal senses Also letters and combinations of words by being connected with words which give their primary senses (बाचका) may be regarded through such connection as sugges- tive of inference (अनुमापक). Thus the object of the author being to demolish the बनि school of argument and to establish the Anumanaa method, the definition of ध्वनि as given in ध्वन्या- लोक- "यत्रार्थः शब्दो वा तमर्थमुपसर्जनीकृतस्वार्थों । व्यङ्गः काव्यविशेषः स ध्वनिरिति सूरिभिः कथितः" ॥ is assaaled word by word. By an elaborate process of des- tructive criticism followed by an ingenious method of con- struction, the definition of ध्वनि is made to conform to the defi. nition of an Anumana as follows - "वाच्यस्तदनुमितो वा यत्रार्थोऽर्थान्तर प्रकाशयति । सम्बन्धतः कुतश्चित् सा काव्यानुमितिरित्युक्ता" || (p 22 ) in the first Vimarsa of the work In the second शब्दानौचित्य (the inappropriateness of words) is noticed an entenso and passages from ध्वन्यालोक are quoted and critically viewed. In the third, the examples given for ध्वनि are convincingly proved to be those approprate to an Anumana by being shown to contain the ingredients essential to the latter. Thus the work mainly shows that all the varieties of ध्वनि according to Dhvanisastra are included in Anumana Great indeed is the respect which Mahamabhatta had for the Dhvanikara's erudition and hence also his rivalry towards the latter whose reputation he wished to eclipse. Whereas Dhyanikara has, in his work in three Udyotas, discussed a novel line of argument on ध्वनिप्रस्थान and dwelt upon the inap27-11-1a1 TALE. - Lasar Fasaralysis: propriateness of अर्थ, Mahimabhatta, has, in his invaluable worls consisting of three Yinna1Sas, invented the Anuraana Schod! 2.12d given an exhaustive treatment on the inappropriateness of शब्द, The learned author has said. --~-- इह प्रतिपत्तितोऽन्यथा वा ध्वनिकारस्य वचोविवेचन नः । | नियतं यश प्रपत्स्यते यद् महतां संस्तद एवं गौरवाय” }} {p 1) Als “सहसा यशोऽभिसर्तुं समुद्यतादृष्टदर्पणा मम धीः ।। स्वालङ्कारबिकल्पप्रकल्पने वेत्ति कथमिवावद्यम्' ।। ( 1 ) It 15 evident fiom the above that the author has, in his desire to acquire fame all at once, 115ten the vyaktiviveka without looking into the japana at all “दर्पणो हृदयर्पणाख्यो भवनि- बसग्रन्थ.” so says the corrimentator. It would appear therefore that our author desiled to attain, unaided by the 12lbou's of the author of the Darpana, the full glory of vanquishing the Dhvani school, By “सह्सा' is meant before there was time eno1tgh for the reputation of Darpanakara as a vigorous opponent of the Dhvani school to spread It follows there- fore that the interval between the composition of these two works is very Small, Tikat the author has not resorted to thie Darpana while writing this work is also evident from the absence of any reference to any passage of any writers having attacked the LJhvani school. The only reference *“एवञ्च भृढ़ना- यकेन द्विवचन यद् दूषित तद् गजनिमीलिकयैव”,(p 19) referred to the criticism adopted by Bhattenayaka in regard to the duality of sense 12 the definition of ध्वनि 15 to a passage in the Lociana' अyhere the passage occurs, It therefore considerably strengtaens the v1ey that the author has not seen the Darpana. The author of the Darpana which is referred to as having sounde the death knell of the Dhvani school may be inferred to have been Bhattarnayaka who 15, 17 this passage, said to be an opponent of the Dhivani school. | The author 1s entitled to the greatest praise at our hands in expounding new and original ideas and in supporting his theories with Cogent reasons suited to the nature of the subject He greatly revels in criticising the merits and demerits in the works of other writers For he has said - “सुग्धः किं किमसभ्य एष भजते मात्सर्यमौनं नु कि पृष्टो न प्रतिवक्ति यः किल जनस्तत्रेति सम्भाव्यते । छात्राभ्यर्थनया ततोऽद्य सहसैवोत्सृज्य मार्ग सता पौरोभाग्यमभाग्यभाजनजनासेव्यं मथाङ्गीकृतम्" ।। (p 37) The writings of eminent writers have been critically examined with reference to the five defects of composition विधेयाविमर्श, प्रक्र- मभेद, क्रमभेद, पौनरुक्त्य and वाच्यावचन explained by himself and the utterances of Dhvanikara have been likewise vigorously attacked. Like Anandavardhanacharya (वनिकार) Kuntaka the author of Vakroktijivita has also been very vehemently attacked by the author Here is a verse of our author where he in triumph holds up Kuntaka to ridicule “काव्यकाञ्चनकषाश्ममानिना कुन्तकेन निजकाव्यलक्ष्मणि । यस्य सर्वनिरवद्यतोदिता श्लोक एष स निदर्शितो मया" ।। (p 58 ) Again "यत् पुनः शब्दार्थौ सहितौ तेन ध्वनिवदेषापि वक्रोक्तिरनुमा न क्रिम् ।। (p 28)

In the passage cited above, Vakiokti which is so enthu

siastically maintained by the author of Vakroktijivita is shown by our author to merge in Anumana. It may be in- ferred that Kuntaka is the author of Vakroktijivita. The learned author Mahimabhatta has noticed in the Vyaktivivuka that Kuntaka has praised in his Kavyalakshana the sloka- "संरम्भः करिकीटमेघशकलोद्देशेन सिहस्य यः सर्वस्यैव स जातिमात्रानियतो हेवाकलेशः किल । इत्याशाद्विरदक्षयाम्बुदघटाबन्धेऽप्यसंरब्धवान् योऽसौ कुत्र चमत्कृतेरतिशयं यात्वम्बिकाकेसरी' ।। (p 37.) as faultless and the commentator of Vyaktiviveka has observ- ed that the sloka under reference has been fully dweltupon 1. Sec p. 16. Connurtuitoul imageaverters (evrumsNayaltyauraneliunior in the Kavyalakshana grantha of Vakrokijivita. It is there- fore evident from this that the Kavyalakshana-grantha ot Kuntakar referred to by the author of Vyaktiviveka is Identical with the Vakroktijivita-grantha of the commentator of Vya- Khviveka, and it is but natural that a commentary should run into particulars upon any passage referred to in general in the text Although the Anumana theory has been so successfully established after a severe attack on Dhvanikala by a wealth of argumentative reasoning yet on account of the paucity of writers following his lead und the multitude of Writers who hare followed the opposite school, it has not received so liberal a treatment at the hands of successive poets and rheto- Ticians as the other theory (वनि) Thus rhetoricians like the learned Mammatabhatta andl others not only uphold the Dhvani theory with avidity but at the same time treat the Anurmana theory with uniimerited contempt. On the other hand, Ofing to the wealth of comparisons instituted with regard to the demerits and merits of other writers, they closcly follow the path tracell out by the gicat Mahimabhabua. "इत्यादि प्रतिभातत्वमस्माभिरुपपादितम् । शास्त्रे तत्त्वोक्तिकोशाख्य इति नेह प्रपञ्चितम्" ।। (p 108.) It is apparent from this verse of the text that ar certain work called Tabvoktikosas has also been written by Mahima. bhatta If the excellence that one would expect from its name and kinship with Vyaktiviveka should be found in this work, it is a matter for the deepest regret to all lovers of Sanskrit that the book should have been lost. Next we have to determine when Mahimabhatta lived. As we have already sand above that Vyaktiviveka followed close upon the Darpana. in point of composition and as we have already found that Vyaktiviveka was written subsequent to Lochana' which contains a reference to the Darpana it is a master of easy inference that the authors of these three works 25yer=f1a1taye Latur - curses-after Fasara . Tyere more or less contemporaries. T10 Clalue of Abhinavra guptapada, the author of Lochana', has been fixed at 991 A. D.* Hence that date may apply to the age of Mahimabhatta. Again, if the great poet Syamala described as the teacher of Mahimabhatta. in a passage at the end of this book is not different from the Syarnmala referred to by Kshermendia thus --- “न तु यथा भट्टश्यामलस्य” in Auchityavicharacharcha (औचित्यविचारचर्च) and thus---

• • विपरीता यथा भक्ष्यासलस्य” in Suyrittatilaka (सुवृत्ततिलक) who fourishi-

ed in the 11th centutty then 1 1s quite perfinent to cayav the Inference that the pupil of Syamala should have flouished in the 10th century. The age of Meltimabhatta 18 also cliscusse by Mr M. 1. Narasimha Iyengar at PP (0) -- {09 113 the Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain for Janualy 1908 where he has ai rived at a similar conclusion, on othe grounds :-- | * Coming Low to the author's age, we find in the Vyakti- Viveka abundant quctations frorin and references to several yorks and authors I have been at great pains to trace the several stanzas quoted in the york to theti 011ginal sources, and I find that the following are the most often cited .-- | Aatha07. | Jyons (1) Kalidasa Sakuntala, Raghuvamsa, Vikramorvasiya, Kurmara-Sambhava (2) Bharav1 Kiratarjuniya (3) Sr: Harsha Nagananda (4) Bhartriha11 Vakyapadiya (5) Magha Sisupalayadaa (5) Rajasekhara Balarainmayana, (7) Bhavabhuta UttaraPanachrita, Malatimadhav (8) Bhatbanarayana eniSamhara Ratnakara Hatat1Jaya.. (10) Anandavai jhana Dhvanyaloka.

• See Introduction to ध्वन्यालोक,

1. See p, 125. 2. See p. 44. == samanarass == == = (11) 13aathanayaka | H1-idayadaarparna, Con- mentary on the NayaSastra (*), (12) Abhirnayagupta | palacharya Lochana 0f these Tve shall consider the last thlee, as they are the 2atest in point of time. We know that Ananlavardhana lived in the latter half of the ninth century, at the time of Avanti varman (85-884 A D ), Bhatta-Vayaka TVas a con- temporal of Sankara-Vaimaan (884--902 A D ), and Abhinavaguptapadacharya 01 Lochanakara, fotashed about 993--101: A 1) (See IDffs * Chaonology of India'P 1(32) 11ts C; }}}ay Safety (Conclufle that Malhima-Bitatist: cannot }}} { "ar] 1 •!tlii) 1}}() A D | .grein, t]i VyaktiGreka, 17 it turn, has be17 (quotel OF C} }ticize| by litt (?” authors, along whom the following ।।। .ie 11 1test ---- (1) 107) 11 ta (soc: Sayap1:१kasa, (:11.21 (1} }', }p (04-7 | Bombay) । (2) Ruyyak (soe A]ankarata ava, onibay (1., pp. 2- 3). (3) Hemachandra. (see Kavyapusa.sa1na, 111) Of tl:ese, Ruyyaka, 15 ° know, as the teach of Mankha ( Contemporary of Jayasimha 1129-11:50 A D ); and was the authol of Alankarasa.vasva, and a C010111•ntaly Oil famrata's Kavyaprakasa called काव्यप्रकाशसङ्केत (See Subhat:- sliitavall, Peterson's Introduction, p 106) }} hereas Henna- clian(11a (the atthoi of Kavyanusasana and other Yell-kiroyn works) was a contempolary of Kamara.pala, and tourished between 1088 and 1172 A D He quotes profusely fron! Magamata's Kavyaprakasa Thus we see that both Ruryaka ant Hemachandra are latei tihaln Marmniata. 11a.himabhatta's age, therefore, Inanges O11 that of Mantmata, as being the earliest of the authors that, quote from or criticize the Vyak- tiyyeka. | Let us now consider the various theories regarding the date of Mammaba ---(1) Dr. Peterson, in his introduction to the Subhashi. tavali, maintains (p. 85)that Marnmata cannot be placed later than 1294 A. D (the date of the commentary Jayanti on the Kavyaprakasa) (2) Miss Duff, in her “Chronology of India. " (p. 189), refers to a comnmentaly on the Kavyapraka sa by Narahari (son of Mallinatha), born 1242 A. D. (3) Professor Macdonell (History of Sanskrit Literature, p. 434) holds that Mammata lived about 1100 A. D. (4) Bhimasena-Dikshita in his commentary (Sudhasa- gura) on the Kavyaprakasa, following the tradition, states thati Mommatra and his brothers, Kayyata (author of the Bhashya- pradipa) and Uvvata (the commentator on the Vajasaneyl- Sanhita), were contemporaneous with King Bhoja (996 - 1051 A, D), (5) Bhatta-Vamanacharya, in this learned introduction to El.c Karyaprakasa, holls (p 3) that Bhimasena's statement 15 not reliable, masnmuch as Mammatta refers to Bhola. in his Kavyaprakasa (Canto X)-- " भोजनृपतेस्तत्त्यागलीलायितम्'-and must therfore have been later than Bhoja , and his young brother, Urvata, could not at all have been a conteniporary of Bhoju_He therefore dashelieves Bhimasena's theory,and does not consider Uvvata as the brother of. Mammata (the anthor of the Kavyaprakasa) He ascribes fammata to the end of the eleventh century, placing him between Bhoyaraja (996- 1051) and Manikya-chandra, the commentator on the Kavya- prakasa (1160 A. D.). It will be seen from the foregoing that the date of Mammata is yet a matter of uncertainty, and the question deserves a detailed discussion here. The arguments of Bhatta-Vamanacharya are too weak and untenable. He presumes that Mammata should be later than Bhoja (because of the reference to him in the Kavyaprakasa), and bases his arguments on that presum],- tion. But this reference only goes to prove that Mammata CommurdLTToulimaye turmetroviamgewwwrity intered MORS 10 cannot be earlier than Bhoja, and I am of opinion that he must have been a contemporary of Bhoja, inasmuch as it would be more natural to interpret the passage “भोजनृपतेस्तत्त्याग- लीलायितम्" as referring to the munificence of a ruling king under whose patrronage the author and his brothers flourished. On this suppositon there would be nothing incomsistent in the tradition that Kayyata and Uvvata were the younger brothers of Mammata, and that all the three brothers were contemporaries of Bhoja. In fact, Uvvata himself has, in his commentary on the Vajasaney1-Samhitar, clearly started that he wrote the work while Bhoja was reigning (भोजे राज्य प्रशा- सति). In the face of such an explicit admission on the part of Uvvata, it is hard to disbeheve the tradition about the brothers and assign them to different periods. Following Bhimasena, therefore, I would place Mammata in the first half of the eleventh century. Coming back to Mahima-Bhatta, we thus see that he must be placed between Abhinavaguptapada and Mammata. No doubt the date I would assign to him makes him contem- poraneous almost with the former, the passage in the Vyakti- viveka where Abhinavaguptapada is criticized supports me, as the wording there suggests that Mahima-Bhatta Is referring to a living rhetorician of a rival school of thought (कोचिद्विद्वन्मानिनः यदाहु तद्भान्तिमूलम् ). For these reasons I am Induced to arrange the periods of the literary activity of these rhetoricians thus - (1) Abhinavagupta-the last decade of the tenth cen- tury. (2) Mahima-Bhattar --early part of the eleventh cen- tury (3) Mammata-middle of the eleventh century. Further, if we accept these dates as accurate, we shall be allowing the necessary inter val for the several commen- taries on the Kavyaprakasa which sprang up in the twelfth century A. D., such as Ruyyaka's (1129-1150) and Manikvan chandra's (about 1160 A D.}. 13 The commentary on account of its terseness of expression dignity of thought and originality of reason ing is by all means well suited to the text The commen tator being an ardent admirer of the Dhvani theory, he removes, by adopting a method of exquisite leasoning, all the blemishes which are found attributed to it by Mahimabhatta. He closely examines the text and exposes all the defects therein with remarkable ability. Although he generally praises the text - "कर्तृभेदविषया विरुद्धतां तो निवार्य घटितक्रियाभिधः। प्रौढवादरचनाविचक्षणो लक्ष्यसिद्धिमुदितान् कवीन् व्यधात्" || (27) "तदेवं महाविदुषां मार्गमनुसृत्य सहृदयशिक्षादराय विचारयतोऽस्य महा- मतेर्न कश्चित् पर्यनुयोगलेशस्याप्यवसर इत्यलमतिप्रसङ्गेन” (p 16 ) yet he expresses a marked disapprobation wherever the author has affected superiority - "यथास्मै रोचते विश्वं तथेदं परिवर्तते इति न्यायेनातिप्रौढतया ग्रन्थकारो निजायत्तां पदार्थव्यवस्थां कर्तुमारब्धो . . ... .... तदेतस्य विश्वमपगणनीयं मन्यमानस्य स्वात्मनः सर्वोत्कर्षशालिताख्यापनम्" (p 41) We shall proceed to determine the probabic author of this delightful and dignified commentary which is replete with all the merits of composition and style, for it has to be noted to the regret of all Sanskrit scholars that the author's name does not appear either at the commencement or at the close of the commentary. But it can be found out that the commentator is the same as the author of नाटकमीमासा, साहित्यमीमा सा, हर्षचरितवार्तिक, and बृहती. For it is said “अस्य च विधेयाविमर्शस्यानन्तेतर- प्रसिद्धलक्ष्यपातित्वेनास्माभिर्नाटकमीमांसाया साहित्यमीमांसायांच तेषु तेषुस्थानेषु प्रपञ्चः प्रदर्शित इति ग्रन्थविस्तरभयादित एवोपरम्यते" (p. 32) “एतदस्माभिहर्षचरितवार्तिके विस्तृय प्रति. पादितं तत एवावधार्य" (p 44) "अस्माभिश्चैतत्प्रपञ्चो बृहत्यां करिष्यते" (p. 45). Of these four granthas हर्षचरितवार्तिक and साहित्यमीमांसा are referred to in the Alankarasarvasva - "एषा च समस्तोपमाप्रतिपादकविषयेऽपि हर्षचरित- बार्तिके साहित्यमीमांसायां च तेषु तेषु प्रदेशेषूदाहृता, इह तु ग्रन्थविस्तरभयान प्रपञ्चिता" (p. 61). From the above passage it may be safely inferred that the author of Alankarasar vasva is also the author of हर्ष. चरितवार्तिक and साहित्यमामांसा. Otherwise the author of Alankarar CamerierTouimuye Curverter forum ANALINGleediurerang sarvasva would not use language that would make one believe that perhaps he might be the author of another's works. Again there is a close similarity between the passage in quesa tion and the passage quoted from the commentazy which will lead one to the surmise that both the passages proceeded from the same source. Further' Jayaratha commenting on Alankarasaryasval which contains passages discarding vyakti- v]veka theory, has observed that a cel tain treatise called व्यक्तिविवे. कविचार has been Written by the author of Alankarasarvaasva. Putting all these togethel and taking into consideration the dignity of style and expression found in the cominen taly which naturally suggests the Alankalasarvasva it is evident, that this commentary of Vyaktivivekai is the same as the Vyaktivivekavicharas referred to by Jayurastha as huying been written by the great Rajanaka. Ruyyaka who fiourished in the 12th century A.D If this view is not cominendable then it has only to be assumed that this commentary Vas written by some distinguished writer who must have flourish- ed. only prior to the great Rajanaka Ruyyaka. We anxiously look forward to the day when we may be in possession of a. complete copy of this rare conumentury and earnestly hope that some blessed votary of Sansealth scholarr ship inay conne across copies of the other works of this bral. lant author and commentator. T. Ganapati Sastri Kronanewwwami 1. See pp. 12, 13,  श्रीराजानकमहिमभट्टप्रणीतो योऽसौ व्यक्तिविवेको नामालङ्कारशास्त्र ग्रन्थः प्राग्भिरलङ्कानिबन्धकारैस्तात्पर्यतोऽनुसहितः प्रसिद्धोऽपि समग्रदशनुपलम्भात् काव्यमालादिषु ग्रन्थावलिषु न गुम्फित', सोऽयम् अनन्तशुयनसँस्कृतग्रन्थावल्या सम्प्रति सहृदयेभ्य आस्वादयितु दीयत इत्युच्चैः सन्तुष्यामः ।

 अस्य राजकीयग्रन्थशालाया द्वावादर्शवासादितौ । तत्रैको जीर्णप्रत्रो द्वित्र शतवर्षदेश्यो द्रमिलग्रन्थलिपिस्तालपत्रात्मकः, अपरस्तु वर्षत्रयोविशत्याः प्राक् तत एवं प्रतिरूपितः, योऽतीतवञ्चिमहाराश्याः प्रियतमेन विद्वद्वतसेन महामहिमश्रीकेरलवमदेवेन पण्डितकविमणौ ३.अतीतरामस्वामिशास्त्रिमहाशये मयि च सह कृत्वनाः कूपतटमठीयादर्शान्तरसवादेन तदानी शोषितः ।। | मयैतदवलम्बनेन पुनस्संशाधन कृत्वा ग्रन्थस्य मुद्रणकर्मण्युपक्रामिते पन्तळ-राजसकाशादन्य आदर्श आसादितः, यत्र मूलस्यातिप्रौढ व्याख्यानमपि किञ्चिद्नद्वितीयविमर्शान्तमन्ते योजितमप्रतीक्षितमुपलब्धम् । अस्य ख.सज्ञस्य पाठान्तर तत्तत्पृछैष्वधस्तानिवेशितम् ।

 अथ निष्पन्नकल्पे मूलमुद्रणे बङ्गलूरपुरा आङ्लभाषामहापाठालयसस्कृतप्र. वक्ता बि. ए., एम्. आर्. ए. एस्. इति बिरुदधरः Mg T" श्रीनरसिंहय्यङ्गारमहाशयः, पुरातनवस्तुविचारकार्यालय (Archaeological office) पण्डितः श्रीमान् अनन्तायेमहाशयश्च दुर्लभग्रन्थरत्नप्रकाशनकर्मण्यस्मिन् साह्याधत्सया कमप्यादर्शमह्य सकृपं प्रेषयता, यस्य ग.सज्ञस्य पाठभेदा मूलाद्बहिरेव योजिताः ।

 व्याख्यानं तु मूलमेलनसौकर्यविरहाद् मूलात् पृथगेय मुद्रयित्वा पुस्तक स्यान्ते सश्लेषितम् । तत्तन्मूलपृष्ठसम्बन्धिनश्च प्रथमोपात्तस्य व्याख्येयपदस्य पार्थे तत्तन्मूलपृष्ठसङ्ख्या व्याख्यायमानमूलांशसुखबोधाय निवेशिता ।

 एष तु व्याक्तिविवेकस्य प्रतिपाद्यपरमार्थः ----- व्यञ्जकस्तावद् ध्वनिरुच्यते ।व्यक्तौ च सम्भवन्त्यां व्यञ्जकत्वं युक्तम् । व्यक्तिस्तु न सम्भवति व्यङ्ग्याइभेमतानां

---

१ राज्ञामानक इवानकः पटहो ग्रन्थनिर्माणद्वारेण यश.प्रख्यापकत्वादियनुरातार्थ किमपि सन्ये, बिरुद ‘राजानक' इति, येनाङ्किता. जानकानन्दवर्धन-जानकरुय्यक-राजा- अक्कलकप्रभृतये.. वस्त्वलङ्काररसादीनाम् । प्रकाश्याभिमतस्य हि प्रकाशकसहभावेनैव प्रकाशविषयताप- त्तिक्तिरुच्यते। तत्र वस्त्वलङ्कारौ प्रकाशकेन वान्यार्थेन सहैव न प्रकाशेते किन्तु तत्प्रतीत्यनन्तरमेव, रसादिरपि विभावादिप्रतीत्युत्तरकालमेव प्रतीयते, नतु त- त्सहभावेन । स तु कालः सूक्ष्मत्वान्न लक्ष्यत इत्येतावतैवासलक्ष्यक्रमव्यङ्गयो रसादि- ध्वनिरिति व्यवहार इति वस्त्वादिषु सर्वेष्वपि व्यक्तिर्नोपपद्यते । क्रमिकनियतप्रतीति- विषयौ चार्थो यत कुतश्चित् सम्बन्धात् साध्यसाधनभावमनतिवर्तमानावनुमानस्यैव विषय इत्यर्थोऽनुमापक एव, न व्यञ्जकः । शब्दस्तु स्वार्थतोऽपि पूर्वकालप्रतीतिक इति सुतरा न व्यञ्जकः । अपि च शब्दो गङ्गादिः सङ्केतितार्थोपक्षीणसामथ् -र्यः स्वार्थमात्रव्यवहितेऽप्यर्थे तटादौ व्यापरितु न क्षमते तटाद्यर्थस्य प्रवाहादित एवानुमानात् । का वार्ता स्वार्थतटाद्युभयव्यवहितमर्थ शैत्यादिरूप प्रति तस्य व्यापारे । किन्त्वसौ पदवाक्यात्मा स्वार्थद्वारेणानुमापकः काम स्यात् । वर्णसङ्घटनादेरपि वाचकशब्दोपा- धिभूतत्वात् तत्परम्परयानुमापकत्व युक्तम् इति ।

ध्वनिमते चैव निरसनीये, अनुमानपक्षे च स्थापनीये,
'यत्रार्थः शब्दो वा तमर्थमुपसर्जनीकृतस्वार्थो |
व्यङ्कः काव्यविशेपः स ध्वनिरिति सूरिभिः कथितः'||

इति *ध्वनिलक्षणमादावुपादायावयवशो दूषित, दुष्टाशव्युदासपूर्वकसस्कारभङ्गया च तद्

‘वाच्यस्तदनुमितो वा यत्रार्थोऽर्थान्तर प्रकाशयति ।
सम्बन्धतः कुतश्चित् सा काव्यानुमितिरित्युक्ता' ।। (पृ. २२)

।

इत्यनुमानलक्षणात्मना पर्यवसायित प्रथमे विमर्शे । द्वितीये शब्दानौचित्य विस्तरेण विचारित, ध्वन्यालोकगते च ग्रन्थान्तरे तत् सञ्चारितम् । तृतीये ध्वन्युदाहरणानाम- नुमितिसामग्रीप्रदर्शननानुमानान्तर्गतिर्नरूपिता । तदेवमस्मिन् ग्रन्थे ध्वनिशास्त्रप्रप- ञ्चितस्य सर्वविधस्यापि ध्वनेरनुमानेऽन्तर्भावः प्राधान्यात् प्रकाशितः ।

 महिमभट्टस्य ध्वनिकार प्रति सुमहान् विद्याबहुमानः, तत एव च स्पर्धा तत्साधारणकीर्तिकामुकस्य । ध्वनिकारों हि उद्योतत्रयवता ग्रन्थेन नव्य ध्वनिप्रस्थान- मुद्भावितवान्, अर्थानौचित्यञ्च व्युत्पादितवानिति महिमभट्ठोऽप्यनेन त्रिविमर्शेन ग्र- न्थेन स्वोपज्ञमनुमानप्रस्थान शब्दानौचित्य च वितत्य निरूपयाञ्चकार, आह च----

'इह सम्प्रतिपत्तितोऽन्यथा वा ध्वनिकारस्य वचोविवेचन नः ।

नियत यशसे प्रपत्स्यते यद् महता सस्तव एव गौरवाय' ।। (पृ. १) इति,

---

• ध्वन्यालोके ३३.तमे पृष्ठे दृश्यमिदम् .

 ‘सहसा यशोऽभिसत्तुं समुद्यतादृष्टदर्पणा मम धाः ।।
 स्वालङ्कारविकल्पप्रकल्पने वेत्ति कथमिवावचम् ॥ (पृ. १)

इति च । अत्र हि सहसा यशोऽर्जनकामनया दर्पणग्रन्थमदृष्टैव व्यक्तिविवेको मया रचित इत्युच्यते । ‘दर्पणो हृदयदर्पणाख्यो ध्वनिध्वंसग्रन्थ' इति व्याख्याकारः । तथा चायमभिप्रायः स्फुरति----व्यक्तिविवेकरचनात् प्राग् दर्पणस्य दर्शने तमुपजीव्य मया कृतो व्यक्तिविवेक इति लोकः शङ्केत । ततश्च ध्वनिध्वंसनिर्वाहं प्रति स्वस्यास हायशूरता न प्रख्याता स्यादिति । ‘सहसे’त्यनेन च यावद् दर्पणकारस्य ध्वनिध्वस जन्य यशो न प्रसरत, तावतः कालात् प्रागिति गम्यते । तेन च दर्पणव्यक्ति विवेकयोरीषत्सान्तरकालता प्रतीयते । तच्चेद दर्पणादर्शन परकीयस्य ध्वनिदूप णप्रकारस्य कस्यापि काप्यननुवादात् प्रकाशते । यत्तु भट्टनायकीयस्य ध्वनिलक्ष णगतद्विवचनदूषणस्यानुसन्धानम् ‘एवञ्च भट्टनायकेन द्विवचन यद् दूषित, तद् ग जनिमीलिकयैव' इति, तदपि लोचनवाक्यानूदितत्वेनैव कृतमिति दर्पणादर्शन द्रढ यत्येव, यस्मात् प्रक्रान्त दर्पणाख्य ध्वनिध्वसग्रन्थ प्रति ध्वनिदूपकतयावगतो भट्ट नायक एव की भाव्यते ।

 नवनवार्थग्रामोल्लेखेषु यथाविपयमुपपत्तिसमर्थनासु च परा श्लाघामयमर्हति । परग्रन्थगुणगुणविवेचन पुनर्महोत्सव एव महिमभट्टस्य, यदयमाह---

'मुग्धः कि किमसभ्य एष भजते मात्सर्यमौन नु कि
 पृष्टों ने प्रतिवक्ति यः किल जनस्तत्रेति सम्भाव्यते ।
छात्राभ्यर्थनया ततोऽद्य सहसैवेत्सृज्य मार्ग सता
 पौरोभाग्यमभाग्यभाजनजनासेव्य मयाङ्गीकृतम्' । (पृ. ३७)

इति । किञ्चानेन विधेयाविमर्शः, प्रक्रमभेदः, क्रमभेदः, पौनरुक्य, वाच्यावचन चेति दोषपञ्चकमात्मोपक्रम व्यपदिशता महाकविगिरः परीक्षिताः, ध्वनिकारोक्तिषु च बल वत् पराक्रान्तम् ।

 अस्य आनन्दवर्धनाचार्यवद् वक्रोक्तिजीवितकारे कुन्तकेऽपि बलवान- भिनिवेशः । तथा च कुन्तकलेकदूषणकृतार्थमानिनोऽस्य जयाडण्डिम ---

‘काव्यकाञ्चनकषाश्ममानिना कुन्तकेन निजकाव्यलक्ष्मणि ।
| यस्य सर्वनिरवद्यतोदिता श्लोक एप स निदर्शितो मया' ।। (पृ. ६८)

इति, तथा sanslamlanawr smarvar

यत् पुनः शब्दार्थों सहितौ ..........

 तेन ध्वनिवदेषापि वक्रोक्तिरनुमा न किम्' (पृ. २८)

इति ग्रन्थेन वक्रोक्तिकारसम्मताया वक्रोक्तेरप्यनुमानान्तर्भावोऽनेन साधितः । कुन्तक एव च वक्रोक्तिजीवितकारः, यतः

• सरम्भः करिकीटमेधशकलोद्देशेन सिहस्य य.
  

सर्वस्यैव स जातिमानियतो हेवाकलेशः किल ।
इत्याशाद्विरदक्षयाम्बुदघटाबन्धेऽप्यसरब्धवान्
योऽसो कुत्र चमत्कृतेरतिशय यात्वम्बिकाकेसरी"

(पृ. ३७, ३८.)

इति श्लोक कुन्तकेन स्वीयकाव्यलक्षणग्रन्थे सर्वनिरवद्यतया प्रतिपादित व्यक्तिवि- वेककारो वक्ति, व्यक्तिविवेकव्याख्याता च वक्रोक्तिजीवितख्येि काव्यलक्षणग्रन्थे विस्तृय व्याख्यातम् । तेन व्यक्तिविवेककारोक्तः कुन्तकीयकाव्यलक्षणग्रन्थे व्यक्तिविवेकव्याख्यातृनिर्दिष्टवक्रोक्तिजीवितारख्यकाव्यलक्षणग्रन्थ एव भवितुम. हेति, मूले सामान्यरूपेणोपदीयमानस्यार्थस्य विशेषरूपेण व्याख्याने विवरणौचित्यात् ।

 । सेयमनुमानवाचायुक्तियशतैर्ध्वनिकारेण सह बलवनियुध्य स्थापिताप्यनुया- यिविरहात् प्रतियायिबाहुल्याच्च ध्वनिव्यवहारसाधारणमादर काव्यालङ्कारगोष्ठीषु नावि- दन्त । *सम्मटभट्टप्रभृतयो ह्यलङ्कारशास्त्रकारा न केवल ध्वनिप्रस्थान तात्पर्यतो जुषन्ते, याबदनुमानपक्षं दूरतः प्रतिक्षिपन्ति । किन्तु ग्रन्थगुणदोषविचारसरण श्रीमहिमभट्टन क्षुण्णामेते भृशमाद्रियन्ते । अत्र ।

इत्यादिप्रतिभातत्त्वमस्माभिरुपपादितम् ।
शास्त्रे तत्वोक्तिकोशाख्य इति नेह प्रपञ्चितम् ॥ (पृ. १०८)

इति दर्शनात् तत्वोक्तिकोश इत्यपि कश्चिद् ग्रन्थो लोकोत्तरप्रतिभोदयहृद्यविद्यावैभ- वेन श्रीमहिमभट्टन प्रणीत इति गम्यते । स यदि गुणसम्पदा व्यक्तिविवेकन्ना- तृभावात् समाख्याप्रलयाच्च सम्भाव्यया वस्तुत एव विभूषितः, त तर्हि दै-नानुपल- म्भयता वञ्च्यन्त एवं मन्य, सचेतसः ।

---

• व्याख्याने १६ श पृष्ठ दृश्यम् मम्मटभट्टः काव्यप्रकाशकार..

5 हेमचन्द्रस्तु स्वीयकाव्यानुशासनस्य विवेके व्यक्तिविवेकवाक्यान्येव तन्नामानिर्देशन | लिखति बहुषु स्थलेषु (पृ १७६-१८१) ।  श्रीराजानकमहिमभट्टस्य जीवितसमयः क इति जिज्ञासायां, व्यक्तिविवे- कस्य प्रागुक्तरीत्या दर्पणातिप्रत्यासनकालत्वसम्भावनाद् दर्पणस्मर्तृलोचनोत्तरका- लप्रभवत्वाच्च दर्पण-लोचन-व्यक्तिविवेकानां कर्तारः समानकाला इति सामान्यत ऊहितु शक्यते । लोचनकर्त्ता च श्रीमदाचार्याभिनवगुप्तुपादः ९९१स्रैस्ताब्दे* स्थित इति स एव कालो महिमभट्टस्य फलति । यदि च ग्रन्थान्ते ‘महाकवेः श्यामलस्य शिष्येण' इति निर्दिष्टो महिमभट्टस्य गुरुः श्यामलः क्षेमेन्द्रेण ११- श. शतकस्थितेन ‘नतु यथा श्यामलस्य” इति औचित्यविचारचचयां ‘विपरीता यथा भट्टश्यामलस्य’ ‘यथा भट्टश्यामलस्य' इति च सुवृत्ततिलके स्मृतात् श्यामलान भिद्यते, तर्हि श्यामलशिष्यस्य दशमशतकसत्ता निकाममुपपद्यते ।

 अयमेव समयः प्रकारान्तरेण साधितः पण्डितवरेण M 7' नरसिंहय्यङ्गारम- हाशयेन तदीये व्याक्तविवेकोपन्यासे । यथा--

 * Coming now to the author's age, we find in the Vyakti- viveka, abundant quotations from and references to several works and authors I have been at great pains to trace the several stanzas quoted 112 the work t) their original sources, and I find that the following are the rnost often cited -- | Authors Works (1 Kalidasa

                          Sakuntala, Raghuvamsa,

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       Kumara-sambhava             Vikramorvasiva

(2) Bharavi

                               Kiratarjuniya.

(3) Sriharsha

                             Nagananda.

(4) Bhartrahari

                            Vakyapadiya

(5) Magha

                                Sisupalavadha

(6) Rajasekhara

                           Balaramayana

(7) Bhavabhuti Uttararamacharita,

                                          Malatimadhava.

(8) Bhattanarayana Venisamhara (9) Ratnakara Haravijaya. (10) Anandavardhana Dhvanyaloka

• ध्वन्यालोकस्योपोद्घातो दृश्यताम् ।

१ १३५ तम पृष्ठ दृश्यताम् - २ ४४, ५५ तमे पृष्ठे दृश्ये. || See the Journal of the Royal Asiatic Society' January, 1908, (11) Bhattanavakal Hridayadarpana, Com- mentary on the Natyasastra (1) (12) Abhinavagupta- padacharya Lochana Of these we shall consider the last three, as they are the latest in point of time. We know that Anandavardhana lived in the latter half of the ninth century, at the time ot Avantivarman (855-884 A D), Bhatta- Nayaka waas a con- temporary of Sankara-Varman (834--902 AD), and Abhinavaguptapadacharya or Lochanakara, flournshed about 993-1015 A D (See Duff's “ Chronology of India" p 102) Thus we may safely conclude that Mahima-Bhatta cannot be earlier than 1000 AD __Again, the Vyaktiviveka, in its turn, has been quoted or criticized by later authors, among whom the following are the earliest - (1) Mammata (see Kavyaprakasa, Chapter V, pp. 304-7 Bombay) (2) Buyyaka (see Alankarasar vasva, Bombay ed , pp 12-13) (3) Hemachandra (see Kavyanusasana, ni) Of these, Ruyyaka, we know, was the teacher of Mankha (as contemporary of Jayasimha. 112-1150 A. D), and was the author of Alankarasarvasva, and a commentary on Mammata's Kavyaprakasa called काव्यप्रकाशसङ्केत. (See Subha- shitavali, Peterson's Introduction, p_106) Whereas Hema- chandra (the author of Kavyanusasana and other well-known works) was a contemporary of Kumarapala, and Hourished between 1088 and 1172 A D He quotes profusely from Mammata's Kavyaprakasa. Thus we see that both Buyyaka and Hemachandra are later than Mammata. Mahimabhatta's age, therefore, hinges on that of Mammata, as being the earliest of the authors that quote from or criticize the Vyak- tiviveka. ___Let us now consider the various theories regarding the date of Mammata,Canuaweihy in InHOTwitten image amarehndhy ramnatantricines (1) Dr. Peterson, in his introduction to the Subhash1- tavalh, maintains (p 85)that Mammata cannot be placed later than 1294 A D (the date of the commentary Jayanti on the Kavyaprakasa) (2) Miss Duff, in her “Chronology of India" (p. 189), refers to a commentaly on the Kavyapi akasa by Narahari (son of Mallinatha), born 1242 A. D (3) Professor Macdonell (History of Sanskirt Literature, p. 434) holds that Mamimata lved about 1100 A D. (4) Bhimasena-Dikshita in his commentary (Sudhasa- gara) on the Kavyaprakasa, following the tradition, states that Mammata and his brothers, Kayyata (author of the Bhashya- pradipa) and Uvvataa (the commentator on the Vajasaneyl- Samhita), were contemporaneous with King Bhola (996- 1051A D). (5) Bhatta-Vamanacharya, in his learned introduction to the Kavyaprakasa, holds (p 3) that Bhimasena's statement Is not reliable, inasmuch as Mammatta refers to Bhoja in has Kavyaprakasa (Canto X)- " भोजनृपतेस्तत्त्यागलीलायितम्' -and must therfore have been later than Bhoja , and his young brother, Urvata, could not at all have been a contemporary of Bhoja. He therefore disbeheves Bhimasena's theory,and does not consider Uvvata as the brother of Mammata (the author of the Kavyaprakasa) He ascribes Mammata to the end of the eleventh century, placing him between Bhojaraja (996- 1051) and Manikya-chandra, the commentator on the Kavya- prakasa (1160 A. D.). ___It will be seen from the foregoing that the date of Mammata is yet a matter of uncertainty, and the question deserves a detailed discussion here. ____ The arguments of Bhatta-Vamanacharya are too weak and untenable. He presumes that Mammata should be later than Bhoja (because of the reference to him in the Kavyaprakasa), and bases his arguments on that presump- hon. But this reference only goes to prove that Mammata cannot be earlier than Bhoja, and I am of opinion that he must have been a contemporary of Bhoja, inasmuch as it would be more natural to interpret the passage “भोजनृपतेस्तत्याग लीलायतम्” as referring to the munificence of a ruling king under whose patronage the author and his brothers flourished.

       On this suppositon there would be nothing inconsistent

in the tradition that Kayyata and Uvvata were the younger brothers of Mammata, and that all the three brothers were contemporaries of Bhoja In fact, Uvvata himself has, in his commentary on the VajaSaneyi-Samarta, clearly stated that he wrote the work while Bhoja was reigning (भोजे राज्य प्रशा- सति). In the face of such an explicit admisson on the part of Uvvata, It is haid to disbelieve the tradition about the brothers and assign them to different periods Following Bhimasena, therefore, I would place Mammata in the first half of the eleventh century

       Coming back to Mahima-Bhatta, we thus see that he must

be placed between Abhinava-guptapada and Mammata No doubt the date I would assign to him makes him contem- poraneous almost with the former, the passage in the Vyakti- viveka where Abhinavaguptapada is criticized supports rne, as the wording there suggests that Mahima-Bhatta is referring to a living rhetorician of a rival school of thought (केचिद्विद्वन्मानिनः यदाहुः तान्तिमूलम् ). For these reasons I am Induced to arrange the periods of the literary activity of these rhetoricians thus -

       (1) Abhinavagupta-the last decade of the tenth cen-                                             tury.
       (2) Mahima-Bhattar-early part of the eleventh cen-

tury.

      (3) Mammata-middle of the eleventh century.
      Further, if we accept these dates as accurate, we shall

be allowing the necessary interval for the several commen- taries on the Kavyaprakasa which sprang up in the twelfth century A. D , such as Ruyyaka's (1129-1150) and Manikya- chandra's (about 1160 A. D.)  व्याख्यानम् पुनर्गुणगरिम्णा व्यक्तिविवेकं प्रति सर्वथानारुपन । किन्विदम् ध्वनिमतानुयायि यत्र यत्र महिमभट्टेन व्यक्तिबाटे दोप, स्थाप्यते, तत्र तत्र हृदयङ्ग मैन्यीयैस्तमुद्धति; मूलकारोक्तौ च सूक्ष्मेक्षिकया दोपानुपाक्षपाति' । यद्ययेनन

‘कर्तुमेदविषयाम् विरुद्धता क्त्वो निवार्य घटितक्रियाभिध. ।।
प्रौढवादरचनाविचक्षणो लक्ष्यसिद्रिमुदितान् कवीन् व्यधात् ।। (पृ. ७)

इति,

 ‘तदेव महाविदुषां मार्गमनुसृत्य सहृदयशिक्षादराय विचारयतोऽस्य महाम- तेने कश्चित् पर्यनुयोगलेशस्याप्यवसर इत्यलमतिप्रसङ्गेन' (पृ १६} इति च मूलकार श्लाघते, तथापि क्वचित् तम्याहोपुरुपिकया प्रस्फुरन्या नव नृष्यनि. यदाह------

 “यथास्मैं रोचते विश्व तथेद परिवर्तते इति न्यायनानिप्रोदतया ग्रन्धकागम्। निजायचा पदार्थव्यवस्था कर्तुमारब्धः तदेतदम्य विश्वमगणनीय मन्यमानस्य स्वात्मन सर्वोत्कर्पशालिवान्यापनम' (पृ. ४१ । । । तदिद समग्रगुणसम्पन्न व्याल्यारत्न कस्य कृतरिति विचारणायाम आदो। विमर्शान्ते वा कर्तृनाम नैव निर्दिष्ट दृश्यते । किन्वस्य कर्ता नाटकमिमांसायाः साहित्यमीमांसायाः, हर्षचरितवात्तिकस्य, बृहत्याञ्च प्रणेनेन्यवगम्यते. यदाह ‘अस्य च विधेयाविमर्शस्यानन्तेतरप्रसिद्धलक्ष्यपानित्वेनास्माभिनट कमीमांसाया साहित्यमीमांसायां च तेषु तेषु स्थानेषु प्रपञ्च प्रद र्शित इति ग्रन्थविस्तरभयादित एवोपरम्यते' (पृ. ३२) ‘एतदस्माभिह्रेर्षचरितवार्तिके विस्तृन्य प्रतिपादित तत एवाव सेयम्' (पृ. ४४)

‘अस्माभिश्चैतत्प्रपञ्चो बृहत्याम् करिष्यते' (पृ. ४६) इति । ग्रन्थेष्वेषु हर्षचरितवार्तिकं साहित्यमीमांसा च अलङ्काररावेरवे म. येर्ते----

• एषा च समस्तोपमाप्रतिपादकविपयेऽपि हर्षचरितवार्तिके साहित्य-

मीमांसायां च तेषु तेषु प्रदेशेपृदाहृता । इह तु ग्रन्थविस्तरभयान प्रपञ्चता' (पृ. ६१) अत्र च य एव कर्ता प्रपञ्चनक्रिया प्रति स एवोदाहरणक्रया प्रत्य५ म्वग्मत -३ ।

---

व्यागारन्य १, ५६ ;-

• व्याख्यानस्थ २, ३, १०, पृष्ठानि दृश्यन्ताम् ।

पृष्टानि दृश्यन्ताम् . यने । यदि तथाविधायाः प्रतीतेर्वस्तुतो मिथ्यात्वं स्यात् , न तर्हि ताम् अलङ्कारस र्वस्वकार शब्दत उत्पादयेत् । न ह्यन्यदायकृतिविपयायाः स्वकर्तृकत्वप्रतीतेः पाक्षि कमपि शब्दतः स्फुरण तादृशा लोकोत्तरग्रन्थशतनिर्माणनिपुणाः सहन्ते । तेन तयो ग्रन्थयो' सर्चस्वकारः कर्तेति शक्य प्रत्येतुम् । अस्ल्यस्मिन् वाक्ये पूर्वोदाहृतव्याख्या नवाक्येन समाना कापि छाया, या वाक्ययोरेकमुखप्रभवतां गमयेत् । अलङ्कार सर्वस्वस्थ च व्यक्तिविवेकमतप्रन्याख्यानवाक्य विवृण्वन् जयरथो व्यक्तिविवेक विचारम् नाम कञ्चित् ग्रन्थमलङ्कारसर्वस्वकारेण निर्मित वक्ति (पृ. १३) । तदेत दाग्विल वस्तुजात ग्रन्थप्रौढता च सर्वस्वसाधारणि पर्यालोचयतो मे व्यक्तिविवेक व्याख्यानमेतत् स एव जयरथस्मृतो राजानकरुय्यककृतो व्यक्तिविवेकविचार इति प्रतिभाति । तथानभ्युपगमे १२शशताब्दीस्थिताद् राजानकरुय्यकादपि प्रा चीनेन केनापि टेतरप्रज्ञेनैतद् विरचितमिनि कल्पनीयम् । अपि नामेद व्या ग्व्यानरत्न ममःकदाचिदुपलभेम' अपि च नाम तेया बृहती-नाटकमाभांसा साहित्यमीमांसा-हर्षचरितवात्तिकानामुपलव्धौ धन्या. केऽपि प्रयत्नं विदध्युः ।।।

अनन्तशयनम्                त. गणपतिशास्त्री

१ 'इति मलूका वितने काश्मीरक्षितिपसान्धिविग्राहिक । मुकविमुखालङ्कार तदिदमलङ्कारसर्वस्वम् ।। इति तु अत्रयजरत्तमकोशेषु पठ्यते । मङ्कोऽपि रुय्यकसमानकाल एव ।। ग्रन्थकर्ताः ।। भट्टोद्धः धातुकार: ध्वनिकारप्रभृतयः सूत्रकृत् भाष्यकृत् । कात्यायन पतञ्जलिः धर्मकीर्तिः वक्रोक्तिकृत् अक्षपदमुनिः वक्रोक्तिजीवितकार सौगता बैशेपिका वामनप्रभृतय. परिमलेः ग्रन्थाः । चन्द्रिका काव्यकौतुकम् हृदयदर्पणः महाभाष्यम्। पातञ्जलसूत्रम् नाटकमीमांसा साहित्यमीमांसा हर्षचरितवार्त्तिकम्। शुहती १. ध्वनिलक्षणखण्डनारम्भ

२. लक्षणे अर्थस्योपसर्जनाकृतान्मन्बद्ववण्ं ,लक्षणे शब्दस्यानुपादेयत्वम् । स्वार्थाभिधानातिरिक्तव्यापाराभावश्च

३. शाब्दब्यवहारस्यानुमानरूपत्वम् गब्दद्वैविध्यम् । तत्र पदविभाग., पदाना क्रियाशब्दत्वपक्षसमर्थनम् ।

४. तेन तु कर्तृभेदविरोधपरिहारेण बहुलक्ष्यसाधनम्

६. आख्यातादिस्वरूपकथनम्

७. वाक्यस्वरूपम् , अर्थद्वैविध्यम् , अनुमेयार्थस्य त्रैविध्य वस्त्वलङ्काररसात्मना,

वाक्यार्थस्य द्वैविध्य विधेयाशसिद्धत्वासिद्धत्वाभ्याम् , तदुदाहरणानि.

८ साध्यसाधनभावस्य शाब्दत्वार्थत्वभेदप्रभेदास्तदुदाहरणानि च

१०, वाच्यविषयवदनुमेयविपयेऽपि साध्यसाधनयो क्रमप्रतीतिकथन, रसादिविपये

व्यङ्गधव्यञ्चकभावस्यौपचारिकत्वम् , अर्थस्य काकाभिधेयसायामनुमेयताया च चमत्कारित्वम् , तदुदाहरण च.

११. वस्त्वलङ्कारयोरौपचारिकव्यङ्गयत्वस्याप्यसम्भवः, रत्यादिप्रतीतेर्विभावादिसम कालत्वशङ्कातत्परिहारौ.

१२. ध्वनेः परार्थानुमानरूपता, वाक्यार्थमात्रस्य साध्यसाधनभावगर्भताया दृष्टी न्तोपादाननियमशङ्कातत्परिहारौ, रत्यादीनामनुमेयाना सुखहेतुत्वाक्षेपस्तत्परि हारश्च.

१३. विभावादिहेत्वादीनामभेदशङ्का, तत्स्वरूपाख्यानेन भेदस्थापनम् .

१४. कृत्रिमैर्विभावादिभिरसत्यरत्यादिप्रतीतिपरामर्श एव रसास्वादः, तत्र प्रमाणम् ,

गम्यगमकयोर्वाच्यव्यङ्गयप्रतीयोश्च सत्यासत्यत्वविचारानुपयोगः ।

१५. वाच्यप्रतीयमानयोर्मुख्यवृत्त्या व्यङ्गयव्यञ्जकभावाभावः, व्यक्तिलक्षण, तत्रै

विध्य, व्याक्तिलक्षणस्यासम्भवः, अव्याप्तिः.

१७, धान्याद्वस्तुव्यवहितवस्तुमात्रप्रतीतिस्थलेऽतिव्याप्तिः, तादृशस्थलत्रयोदाह रणं। १८. वान्यायभिचारिभावालङ्काव्यन्नहितप्रतीत विशेषः,

१९ * अः सहृदयश्लाय' इति ध्वनिकारश्लोके पाठपरिवर्तन, लक्षण वाशब्द स्यानुपादेयन्त्रम् , अर्थवैशिष्ट्यशब्दवैशिष्ट्यद्विवचननिर्देशतत्पदपुत्वाना दूपणम् .

२० प्रसङ्गात् ‘प्रतीयमान पुनरन्यदेव इति ध्वनिकारश्लोकपरिवर्तन , काव्यस्य विशिष्टत्वग्वण्डन, कर्तृनिर्देशखण्डनम् .

२२. शुद्ध लक्षणं , तस्य चानुमानलक्षणतया पर्यवसानम् ।

२३. शब्दस्य व्यापारान्तरकल्पनखण्डन, लक्षणास्थलेवर्थव्यापारलक्षणादनुमा नादेवार्थान्तरप्रतीति., न तु सा शाब्दीति.

२६. भाक्तिवनिरिति पक्षसमर्थनम् ।

२७. इधुवद दीर्घदीर्घः शब्दस्य व्यापार' इति मतस्योपक्षेपाक्षेप.

२८. वक्रोक्तिकारकृतकाव्यलक्षणस्य खण्डनं, वक्रोक्तेरप्यनुमाने प्रवेशनम् ।

२०. शब्दस्य व्यञ्जकत्वानुपपत्तिः, गमकत्वमपि सामग्रया एव, न शब्दस्येति ग

   ब्दपक्षस्यार्थपक्षान् पृथगुपन्यासस्य दूपण, प्रादीना द्योतकत्वस्य भाक्तत्वम्
   

३०. भक्ती निमित्त, तत्प्रसङ्गाद्विशेपणविशेष्ययोः स्वरूपादिनिरूपण , चार्टना

   व्यवधानप्रयोगेऽनौचित्यम्।

३२. काव्यम्य सामान्येन लक्षणमनोख्याय गम्याप्राधान्याप्राधान्यकृतप्रकारद्वय-

   कथनासाङ्गत्यम् ।

३३. तत्प्राधान्याप्राधान्ययोर्विशेषानवगनेरुदाहरणेषु प्रदर्शनम् ।

३४. श्वानलक्षणदूपणोपसहारः.

३९. अविवक्षितवाच्यविवक्षितान्यपरवान्याख्यप्रकारद्वयखण्डनम् ।

३६, शब्दशक्तिमलानुरणनरूपव्ययस्यासम्भवः.

             द्वितीये विमर्श शब्दानौचित्यविचारः ।

३७. शब्दानौचित्यविचारोपोद्धातः, तस्य पञ्चविधत्वं, तसामान्यलक्षण, विधेया-

   विमर्शस्योदाहरणं, ‘सरम्भः करिकीट' इति श्लोके.

३८. तत्र * असरब्धवान्' इति नञ्समासप्रसङ्गात् प्रसज्यप्रतिषेधादिनिरूपणम् . ४०. *याऽसी' इति प्रसक्त्या यत्तच्छब्दार्थगतविचार:.

२३. अम्बिकाकैमर' इति पष्टीसमाप्रमक्यः समाग्मस्वरूपर्थिवचन, मासे विशेषणांशस्य विधेयत्वविवक्षायां वृत्या न माव्यमित्ययार्थस्योदाहरणप्रत्युदा- हरणाना भूयसां प्रदर्शनेन व्युत्पादनम् .

५३. प्रधानेतरभावाविवक्षया समासासमासकामचारः . ५४. विधेयत्वस्य प्राधान्योपलक्षणत्व, तेन प्रधानाविमर्शेऽपि दोषत्वम् ।

६५. प्रधानेतरभावविवक्षाया वृत्त्यभावस्य समर्थग्रहणात् सिद्धि

५६. अम्बिकाकेसरी'त्यत्र विधेयाविमर्शदोपस्य सङ्गमनम् .

५७. * सरम्भ करिकीटेति श्लोके पाठपरिवर्तनम् .

६८. प्रक्रमभेदस्य स्वरूपम् , उदाहरणैस्तत्प्रपञ्चनम्

६६. क्रमभेदस्योदाहरणैर्युत्पादनम् . ६९. पौनरुक्त्यस्य स्वरूपम् , उदाहरणैस्तत्प्रपञ्चनम्

४४ वाच्यावचनस्योदाहरणैर्युत्पादनम् . १००. वान्यावचनेन सामर्थ्यादवान्यवचनस्यापि सङ्ग्रह., तस्योदाहरणैव्युत्पादनम् . १०१.अर्थस्याव्यभिचारितस्य वाच्यत्वप्रसङ्गात् स्वभावोक्तेरलङ्काग्त्वाभावशङ्कातन्परि- हर्रो, स्वभावोक्त्युदाहरणानि.

१०९. “काव्यस्यात्मा' इति ध्वनिकारश्लोके प्रक्रमभेदपौनरुक्त्यादिदोपनिदर्शनम् .

११२. तस्य श्लोकस्य पाठान्तरपरिकल्पनम् ।

तृतीये विमर्शे ध्वन्युदाहरणानामनुमानान्तभावोपदर्शनम् ।

१ १४. “भम धस्मिअ' इत्यत्र किञ्चिदनौचिसोद्भावनम् .

१ १५. 'अत्ता एत्थ' इत्यत्र केपाञ्चिद् दोपणामुद्भावनम् ।

१२१. दत्तानन्दा' इत्युदाहरणप्रसङ्गात् साध्वसाध्वपशब्दाना निरूपण, स्वाभिमता- पशब्दस्योदाहरणम् ।

१२३. ‘ता जानीया' इति काळिदासश्लोके कस्यचिदपव्याख्यानस्य खण्डन, ‘ग्रा- मेऽस्मिन् ' इति श्लोके कस्यचिदपव्याख्यानस्य खण्डनम्

.

१२६. लावण्यकान्ति' इत्युदाहरणे कश्चिद्विचार', तत्रोदाहरणे दोषोद्भावनेन पाठ परिवर्तनम् ।

१३१. वर्णपदवाक्यसङ्घटनादीना गमकत्वनिरूपणम् .

१३२. * प्रातु धनैः' इत्यस्य पदप्रकाशतानुदाहरणत्वम् ।

१३३. वाणिअअ' इत्यस्य वक्तृविशेपनिर्धारण, पाठविपरिणामश्च . १३७. गनन्थार्थनिगमनम् । श्रीराजानकमहिमभट्टकृत व्यक्तिववेकः ।। प्रथमो विमर्शः। अनुमानेऽन्तर्भाव सर्वस्यैव ध्वनैः प्रकाशयतुम् ।। व्याक्तिविवेकं कुरुते प्रणम्य महिमा परां वाचम् ।। १ ।। युक्तोऽयमात्मसदृशान् प्रति में प्रयलो नास्त्येव तज्जगति सर्वमनोहरं यत् ।। केचिज्ज्वलान्त विकसन्त्यपरे निमील- न्त्यन्ये यदभ्युदयभाजि जगत्प्रदीधे ।। २ । इह सम्प्रतिपत्तितोऽन्यथा वा ध्वनिफारस्य वचोविवेचनं नः । नियतं यशसे प्रपत्स्यते यन्महतां सस्तव एव गौरवाय ।। ३ ।। सहसा यशोऽभिसर्तुं समुद्यतादृष्टदर्पणा मम धीः । स्वालङ्कारविकल्पग्रकल्पने वेत्ति कथमिवाद्यम् ॥ ४ ॥ ध्वनिवर्मन्यतिगहने स्खलितं वाण्याः पदे पदे सुलभम् । रभसेन यत् प्रवृत्ती प्रकाशकं चन्द्रिका दृवै ।। ९ ।।। किन्तु तदवधीय गुणलेशे सततमवदितैभव्यम् । परिपवनवदथवा ते जात्यैव न शिक्षिताःतुषग्रहणम् ॥ ६ ॥ तत्र ध्वनेरेव तावलक्षणं वक्तव्यम् । कोऽयं ध्वानन मेति । तथ ध्वनिका- रेणैवतं । तद्यथा---- “यत्रार्थः शब्दो बा तमर्थमुपसर्जनीकृतवार्थी । व्यङ्गः काव्यविशेषः स ध्वनिरिति सूभिः कथितः ।। इति । एतच विविध्यमानमनुमानस्यैव सङ्गच्छते, नान्यस्य । तथा हि-अर्थस्य तावदुपसर्जनीकृतात्मत्वमनुपादेयमेव । तत्यार्थान्तरप्रतीत्यर्थमुपात्तस्य तद्याभिचारा- भावात् । न ह्यग्न्यादिसिद्धौ धूमादिरुपदीयमानो गुणतामतिवर्तते । तस्य तन्मात्र व्यक्तिविवेके प्रथमो विमर्श:|

   लक्षणत्वात् । पुनररय क्कचित् समासोक्त्यादौ प्राधान्यमुच्यते तत् प्रकरनिकत्वा-
   पेक्षयैव । न प्रतीयमानापेक्षया । यथा---

       “उपढिरागेम विलोलतारकं तथा गृहीतं शशिना निशाभुखम् ।।
        यथा समस्तं तिमिरांशु तया पुरोऽपि रागादलितं न लक्षितम् ॥”

   अन्न हि प्रतीयमानेनानुगतं वाच्यमेव प्राधान्येन प्रतीयते समारोपितनायिकनाय-
   कव्यवहारयोर्निशाशशिनोरेव वाक्यार्थत्वात् । तदपेक्षया च तस्य लिङ्गत्वादुपस-
   र्जनीमावाव्यभिचार एव । व्याभिचारेऽपि वैफल्यादनुपादेयमेवैतद् गुणीभूतव्य-
   ङ्गचेपि काव्ये चारुत्वप्रकर्षदर्शनार्दर्शनादिति बक्ष्यते ।

       उक्तं गुणीकृतात्मत्वं यदर्थस्य विशेषणम् ।।
       गमकत्वान्न तत् तस्य युक्तमव्यभिचारतः ।। ७ ।।

   इति सङ्ग्रहश्लोकः । शब्दः पुनरनुपादेय एव । तस्य स्वार्थाभिधानमन्तरेण व्या-
   पारान्तरानुपपत्तेरुपपादयिप्यमाणत्वात् । न च ततम्यानुकरणव्यतिरेकेणोपसर्जनीकृ-
   तार्थत्वं सम्भवति यथा---

       ‘तं कर्णमूलमागत्य पालतच्छद्मना जरा ।
        कैकेयीशङ्कयेवाह रामे श्रीर्न्यस्यतामिति ।।”

   कुतस्तर्हि तदर्थावगतिः । अनुकार्यदिति ब्रूमः तस्य सार्थकनिरर्थकत्वभेदेन द्वैवि-
   ध्यतः । न त्वनुकरणात् , तस्येतिना व्यवच्छिन्नस्य स्वरूपमात्रेऽवस्थानात् ।
   अन्यस्य तूपसर्जनीभावाव्यभिचार एव तस्य तदर्थमुपादानतः । यो हि यदर्थ-
   मुपादीयते, नासौ तमेवोपसर्जनीकरोतीति युक्तं वक्तु यथोदकाध्युपादानार्थमु-
   पातो घटादिस्तदेवोदकादि । अन्यथा प्रधानेतरव्यवस्था निर्निबन्धनैव स्यात् ।
   अत एव घटादिरेव प्रतिनिधीयते नोदकादीत्यसम्भवो लक्षणदोषः । व्यभिचार-
   सम्भवयोरपि वा यत् स्वार्थयोरुपसर्जनीकृतत्ववचनं तत् पुनरुक्तं तयोरर्थान्त-
   राभिव्यक्त्यर्थमुपात्तयोरसामर्ध्यदेव तदवगतेरित्युक्तम् । न च स्वरूपमात्रानु-
   वादफलमेतदिति शक्यं वक्तुं तस्य पुनरुक्तिकारत्वोपयादनतः । एवञ्च
   यत् ‘सुवर्णपुष्पां पृथिवी'भित्यायुदाहरणमुपदर्शितं, तदसिद्धसाध्यसाधनधर्मानुग-
   ममित्यवगन्तव्यम् । किञ्च यथाभिधेयोऽर्थस्तद्विशेषणं चोपात्तं तद्वदाभिधाप्युपा-
   दानमर्हत्येव । अन्यथा यत्र दीपकादरेलङ्कारादलङ्कारान्तरस्योपमादेः प्रतीतिस्तत्र ब्यक्तिविवेके परतां विमर्शः ।

ध्वनिस्वमिष्टं न स्यात् तल्लक्षणेनाव्याप्तेः । अलङ्काराणां चाभिधात्मत्वमुपगतं तेषां

भङ्गिभणितिभेदरूपत्वात् ।

"अलङ्कारान्तरन्थापि प्रतीतौ यत्र भासते ।

तत्परत्वं न वाच्यस्य नासौ मार्गौ ध्वनेर्मतः ।। "

इत्यादिना तत् प्रतिषिद्धमित्युच्यते । तत्प्रतिषेधहेतोः काव्यातत्परतालक्षणस्यासि-

द्धत्वाद् उपमानोपमेयभादाद्यभिधानपरतयैव दीपकाद्यलङ्कारभङ्गिभणितिसमाश्रय-

णतः प्रतीयमानस्यैव चालङ्कारादेश्रचयत्वातिशययोगात् तावन्मात्रानिबन्धनत्वाञ्च

तदध्वनिव्यवहारस्येति कथं तत्प्रतिषेधसिद्ध. । अथार्थप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्यैव

सद्भावावगमः, अर्थशब्दयोरुपसर्जनीकृतस्वार्थत्वाभिधानसामथ्यरञ्च तदुपसर्जनी-

भावावगतिः, तस्याः प्राधान्येन तयोरुपसर्जनीभावादिति व्यर्थस्तदुपादान-

प्रसङ्ग इति । एवं तहर्यर्थस्यैवोपसर्जनीभावोऽभिवेयो न शब्दस्य, तस्याभिधाया

इव तदुपसर्जनीभावाभिधानसामथ्र्थारदेव तदवगतिसिद्धेरिति लक्षणवाक्ये व्यर्थे

शब्दग्रहणम् , अन्यथाभिधाग्रहणमपि कर्तव्य प्रसज्थेत विशेषाभावात् । न

चास्य स्वार्थाभिधानमात्रपर्यवसितसामथ्र्यरन्य ब्यापारान्तरमुपपद्यते, येनायमर्था-

न्तरमवगमयेत् , तदपेक्षं चोपसर्जनीकृतार्थत्वानियात् । अर्थश्यैव तदुपपत्तिसमर्थ-

नात् । सर्व एव हि शाब्दो व्यवहारः साध्यसाधनभावगर्भतया प्रायेणानुमानरू-

पोऽभ्युपगन्तव्यः, तस्य परप्रवृत्तिनिवृत्तिनिबन्धनत्वात् तयोश्च सम्प्रत्ययासम्प्रत्य-

यात्मनोरन्यथाकर्तुमशक्यत्वतः । न हि युक्तित्किमनवगच्छन् कश्चिद्विपश्चिद्वचनमात्रात्

सम्प्रत्ययभाग् भवति । द्विाविधो हि शब्दः पदवाक्यभेदात् । तत्र पदमनेकप्र-

कारं नामाख्यातोपसर्गनिपातंकर्मप्रवचनीयभेदात् । तत्र सत्त्वप्रधानानि नामा-

नि । तान्यपि बहुप्रकाराणि सम्भवन्ति । जातिगुणक्रियाद्रव्याणां तत्प्रवृत्तिनिमित्तानां

बहुत्वात् । तद्यश घटः पट इति जातिशब्दः । शुक्लो नील इति गुणशब्दः ।

पाचकः पाठक इति क्रियाशब्दः । दण्डी विषाणीति द्रव्यशब्दः । केचित् पुन-

रेषां क्रियैवैका प्रवृत्तिनिमित्तमिति क्रियाशब्दत्वमेव सवेषां नामपदानामुपगच्छान्ति !

तथा हि-धेटादिशब्दाः स्वार्थे प्रवर्तगाना घटनादिक्रियामेवान्वयव्यातिरेकाभ्यां प्रवृ-

त्तिनिमित्तभावेनावलम्बमाना दृश्यन्ते ! न घटत्वादिसामान्यम् । सा चैषा घटनादि-

क्रिया घटत्वसामान्ययोगदन्यथा वारतु । नैतावता तरयाः प्रवृत्तिनिमित्तत्वव्या-

घातः । न च सत्यपि घटत्वसामान्ये स्वयमघटन घटात्मतामनापद्यमान एवासो

१, ‘घटादय' इति खपुस्तके पाठः,

४              व्यक्तिविवेके इथ विमर्शः ।

घटव्यपदेशाविषयो भवितुमर्हति । एवं हि पटोऽपि घटव्यपदेशाविषयः स्यात् । घटनाक्रयाकर्तृत्वाभावाविशेषात् । न हि शुक्लत्वमनापद्यमान एवार्थः शुक्ल इति व्यप- दष्टुं शक्यते, अपचन्नेत्र वा पाचक इति । तगाद् घटनाक्रियाकर्तुत्वलक्षनमेव घटत्वं घटशब्दस्य प्रवृत्तौ निमित्तमवसेयम् । न घटत्वगात्रम् । तदेव चेह घटनमित्यु- क्तमे । ननु चेष्टाद्यर्थाइ घटत्य देवार्ततोरजारौ घटत इत्याद्यर्थं घटनादिक्रियैव सर्वेषां घटाशि दाना प्रवृतिनिभित्तभावेना नाभिरपीप्यत एवेति व्यर्थः पक्षान्त- रोपन्यासः । सत्यमिप्यत एव भवद्धि । किन्तु सा शब्दस्य व्युत्पत्तिानमित्तं, न प्रवृत्तिनिमित्तम् । अयाद्ध व्युत्पानिमित्तम्, अन्यच्च प्रवृत्तिनिमित्तम् । यथैकेषाम् मते गमनादिक्रिया गवादिशब्दाना व्युत्पत्तिनिमित्त एकार्थसमवायात् गोत्वादि प्रवृत्तिनिमितीकरोति । अत एव गच्छत्यगच्छति च गवि गोशब्दः सिद्धो भवति । एवमिहापि चेष्टादिक्रिया घटादिशब्दानां व्युत्पानिमित्तमिति सिद्धं भवति । तदपेक्षमेव च विपच्य घटो भवतीत्यादौ विपाकादिक्रियायाः पौर्वकाल्यं तृप्रि- त्ययस्य विषयो वेदितव्यो यथाधिाश्त्य पाचको भवतीत्यादौ पाकाद्यपेक्षमधिश्र- यणादेनं भवनक्रियापेक्षम् । सा हि नावश्यं प्रयुज्यते । प्रतीयते तु पदार्थानां सत्ताव्याभिचारात्, न तु तावता तदपेक्षं तदिति मन्तव्यं, तस्या बहिरङ्गत्वाद् अर्थ- स्थासङ्गतिप्रसङ्गाच्च । प्रयुज्यमानक्रियापेक्षभेय च प्रायेण पौर्वकाल्यं तैो विषयो न प्रतीयमानापेक्षम् । इतरथा---

     “श्रुत्वापि नाम बधिरो दृष्ट्वाप्यन्धो जडो विदित्वापि ।
      यो देशकालकार्यव्यपेक्षया पण्डितः स पुमान् ॥"

इत्यादि प्रयोगजातमनुपपन्नमेव स्यात् श्रवणादीनां तत्पूर्वकालत्वाभावात् । अत्र तु श्रुत्यादिशक्तिविरहलक्षणबाधिर्यादिक्रियापेक्षमेव श्रवणादीनां पौर्वकाल्यामिति न काचिदनुपपात्तः । बह्रीषु च तासूतरोत्तरक्रियापेक्ष पूर्वपूर्वक्रियापौर्वकाल्यं यथा स्नात्वा भुक्ता पीत्वा व्रजतीत्यादौ । अत्र च विपचनघटनभवनरूपा बढ्यः क्रिया इत्यत्रापि घटनापेक्षं विपचनस्य तद् भवितुमर्हत्येव, उभयत्रापि कर्तृप्रत्ययनिर्देशा- विशेषात् । केवल कृद्राच्यतया ऋतुरुपाधिभावं गामतेति भिन्नकर्तृकत्वभ्रमः । यथा-----

| १ ‘त्युच्यते' इति खपुस्तके पाठ २ 'तत्च यथैषा' इति कपुस्तकपाठ: ३ 'कत्वा- प्रत्ययस्य' इति खपुस्तके पाठ..

                        व्याक्तिविवेके प्रथम विश्र्शः ।

       "शिशिरकालमपास्य गुणोऽस्य नः क इव शीतहरस्य कुचोप्मणः ।
        इति धियास्तरुषः परिरेभिरे घनमतो नमतोऽनुमतान् प्रियाः ।।"

     इत्यत्र कुचोमणः कर्तुर्हरणाक्रिया । अत एव केचिदपान्येत्ययं ल्यबन्तप्रतिरूपको
     निपात इति व्याख्यातवन्तः । यथा वा --

      “निरीक्ष्य संरम्भनिरस्तधैर्य राधेयभाराधितजामदग्न्यम् ।
      असंस्कृतेषु प्रसर्भ भयेषु जायेत मृत्योरपि पक्षपातः ।।

    इत्यत्र निरीक्षणाक्रियाकर्तुमृत्योर्भयपक्षपतनक्रये विषयविषयिभावभङ्गयोपात्ते । यथा
    वा ‘यां दृष्ट्वापि समुत्सके मनसिमे मे नान्या करोत्यास्पदम्' इत्यत्र दर्शनक्रियाकर्तु-
    र्मनसोऽन्यकर्तृकास्पदाक्रियाधिकरणभावेनोपात्तस्यौत्सुक्यक्रिया विशेषणभावेनोपात्ता।
    कचित् पहुँः सम्बन्धितामुपगतासौ भ्रमहेतुः । यथा ‘स्मर सैस्मृत्य न शान्तिरन्ति
    मे' इति । केचित् पुनः कर्तृक्रिययोरनुपादानमपि हेतुमिच्छन्ति । तत्र कर्तुर्यथा---

      “ननु सर्व एव समवेक्ष्य कमपि गुणमेति पूज्यताम् ।
      सर्वगुणविरहितस्य हरेः परिपूजया कुरुनरेन्द्र ! को गुणः ।।"

    अत्र हि समवेक्षापूजयोरेको लोकः कर्ता । स चे सामथ्यसिद्ध इति नॊपात्तः ।
    पूजा चोपाचापि कृद्वाच्यतया कर्मोपसर्जनीभूतेत्युभयं भ्रमहेतुः । क्रियाया यथा -

          "अकृत्वा धरसन्तापमरत्वा खलनम्रताम् ।
         अनुत्सृज्य सतां मार्ग यत् स्वल्पमपि तद्बहु ||"

   अत्र हि प्रकरणादिगन्याया लाभाक्रयाया अनुपादान करणादीनां भिन्नकर्तृकत्वन्नम-
   हेतुः । तदुक्तम्-
     "क्तुर्र्रुधिणातयोक्त कृद्वाच्यतया गतान्यगुणतां वा ।
      क्तो भिन्नकर्तृकत्वभ्रमाय भवति क्रियावश्च तयोः ।।"
      "पौर्वापर्य क्रियाणां यद् वास्तवं तदपेक्षिाण ।
       क्तुहु पौर्वकाल्ये कि तासां प्राधान्येतचिन्तया ।।"

इत्यलमनेन ।

      घटतीति घटो शेयो नायटन् घटतामियात् ।
      अघटत्वाविशेषेण पटोऽपि स्याद् घटोऽन्यथा ।। ८ ।।
      घटनञ्च तदात्मत्वापत्तिरूपा क्रिया मता ।
      मूलञ्च तस्याश्चित्रार्थाभासाविष्कृतिरीशितुः ।। ९ ।।
    'तु' इतु  खपुस्तके पाठ.. ---ar

faul 1,८ian Lar - 9 At us a t rakarJhasha

          व्यक्तिविवेके प्रथमो विमार्श्ः ।
    यः कश्चिदर्थः शब्दानां व्युत्पत्तौ स्यान्निबन्धनम् ।
    प्रवृत्तौ तु क्रियैवैका सत्तासादनलक्षणा ।। १० ।।
    तस्यामेव झिबाद्याश्च विधेयाः कतृमात्रतः ।
    न तूपमानादाचारे तयोरर्थात् प्रतीतितः ।। १ १ ।।
    यथा हाश्वति बालेय इत्यतोऽर्थः प्रतीयते ।।
    अश्वत्वमासादयति खर इत्यर्थतः पुनः ॥ १२ ॥
    अश्वतुल्यसमाचारः खर इत्यवसीयते ।।
    न तत्त्वासादन युक्तं तदतुल्यक्रियस्य हि ।। १ ३ ।।
    सत्तायां व्यापृतिश्चैषा चित्रत्वपरििनिष्ठितेः ।
    सङ्गच्छते जडस्यापि घटादेर्घटनादिवत् ।। १४ ॥
    नान्नः सत्त्वप्रधानस्य धातुकारोऽत्त एव हि ।।
    शब्दवचैकदेशादेर्धात्वर्थत्वमवोचत ।। १५ ।।
    एवञ्च विपन्च्य घटो भवतीति क्त्वाऽस्य पूर्वकालत्वम् ।
    घटनापेक्षं ज्ञेय भवनापेक्षन्तु नासमन्वयतः ॥ १६ ॥
    बहिरङ्गत्वाञ्च यथा भवत्यधिश्रत्य पाचकोऽयामति ।।
    अत्र हि पाकापेक्षाधिश्रयंतः पूर्वकालतावगतिं ॥ १७ ॥
    तस्मान्नामपदेम्यो यः कश्चिदर्थः प्रतीयते ।।
    न स सत्तामनासाध शब्दवाच्यत्वमर्हति ॥ १८ ॥
    इत्थञ्चास्तिभवत्यादि क्रियासमान्यमुच्यते ।
    नान्तरङ्गतयावश्यं वक्तारस्तत् प्रयुञ्जते ।। १९ ।।
    क्रियाविशेषो यस्त्वन्यः पाकादिवयमिचारमाक् ।
    बहिरड्गतया तस्य प्रयोगोऽवश्यमिष्यते ॥ २० ॥

इति सङ्ग्रहश्लोकाः ।।

   भावप्रधानमाख्यातम् । असत्यभूतार्था उपसर्गादयः । तेषामसत्त्वभूतार्थ

त्वाविशेषेऽपि व्यापारनियमात् प्रयोगनियमाञ्च न्नैराश्योपगमः । तथा हि क्रिया- रूपातिशयप्रतिपत्तिनिबन्धनमुपसर्गाः प्रादयः । भावसत्त्वयोरात्ममेदप्रत्यायननिमि- चमवधृतरूपार्थविशेषाः स्वरादयो निपाताः । कियविशेषोजनितसम्बघावच्चे- दहेतवः कर्मप्रवचनीयाः । तदुक्तम् ---

    |' इत्यमुतोऽर्थतः इति खपृस्तके पाठः. 
                व्यक्तिचित्रेके प्रधमो विमर्शः ।
          "द्विधा कैध्रित् पदं भिन्न चतुर्घ पञ्चधापि वा ।।
       अपोद्धर्घत्यैव वाक्येभ्यः प्रकृतिप्रत्ययादिवत् ।।" इति ।
  एतत् वक्ष्यते । वाक्यमेकप्रकारं, क्रियाप्राधान्यात् , तग्यध्रैकत्वात् । यदाहुः-
          "साकाङ्वयवम् भेदे परानाकाङ्कशब्दकम् ।
           क्रियाप्रधानं गुणवदेकार्थ वाक्यामिप्यते ।।"
    अर्थोऽपि द्विविधो वाच्योऽनुमेयध्र । तत्र शब्दव्यापारविषयो वाच्यः ।

स एव मुख्य उच्यते । यदाहुः-

      "श्रुतिमात्रेण यत्रास्य तादर्य्यमवसीयते ।
       तं मुख्यमर्थं मन्यन्ते गौण यलोपपादितम् ।।"

इति । तत एव तदनुमिताद्वा लिङ्गमुताद्यदर्थान्तरमनुमीयते सोऽनुमेयः । स च त्रिविधः । वस्तुमात्रमलङ्कारा रसादयश्चेति । तत्राद्यौ वाच्यावपि सम्भवतः । अ- न्यस्त्वनुमेय एवेति वक्ष्यते । तत्र पदम्यार्धो वाच्य एव नानुमेयः, तस्य निरं- शत्वात् साध्यसाधनभावाभावत । वाक्यार्थस्तु बाच्यस्यार्थस्यांशपरिकल्पनाया- मंशानां विध्यनुवादभावेनावस्थतेर्विधेयांशस्य सिद्धासिद्धतयोपपादनानपेक्षसापे- क्षत्वेन द्विविधो बोद्धव्यः । तत्र सिद्धौ शुध्रो विध्यनुवादभावः स्वरूपमात्रानुवा- दाद् , यथा---

          'अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा हिमालयो नाम नगाधिराजः'

इत्यत्र । असिद्धौ साध्यसाधनभावरूपोऽनूद्यमानस्यांशस्य साधनधुराधिरोहात् । साध्यसाधनभावश्चानयोरविनाभावासायकृतोऽवगन्तव्यः । स च प्रमाणमूलः । तञ्च त्रिविधम् । यदाहुः ----

        "लोको वेदस्तथाध्यात्म प्रमाणं त्रिविध स्मृतम् ।

इति । तत्र लोकप्रसिद्धार्थविषयो लोकः । यथा ---- “कयासि कामिन् सरसापराधः पादानतः कोपनयावधूतः ।। यस्या. करिष्यामि दृढानुतापं प्रयालथ्याशरणं शरीरम् ॥ अत्र हि पादानतितदवधूत्यो सरसापराधकोपनत्वयोश्च लोकप्रमाणसिद्धः कार्यका- रणभावस्तन्मूलश्च साध्यसाधनभावः । यथा वा-----

        "चन्द्रं गता पद्मगुणान् न भुङ्के पद्माश्रिता चान्द्रमसीमभिख्याम् ।
         उमामुखं तु प्रतिपद्य लोला द्विसंश्रयां प्रीतिमवाष लक्ष्मीः ।।"

अत्र हि पद्मगुणानां चान्द्रमस्या अमिस्व्यायाध्र युगपदभोगे लक्ष्न्या यत् कारण25Isrful 1,9Farkar - Pasura saat rasJ Janata व्यक्तिववेके प्रथमो विमर्शः । द्वयं रात्रिसङ्केचिदिवानुदयलक्षणं तल्लोकप्रसिद्धमेवेति नोपादेयतामर्हति । शास्त्र- मात्रप्रसिद्धार्थविषयो वेदः । वेदग्रहणमितिहासपुराणधर्मशास्त्राधुपलक्षणं तेषां तन्मू- लत्वोपगमात् । यथा--- "अयाचितारं नहि देवमद्रिः सुतां प्रतिग्राहयितुं शशाक । अभ्यर्थनाभङ्गभयेन साधुर्मध्यस्थ्यमिष्टेऽप्यवलम्बतेऽर्थे ।” अत्र हि कारणभूतस्य भगवद्गतस्य सम्प्रदानत्वनिबन्धनस्य याचनस्याभावे भूध- रेन्द्रगतस्य कार्यस्थ कन्याग्रहणशक्तत्वस्याभाबोपनिबन्धः शास्त्रमूलः, तयोः कार्य- कारणभावस्य तन्मूलत्वेन प्रसिद्धेः । यदाहुः ---- “अयाचितानि देयानि सर्वद्रव्याणि भारत ! । अन्नं विद्या तथा कन्या अनर्थिभ्यो न दीयते ।। अर्थी च सम्प्रदानम् । यदुक्तम् ----- “अनिराकरणात् कर्तुस्त्यागाङ् कर्मणेप्सितम् ।। प्रेरणानुमतिभ्यां वा लभते सम्प्रदानताम् ।। एवञ्च कारणानुपलब्धिप्रयोगोऽयमार्थ इति मन्तव्यं, यथा नात्र धूमोऽमेरभावा- दिति । आध्यात्मिकार्थविषयमध्यात्मं । यथा ---- "पशुपतिरपि तान्यहानि कृच्छादगमयदद्रिसुतासमागमोत्कः । कमपरमवश न विप्रकुर्युर्विभुमपि तं यदमी स्पृशन्ति भावाः ॥" अत्र हि भगवत्पशुपतिगतस्य कृच्छ्राद्दिवसातिवाहनस्याद्रिसुतासमागमोत्कत्वस्य चाध्यात्मसिद्धः कार्यकारणभावः यन्मूलोऽयमनयोस्साध्यसाधनभावः । स हि द्वि- विधः शाब्दश्चार्थश्चेति । सोऽपि च साध्यसाधनयोः प्रत्येक पदार्थवाक्यार्थरूप- त्वात् पदार्थस्य च जातिगुणक्रियाद्रव्यभेदेन भेदाद्धर्मधर्मितया च धर्मस्थापि सामानाधिकरण्यवैयधिकरण्यभेदाई वाक्यार्थस्य च क्रियात्मनः कारकवैचित्र्येण वैचित्र्याधथायोगमन्योन्यसाङ्कर्याइहुविद इति तस्य दिड्मात्रमिदमुपदश्यते । तत्र धर्ममात्रस्य साधनभावे शब्दो यथा---- “प्रजानां विनयाधानाद्रणक्षाद् भरणादपि ।। स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः ।।" | १, ‘मानी मा' इति खपुस्तके पायः. व्यक्तिविवेके प्रथमो विमर्शः । इति । तस्यैव धर्मस्य समानाधिकरणस्योपादाने सत्यार्थी यथा---

   | **द्विषतामुदयः सुमेधसा गुरुरवन्ततरस्तु मृप्यते ।।
    न महानपि भूतिमिच्छता फलसम्पत्प्रवणः परिक्षयः ॥”

इति । अत्र हि द्विपदुदयगतस्यास्वन्ततरत्वस्य सुमर्षणत्वस्य च तत्परिक्षयगतस्य फलसम्पत्प्रवणत्वस्य दुर्मषणत्वस्य चार्थः साध्यसाधनभावो निबद्धः । धर्मधर्मभावाभावे तु पदार्थमात्रस्य साधनत्वाच्छाब्द् एव । यथा -----

   “दुर्मन्त्रान्नृपतिर्विनश्यति यतिः सङ्गात् सुतो लालना-
   द्विग्रोऽनध्ययनात् कुलं कुतनयाच्छीलं खलोपासनात् ।
   ह्रीर्मद्यादनवेक्षणादपि कृषि' स्त्रेहः प्रवासाश्रया-
   न्मेत्री चाप्रणयात् समृद्धिरनयात् त्यागात् प्रमादानम् ॥

इति । एवं वाक्यार्थविषयोऽपि साध्यसाधनभावो द्विविधो बोद्धव्यः । तत्र शाब्दो यथा -----

  “सरस्यामेतस्यासुदूरवलिवीचीविलुलितं
  यथा लावण्याम्भो जघनपुलिनोल्लङ्घनपरम् ।
  यथा लक्ष्यश्चायं चलनयनमीनव्यतिकर-

| स्तथा मन्ये मन्नः प्रकटकुचकुम्भस्स्मरगजः ॥” इति । आर्थों यथा ----

  "निवार्यतामालि ! किमप्यसौ वटु, पुनर्विवक्षुः स्फुरितोत्तराधरः ।
  न केवलं यो महतोऽपभाषते श्रुणोति तस्मादपि यः स पापभाक् ।।

यथा छ -

  “दिवं यदि प्रार्थयसे वृथा श्रमः पितुः प्रदेशास्तव देवभूमयः ।।
   अथोपयन्तारमलं समाधिना न रत्नमन्विष्यति मृग्यते हि तत् ||"

इति । अनुमेयार्थविषयो यथा ----

  “सुवर्णपुप्पां पृथिवी चिन्वन्ति पुरुषास्त्रयः ।।
  शूरश्च कृतविद्यश्च यश्च जानाति सेवितुम् ॥"

अत्र हि सर्वत्र सुलभा विभूतयः शूरादीनामित्ययमर्थोऽनुमीयत इत्येताद्वितानप्यते । अनुमितानुमेयार्थविषयो यथा ----

 "पत्युः शिरश्चन्द्रकलामनेन स्पृशेति सख्या परिहासपूर्वम् ।।
  सा रञ्जयित्वा चरणौ कृताशीर्माल्येन तां निर्वचनं जघान ।” व्यत्त्किविवेके प्रथमो विगर्शः । 

इत्यत्र हि नखरञ्जनानन्तरं परिहासपूर्व सख्या देव्या यदेतदवचनं माल्येनाहननं तत् तदनुभावभूत तस्या कौतुकौत्सुक्यप्रहर्षलज्जादिव्यभिचारिस- म्पदमनुमापयति । सा चानुमीयमाना सती भगवति भवे भर्तरि रतिमनुमापयति । यथा च ----

          “एवं वादिनि देवर्षौ पार्श्वे पितुरधोमुखी ।।
           लीलाकमलपत्राणि गण्यामास पार्वती ।। 
यथा वा ---- 

           ‘प्रयच्छतोञ्चैः कुसुमानि मानिनी
            विपक्षगोत्र दयितेन लम्भिता ।
            न किञ्चिदूचे चरणेन केवलं ।
           लिलेख बाप्पाकुललोचना भुवम् ।। 

यथा च वाक्यार्थविषये साध्यसाधनभावे साध्यसाधनप्रतीत्योः सुलक्ष क्रमभावः, तथा वस्तुमात्रादावनुमेयविषयेऽप्यवगन्तव्य. । केवलं रसादिष्वनुमेयेप्वयमसंल- क्ष्यक्रमो गम्यगमकमाव इति सहभावभ्रान्तिमात्रकृतस्तत्रान्येषां व्यङ्ग्यव्यञ्जक- भावाभ्युपगम, तन्निबन्धनश्च ध्वनिव्यपदेशः । स तु तत्रौपचारिक एवं प्रयुक्तो न मुख्य', तस्य वक्ष्यमाणनयेन बाधितत्वात् । उपचारस्य च प्रयोजन सचेतनच- मत्कारकारित्वं नाम । तद्धि मुख्ये चित्रपुस्तकादौ व्यक्तिविषये परिदृष्टमेव । बाच्यो झर्थे न तथा चमत्कारमातनोति यथा स एव विधिनिषेधादि. काक्कभि. धेयतामनुमेयतां वावतीर्ण इति स्वभाव एवायमर्थानाम् । तथा इि ---- ‘' मन्थामि कौरवशतं समरे न कोपाद्

         दुःशासनस्य रुधिरं न पिबाम्युरस्तः ।
         राबूर्णयामि गदया न सुयोधनोरू
         सन्धि करोतु भवतां नृपति. पणेन ।

इत्यतो, ' लाक्षागृहानलविषान्नसभाप्रवेशैः प्राणेषु वित्तनिचयेषु च नः प्रहत्य ।

  आकृष्टपाण्डववधूपरिधानकेशाः स्वस्था भवन्तु मयि जीवति धार्तराष्ट्राः ॥

इत्यतश्च यथा विधिनिषेधयोश्चारुतावगतिर्न तथा शब्दाभिधेययोरिति । यथा च प्रतिषेधद्वयानुमितस्य प्रकृतस्यैवार्थस्य विधेश्चारुतावगतिर्न तथा स्वशब्दवाच्यस्य । १. ‘पिबाम्युरस्थम्' इति खपुस्तके पाठ., Patna kishal As:/- (Avaliers are rea li n s ब्याकविवेके प्रथामे विमर्शः ।।

द्विविधश्च प्रतिषेध उक्तः सुप्तिडन्तविषयत्वात् । तद्यथा-- “अथन्ङ्गराजादवतार्य चक्षुर्यातेति जन्यामवदत् कुमारी । नासौ न काम्यो न च वेद सम्यक् द्रष्टुं न सा भिन्नरुचिर्हि लोकः ।। इति । सम्भाव्यनिषेधानवर्तनं हि प्रतिषेधद्वयस्य विषय इति । तथा चाह ध्वनि- कारः---‘साररूपो ह्यर्थः स्वशब्दानभिधेयत्वेन प्रकाशितः सुतरां शोभामावहति । प्रसिद्धिश्चैयमस्त्येव विदग्धपरिषत्सु यदभिमततरं वस्तु व्यङ्ग्यत्वेन प्रकाश्यते न वाच्यत्वेन' इति । आद्ययोस्तु क्रमस्य मुलक्षत्वाद् भ्रान्तिरपि नास्तीति निर्निब- न्धन एव तत्र व्यङ्ग्यव्यपेदशग्रहः । अत एव श्रूयमाणानां शब्दानां ध्वनिव्यपदे- श्यानामन्तः सन्निवेशिनश्च स्फोटाभिमतम्यार्थम्य व्यङ्गयव्यञ्जकभावो न सम्भवतीति व्यञ्जकत्वसाम्याद्यः शब्दार्थात्मनि काव्ये ध्वनिव्यपदेशः सोऽप्यनुपपन्नः, तत्रापि कार्यकारणमूलस्य गम्यगमकभावम्योपगमात् । ननु विभावादिवाक्यार्थसमकालमेव रत्यादीनां भावानां प्रतीतिरुपजायमाना सर्वैरेवावधार्यते । न तु तत्रान्तरा सम्ब- न्धस्मरणादावन्नव्यवधानसवित्ति. काचिन् । रत्यादिप्रतीतिरेव रसादिप्रतीतिरिति मुख्यवृत्त्यैव व्यङ्गयव्यञ्जकभावाभ्युपगम. । तत्र प्रदीपघटादिवदुपपन्नो गम्यगमक- भावः । यत् स एवाह - ‘व्यञ्जकत्वमार्गे तु यदार्थोऽर्थान्तरं द्योतयति तदा स्वरूपं प्रकाशयन्नेवासावन्यस्य प्रकाशकः प्रतीयते प्रदीपवद् । यथा -- “लीलाकमलपत्राणि गणयामास पार्वती ।” इत्यादौ' इति । पुनः स एवाह-‘नहि व्यङ्गचे प्रतीयमाने वाच्यबुद्धिदूरीभवति । वाच्याविनाभावेन तस्य प्रकाशनात् । तस्माद् घटप्रदीपन्यायस्तयोः । यथैव हि प्रदीपद्वारेण घटप्रतीतावुत्पन्नाया न प्रदीपप्रकाशो निवर्तते तद्वयङ्गयप्रतीतौ वाच्यावभास' इति । उच्यते । वाच्यप्रतीयमानयोरर्थयोर्यथा क्रमेणैव प्रतीतिर्न समकालं यथा चानयोर्गम्यगमकभावः तथा तेनैव व्याक्तिवादिना तयोः स्वरूपं निरूपयितुकामेनाप्युक्तं, तदेवास्माभिः समाधिसुभिरिह लिख्यते परम् । तद्यथा- ‘न हि विभावानुभावव्याभिचारिण एब रसा इति कस्यचिदवगमः । अत एव विभावादिप्रतीत्यविनाभाविनी रसादीनां प्रतीतिरिति तत्प्रतीत्योः कार्यकारणभावे- नावस्थानात् क्रमोऽवश्यम्भावी । स तु लाघवान्न लक्ष्यत इत्यलक्ष्यक्रम एव सन्तो व्यङ्गया रसादय इत्युक्तम्' इति । पुनश्च ‘तस्मादभिधानाभिधेयप्रतीत्योरिव वाच्य, व्यङ्ग्यप्रतीत्योर्निमित्तनिमित्तिभावाद् नियमभावी क्रमः । स तूक्तयुक्तेः कचिल्लक्ष्यते व्यक्तिविवेके प्रथम विमर्शः । काचीतु न लक्ष्यत इति । तदेवं वाच्यप्रतीयमानयोर्वक्ष्यमाणक्रमेण लिङ्गलिङ्गिभा- वस्य समर्थनात् सर्वस्यैव ध्वनेरनुमानान्तर्भावः समन्वितो भवति तस्य च तद- पेक्षया महाविषयत्वात् । महाविषयत्वं चास्य ध्वनिव्यतिरिक्तेऽपि विषये पर्यायो- क्तादौ गुणीभूतव्यङ्गयादौ च सर्वत्र सम्भवात् । तच्च वचनव्यापारपूर्वकत्वात् प- रार्थमित्यवगन्तव्यम् । त्रिरूपालिङ्गाख्यानं परार्थमनुमानमिति केवलमुक्तनयानभिज्ञ- तया तन्न लक्षयत्यविचक्षणो लोकः । अथ यदि सर्व एव वाक्यार्थः साध्यसाधन- भावगर्भ इत्युच्यते । तद्यथा साध्यसाधनयोग्तत्र नियमेनोपादानं तथा दृष्टान्त- स्यापि स्यात् तस्यापि व्याप्तिसाधनप्रमाणविषयतयावश्यापेक्षणीयत्वात् । न, प्रसि- द्धसामर्थ्यस्य साधनस्योपादानादेव तदपेक्षायाः प्रतिक्षेपात् । तदुक्त - “तद्भावहेतुभावौ हि दृष्टान्ते तदबेदिनः ।। ख्याप्येते विदुषां वाच्यो हेतुरेव च केवलः ।।" । इति । ननु कुतोऽयं रत्यादीनां सुखाद्यवस्थाविशेषाणां काव्यादौ सचेतनचमत्कार- कारी सुखास्वादसम्भवः, यो रसादीनामनुमेयानां व्यङ्गयत्वोपचारस्य प्रयोजनाश- तया कल्प्यते । न हि लोके लिङ्गतः शोकादिष्वनुमीयमानेष्वनुमातुः सुखास्वाद- लवोऽपि लक्ष्यते । प्रत्युत साधूनामुदासीनानामपि वा भयशोकदौर्मनस्यादिदुःख- मसममुपजायमानमवधार्यते । न च लोकतः काव्यादौ कश्चिदतिशयः, येनासौ तत्रैवोपगम्येत, न लोके । त एव हि लौकिका विभावदियो हेतुकार्यसहकाररूपा गमकाः । त एव च रत्यादयोऽवस्थाविशेषरूपा भावा गम्याः । तत् कोऽतिशय. काव्यादौ यत् तत्रैव रसास्वादो न लोक इति प्रयोजनशासम्भवाद् रत्यादिषु व्य- इयत्वोपचारोऽनुपपन्न एव । | उच्यते । यत्र विभावादिमुखेन भावानामवगमस्तत्रैव सहृदयैकसंवेद्यो रसा- स्वादोदय इति बस्तुस्वभाव एवायम् । न पर्यनुयोगपदवीमवतरति प्रामाणिकानाम् । यदाह भरतः ‘विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिप्पत्तिः' इति । यथोक्तं; - “भावसंयोजनाव्यङ्ग्यपरिसंवित्तिगोचरः ।। आस्वादनात्मानुभवो रसः काव्यार्थ उच्यते ॥ न च लोके विभावादयो भाव। वा सम्भवन्ति हेत्वादीनामेव तत्र सम्भवात् । न च विभावादयो हेत्वादयश्चेत्येक एवार्थ इति मन्तव्यम् । अन्ये हेत्वादयोऽन्ये एव विभावादयः । तेषां भिन्नलक्षणत्वात् । तथा हि । ये लोके रत्यादयो रामादि- | १ 'पर' इति खपुस्तके पाठ , 27.11.1 - 1 funna -Line ३ व्यक्तिविवेके प्रथमो विमर्शः । गताः स्थेमभाजोऽवस्थाविशेषाः केचित् त एव काव्यादौ कविप्रभृतिभिर्वर्णनाद्यर्थ- मात्मन्यनुसंहिताः सन्तो भावयन्ति तांस्तान् रसानिति भावा इत्युच्यन्ते । यदाह भरतः --- | • नानाभिनयसम्बन्धाद्भावयन्ति रसानिमान् । । यस्मान् तस्मादमी भावा विज्ञेया नाट्ययोक्तृभिः ।। ये च तेषां हेतव सीताद्याः केचित् त एव काव्यादिसमर्पिता सन्तो विभाज्यन्ते भावा एभिरिति विभावा इत्युच्यन्ते । यदाह भरतः--

• बहवोऽथ विभाव्यन्ते वाराङ्गाभिनयाश्रयाः ।।

अनेन यस्मात् तेनाय विभाव इति सांज्ञिता. ।।' ये च तेषां केचित् कार्यरूपा मुखप्रसादादयोऽर्थास्त एव काव्याधुपदश्र्थमानाः सन्तोऽनुभावयन्ति तांस्तान् भावानित्यनुभावा इत्युच्यन्ते । यदाह भरतः -- “बागङ्गर्त्त्वाभिनयैर्यस्मादर्थोऽनुभाव्यते ।। वागङ्गोपाङ्गसंयुक्तः सोऽनुभाव इति म्मृतः ।। ये च तेषामन्तरान्तरानवस्थायिनोऽवस्थाविशेषान्तदवान्तरहेतुजनिता उत्कालिका- कारां

केचिदुत्पद्यन्ते, त एव निजनिजविभावानुभाववर्गमुखेनापदश्यमाना, सन्तो

विशेषेणाभिमुख्येन चरन्ति तेषु तेषु भावेष्विति व्यभिचारिण इत्युच्यन्ते । यदाह भरतः----‘विविधमाभिमुख्येन रसेषु चरन्तीति व्यभिचारिणः' इति । ये चैते । स्थायिव्यभिचारिसात्त्विकमेदादेकोनपञ्चाशद्भावा उक्तास्ते सर्वे व्यभिचारिण एव । केवलमेषां प्रतिनियतरूपापेक्षा व्यपदेशभेदः । तथा हि स्थायित्वं स्थायिष्वेव प्रतिनियत, न व्यभिचारिसात्विकेषु । व्यभिचारत्वं व्यभिचारिष्वेव, नेतरयोः । सात्त्विकत्वमपि सात्त्विकैप्वेव, नेतरयोरिति । तत्र स्थायिभावानामुभयी गतिः । न व्यभिचारिसात्त्विकानाम् । ते हि नित्य व्यभिचारिण एव न जातुचत् स्थायिनः प्रकल्पते । यत्तु भावाध्याये स्थायिनां लक्षणमुक्तं तघ्याभिचारिदशापन्नानामेव तेषामवगन्तव्यं नान्येषां, लक्षणवचनम्य वैयर्थ्यप्रसङ्गात् । स्थाय्यनुकरणात्मानो हि रसा इष्यन्ते, ते च प्रधानमिति तल्लक्षणमुखेनैव तेषां स्वरूपावगमसिद्धेः, तेषां बिम्बप्रतिबिम्बन्यायेनावस्थानात् , स्थायिभावेषु च निर्वेदादिष्विव व्याभि चारिणामनुपादानात् । तदुपादान हि तेषां स्थायित्वमेव स्यान्न व्याभचारित्व निर्वेदादिवत् । तस्माद्योग्यतामात्रप्रवर्तितोऽयं वर्गत्रयाविभागोपदर्शनाय व्याभिचारि- ष्वपि स्थायिव्यपदेशम्तन्मात्रविप्रलम्भकृतोऽन्येषां स्थायिभावलक्षणभ्रम इत्यलमप्र- स्तुतवस्तुविस्तरेण ।। 25yerful 14s LearLar -[IF FAasaliral xxx व्यक्थिविवेके प्रथमो विमर्शः । तदेवं विभावादीनां हेत्वादीनां च कृत्रिमाकृत्रिमतया काव्यलोकविशयतया च स्वरूपभेदे विषयभेदे चावास्थिते सत्येकत्वासिद्धेर्यदा विभावादिभिर्भावेषु रत्या- दिष्वसत्येप्वेव प्रतीतिरुपजन्यते तदा तेषां तन्मात्रसारत्वात् प्रतीयमाना इति गम्या इति च व्यपदेशा मुख्यवृत्योपपद्यन्त एव । तत्प्रतीतिपरामर्श एव च रसा- स्वाद स्वाभाविक इत्युक्तम् । आस्तां वा रत्यादिर्नित्यपरोक्षः । प्रत्यक्षोऽपि ह्यर्थः साक्षात् सवेद्यमानः सचेनसा न तथा चमत्कारमातनोति यथा स एव सत्कविना वचनगोचरता गमित ’| यदुक्तम् -- “कविशक्त्यर्पिता भावाम्तन्मयीभावयुक्तितः ।। तथा स्फुरन्त्यमी काव्यान्न तथाध्यक्षत किल ।” इति । सोऽपि च तेषा न तथा स्वदते, यथा तैरेवानुमेयता नीत इति स्वभाव एवाय न पर्यनुयोगमहेति । तदुक्तम् --- "नानुमितो हेत्वायै स्वदतेऽनुमितो यथा विभावाह्य: ।। न च सुग्वयनि वाच्योऽर्थ. प्रतीयमानः स एव यथा |। इति । ध्वनिकृताप्युक्तम् -‘साररूपो ह्यर्थ स्वशब्दानभिधेयत्वेन प्रकाशित. सुतरां शोभामावहति' इति । प्रतीतिमात्रपरमार्थ च काव्यादि । तावतैव विनेयेषु विधिनिषे- धव्युत्पत्तिसिद्धेः| तदुक्तम् --‘भ्रान्थिरपि सम्बन्धत प्रमा' इति । "मणिप्रदीपप्रभयोर्मणिबुद्याभिधावतोः । | मिथ्याज्ञानाविशेषेऽपि विशेषोऽर्थक्रियां प्रति ।” इति च । तेनात्र गम्यगमकयोः सचेतसां सत्यासत्यत्वविचारो निरुपयोग एव । काव्यविषये च वाच्यव्यङ्गचप्रतीतीनां मत्यासत्यत्वविचारो निरुपयोग एवेति तत्र प्रमाणान्तरपरीक्षोपहासायैव सम्पद्यत इति । तत्र हेत्वादिभिरकृत्रिमैरकृत्रिमा एव प्रत्याय्यन्ते । तत्रैषामनुमेयत्वमेव न व्यङ्गचत्वगन्धोऽपीति कुतस्तत्र सुखा- स्वादलवोऽपि सम्भवति । एष एव लोकतः काव्यादावतिशय इत्युपपद्यत एव रत्यादौ गम्ये सुखास्वादप्रयोजनो व्यङ्गचत्वोपचार इति । मुख्यवृत्त्या द्विविध एवार्थो वाच्यो गम्यश्चेति । उपचारतस्तु व्यङ्गचस्तृतीयोऽपि समस्तीति सिद्धम् ।

वाचो गुणीकृतार्थत्वं न सम्भवति जातुचित् ।

तदर्थ तदुपादानादुदकार्थ दृतरिव ।। इति सङ्ग्रहश्लोकः । नापि वाच्यप्रतीयमानयोर्मुख्यवृत्त्या व्यङ्ग्चव्यञ्जकमावः व्यक्तिविदेके प्रथमो विमर्शः ।। सम्भवति व्यक्तिलक्षणानुपपत्तेः । तथा हि । सतोऽसत एव वार्थस्य प्रकाशमानस्य सम्बन्धम्मरणानवेक्षणा प्रकाशकेन सहैव प्रकाशविषयतापत्तिभिव्यक्तिरिति तल्ल- क्षणमाचक्षते । तत्र सतोऽभिव्यक्तिलिदिधा तस्य त्रैविध्यात् । तत्र कारणात्मनि कार्यस्य शक्त्यात्मनावस्थानात् तिरोभूतम्येन्द्रियगोचरत्वापत्तिलक्षण आविर्भाव एका, यथा क्षीराद्यवस्थायां दध्यादेः । तथावस्थानानुपगमे तु सैवोत्पत्तिरित्यु- च्यते कैश्चित् । तस्यय्वविमुर्तस्यकुतश्चित् प्रतिबन्धादप्रकाशमानस्य प्रकाशकेनो- पसर्जनीकृतात्मना सहैव प्रकाशो द्वितीया, यथा प्रदीपादिना घटादेः । तदुक्तम् - | स्वज्ञानेनान्यधीहेतुः सिद्धेऽर्थे व्यञ्जको मृतः । यथा दीपोऽन्यथाभावे को विशेषोऽस्य कारकात् ॥ इति । ध्वनिकारेणाप्युक्त--स्वरूप प्रकाशयन्नेव परार्थावभासनो व्यञ्जक इत्यु- च्यते यथा प्रदीपो घटादे.' इति । तस्यैवानुभूतपूर्वस्य संस्कारात्मनान्तर्विपरिवर्तिनः कुतश्चिदव्यभिचारिणोऽर्थान्तरात् तत्प्रतिपादकाद्वा संस्कारप्रबोधनात्रं तृतीया, यथा धूमादमेः, यथा चालेख्यपुस्तकप्रतिबिम्बानुकरणादिभ्यः शब्दाच्च गवादेः । असतस्त्वेकप्रकारैव, तस्य प्रकारान्तरासम्भवाद्, यथाकलोकादिनेन्द्रचापादेः । इति । न चैतल्लक्षणं वाच्ये सङ्गच्छते । तथा हि ---सतोऽभिव्यक्तिराद्ययोरर्थयो- लक्षणं न तत्प्रतीयमानेष्वेकमपि संस्प्रष्टुं क्षमते तस्य दध्यादेरिवेन्द्रियविषय- भावापत्तिप्रसाद् घटादेरिव वाच्यार्थसहभावेनेदन्ताप्रतीतेरसम्भवात् । न च स्वरूपासंस्पर्शि लक्षणं भवति । तृतीयस्यास्तु यल्लक्षणं तदनुमानस्यैव सङ्गच्छते, न व्यक्तेः । यदुक्तं-‘त्रिरूपााल्लिङ्गाद्यदनुमेये ज्ञान तदनुमान'मिति । तच्चानुमानमेव । न ह्यदर्थान्तरप्रतीतिरनुमानमन्तरेणार्थान्तरमुर्पपद्यते । उपमानादीनां च तत्रैवान्त- भवात् । यदाहुः- ‘न चान्यदर्शनेऽन्यकल्पना युक्तातिप्रसङ्गात् । [तस्य नान्तरी- यकतायां स्यात् । न हि यथाविधसिद्धः तथाविधसन्निधानं सूचयति सामान्ये- न च सम्बन्धिनार्थप्रतिपत्तिरनुमानमिति द्वे एव प्रमाणे' इति । न च वाच्यादर्था- दर्थान्तरप्रतीतिरविनाभावसम्बन्धस्मरणमन्तरेणैव सम्भवति, सर्वस्यापि तत्प्रतीति- प्रसङ्गात् । नापि सहभावेन, धूमाग्निप्रतीत्योरिव तत्प्रतीत्योरपि क्रममावस्यैव संवेद- नाद् इत्यसम्भवो लक्षणदोषः । अथ रसाद्यपेक्षया तयोः सह्भवॆन प्रकाशो- ऽभिमत इत्युच्यते, अव्याप्तिस्तहिं लक्षणदोषः । वस्तुमात्रालङ्कारप्रकाशस्य प्रकाशकसहभावेनाव्याप्तेः । न च रसादिष्वपि विभावर्धप्रकाशनसहभावेन १. 'मुपगम्यते' इति कपुस्तके पाठ व्यक्तिविवेके प्रथमो विमर्शः । प्रकाशनमुपपद्यते । यतस्तैरेव कारणादिभिः कृत्रिमैर्विभावाद्याभधानैरसन्त एव रत्यादय प्रतिबिम्बकल्पः स्थायिभावव्यपदेशभाज कावाभ, प्रतिपत्तृप्रतीतिपथ- मुपनीयमाना हृदयसवादादावाद्यत्वमुपयन्तः सन्तो रसा इत्युच्यन्ते । न च कारणादिभिः कार्यादयः प्रतिबिम्बकल्पा सहैव प्रकाशितुमुत्सहन्ते कार्यकारण- भावावसायस्यैवावसाप्रसङ्गाद् । यत्र तु तल्लक्षण मुख्यतया सम्भवति तत् काव्यः मेव न भवतीति कुत एव तद्विशषध्वनिरूपता स्यात् । द्विविधो हि प्रकाशकोऽर्थ उपाधिरूपः म्वतन्त्रश्चेति । तत्र ज्ञानशब्दप्रदीपादिरुपाधिरूपः । तदुक्तं ---‘त्रयः प्रकाशाः स्वपरप्रकाश' इति । अन्य स्वतन्त्रो धूमादिः । तत्राद्यस्तावद् भवद्धि- नभ्युपगन्तव्य एव प्रत्यक्षाभिधेययोरेवार्थयो. काव्यतापात्तप्रसङ्गात् । अन्यम्य तु लिङ्गत्वमेवोपपद्यते न व्यञ्जकत्वं व्यक्तेरनुपपत्तेः । न च त्रिविधस्यापि व्यङ्गया- भिमतस्यार्थस्य प्रकाशकसहभावेन प्रकाशस्तस्यापि ध्वानकारस्याभिमतः । यदय- माह - 'न हि विभावानुभावव्यभिचारिण एवं रसा इति कस्याचदवगम. । तत एव च तत्प्रतीत्यविनाभाविनी रसाना प्रतीतिरिति तत्प्रतीत्यो कार्यकारणभावेनाव- स्थानात् क्रमोऽवश्यम्भावी । स तु लाघवान्न प्रकाशत इत्यलक्ष्यक्रमा एवं सन्तो व्यङ्गया रसादय' इति । अथैतद्दोपभयात् सहभावानपेक्षमेतल्लक्षणमुच्यते । तथाप्यनुमानेऽतिव्याप्तिः । तत्राप्युपसर्जनाकृतात्मना धूमादिना प्रकाश्यस्य प्रक- शोऽस्त्येव । अथासङ्गहणेन सा निरम्तेत्युच्यते तर्हि घटप्रदीपयोस्तस्याव्याप्ति घटस्य सत्त्वात् । अथासद्भहणं न करिष्यत इति तर्हि अकलोकेन्द्रचापादाव- व्याप्तिः । इन्द्रचापादेरसत्त्वात् । अथोभयोरपि ग्रहण न करिष्यत इति तर्खनुमा- नस्यैव तल्लक्षणं पर्यवस्यति, न व्यक्ते. । तच्चेष्टमेव नः, वाच्यप्रतीयमानयोः सतो- रेव च क्रमेणैव प्रकाशोपगमात् । तस्मात् तदवस्थ एवासम्भवो लक्षणदोषः । किञ्च सदसद्भावेन प्रकाश्यस्य विशेषणमनुपपन्नं व्यावत्यभावाद् इति । किञ्च यत्र । वाच्यस्यार्थस्य व्यञ्जकत्वं स चेद ध्वनिस्तर्हि तदनुमितस्य व्यञ्जकत्वे ध्वनित्वं न । स्यात् तस्य वाच्यत्वाभावात् । ततश्च एवं वादिनि देवर्षी इत्यादी ध्वनित्वमिष्टं न स्याद् इत्यव्याप्तिलक्षणदोषः । अथार्थशब्देनोभयमपि सङगृहीतं तस्याभयार्थ- विषयत्वेनेष्टत्वात् । यदाह -- अर्थः सहृदयलाध्यः काव्यात्मा यो व्यवस्थितः । वाच्यप्रतीयमानाख्यौ तस्य भेदावुभौ स्मृतौ ।' व्यक्तिविवेके प्रथमो विमर्शः १ इति । सत्यम् । किन्तु तमर्थमिति तच्छब्देनानन्तर्यात् प्रतीयमानम्यार्थस्य पर- मर्श सति पारिशेप्यादर्थो वाच्यविशेष इति स्वय विवृतत्वाचार्थशब्दो वाच्यविषय एव विज्ञायते नोभयार्थविषय इति तदवस्थो दोषः । अस्तु वोभयार्थविषयः । तथाप्यातव्याप्तिर्लक्षणदोषः, यत्र वाच्यार्थाद्वस्तुमात्रेणैकेन द्वित्रैर्वान्तरिता वस्तुमात्र. स्यैव साध्यस्य प्रतीतिस्तत्रापि ध्वनित्वापते , तल्लक्षणानुगमाविशेषात् । न च तत् तत्रेष्यते, चारुतातिवृत्ते', व्यभिचारिभावालङ्कारान्तरिताया एव तस्या ध्वनिविषयभावाभ्युपगमात्, अन्यत्र तु तद्विपर्ययात् । चारुत्वाचारुत्वनिश्चये च काव्यतत्त्वविदः प्रमाणम् । तत्रैकेन वस्तुमात्रेणान्तरिता सा यथा--- सिहिपिछकण्याऊरा वहुआ वाहस्सगव्विरी भमइ ।। मुत्ताळरइअपसाहणाण मज्झे सवत्तीणम् ॥ अत्र हि वक्ष्यमाणप्रकारेण व्याघवध्वाः सपत्नीभ्यः सौभाग्यातिरेकोऽनुमेयः । स चावरतसम्भोगसुखासङ्गनिस्सहतया पत्युर्मयूरमात्रमारणक्षमतयानुमीयमानया- न्तरितः । द्वाभ्यामन्तरिता यथा--- “वाणिअअ हल्थिदन्ता कतो अह्माण वग्धकित्ती अ । जाब ऋळिआळअमुही घरम्म परिसक्कए सोला ।' अत्र हि वक्ष्यमाणप्रकारेण वृद्धव्याधेन वाणिजकं प्रति हस्तिदन्ताद्यभावप्रतिपाद- नाय व्यापकविरुद्धकार्योपलब्धिः प्रयुक्ता । यथा मात्र तुषारस्पशों धूमादिति । हस्तिदन्तव्याघ्राजिनादिसद्भावो ह्यस्मद्हे समर्थस्य सतः सुतस्य तद्यापादनव्या- पारपरतया व्याप्तः । तद्विरुद्धं च तुषासौभाग्यातिरेकप्रयुक्तमविरतसम्भोगसुखास- जनितमस्य निस्सहत्वम् । तत्कार्यं च लुषाया विलुलितालकमुखीत्वमिति । त्रि- भिरन्तरता यथा --- विवैरीअसुरअसमए बह्म दळूण णाहिकमलम्मि । | हरिणो दाहिणणअणं चुम्बइ हिळिआउळा ऋच्छीः ।। १ शिखिपिञ्छकर्णपूरा वधूयधस्य गविणी भ्रमति । मुक्ताफलरचितप्रसाधनाना मध्ये सपत्नीनाम् ॥ २ वाणिजक ! हस्तिदन्ता कुतोऽस्माक व्याघ्रकृत्तिश्च । यावटुलितालकमुखी गृहे परिष्वकृते स्नुषा ।।। ३ विपरीतसुरतसमये ब्रह्माण दृष्ट्वा नाभिकमले । हरेदीक्षिणनयन चुम्बति हियाकुला लक्ष्मीः ॥ ब्याक्तिविवेके प्रथगो विमर्शः । अन्न हि लक्ष्मीलज्ञानिवृत्तिसाव्या । तत्र च भगवतो हरेर्दक्षिणश्याक्ष्णः सूर्यात्मनो लक्ष्मीपरि चुम्बन हेतु । तद्धि तस्य तिरोधानलक्षणमरतमयमनुमापयति । सोऽपि च साहचर्यान्नाभिनलिनस्य सङ्कोचम् । सोऽपि ब्रहाणो दर्शनव्यवधानमिति त्रयाऽ- न्तरतानुमेयाईप्रतिपत्तिः । तदियमुपायपरम्परोपरोहनिराहा न रसास्वादान्तिकमु- पगन्तुमलमिति प्रहेलिकाप्रायमेतत् काव्यामित्यतिव्याप्ति । व्यभिचारिभावव्यव- हिता यथा ----

      “पत्युः शिरश्चन्द्रकलामनेन स्पृशेति सख्या परिहासपूर्वम् ।
      सा रञ्जयित्वा चरणौ कृताशीर्माल्येन ता निर्वचन जवान ।”

अत्र युक्तप्रकारेणानुमितकौतुकौत्सुक्यप्रहर्षलज्जादिव्यभि चारिभावान्तरिता गौर्या- माभिलाषिकशृङ्गारावगति । अलङ्कारव्यवाहता यथा --- लावण्यकान्तिपरिपूरितदिड्मुखेऽस्मिन् स्मरेऽधुना तव मुखे तरलायताक्षि ।। क्षोभ यदेति न मनागपि तेन मन्ये सुव्यक्तमेव जडराशिरय प्धि ।।। अन्नपि कस्याश्चिदुक्तक्रमेण वदनपूर्णेन्दुबिम्बयो रूप्यरूपकभावोऽनुमितः । तद- न्तरिता चानुकर्शगति । सेव ध्वनेविषयभावेनायगन्तव्या, नान्या । न च व्यवधानाविशेषाव्यभिचार्यलङ्कारव्यवधानपक्षेऽप्येतत् समानामिति मन्तव्य, वस्तु- मात्रस्थ व्यभिचार्यलङ्कारादीनां च भिन्नजातीयत्वात् । वःतुमात्रं ह्यनुमेयादत्यन्त विलक्षणस्वभाबमरन्देयोरीव धूमादि । व्यभिचार्यादयस्तु तच्छायानुविधायिन- स्तदुपरक्ता इव तदालिङ्गिता इवोत्पद्यन्ते न ततोऽत्यन्तविलक्षणा एवेति तव्यवधा- नमन्यदेव वरतुव्यवधानादित्यसिद्धम्तदविशेष । अलङ्कारोऽप्यलङ्कार्यान्न पृथगव- स्थातुमर्हति तयोराश्रयाश्रथिभावेनावस्थानाद् इति तद्यवधानस्याप्याविशेषोऽसिद्ध एवेति तदवस्थैवातिव्याप्तिः ।। यद्यर्थ इति वाच्योऽर्थोऽभिमतो व्याप्तिरेव सा । येनैववादिनीत्यादीवर्थस्यार्थान्तराद्गतिः ।। २१ ॥ अथोभौ तर्खतिव्याप्तित्रिबस्तुव्यवायिनि ।। प्रहेलिकादिरूपेऽपि काव्ये ध्वन्यात्मती यत. ।। २२ ।। इति सङ्ग्रहश्लोकी । केवलमत्रैवार्थस्येोभयात्मनः सामान्येन य. काव्यात्मत्वेन व्याकेविवेके प्रथमो विमर्शः ! व्यपदेशः सोऽनुपपन्नः । स हि प्रतीयमानार्थेकविषयो युक्त., तस्यैव काव्यजीवि- तभूतस्य प्रधानतया ध्वनित्वेनेष्टत्वात् । यत् स एवाह काव्यस्यात्मा ध्वनि- रिति । ‘काव्यस्यात्मा स एवार्थ इति' । 'प्रतीयमाना त्वन्यैव भूषा लज्जेव यो- षित' इति च । तेन ‘थः काव्यन्य व्यवस्थित इति तत्रोचितः पाठः । किञ्चात्र वाशब्दो विकल्पार्थो वा स्यात् समुच्चयार्थो वा । न तावद्विकल्पार्थः पक्षान्तरा- सम्भवस्य व्युत्पादितत्वात् । सम्भवे वान्य द्विवचनानुपपात्त', तयोस्समुच्चया- भावाद् यथा “शिरः श्वा काको वा द्रुपदतनयो वा परिमृशेत्' इत्यत्र बहुवच- नस्य समुच्चयार्थत्वे । यत्र शब्दार्थयोरेकैकस्य व्यञ्जकत्व तत्रे ध्वनित्वमिष्ट न स्यात् । शब्दस्य च विशेषणमनुपादेयमेव स्याद् अर्थम्य विशिष्टत्वेनैव त- दवंगतेः । अत एव च लक्षणवाक्ये दीपकाद्यलङ्कारमुखेनोपपद्याभिव्यक्ती ध्व- नित्वमिच्छता गुणीकृतात्मनोऽभिधाया उपादान न कृतम् । अन्यथा तदपि क- र्तव्यं स्यात् । तदाश्रितत्वादर्थयार्थाश्रितत्वाञ्चालङ्काराणामति पक्षद्वयमप्यनुपप- नम् । अत्र केचिद्विद्वन्मानिनो द्विवेचनसमर्थनामनोरथााक्षप्तचित्ततया वाच्यवाच- कयोर्विस्मृतसुप्रसिद्धप्रतीतिक्रमभावान्तयोरेककालिकता शव्दम्याक्तनयनिरन्तामपि व्यञ्जकता पश्यन्तस्तान्नबन्धनां ध्वनिभेदयोरविवक्षितविवाता-यपरवाच्ययोर्ध्व- ननव्यापार प्रति पर्यायेणान्यान्यसहकारितां तदपेक्षा चानयो प्रधानेतरतामु- पकल्प्य सहकारितया व्यक्तिक्रिया प्रत्युभयोरपि कर्तृत्वात् तदपेक्षो व्यङ्ग इति द्विवच- ननिर्देशः प्राधान्यापेक्षश्च, यत्रार्थ. शब्दो वेति' विकल्प इति मन्यमाना व्यङ्क इति द्विवचनेनेदमाह --यद्यप्यविवक्षितवाच्ये शब्द एव व्यज्ञकस्तथाप्यर्थस्य सहका- रिता न त्रुट्यति । अन्यथाज्ञातार्थोऽपि शब्दस्तव्यञ्जकः स्यात् । विवक्षितान्यपर- वाच्ये च शब्दस्यापि सहकारित्व भवत्येव । विशिष्टशव्दाभिधेयतया विना तस्या- बैस्याव्यञ्जकत्वादिति सर्वत्र शब्दार्थयोर्खननव्यापार । एवञ्च भट्टनायकेन द्वि- वचन यद् दूषित तद् गजनिमीलिकयैव । अर्थः शब्दो वेति तु विकल्पाभिधानं प्राधान्याभिप्रायेण' इति यदाहुस्तद् भ्रान्तिमात्रमूल न तत्त्वमित्यलमबस्तुनिर्बन्धेन । किञ्च तमिति तदः पुंस्त्वेन निर्देशोऽनुपपन्न । तस्यानन्तरप्रक्रान्तार्थपरामर्शनरत- ल्लिङ्गतापत्तेः । न चात्र तल्लिङ्गताविष्ट कश्चिदर्थ प्रक्रान्तः वन्तुनो नपुसकलि- इस्यानन्तर प्रक्रान्तत्वात् । तेन तत्रैव --- १. ‘शब्दस्यार्थस्य' इति पुस्तके पाठ. २. ‘वगतिसिद्धेः' इति खपुस्तके पाठ व्यत्किविवेके प्रथमो विमर्शः|

• • प्रतीयमानः पुनरन्य एव सोऽर्थोऽस्ति वाणीषु महाकवीनाम् ।

योऽसौ प्रसिद्धावयवातिरित्क्त्ततश्चकास्ति लावण्यमिवाङ्गनासु ।” इति । 'सरस्वती स्वादुतमं तमर्थमि' ति च पाठविपर्यासः कर्तव्यः । न त्वत्रैव 'वस्तु तदि'ति । तत्रैव हि पाठविपर्यासे पर्यायप्रत्रप्रत्रक् मभेदः पुंस्त्वनिर्देशदोषश्च परि- हृतौ भवतः । अत्र त्वेक एव तदः पुंस्त्वनिर्देशदोपः । एषैव च मेयशय्या श्रेयसी । अपि च काव्यस्य विशिष्टत्वमनुपपन्नम्, काव्यमात्रस्य ध्वनिव्यपदेशवि- षयत्वेनेष्टत्वात् तस्य रसात्मकत्वोपगमाद् । यत् स एवाह् --- “काव्यस्यात्मा स एवार्थस्तथा चादिकवेः पुरा ।। कौञ्च् द्वन्द्ववियोगोत्थ. शोक. ल्श्रोलोकत्वमागतः ।। न च तस्य विशेषः सम्भवति निरतिशयमुखास्वादलक्षणत्वात् तस्य । यदाहुः --- “पाठ्यादथ ध्रुवागानात् ततः सम्पूरिते रसे ।। तदास्बादभरैकाग्रो हृष्यत्यन्तर्मुखः क्षणम् || ततो निर्विषयस्यास्य स्वरूपावस्थितौ निजः । व्यज्यते ह्रादनिष्यन्दो येन तृप्यन्ति योगिनः ।। इति । तदभावे चास्य काव्यतैव न स्यात् । किमुत विशेष इत्यनारम्भणीयमेवैतत् प्रेक्षावतां त्याद् वैफल्यात् । कविव्यापारो हि विभावादिसंयोजनात्मा रसाभिव्य- क्त्यव्यभिचारी काव्यमुच्यते । तच्चाभिनेयानभिनेयार्थत्वेन द्विविधम् । सामान्ये- नोभयमपि च तच्छास्त्रवाद्विधिनिषेधविषयव्युत्पत्तिफलम् । केवलं व्युत्पाद्यजनजा ड्याजाड्यतारतम्यापेक्षया काव्यनाट्यशास्त्ररूपोऽयमुपायमात्रभेदो न फलभेदः । तन्नद्यं प्रख्यातरामरावणादिनायकप्रतिनायकसमाश्रयेण प्रसिद्धविधिनिषेधास्पदच- रितवर्णनगात्रात्मकम् । अपरं पुनरनुकारक्रमेण साक्षात् तत्प्रदर्शनात्मकम् यदाहुः- "अनुभावविभावाना वर्णना काव्यमुच्यते ।। तेषामेव प्रयोगस्तु नाट्यं गीतादिरञ्जितम् ॥” एवञ्च ये सुकुमारमतयः शास्त्रश्रवणादिविमुखा. सुखिनो राजपुत्रप्रभृतयः पूर्वत्रा- धिकृताः ये चात्यन्ततोऽपि जडमतयस्तावता व्युत्पादयितुमशक्याः स्त्रीनृत्यातोद्या- दिप्रसत्का उभयेऽपि तेऽभिमतवस्तुपुरस्कारेण गुडजिह्रिकया रसास्वादसुखं मुखे दत्वा तत्र कटुकौषधपानादाविव प्रवर्तयितव्याः । अन्यथा प्रवृत्तिरेवैषां न स्यात् , किमुत व्युत्पत्तिः । काव्यारम्मस्य साफल्यामिच्छता तत्प्रवृत्तिनिबन्धनभावेनास्य रसात्मक- 1, ‘फलमिच्छता' इति खपुस्तके पाठः, Patna kishal Re Re: - (Avali are relateral arrias २१ ब्यक्तिविवेके प्रधसो विमर्शः । त्वमवश्यमुपगन्तव्यम् । तन्मात्रप्रयुक्तश्च ध्वनिव्यपदेशः । न च रसानां वैशिष्ट्ये तदात्मनः काव्यस्य विशिष्टत्वमिति युक्त वक्तुम् अत्र्याप्तैः ! एव हि प्रतिनिय- तरसात्मन एव तस्य ध्वनित्य स्यात् , नान्यत्वान्यरसथ्मन, वैशिष्ट्याभावात् । इष्यते च तत्रापत्यव्याप्तिर्लक्षणदोष । अत एव च न गुणालङ्कारसस्कृतशब्दार्थमा- क्थ्रषरेएरम् तावत् काव्यं, तस्य यथोक्तव्ययार्थीपनिबन्धे सति विशिष्टत्वामति शैक्यं वक्तुम् । तस्य रसात्मताभाचे मुख्यवृत्त्या व्यव्यपदेश एव न स्यात्, किमुत विशिष्टत्वम् । न च रसात्मनः काव्यस्य वस्तुमात्रादिभिर्विशेष शक्य आधातुम्, तेषां विभावादिरूपतया रसाभिव्यक्तिहेतुत्वपिगमात् । न च व्यञ्जकानां वैचित्र्ये व्यङ्गयस्य विशेषोऽभ्युपगन्तु युक्तः शाबलेयादीनामिव गोत्वस्य । ततोऽस्य विशिष्टतोपगमे वा यत्र तयोरुभयोरेकैकस्य वा व्यङ्गयता तत्रैव ध्वनिव्यपदेशः स्यान्न केवलरसत्मनि काव्ये वैशिष्ट्याभावात् । इम्यते चासौं तत्रापि । प्रहेलि- कादौ च नीरसे स्यात् । तत्राप्युक्तक्रमेण बम्तुमात्रादेराभव्यङ्गयत्वेनेष्टत्वाद् इत्य- न्वयव्यतिरेकाभ्यां काव्यत्वमात्रप्रयुऽसावित्यनुमयते । अतश्च सगासोक्त्यादाव- प्यसावुर्पगन्तव्य एवं न प्रतिषेध्य । प्रतीयमानाय चाथ्रम्य द्वैविध्यमेव ! तृतीयस्य रसादेः प्रकारस्योक्तनवेन काव्यत्वादेव सिद्वत्वादिति न च तस्य तदङ्गभावो भणितुं युज्यते अङ्गित्वेनेष्टत्वाद् इति कान्यन्वमेव ध्वनिव्यपदेशाविषयोऽभ्युप- गन्तुं युक्तो न तद्विशेष: । किड्स मुव्ये रसात्मनि काव्ये सम्भवति न तस्य गौणस्याश्रयणं युक्त गौणमुरळ्ययोमुग्व्ये सन्प्रत्यय इति नियमात् । यस्तु मेघ- दूतादौ काव्याविशेषव्यपदेशः सोऽभिधेयार्थविशेष समारोपकृतो न मुख्यः । इत्थञ्च काव्यस्य विशिष्टतानुपपत्तावितरतल्लक्षणविधायिमतातिरिक्त न किञ्चिदनेनाभि. हितं स्याद्, अन्यत्र ध्वनिव्यपदेशमात्रात् । न च तेनापि किञ्चित् कथाञ्चद्वा तदुपपत्तौ तदवाच्यमेव तस्य तत्पर्यवसायनो लक्षणविशेषसम्बन्धादेव तदवगते यथा योऽश्वमारूढः स पुरुषो राजेत्यत्र । अथ पुरुषस्याश्वविशिष्टस्यैव सतस्तल्लक्षणसम्ब- न्धो न तु तत एवास्य वैशिष्ट्यामिति । तथाप्यवाच्यम्, काव्यत्वादेव तस्याप्यवगत- त्वात् । तच्चोक्तामत्यवाच्यवचन दोषः । किञ्च ‘सूरिंभि कथित' इति कथनाक्रया- कतॄनर्देशः पक्षद्वयेऽप्यवाच्य एव । कर्तृमात्राववक्षायां त्रियाया कर्वव्याभिचारात् कर्तृविशेषविवक्षायामनन्तरोक्तक्रमेण व्यापारविशेषसम्बन्धादेव तद्विशेषावगतिसि- ड्रेरित्ययेवाच्यवचनं दोषः । १, ‘युक्तम्' इति खपुस्तके पाठ..

                           व्यक्तिविवेके प्रथम विमर्शः ।

अर्थस्य विशिष्टत्वं शब्दः सविशेषणस्तदः पुंस्त्वम् । द्विवचनवाशब्दौ च व्याक्तिर्ध्वनिनाम काव्यवैशिष्ट्यम् ।। २३ ।।। वचनञ्च कथनकर्तुः कथिता ध्वनिलक्ष्मणीति दश दोषाः ।। ये त्वन्ये तद्भेदप्रभेदलक्षणगता न ते गणिताः ॥ २४ ॥ तदेवं लक्षणदोषदुष्टपदव्युदासेन परिशुद्धो ध्वनिलक्षणवाक्यस्यायमर्थोऽवतिष्ठते । वाच्यस्तदनुमितो वा यत्रार्थोऽर्थान्तरं प्रकाशयति । सम्बन्धतः कुताश्चत् सा काव्यानुमितिरित्युक्ता ॥ २६ ।।। इति । एतच्चानुमानस्यैव लक्षणं नान्यस्य । यदुक्त - "त्रिरूपालिङ्गाख्यान परार्थानुमानमि"ति केवलं संज्ञाभेद । काव्यस्यात्मनि सज्ञिनि रसादिरूपे न कस्यचिद्विमतिः ।। संज्ञायां सा केवलमेषापि व्यक्त्ययोगतोऽस्य कुतः । यतः-- शब्दस्यैकाभिधा शक्तिरर्थरयैकैव लिङ्गता । न व्यञ्जकत्वमनयो. समस्तीत्युपपादितम् ॥ २६ ।। उक्तं वृथैव शब्दस्योपादानं लक्षणे ध्वने ।। न हि तच्छक्तिमूलेष्टा काचिदर्थान्तरे गतिः ॥ २७ ॥ न चोपसर्जनत्वेन तयोर्युक्तं विशेषणम् ।। यतः काव्ये गुणीभूतव्यङ्गयेऽपीष्ठेव चारुता ॥ २८ ॥ अत एव विशेषस्योपादानमपि नार्थवत् । संज्ञासम्बन्धमात्रैकफलं तदिति गम्यते ।। २९ ॥ तदा चातिप्रसङ्गः स्यात्संज्ञानां यस्य कस्यचित् ।। यद्वाक्यवार्त्तिनोऽन्यस्य विशेषस्य तदाप्तितः ॥ ३० ॥ तस्मात् स्फुटतया यत्र प्राधान्येनान्यथापि वा । बाच्यशक्त्यानुमेयोऽर्थो भाति तत् काव्यमुच्यते ॥ ३१ ॥ वाच्यप्रत्येययेनोरित व्यङ्ग्यव्यञ्जकतार्थयोः ।। तयोः प्रदीपघटवत् साहित्येनाप्रकाशनात् ।। ३२ ।। पक्षधर्मत्वसम्बन्धव्याप्तिसिद्धिव्यपेक्षणात् ।। वृक्षत्वाग्रत्वयोर्यद्वद् यद्वचानलधूमयोः ॥ ३३ ॥ १, ‘वाक्य” इति खपुस्तके न पट्यते व्यक्तिविवेके प्रथम विमर्शः । २३

 अनुमानत्वमेवात्र युक्त तल्लक्षणान्वयात् ।।
 असतश्चेन्द्रचापादेः का व्यक्तिः कृतिरेव सा ।। ३४ ।।
 कार्यत्व ह्यसतोऽपीष्टं हेतुत्वं तु विरुध्यते ।
 सर्वसामर्थ्यविगमाद् गगनेन्दीवरादिवत् ॥ ३९ ॥
 शब्दप्रयोगः प्रायेण परार्थमुपयुज्यते ।।
 नहि तेन विना शक्यो व्यवहारयितुं परः ।। ३६ ।।
 न च युक्तिनिराशंसात् तत. कश्चित् प्रवर्तते ।।
 निवर्तते वेत्यस्येष्टा साध्यसाधनगर्भता ।। ३७ ।।।
 ते प्रत्येक द्विधा ज्ञेये शाब्दत्वार्थत्वभेदतः ।।
 पदार्थवाक्यार्थतया ते अपि द्विविधे मते ॥ ३८ ॥
 तत्र साध्यो वस्तुमात्रमलङ्कारा रसादयः ।।
 इति त्रिधैव तत्राचौ पद शब्दानुमानयो ।। ३९ ॥
 अन्त्योऽनुमेयो भक्त्या तु तस्य व्यङ्गयत्वमुच्यते ।
 भक्तेः प्रयोजनांशो यश्चमत्कारित्वलक्षण, ।। ४० ।।
 स तत्रास्तीति सोऽप्यस्य विभावाधेकहेतुकः ।
 अत एव न लोकेऽपि चमत्कारः प्रसज्यते ॥ ४१ ॥
 तत्र हेत्वादयः सन्ति न विभावादयो यत ।।
 न चैकार्थत्वमाशङ्क़मेषां लक्षणभेदतः ।। ४२ ॥
 स्वभावश्चायमर्थानां यन्न साक्षादमी तथा ।
 स्वदन्ते सत्कविगिरां गता गोचरतां यथा ।। ४३ ।।

इति सङ्ग्रहश्लोकाः । यत् पुनरस्यानेकशक्तिसमाश्रयत्वाच्यापारान्तरपरिकल्पनं तदर्थस्यैवोपपद्यते न शब्दस्य, तस्यानेकशक्तिसमाश्रयत्वासिद्धेः । तथा हि । एकाश्रयाः शक्तयोऽन्योन्यानपेक्षप्रवृत्तयोपाकृतपौर्वापर्यनियमा युगपदेव स्वकार्य- कारिण्यो दृष्टाः यथा दाहकत्वप्रकाशकत्वादयोऽग्नेः । न च शब्दाश्रयाः शक्तय- स्तथा दृश्यन्ते, अभ्युपगम्यन्ते वा, नियोगतोऽभिधाशक्तिपूर्वकत्वेनेतरशक्तिप्र- वृत्तिदर्शनात् । तस्माद्भिन्नाश्रया एव ता न शब्दैकसमाश्रया इत्यवसेयम् । य- श्वासावाश्रयो भिन्नः सोऽर्थ एवेति, तव्यापारस्यानुमानान्तर्भावोऽभ्युपगन्तव्य एव । तथा हि । गौर्बाहीक इत्यादौ तावद्भवादयोऽर्था बाधितवाहीकाद्यर्थान्तरैकात्म्यास्ता- दूप्यविधानान्यथानुपपत्त्या केनचिदंशेन तत्र तत्त्वमनुमापयन्ति न सर्वात्मना । २४ व्यक्तिविवेके प्रथमो विमर्शः । न ह्यनुन्मत्तः कश्चित् क्वचित् किञ्चित् कथञ्चित् साधर्म्यगनुत्पश्यन्नेवाकस्मात् त- त्वमारोपयतीति परिशीलितवत्कृण्वरूपः प्रतिपत्ता तत्त्वारोपनिमित्त सादृश्यमात्रमेव प्रतिपत्तुमर्हति न तत्त्वम् । तद्धि वाच्यतयोपक्रम एव भासते, न प्रतीतिपर्यव- सानास्पद भवितुमर्हति, तस्य बाधोपपत्तेः । तस्य चैवविधस्योपक्रमस्य निमित्त साधर्म्यमात्रप्रतिपादनम् । प्रयोजनञ्च लाघवेन वाहीकादौ गवादिगतजाड्यादिधर्म- प्रतिषादनं यस्मादतिदेशप्रकारोऽयमर्थान्तरे शब्दविनिवेशो नाम । यदुक्तम् -

  ‘जातिशब्दोऽन्तरेणापि जाति यत्र प्रयुज्यते ।
   सम्बन्धिसदृशाद्धमीत् त गौणमपरे विदु.॥'

एब ‘कृशाङ्गया सन्ताप वदति बिसिनीपत्रशयनम्' इत्यादाववगन्तव्यम् । अ- विनाभावावसायपूर्विका ह्यन्यतोSन्यस्य प्रतीतिरनुमामित्यनुमानलक्षणमुक्तम् । त- छात्रोपलभ्यत एव । तथा हि वदतीत्यादौ वदनादेरर्थान्तरस्य प्रकाशादेः प्रतीतिः । तयोश्चाविनाभाव कार्यकारणभावकृत प्रकाशनस्य वदनकार्यत्वप्रसिद्धेः । न च वद- तेः प्रकाशो वाच्य इति शक्य वक्तु तस्य तत्रासभितत्वात् प्रकाशस्य चातत्त्वात् । न चायं स्वार्थमेव प्रतिपादयति, तस्य बाधोपपत्तेः । अथोपचारत उपादानान्यथानुपपत्या वदनक्रियायाः सदृशे प्रकाशनाख्ये क्रियान्तरे वर्ततेऽयं वदतिरित्युच्यते । तर्ह्य- न्यथानुपपत्त्या वदनादेः प्रकाशादिः प्रतीयमानोऽनुमेय एव भवितुमर्हति, अर्थापत्ते रनुमानान्तर्भावाभ्युपगमादित्युक्तम् । तस्माद्योऽथ वाहीकादौ गवादिसाधर्म्यावगमः स तत्त्वारोपान्यथानुपपत्तिपरिकल्पितोSनुमानस्यैव बिपयः । न शब्दव्यापारस्येति स्थितम् ।

   गोत्वारोपेण बाहीके तत्साम्यमनुमीयते।
   को ह्यतस्मिन्नतत्तुल्ये तत्त्वं व्यपदिशेद् बुध. ।। ४२ ॥

इति सङ्ग्रहश्लोकः । गङ्गायां घोष इत्यादावपि गङ्गादयोऽर्थाः स्वात्मन्यनुपपात्ति- बाधितघोषाद्याधिकरणभावास्तदुपादानसामर्थ्यात् सम्बन्धमात्रपरिकल्पिततत्त्वरोपं तदधिकरणभावोपगमयोग्यमर्थान्तरमेव तटादिरूपमनुमापयन्ति । न हि तत्साह- श्यमेवैकं तत्त्वारोपनिबन्धनमिष्यते किन्तर्हि तत्सम्बन्धादिरपीति तत्सम्बन्धमात्र- समारोपिततद्भावस्तटादिरेव घोषाद्यधिकरणभावोपादानान्यथानुपपत्त्या गङ्गादीना- मर्थानामनुमेय एव भवितुमर्हति । शब्दः पुनः स्वार्थाभिधानमात्रव्यापारपर्यवसि- तसामर्थ्यो नार्थान्तरस्य तटादेर्वार्तामपि वेदितुमुत्सहते, किं पुनः संस्पर्शामित्युक्तम् । प्रयोजनं पुनरस्यैवंविधस्योक्तिवैचित्र्यपरिग्रहस्य तटादावारोपविषये वस्तुन्यारोConnurud-Total mrancarverture (evriemamarindiyenainamang व्यक्तिचिय के प्रयोगार्शः। प्यमाणगङ्गादिगतपुण्यत्वज्ञतिकवादिधम्मानपत्तन सादृश्यानेत्ति पूर्वस्मादस्य वि- शेष । उभयत्रापि च तत्यागेपब है। नहि तत्सास्यतत्सम्बन्धादिनिबन्ध- नत्वाद् बहुविध इष्टः । यदा:---- "अभिधेयेन सम्बन्धान साश्या गवामतः । वैपरीत्यात् क्रियायोगास माना ।" इति । तस्य च तैरबिनामावनिकनी लोकना सावामित इति न तत्र प्रमाणान्तरा- पेक्षाप्रयासः । लोको हि त श य सम्बद्धं च तत्त्वेन व्यवहरन् दृश्यते, तद्यथा दीर्घग्रीवं विकटकाय च चिन पालन करम इति व्यपदिशति, मञ्चस- म्बद्धांश्च कश्चित् कोशलो नका. कागतीति । किञ्चोपचारवत्तौ शब्दस्य मा भूदतिप्रसङ्ग इत्यवश्यं किमनि मिनिस्मलग्मतव्यम् । अन्यथान्यत्र प्रसिद्धसम्ब- न्धः कथमसमितमेवार्थान्तर प्रत्यायो । यच्च ललिमित्तं तदेवास्माभिरिह लिङ्ग- मित्याख्यातम् । युक्तञ्चैतत् । अन्य नत्र व्यापागभावात् । व्यापाराभावश्च सम्बन्धाभावात् । लिङ्गाञ्च लिजिन प्रतीतिरनुमानमेवेति न गुणवृत्तावर्थान्तरण तीतिः शाब्दीति । तम्या वाचकाश्रयत्वमसिद्धमेव । यः स तत्त्वसमारोपन्तत्सम्बन्धनिबन्धनः । मुख्यार्थवाधे सोऽप्यार्थ सम्बन्धमनुमापयेत् ॥ ४३॥ तत्साम्यतत्सम्बन्धौ हि तत्वारोपैयाकारणम् । गुणवृत्तेर्द्विरूपायास्तत्प्रतीतिरतोऽनुमा ॥ ४४ ॥ मुख्यवृत्तिपरित्यागो न शब्दोपपद्यते । विहितोऽर्थान्तरे ह्यर्थ स्वशाम्यमनुमापयेत् ॥ ४५ ॥ तुल्यादिषु हि लोकोऽर्थवर्थ तदर्शनस्मृतम् ।। आरोपयेन्न शब्दन्तु स्वार्थमात्रानुयायिनम् ।। ४६ ॥ इत्थमर्थान्तरे शब्दवृत्तेरनुपपत्तितः ।। फले लिङ्गकगम्ये स्यात् कुतः शब्दः स्खलद्दतिः ।। ४७ ॥ व्यापारोऽर्थे ध्वनेः साक्षा-मुख्या वृत्तिरुदाहृता । अर्थारोपानुगस्त्वेष गौणी तब्यवधानतः ॥ ४ ॥ आशुभावादनालक्ष्यं किन्त्वारोपमन्तरा।। लोको गौश्चैत्र इत्यादौ शब्दारोपमवन्यति ॥ ४९ ॥ १. 'व्यापारान्तरा' इति खपुस्तके पाठ २ 'कत्वाश्मा' इति कपुस्तके पाठ . ३. 'सोऽप्यर्थ' इति कपुस्तके पाठ.. २६

            व्यक्तिविवेके प्रथमो विमर्शः ।

    प्रधानेतरभावेनावस्थानार्दर्थशब्दयोः ।
    समशीर्षिकयारोपो न तयोरुपपद्यते ॥ ५० ॥
    आरोपाविषये यत्र विशेषः सम्प्रतीयते ।
    अर्थादारोपितात् तत्र गुणवृत्तिरुदाहृता ॥ 51 ॥
    गुणवृत्तौ गिरा थावत् सामग्रीष्टा निबन्धनम् ।
    सैव लिङ्गतयास्माभिरिष्यतेऽर्थान्तरं प्रति ।। ५२ ॥
    न हि तत् समयाभावाद्वाच्य शब्दस्य कल्प्यते ।
    प्रतीयमानतायां च व्यक्तमुस्यानुमेयता ।। ५३ ॥
    तस्मात् स्वार्थातिरेकेण गतिर्वार्थान्तरे गिराम् ।
    वाचकत्वाश्रयेणतो गुणवृत्तेरसम्भवः ।। 5४ ।।

  ततश्च----

    भक्त्या बिभर्ति चैकत्वं रूपाभेदोदयं ध्वनिः ।
    न च नाव्याप्त्यतिव्याप्त्योरभावाल्लक्ष्यते तया ॥ ५५ ॥
    सुवर्णपुष्पामित्यादौ न चाव्याप्तिः प्रसज्यते ।
    यतः पदार्थवाक्यार्थभेदात् भक्तिद्धिोदिता ॥ 5६ ॥
    अतस्मिस्तत्समारोप भक्तेलक्षणामष्यते ।
    अर्थान्तरप्रतीत्यर्थः प्रकारः सोऽपि शस्यते ॥ 5७ ॥

 ततश्च ---

    रूढा ये विषयेऽन्यत्र शब्दाः स्वविषयादपि ।।
    लावण्याद्याः प्रसक्तास्ते न भवन्ति पदं ध्वर्नेः ॥ ५८ ।।
    भवन्त्येवेत्यर्थः । यतः
    मुख्या वृत्तिं परित्यज्य गुणवृत्त्यार्थदर्शनम् ।
    यदुद्दिश्य फलं तत्र शब्दो नैव स्खलढुतिः ॥ 5९ ॥
    वाचकत्वाश्रयेणैव गुणवृत्तिरसङ्गता ।
    गमकत्वैकमूलस्य ध्वनेः स्याद्विषयो न किम् ॥ ६० ॥
    व्यञ्जकत्वैकमूलत्वमसिद्धञ्च ध्वनेर्यतः ।
    गमकत्वाश्रयापीष्टा गुणवृत्तिस्तदाश्रयः ॥ ३१ ॥
    समिदिध्मादयः शब्दाः प्रसिद्धा गुणवृत्तयः ।।
    ध्वनेः पदादिव्यङ्ग्यस्य येनोदाहरणीकृताः ॥ 6२ ॥

१. ‘दनयोर्द्वयो.' इत्यपि खपुस्तके पाठः. व्यक्तिविवेके प्रथमो विमर्शः ।। २७

                                   तस्माद् व्युत्पत्तिशाक्तिभ्यां निबन्धो यः स्खलद्गतेः ।।
                                    शब्दस्य सोऽपि विज्ञेयोऽनुमानविषयोऽन्यवत् ॥ ६ ३ ॥
                  इति सड्ग्रहश्लोकाः । ',विषं भक्षय मा चास्य गृहे भुक्था' इत्यादावपि यदेत-
                 द्विषभक्षणानुज्ञानं तदर्थप्रकरणादिसहायमेतद्गृहे भोजनस्य ततोऽपि दारुणतरप-
                 रिणामत्वमनुमापयति ।  न  ह्यनुन्मत्तः  सुहृदादौ हितकामः  सन्नस्य कचिद् भोज-
                ननिषेधं    विदधानः   अकस्माद्विषभक्षणमनुजानातीत्यवगतवक्तृप्रकरणादिस्वरूपः
                 प्रतिपत्ता  विषभक्षणानुज्ञानादेव  तद्गृहभोजनस्यात्यन्तमकरणीयत्वमनुमातुमर्हति                        विषभक्षणानुज्ञानादेर्वाक्यार्थस्याप्रस्तुतस्यैवोपन्यासो      हि पूर्वोक्तेन नयेन प्रस्तुता-

तिरिक्तार्थान्तरप्रतिपादनपरत्वात् तत्र हेतुतयावगन्तव्य इति न शब्दस्य तत्र व्या- पारः परिकल्पनीयः ।।

                विषभक्षणादपि परमेतद्गृहभोजनस्य दारुणताम् ।
                वाच्यादतोऽनुमिमते प्रकरणवक्तृस्वरूपज्ञाः ॥ ६ ४ ॥
                विषभक्षणमनुमनुते न हि कश्चिदकाण्ड एव सुहृदि सुधीः ।
                तेनात्रार्थान्तरगतिरार्थी तात्पर्यशक्तिजा न पुनः ।। ६५ ।। 

इति सङ्ग्रहार्थे ।

         यदप्यन्ये मन्यन्ते-वाच्यावगमोपकम प्रतीयमानार्थान्तरऻवसायपर्यन्तोऽ-

यमेक एव दीर्घदीर्घश्शब्दस्येषोरिव व्यापारः, न पुनरर्थान्तरस्य कश्चित् संवेद्यते । यथा ह्येक एवेषुर्बलवता धनुष्मता मुक्तः शत्रोरुरश्छदमुरश्च भित्त्वा जीवितमपह- रति, न च तस्य वृत्तिभेदः, तथा शब्दोऽपि सत्कविना सकृत् प्रयुक्त एवं क्रमेण स्वार्थाभिधानमर्थान्तरप्रतीतिं चैकयैव प्रवृत्त्या वितनोति । न च तस्य व्यापारभेदः कश्चित् । किञ्च यत्परः शब्दः स शब्दार्थ इति शब्दस्यैवासौ व्यापारो न्याय्यो नार्थस्येति । तदयुक्तम् । साक्षाच्छब्दस्यार्थप्रतीतिहेतुत्वासिद्धेः । पारम्पर्येण तु तस्य हेतुत्वोपगमे वस्तूनां हेतुफलभावव्यवहारनियमो न व्यवतिष्ठते । ततश्च कुला- लोऽपि सेकसलिलोपकरणभूतकुम्भं कुर्वन् मधुमास इव कुसुमविकासहेतुरिति मु- ख्यतया ख्यायेत । इत्यर्थस्यैव व्यापारोऽभ्युपगन्तुं युक्तो न शब्दस्य । न हि यः पुत्रस्य व्यापारः स पितुरेबेति मुख्यतया शक्यते वक्तुम् , तयोरन्योन्यव्यापारसा- क्ड़र्यदोषप्रसङ्गात् । किञ्चायं विषमः शरदृष्टान्तोपन्यासः । न हि यथा सायकः स्वभावत एव छेद्यभेद्याद्यर्थविषयमेकयैव वृत्त्या तत्तत्कार्य करोति, तथा शब्दः । | १, ‘स्वयमेव' इति खपुस्तके पाठ.,

२८     व्यक्तिविवेके प्रथयो विगर्शः ।

स हि सङ्केतसापेक्षः स्वव्यापारमारभते न एवेति यत्रैवास्य सङ्केतस्तत्रैव व्याप्रियते । ततश्चाभिधेयार्थविपय एवस्य व्यापारो युक्तो नार्थान्तरविषयः, तत्र सङ्केताभावात् । तदभावेऽपि वत्र राजरिकलने सर्व. कुतश्चिदभिधेयार्थवदर्था- न्तरमपि प्रतीयात् । तस्माद्यत्र सङ्केतापेक्षा तत्रैवारय व्यापार इत्यवगन्तुं युक्तं, नार्थान्तरे, तत्र वक्ष्यमाणनयेनार्थत्यैव सदुपपतिरामर्थनादिति । यत् पुनः-

     "शब्दार्थौ  सहितौ  वककविल्यासरवालिनि।।
      बन्धे व्यवस्थितौ कव्य बहिनावादकारिणि ।।"

इत्यादिना शास्त्रादिप्रसिद्धशर्थोब्दापनिबन्यव्यतिरोकि बद्वैचित्र्यं तन्मात्रलक्षणं व- क्रत्वं नाम काव्यस्य जीवितमिनि टागनामित केत्विदाचक्षते, तदप्यसमीची- नम् । यतः प्रसिद्धोपनिवन्धवच्चतिरेकिल्लमिट शब्दार्थयोरौचित्यमात्रपर्यवसायि स्यात् , प्रसिद्धाभिधेयार्थव्यतिरेकि प्रतीक्षाशिव्यक्तिपरं वा स्यात् । प्रसिद्धप्र- स्थानातिरेकिण शब्दार्थोपनिकधरवैचिव्याप व्रसगन्तरासम्भवात् । तत्राद्यस्ता- वत् पक्षो न शङ्कनीय एव, वग्य काव्य वरूगनिरपणसामर्थ्यसिद्धस्य पृथगुपा- दानवैयर्थ्यात् । विभावाशुपनिबन्ध एव हि कविव्यापारो नापरः । ते च यथा- शास्त्रमुपनिबध्यमाना रसाभिव्यक्तेर्निबधनभाव भजाते, नान्यथा । रसात्मकं च काव्यमिति कुतस्तत्रानौचित्यसम्पर्ग. गम्भाव्यते यन्निरासार्थमित्थ काव्यलक्षण- माचक्षीरन् विचक्षणम्मन्याः । द्वितीयपक्षारिग्रहे पुनर्व्यनेरेवेदं लक्षणमनया भङ्गया- भिहितं भवति, अभिन्न ित्बाद्वस्तुनः ! अत एव चाम्य त एव प्रभेदास्तान्येवोदा- हरणानि तैरुपदर्शितानि । तञ्वायुक्तमित्युक्तं, वक्ष्यते च । प्रसिद्धं मार्गमुत्सृज्य यत्र वैचित्र्यसिद्धये। अन्यथैवोच्यते सोऽर्थः सा वकोक्तिरुदाह्लता ॥ ६६ ॥ पदवाक्यादिगम्यत्वात् स चार्थी बहुधः मतः । तेन तद्वक्रतापीष्टा बहुधैवेति तद्विद ॥६७ ॥ अत्रोच्यतेऽभिधासज्ञः शब्दस्यार्धकाशने । व्यापार एक एवेष्टो यस्त्वन्योऽर्थस्य सोऽखिलः ॥ ६८ ॥ ततश्च- वाच्यादर्थान्तर भिन्नं यदि तल्लिङ्गमस्य सः । तन्नान्तरीयकतया निबव्धो ह्यस्य लक्षणम् ।। ६९ ॥ अभेदे बहुता न स्यादुक्तेर्माार्गान्तरामहात् । तेन ध्वनिवदेषापि वकोक्तिरनुमा म किम् ॥ ७० ॥ च्यातिदिन इत्यन्तरश्लोकाः । नापिशव्दयामा - ... यारान्तरमुपपद्यते, येनार्थान्तरं प्रत्याययेद् , व्यक्तेनु : . . , पिट ! तदभावेऽपि तदभ्युपगमे तस्यार्थनियमो न.. न अन्य गेयस्येव रत्यादिभिर्भावैः स्वाभाविक : ..... गनीनिगमगात् । नापि समयकृतः व्यञ्जकत्वस्यौपाधिक र णादिसामग्रीरूपाणा- मानन्त्यादनियतत्वाञ्च प्रतिपदी-573... बर्नुमशक्यत्त्वात् । एक एव हि शब्दः सामग्री त्रि... . .मनयथा 'रामोऽस्मि सर्व सहे' इति, रामेण प्रिय .. मेनोचितम्' इति, 'रामस्य पाणिरसि निर्भरगर्भग्विनी दिन - उत्तन्ते' इति, 'रामे तटान्तवसतौ कुशतल्पशायिन्य ....... गया' इत्यादावेक एव रामशब्दः । यथाह ध्वनिका:- . - - लम्बन्धो वाच्य- वाचकभावाख्यस्तमनुरुन्धान ए ... ... ..चन्तरसद्भावादौ- पाधिक प्रवर्तते । अत एव च । बावकत्वं हि शब्द- विशेषस्य नियत आत्मा, सङ्केतब्यु ।। . . "क्षिणा यावेज तम्य प्रसिद्ध- त्वात् । स त्वनियत औपाधिकत्वात् जय प्रतीतरिति । न चान- योरन्यः सम्बन्धः सम्भवतीति र या . वलात् नद्मकत्वमुपपन्नं न शब्दस्यति नार्थपक्षादस्य कश्चिदिशा वान्यामः । ननु यदि शब्दस्यार्थनिरपेक्षस्य व्यञ्जकत्वं नेप्याने, स मान पत्यादौ प्रादीनां द्योतक- त्वमुक्तं न वाचकत्वम् । वाचकत्वे हि हलापिलाद्धातोगादिप्रसङ्ग स्यात् । द्योत- कत्वं प्रकाशकत्वं व्यञ्जकत्व चेत्येक एका इति ! त्यस् ! उक्तमुपचारतो न परमा- र्थत इति तस्य प्रदीपादिनिष्ठम्य वान्तवाय उडाणादिस्यत्वन्य प्रतिक्षेपात् । अथो- च्यते-पचत्यादयः क्रियासामान्यवचनाः । सामान्यानि बाशेषविशेषान्तर्भावभाजि भवन्तीति तत्प्रतीतिनान्तरीयकतयैव विशेषसद्धारः सिद्ध एव । यदाहुः -- 'निर्वि- शेषं न सामान्य भवेच्छशविषाणवद्' इति ! केवल्यमर्थसामर्थ्यसिद्धोऽपि विशेषो द्योतनमपेक्षत इति तन्मात्रव्यापाराः प्रादयो होला एव सवितुमर्हन्ति न वाचका इति । सत्य । किन्तु यदप्रतीतो सामा राप्रतीतिरेव न पर्यवम्यति तद्विशेषमात्रं तेभ्यः प्रतीयतां नाम ! न तु तावता व्यवहारमिति चित् । तम्या प्रतिनियत- विशेषावसायनिबन्धनत्वात् । स त्वपूर्वतया मादिभ्य एवोद्भवन्नवधार्यते । न पच- त्यादिभ्यः । नार्थादपि तत्सद्भावसिद्धिः काचित् । अस्याः प्रतिनियताविशेषावसाय व्यक्तिविवेके प्रथमो विमर्शः ।

निबन्धनत्वात् । तस्माद्यत्प्रयोगान्वयव्यतिरेकानुविधायिनी यस्य प्रतीतिस्तयोर्वाच्य- वाचकभावव्यवहारविषयत्वमेवोपगन्तुं युक्तं नाभिव्यक्तिविषयत्वम् । यथा घटशब्द- तदर्थयोः । प्रादिप्रयोगानुविधायिनी तत्र पचतीत्यादौ प्रकर्षादिप्रतीतिरिति तेऽपि तथा भवितुमर्हन्त्येव । अन्यथा नीलोत्पलादौ सर्वस्यैव विशेषणाभिमतस्य नीलादिशब्द- म्य विशेष्यवाचिनश्र्वोत्पलादोर्विशेषणविशेष्यभावव्यवहारोऽस्तमुपगच्छेत्। तत्रापि ह्येतच्छक्यं वक्तुम् । उत्पलादयः शब्दाः सामान्यवचनाः । सामान्यानि च गर्भी- कृतविशेषाणि भवन्तीति तेषां तत्र सद्भावसिद्धौ सत्यां नीलादिशब्दा अपि तत्तद्- द्योतनमात्रव्यापाराः प्रादिवद् द्योतका भवितुमर्हन्ति नाभिधायका इति । एवञ्चा- न्तर्मात्राविपरिवर्तितया सिद्धसद्भावानां घटादीनां घटादिशब्दा अपि द्योतका एव स्युर्न वाचका इति वाच्यवाचकव्यवहारोऽस्तमियात् । तस्मात् भाक्तमेव द्योतकत्व- मुपगन्तव्यं न मुख्यम् भक्तेश्र्च प्रयोजनं वाच्यस्यार्थस्य स्फुटत्वप्रतिपत्तिः । नि- मित्तं च विशेषणविशेप्यप्रतीत्योराशुभावितया ऋमानुपलक्षणात् सहभावप्रतीतिः । द्विविधं हि विशेषणमिष्टम् अन्तरङ्गं बहिरङ्गं चेति । तत्राद्यमव्यवहितमेवार्थकारि लाक्षादिवत् स्फटिकादेः । द्वितीयमुभयरूपमयस्काऩ्तमिव लोहस्य । तद्धि व्यवहि- तमपि लोहे स्वां शक्तिमुपदधात्येव । तदपि द्विविधम् । समानाधिकरणं भिन्नाधि- करणं चेति । विशेष्योऽपि द्विविधो धात्वर्थो नामार्थश्र्वेति । तत्रोपसर्गाणां प्रायो- धात्वर्थो विषयो न नामार्थः । चादीनां तु निपातानामुभयमपि । केवलं तेषां विशे- ष्यात् पूंर्व पश्र्चात्र्ब क्रमेण प्रयोगो निय़ोगतोऽवगन्तव्यः । नान्येषां विशेषणानाम् । तदेवं विशेषणविशेष्यस्वरूपेऽवस्थिते यदेतदन्तरङ्गं विशेषणमुक्तं तद् गवादौ गो- त्वादिवद्विशेष्यस्वरूपान्तर्भूतमिवेति तत्प्रतीत्योराशुभावितया क्रमानुपलक्षणात् ,सह- भावावगमो द्योत्यद्योतकभावभ्रमहेतुः । अत एव केचिदेषां धात्वन्तर्भावमिव मन्य- मानाः ----

     "अडादीनां व्यवस्थार्थ पृथक्त्वेन प्रकल्पनम् ।
      धातूपसर्गयो. शास्त्रे धातुरेव च तादृश.॥"

इत्याद्यवोचन् । चादीनां चोपाधीनां विशेष्येभ्यो निर्मलेभ्यः स्फटिकोपलेभ्य इव लाक्षादीनामव्यबधानमेव । तेन ते यदनन्तरमुपाधीयन्ते तेष्वेव विशेषमाधातुमलं नान्यत्रेति यत्तेषां भिन्नक्रमतया क्वचिदुपादानं तदनुपपन्नमेव । अयथास्थानवि- निवेशिनो हि तेऽर्थान्तरमनभिमतमेव स्वोपरागेणोपरञ्जयेयुः । ततश्र्व प्रस्तुतार्थ- स्यासामञ्जस्यप्रसङ्गः । कथञ्चिद्वा भिन्नक्रमतयाप्यभिमतार्थसम्बन्धोपकल्पने प्रस्तु=

==

== =

=

= व्यक्तिविवेकै प्रथमो विमर्शः । ३१ तार्थप्रतीतेर्विन्घतत्वात् तन्निबन्घनो रसास्वादोऽपि विन्घतः स्यात् शब्ददोषाणामनौ- चित्योपगमात् तस्य च रसभग्डहेतुत्वात् । । यथाहुः ---

"अनौचित्यादृते नान्यदर् रसभङ्गम्य कारणम् ।

प्रसिद्धौचित्यबन्घस्तु रसस्योपनिषत् परा ॥ इति । स्वाभाविकं ध्वनेर्युक्त व्यञ्जकत्व न दीपवत् । धूमवत् किन्तु कृतकं सम्बन्घादेरपेक्षणात् ॥ ७१ ॥ प्रादीनां द्योतकत्व यत् कैश्चिदभ्युपगम्यते । तद् भाक्तमेव तत्रेष्टुं न मुग्दर्भ तदसम्भवात् ॥ ७२ ॥ तथा हि यस्य शब्दस्य भावाभावानुसारिणी । यदर्थबुद्धिस्तस्यासौ वाच्योऽर्थ इति कथ्यते ॥ ७३ ॥ गोशब्दस्येव गौरर्थः सान्यथा त्वव्यवास्थिता । वाच्यत्वव्यवहारश्च न स्यादर्थस्य कस्यचित् ॥ ७४ ॥ प्रादिप्रयोगानुगमव्यतिरेकानुसारिणी । प्रकर्षादौ मतिस्तेन तस्य तद्वाच्यता न किम् ॥ ७५ ॥ विशेषावगमस्याशुभावादनुपलक्षणात् । क्रमस्य सहभावित्वं भ्रमो भक्तेर्निबन्धनम् ॥ ७६ ॥ विशेषण तु द्विविधमान्तरं बाह्यमेव च तत्राव्यवहितं सद्यदर्थकारी तदान्तरम् ॥ ७७ ॥ स्फटिकस्येव लाक्षादि द्वितीयमुभयात्मकम् । आयसस्येव तत्कान्तं तदपि द्विविधं मतम् ॥ ७८ ॥ असमानसमानाधिकरणत्वविभेदतः । विशेष्योऽपि द्विधा ज्ञेयो धातुनामार्थभेदतः ॥ ७९ ॥ शाब्दत्वार्थत्वभेदेन नामार्थोऽपि द्विधा मतः । तत्रोपसर्गाणां प्रायो धात्वर्थो विषयो मतः ॥ २० ॥ चादीनां तु निपातानामुभयं परिकीर्तितम् । केवलं तु विशेष्यात् स्युः पूर्वं पश्चाच्च ते क्रमात् ॥ २१ ॥ विशेषणानामन्येषां पौर्वापर्यमयन्त्रितम् । इत्थ स्थिते स्वरूपेऽस्मिन् विशेषणविशेष्ययोः ॥ २२ ॥ यदन्तरङ्गमुद्दिष्टमुभयात्माविशेषणम् । विशेष्ये मग्नमिव तत् गवि गोत्वमिव स्थितम् ॥ २३ ॥ 2. दी ३२ अत एवाशुमा । ....... .। यन्मूलधाः . . . . . . . . . ८४ प्रादीनां पात .......... अडादीन . . . ।। ८५ ॥ अत एव या . . . . ! सम्बन्ध ते हि . ॥ ८६ ।। सान्तरत्वे : . . . . . . . ? ततश्चाधामन : . .. ...... ।। ८७ ।। बहिरङ्गार..... ... ... । तत्र शब्दशदि ... . ८८ ॥ द्वितीयमविया .. १८.१२.. ५.. । तत्स्वरूपमलोऽ : kri.i" । ८९ ॥ पारम्पर्येण सा व सम पद ! कवेरजागरूक लिमिताद ॥१०॥ यत् त्वेतच्छविका परिदृश्यते । तस्य प्रक्रमोना दोबा. भ. जोया ।। ९१ ।। तेषां संक्षेपतोऽ.न. निम्यते । यस्तु प्रपञ्चः परा तारयेत् ॥ ॥१२॥ इति सड्महश्लोकाः । . . . . . . ! शुत्पादयितुकामेन मतिमता तल्ल- क्षणमेव सामान्येनाख्यातः ३, सोनमानयोगम्यगमकभावसंस्पर्शस्तत् काव्यामति, तावतैद र ले ताना यायैव तयोः प्रधानेतरभावकल्प- नेन प्रकारद्वयमुक्तं तदप्रयोगको अहिशेषप्रतीतौ निमित्तभावेन निश्चितः स एव तदर्थिनः प्रतिषाचा ना नान्यः, अतिषसात् । यथा दण्डिप्रतीतौ दण्डः । अनुमेयार्थसंरपर्शमा बा-चय यतिरेवाभ्यां काव्यस्य चारुत्वहेतुनिश्चि- तम् । अतस्तदेव वक्तव्यं मन त्याला प्राधान्याप्राधान्यकृतो विशेषः । न हि तयोः सामान्यविशेषयोनि पति परमात्रादिष्वनुमेयेषु चेतनचमत्कारकारी क- श्चिद्विशेषोऽवगभ्यते । तर पर मात्र प्राधान्ये यथा ---Pata Links : - =F - (Avali are related or ब्याकिंववेके प्रथम विमर्शः । वञ्च मह व्विअ एक्काए होन्तु णीसासरोइअव्वाइम् । मा तुज्झ वि तीए विण दखिण्णहअस्स जाअन्दु ।' इत्यत्र । तस्यैवाग्राधान्ये यथा --- “लावण्यसिन्धुरपरैव हि केयमत्र यत्रोत्पलानि शशिना सह सम्प्लवन्ते । उन्मज्जति द्विरदकुम्भतटी च यत्र । यत्रापरे कुदालिकाण्डभृणालदण्डाः ॥ यथा च ---- अनुरागवती सन्ध्या दिवसस्तत्पुरस्सरः ।। अहो दैवगतिश्चित्रा तथापि न समागमः । अलङ्कारस्य प्राधान्ये यथा --- “वीराण रमई घुसिणारुणम्म ण तहा पिआथणुच्छङ्गे ! | दिठी रिउगअकुम्भत्थलक्ष्मि जह बहलासिन्दूरे ।' यथा च -- “त ताण सिरिसहोअररअणाहरणम्मि हिअअमेरसम् । बिम्बाहरे पिआणं णिवेसि कुसुमबाणेन ।।” इति । तस्यैवाप्राधान्ये यथा--- “चन्दमऊएहि णिसा णालिणी कमलेहि कुसुमगुच्छेहि ली । | हेसेहि सरअसोहा कव्वकहा सजणेहि करइ गुरुई ॥ रसादीना प्राधान्ये यथा कुमारसम्भवे मधुप्रसङ्गे बसन्तपुष्पाभरणं वहन्त्या देव्यो आगमनादिवर्णने मनोभवशरसन्धानपर्यन्ते, शम्भोश्च विवृत्तधैर्यस्य चेष्टाविशेषव- र्णनादौ । तेषामप्राधान्यं शुद्धसङ्कीर्णतादिभेदाद् द्विविधम् । तत्र शुद्धं यथा- || व्रज ममैवैकस्या भवन्तु नि.श्वासरोदितव्यनि ।। मा तवापि तया विना दाक्षिण्यहतस्य जनिषत् ॥ ३ वीराणा रमते घुसणारुणे न तथा प्रियास्तनोत्सङ्गे ! दृष्टी रिपुगजकुम्भस्थले यथा बहलसिन्दूरे ॥ ३ तत् तेषा श्रीसहोदररत्नाहरणे हृदयमेकरसम् ।। बिम्बाधरे प्रियाणा निवेशित कुसुमबाणेन । चन्द्रमयूखैर्निशा नलिनी कमलैः कुसुमगुच्छैर्लता ।। हुसैः शरदशोभा कान्यकथा सानैः क्रियतें गुर्वी ।।

  ३४                            व्यक्तिविवेके प्रथमो विमर्श्ः।

           "किं हास्येन न मे प्रयास्यसि पुनः प्राप्तश्चिराद्दर्शनं
              केयं निष्करुण ! प्रवासरुचिता केनासि दूरीकृतः ।
           स्वप्नान्तेप्विति ते वढन् प्रियतमव्यासक्तकण्ठग्रहो
              बुद्ध्वा रोढिति रिक्तबाहुवलयस्तारं रिपुस्त्रीजनः ।।"

इत्यत्र करुणस्य शुद्धस्यैवाङ्गभावः । सङ्कीर्णरसादावङ्गभूते यथा -- ‘क्षिप्तो हस्तावलग्नः प्रसभमभिहतोऽप्याददानोंऽशुकान्तं गृह्णन् केशेष्वपास्तश्चरणनिपतितो नेक्षितः सम्भ्रमेण ।। आलिङ्गन्योऽवधूतस्रिपुरयुवतिभिः साश्रुनेत्रोत्पलाभिः | कामीवार्द्रापराधः स दहतु दुरितं शाम्भवो वः शराग्निः ॥” अत्र हि त्रिपुररिपुप्रभावातिशयस्य वाक्यार्थत्वे ईर्प्याविप्रलम्भस्य श्लेषसहितस्यैवाङ्ग- भावः । तदेवं प्रकारत्रयेऽप्यनुमेयार्थसंस्पर्श एव काव्यम्य चारुत्वहेतुरित्यवगन्त- व्यम् । यदाह ध्वनिकारः--‘सर्वथा नास्त्येव हृदयहारिणः काव्यस्य स प्रकारः, यत्र प्रतीयमानार्थसंस्पर्शेन न सौभाग्यम् । तदिद काव्यरहस्यं परममिति सूरिभिर्विभाव- नीयम् । | मुख्या महाकविगिरामलड्कृतिभृतामपि । प्रतीयमाना च्छायैषा भूषा लज्जेब योषिताम् ॥” इति । पुनः स एव यथा ---- “प्रकारोऽन्यो गुणीभूतव्यङ्गयः काव्यस्य दृश्यते । यत्र व्यङ्गयान्वये वाच्यचारुत्वं स्यात् प्रकर्षवत् ॥” सम्भवापेक्षया चास्य ध्वनेः स्वरूपमात्रप्रतिपादनार्थत्वोपगमेऽन्येषामपि तद्वाक्य- वर्तिना पदवर्णसंख्यादीनां तदुपदर्शनप्रसङ्गो विशेषाभावादिति संज्ञासंज्ञिसम्बन्ध- व्युत्पत्तिमात्रफलमेतत् पर्यवस्यतीति न काव्यविशेषव्युत्पत्तैिफलम् । न चायं प्रधानेतरभावेनोपनिबद्धस्तेषामनुमेयतां प्रतिबध्नाति । तदेवञ्च नार्थशब्दयोरुप- सर्जनीकृतस्वार्थत्वमव्यभिचारासम्भवदोषदुष्टत्वात् । न वाच्यप्रतीयमानयोर्व्यङ्गय- व्यञ्चकभावस्तल्लक्षणाभावात् । न च काव्यविशेषस्य लक्षणकरणं प्रयोजनाभावात् ।। नापि ध्वनिव्यपदेशः व्यङ्ग्यव्यञ्जकभावाभावादुपपद्यत इति सर्वमसमञ्जसमिव तल्लक्षणमुपलक्ष्यते ।। यदि काव्ये गुणीभूतव्यङ्गचेऽपीष्टैव चारुता ।। प्रकर्षशालिनी तर्हि व्यर्थ एवादरो ध्वनौ ।। ९३ ।। 25yer= f1a1taye L atur - [Cut-Aruna-after Frara . व्यक्तिविवेके प्रथमो विमर्शः। भेदत्वादेव सिद्धेः । अन्यपरत्वं ह्युपसर्जनीकृतात्मत्वम् । तच्च ध्वनेः सामान्यं रूप- मुक्तमेव । अथात्र तदुपादीयते पूर्वत्रापि तदुपदीयताम् उभयत्रापि वा मोपादायि उभयोरपि तत्प्रकारत्वाविशेषात् । किञ्चार्थान्तरसड्क्रमितवाच्यस्य यदुदाहरणं तदग्निमार्णवक इतिवद् गुणवृत्तेरेव सङ्गच्छते तस्य गुणवृत्तिप्रकारत्वसमर्थनात् । तथा हि प्रसिद्धान्यूनानतिरिक्तभावस्यान्यस्य साधर्म्यप्रतिपत्त्यर्थमन्यत्रारोप उप- चारः । स चायमारोप्यारोपकभावात्मकतयोभयार्थविषयो वेदितव्यः । ततश्च यदैक एवार्थ एकशब्दाभिधेयः सामान्यविशेषांशपरिकल्पनेनोभयरूपोऽस्य विषयभावं भजते, तदार्थप्रकरणाद्यध्यवसितोत्कर्षापकर्षो विशेषांश एव समारोपितस्तत्र साधम्यर्ा- वगतिहेतुर्भवति यथा ‘तदमृतममृतं स इन्दुरिन्दुः’ इति । न तु सामान्यांशः विशेषस्य सामान्याव्यभिचारात्। अर्थान्तरसंक्रमितवाच्योऽप्यनुमान एवान्तर्भवति । रामादिश- ब्दा हि प्रकरणाद्यवसितोत्कृषर्ापकर्षलक्षणधर्मविशिष्टं संज्ञिनं प्रत्याययन्ति, न संज्ञि- मात्रम् अर्थान्तरं यदनुमितं धर्मरूपं तत्र संक्रमितमाश्रयभावेन परिणतं वाच्यमस्येति कृत्वा । द्विविधो ह्यनुमेयोऽर्थो धर्मरूपो धर्मिरूपश्चेति । तत्राद्योऽम्य विषयः । त- स्यैव वाच्यार्थनिष्ठतया प्रतीतेः । अन्यस्त्वन्यस्य यथा अग्निरत्र धूमादिति । ततो धर्मविशेषप्रतिपत्तौ प्रकरणादिरेव हेतुतयावगन्तव्यः, न रामादिशब्दा इति । अ- त्यन्ततिरस्कृतवाच्यस्तु पदार्थोपचार एव यथा गौर्बाहीक इति । तस्याप्यनुमा- नान्तर्भावः समर्थित एव । शब्दशक्तिमूलानुरणनरूपव्यङ्गयस्तु न सम्भवत्येव । शब्दस्याभिधाशक्तिव्यतिरेकेण शक्त्यन्तरानभ्युपगमादित्येतदुक्तं, वक्ष्यते च । नाविवक्षितवाच्यस्य ध्वनेर्युक्ता प्रकारता । न हि प्रकारस्तस्यैव स एवेत्युपपद्यते ॥ ९८ ॥ भाक्तिः पदार्थवाक्यार्थरूपत्वाद् द्विविधा मता । तद्बुद्धिश्चानुमानान्तर्भूता यदुपपादिता ॥ ९९ ॥ तत् तिरस्कृतवाच्यस्य ध्वनेभक्तेश्च का भिदा । द्वितीयोऽपि प्रकारो यः सोऽपि सङ्गच्छते कथम् ॥ १०० ॥ परस्परविरुद्धत्वाद् विवक्षातत्परत्वयोः । यः शब्दशक्तिमूलोऽन्यः प्रभेदो वर्णितो ध्बनेः ॥ १०१ ॥

ड्व्व् द्वितीयो आट्व्मर्शः !

इत्याशाद्विरदक्षयाम्बुद्धटाबन्धेऽप्यसंरब्धवान् योऽसौ कुत्र च्न्कृतेरतिशय यात्वन्बिकाकेसरी ।।'

अत्र स्रह्र्ब्धवानिनि नसमासस्तावदनुपपः । तस्य हि पर्युदास एव विषयः, तत्रैव विशेषणत्वान्नञ् सुबन्तेनोत्तरपदेन सम्बन्धोपपत्तेः । तदुक्तम् --- " प्रधानत्व विधेर्यत्र प्रतिषेधेऽप्रधानता ।। पर्युदासः स विज्ञेयो यत्रोत्तरपदेन नञू ।"

इति । यथा ----- “जुगोपात्मानमत्रनतॉ भेजे धर्ममनातुरः । अगृध्नुराददे सोऽर्थमसक्तः सुखमन्वभूत् ।" न प्रसज्यप्रतिषेधः,

तम्य तद्विपरीनत्वात् । तदुक्तम् -----

" अप्राधान्यं विधेर्यन्न प्रतिषेधे प्रधानता ।। प्रसज्यप्रतिषेधोऽसौ क्रियया सह यत्र नञ् ।”

इति । यथा --- “नवजलधरः सन्नद्धोऽयं न दृप्तनिशाचरः सुरधनुरिदं दूराकृष्टं न नाम शरासनम् । अयमपि पटुर्धारासारो न बाणपरम्परा । कनकनिकषस्निग्धा विद्युत् प्रिया न ममोर्वशी" ।। इह च पर्युदासाश्रयणमसङ्गतम् अर्थन्यायुक्त्प्रसङ्गात् । संरब्धवप्रथिषेघॉ यत्राभिमतः नासंरब्धवाद्वधिः तत्रैव ऱीय्ट्ट्र्क्प्रतिषेधावगतौ नञः ऋक्य्याभिस- म्बन्धोपपत्तेः । न चासौ प्रतीयते गुणीभूतसंरम्भनिषेधस्यान्तरस्यैव संरब्धवत्स- दृशस्य विधौ प्रतीतेः । न च तत्प्रतीतो विवक्षितार्थसिद्धिः काचित् । तत्सिद्धि- पक्षे च समासानुपपत्तिः नार्थस्य विधीयमानतया प्राधान्यादुत्तरपदार्थस्य चा- नूद्यमानतया तद्विपर्ययात् समासे च' सत्यस्य विध्यनुवादभावस्थास्तमयप्रसङ्गात् । यत्र तु विपर्ययस्तत्र समासो भवत्येव । यथा ‌- “काव्यार्थतत्त्वावगमो न वृद्धाराधनं विना ।। अनिष्टवान् राजसूयं कः स्वर्ग मुख्यमश्नुते" ॥

इति । क्रियाकर्जशभागय्यॉ वाक्येऽपोट्ह्यो नी यदि । क्रियांश एवापोह्यः स्यानेष्टवानितिवत् तदा ॥ ३ ॥

                              व्यकिविवेके द्वितीयो विमर्शः।
          अकुम्भकार इतिवद् वृत्तौ तु स्याद्विपर्ययः ।
          इत्येष नियमोऽर्थस्य शब्दशक्तिस्वभावतः ॥ ४ ॥

इत्यन्तरस्र्लोकौ । तत्रापि केचिद्य्द्यामोहान्न समासमाद्रियन्ते । यथा-----

       ‘ननु साधु कृत प्रजासृजा शशिकान्तेषु मनो न कुर्वता ।
        न हि चेतनतामवाप्य ते विरमेयुर्गलितेन केवलम् ।।'

यथा वा --- ‘गृहीतं येनासीः परिभवभयान्नोचितमपि' इति । नन्वश्राद्धभोजीत्यत्र प्रसज्यप्रतिषेधेऽपि यथा समास इप्यते तद्वदिहापि भविष्यति । संरब्धवन्निषेधश्रव प्रतिपत्स्यते नासंरब्धवद्विधिरिति प्रसज्यप्रतिषेध एवःयमस्तु कि पर्युदामाश्रय- णेन । नैवं शक्यं, यतो न तावदत्र नञ श्राद्धेनोत्तरपदार्थेनाभिसम्बन्धः कश्चित् प्रतीयते, अपि तु विशेष्यतया प्राधान्येन तोज्यर्थेनैव । तत्रापि कर्त्रेश एव प्रधानं न क्रियाशः । श्राद्धभोजनशीलो ह्यतः कर्ता प्रतीयते न तद्भोजन- मात्रं कर्तरि णिनेर्विधानात् । ततस्तदाभसम्बन्ध एव शाब्दो न क्रियाभसम्ब- न्धः । स हि सामर्थ्यादवसीयते, तदुपादानमन्तरेण कर्तृत्वानुपपत्तेः । तच्छ्रवण- मात्रविप्रलम्भकृतस्र्व्यम् प्रसज्यप्रतिषेधभ्रमः, न पुनराञ्जस्येन तत्र तद्रूपता नाम काचित् सम्भवति । सा हि वाक्यादेवावसीयते न वृत्तेः तयोः सिद्धसाध्यार्थ- निष्ठतया भिन्नार्थत्वाद् इति भवितव्यमेव तत्र समासेन । एवमसूर्येपश्यादिप्वपि द्रष्टव्यम् । इह तु प्रतिषेधस्य प्राधान्यविवक्षा, न विधेः । तत् कोऽवकाशः समा सस्य । यथा ---

      ‘भुङ्गे सदा श्राद्धमयं परांश्रवोपतापयेदित्ययथार्थमेव ।।
       सम्यक् स्वभावोंऽवगतोऽस्य यावन्न श्राद्धभोजी न परोपतापी' ।।

इत्यत्र । अत्र हि प्रतीयमानसत्वादिक्रियासमन्वयो नञर्थस्य प्राधान्येन प्रतीयते । न तु तद्विशिष्टस्योत्तरपदार्थस्य विधिरित्येष एव प्रसज्यप्रतिषेधविषयो युक्तो नान्यः । अन्यथात्रापि समासवैशसोपगमप्रसङ्गः पूर्ववद् दुर्निवारः स्याद् विशे- षाधाभावात् । तस्मादस्य नञो विधेयार्थनिष्ठतया प्रधानस्यानूद्यमानार्थपरतया तद्वि- परीतवृत्तिना संरब्धवत्पदेन सदाचारनिरतस्येव पतितेन वृत्तिर्विद्वद्भिर्नेष्यत एवेति स्थितम् ।

       नञर्थस्य विधेयत्वे निषेधस्य विपर्यये ।
       समासो नेष्यतेऽर्थस्य विपर्यासप्रसङ्गतः ॥ ५ ॥

इति अङ्ग्रहश्लोकः । किञ्च योऽसावित्यत्र यद: केवलस्यैव प्रयोगोऽनुपपन्नः । यत्र ५१ तद्यथा--- व्यक्तिविक द्वितीय विमर्शः । यश्चैकवाक्ये कर्तृत्वेनोक्तो यश्चेदमादिभिः । तुच्छब्देन परामर्शो न तयोरुपपद्यते ।। ६ ।। यतोऽध्यक्षायमाणोऽर्थः स तेभ्यः प्रतिपद्यते । न चासो तत्परामर्शसहिप्णुरसमन्वयात् ।। ७ ।। तद्यथा -- "स वः शशिकलामौलिस्तादात्म्यायोपकल्पताम् । द्वैतबुद्धिमपात्येमाम् सा हि सर्वापदां पदम् ।।” अत्रैवेमामित्यत्रैतददसोः प्रयोगे तयोरप्येतदेवोदाहरणं द्रष्टव्यम् । अत्रे चैका- त्म्यायेति एषा हि विपदां पदमिति च पाठौं पठितव्यौ । यदः पुनरार्थो द्विप्र- कारः सम्भवति प्रक्रान्तवम्तुकल्पिततत्कर्मादिविषयेण तदा तम्याभिसम्बन्धात् यथा ‘यं सर्वशैला' इत्यादौ ‘स हिमालयाम्ऽस्ती'ति । यथा च 'आत्म जानाति यत् पाप माता जानाति यत् पिता' इत्यादौ तदात्मा जानातीत्यर्थावगते । “यत् तदूर्जितमत्युग्र क्षात्र तेजोऽस्य भूपते. । दीव्यताक्षैस्तदानेन नून तदपि हारितम् ।।" इत्यादौ च यद्यपि तदो द्विरुपादानं सकृच्च यदस्तथापि तत्र यथोक्तसम्बन्धद्वै- विध्यानतिवृत्तिः । तथा हि यद प्रकंस्यमानविषयेण तदपीत्यनेन तदाभिसम्बन्धा- च्छाब्दः । यत्तदित्यस्य तु तदः प्रसिद्धतेजोनिष्ठतयोपकल्पितेन यदाभिसम्बन्धादा- र्थः। एवञ्च योऽयमिह ‘येोऽसावि'त्यत्र यदः केवलस्थैव प्रयोग. स केनाभिसम्बध्यता न ह्यत्र मुक्तके तदभिसम्बन्धसहः प्रक्रान्तः कश्चिदर्थ सम्भवति यदभिसम्बन्धोऽस्य परिकल्प्येत । न च प्रकंस्य मानाम्बिकाकेसरिविषयोपकाल्पतेन तदास्याभिसम्बन्धः सम्भवी तदुपादान एव तत्सम्बन्धप्रतीतिदर्शनात् । इतरथा यत्कोपाझौ शल- भतां लेभे कामः शिवोऽवत'दित्यत्रापि शिवविषयतयोपकल्पितेन तदा तत्सम्ब- न्धप्रतीतौ सङ्गतार्थतैव स्याद् इत्ययुक्त एवायं यदः प्रयोगः । “मीलितं यदभिरामताधिके साधु चन्द्रमसि पुष्करैः कृतम् । उद्यता जयिमें कामिनीमुखे तेन साहसमनुष्ठितं पुनः ॥” । इत्यत्र तु पादयोः प्रमादजः पौपर्वापर्यविपर्यय एवायुक्तो द्रष्टव्य., न यदो यथोक्त- विषयातिक्रमः । ननु केनेदमुक्त यदः केवलस्यैवात्र प्रयोगो न तद इति यादता तदभिन्नार्थोऽत्रादश्शब्दः प्रयुक्त एवासाविति । अतश्च तदपेक्षया वाक्यार्थविश्रा- न्तेर्न कश्चिदुक्तदोषावकाशः । साधो ! दुराशैष । तस्य तदभिन्नार्थत्वासिद्धेः । | १, ‘श इति' इति खपुस्तके पाठः, व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । तत्सिद्धौ हि प्रतीतेर्निराकाङ्कतैय क्यान् न तु विवादः यथा ---- 'न केवलं यो महतोऽयभाषते शृणोति तस्मादपि यः स पापभाग्' इत्यत्र । किञ्च तदभिन्नार्थ- स्वेत्स्योपगम्यमाने असौ म

-रुझुन्बितचालकैसर प्रसन्नताराधिपमण्डलाणीः ।

वियुक्तरामातुरदृष्टिवीक्षितो वसन्तकालो हनुमानिवागतः । इत्यत्र मुक्तके यच्छब्दपरामर्शापेक्षा प्रसज्येत तस्य यथोक्तवस्तुविषयत्वास- म्भवात् । “यस्य प्रकोपशिखिना परिदापितोऽभू - । दुत्फुल्लकिशुकतरुप्रतिमो मनोभू । योऽसौ जगत्रयलयस्थितिसर्गहेतु पायात् स वः शशिकलाकलितावतसः ।। इत्यत्र च तच्छब्दपरामर्शस्य पौनरुक्त्य स्यात् । कथ तर्हि यत्तदोर्विषये कविभि- रिदमेतददःप्रभृतय. शब्दा प्रयुक्ताः प्रयुज्यन्ते च । न च ह्यसति पर्यायत्वे त- स्मिन्नेवार्थे पदान्तरप्रयोगमाद्र्रियन्ते स्वस्थचेतस इति प्रयोगप्रवाहप्रामाण्यादेषां त- दभिन्नार्थता परिकल्प्यते । न हि तमन्तरेण शब्दानां तदर्थनिश्चयनिबन्धनमन्यत् किञ्चिदुत्पश्यामः । अत्रोच्यते । उक्तनयेन तावत् तेषां तदभिन्नार्थतानुपपत्तिरुप- पादितैव । यदि तु तामपत्य गतानुगतिकतया “योऽविकल्पमिदमर्थमण्डलं पश्यतीश ! निखिलं भवपुः । स्वात्मपक्षपरिपूरिते जगत्यस्य नित्यसुखिनः कुतो भयम् ।। इति ‘स्मृतिभूस्मृतिमूर्विहितो येनासौ रक्षतात् क्षतायुष्मान्' इत्यादिप्रयोगदर्शन- मात्रानुरोधेन तेषां सा परिकल्प्यते तर्हि यथादर्शनं व्यवहितानामेव अव्यवहितत्वे वा भिन्नविभक्तिकानामेव सा परिकल्प्यताम् । इतरथा तु तेषां तत्परिकल्पन- मन्याय्यमेव । तत्र हि प्रत्युत सा तयोस्तदितरपरामर्शव्यपेक्षा सुतरामुन्मज्जति यथा ‘अदेतचन्द्रान्तर्जलदलवलीलां दितनुते तदाचष्टे लोकः' इति सोऽयं पटः श्याम इति प्रकाशस्त्वया पुरस्तादुपयाचितो य' इत्यादौ च । न चासाविहावश्यं प्रयो- क्तव्यः सन् प्रयुक्त इति तदवस्थ एव दोषावकाशः । तस्मादपेतप्रक्रान्तसम्बन्ध- सहायस्यास्य यदोऽनुपपन्नप्रक्रस्यमानवस्तुसमन्वयस्यैकाकनः सार्थभ्रष्टस्येव तप- स्विनः पथिकस्य सन्मार्गोपदेशदेशिकं तच्छब्दाध्याहारमेवैकं शरणमन्तरेण नापव्याक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । रोऽभिमतार्थसङ्गमोपायः सम्भवति । स चैवंविधेषु सूक्तिरलेषु कलङ्कायमानो भनागपि न काव्यमाणिक्यवैकटिकानां सचेतसां सनाम्यावर्जयितुमलामिति । अनुक्तैव परामृश्य प्रयोगो यत्र यत्तदोः ।। निरन्तरः पुनस्तत्र तयोरुक्तिर्न दुष्यति ।। ८ ।। तयोर्निरन्तरोपात्तेष्विदमेतददस्सु च । तयोस्तेषां च नापेक्षा तेप्सन्स्विव शान्यनि ।। ९ ।। उदाहरणजात यत् तत्साङ्कर्यसमुद्भवम् ।। तस्य दिङ्मात्रमम्माभिरुक्तं विन्तरभीमभि }} १० ॥ इति सङ्ग्रहश्लोकाः । अपि च अम्बिकाकेसरीत्यत्र षष्ठीसमासो नोपपद्यते यतः सर्वेषामेव समासानां तावत् प्रायेण विशेषण्णाशेष्याभिधायिपदोपचतशरारत्वं नाम सामान्यं लक्षणमाचचंक्षीरे विचक्षणाः । इतगथा तेषां समर्थतानुपपत्तेः । स च विशेषणविशेष्यभावो द्विधैव सम्भवति । समानाधिकरणो व्यधिकरणश्चेति । तत्राद्यः कर्मधारयस्य विषयः । यत्र तु द्वे वहूनि वा पदान्यन्यस्य पदम्याथै विशे- पणभाव भजन्ते सा बहुव्रीहे. सरणिः । तत्रैव यदा सङ्ख्याया प्रतिषेधस्य च विशेषणभावो भवेत् तदा स द्विगोर्नसमासस्य च विषय । द्वितीयः प्रकारः कार- काणां सम्बन्धस्य च विशेषणत्वाद् बहुविधः । स तत्पुरुषन्य पन्थाः । तत्रापि यदाव्ययार्थस्य विशेष्यता स्यात् तदासादययीभावम्य मार्गः । तदेवमेषां समासानां विशेषणविशेष्योभयाशसस्पर्शित्वेऽपि यदा विशेषणांशः स्वाश्रयात्कर्षधानमुखेन वाक्यार्थचमत्कारकारणतया प्राधान्येन विवक्षितो विधेयधुरामधिरोहेद् इतररत्व- नूद्यमानकल्पतया न्यग्भावमेव भजेत् तदासौ न वृत्तेर्दिषयो भवितुमर्हति । तस्यां हि स प्रधानेतरभावस्तयारस्तमियादित्युक्तम् । तच्चैताद्विशेषामेकमनेकं वाग्तु न तयोर्विशेषः कश्चित् । ननु च विशेषणत्वमवच्छेदकत्वाद् गुणभावः विधेयत्वं च विवक्षितत्वात् प्राधान्यं तत्कथमनयोर्भावाभावयोरिवान्योन्यं विरोधादेकत्र समावेश उपपद्यते येनैकत्र नियमेन समासो निषिध्येत अन्यत्र चोपकल्प्येत । नैष दोषः । विरोधस्योभयवस्तुनिष्ठत्वात् शीतोष्णादिवत् । न चेह वस्तुत्वमुभयोः सम्भवति एकस्यैव वास्तवत्वाद् । अन्यस्य च वैबक्षिकत्वेन विपर्ययात् । न च वस्त्ववस्तुनोर्विरोधः । न हि सत्यस्तिनः कल्यनाकेसरिणश्च कश्चिदन्योन्यं विरो- धमवगच्छति । फलभेदस्त्वनयोर्निर्विवाद एव । एकस्य हि सकलजगद्गम्यः शाब्दि- कैकविषयः पदार्थसम्बन्धमात्रम् । अपरस्य पुनः कतिपयसहृदयसंवेदनीयः सन्

                          व्यक्तिविवेक द्वितीयो विमर्शः ।

कवीनामेव गोचरो वाक्यार्थत्दमत्कारातिशय इति । अत्र क्रमेणोदाहरणानि । तत्र कर्मधारये यथा---

   “उतिष्ठन्त्या रतान्ते भरमुरगपतौ पाणिनैकेन कृत्वा
    धृत्वा चान्येन वामो विगलितकबरीभारमसे वहन्त्याः ।
  भूयस्तत्कालकान्तिद्विगुणितसुरतप्रीतिना शौरिणा वः
    शय्यामालिङ्गय नीतं वपुरलसलसद्वाहु लक्ष्म्याः पुनातु ||”

इत्यत्र विगलितकबरीभारत्वमलसलसद्वाहुत्व चांसवपुषोर्विशोषणे रतेरुद्दीपनवि- भावतापादनेन वाक्यार्थरय कामपि कमनीयतामावहत इति प्राधान्येन विवक्षित- त्वाद् न ताभ्या सह समासे कविना न्यग्भाव गमिते । यथा चात्रैव तत्कालका- न्तिद्विगुणितसुरतप्रीतित्व हेतुभावगर्भ विशेषण शौरेरुचितावरणलक्षणमतिशय- मादधद्विधेयतया प्राधान्येन विवक्षितमिति न तेन सह समासे निमीलितम् ।

   पदमेकमनेक वा यद्विधेयार्थतां गतम् ।।
   न तत्समासमन्येन न चाप्यन्योन्यमर्हति ।। ११ ।।

तत्रैकमुदाहृनमेव । अनेक यथा---

   "अवन्तिनाथोऽयमुदग्रबाहुर्विशालवक्षाप्न्तनुवृत्तमध्यः ।
   आरोप्य चक्रभ्रममुप्णतेजास्त्वष्ट्रेव यत्नोल्लिखितो विभाति ||”

इति । यथा च----

  “विद्वान् दारसख परं परिणतो नीवारमुष्टिंपचः
   सत्यज्ञाननिधिर्दधत् प्रहरण होमार्जुनीहेतुतः ।
   रे दुःक्षत्रिय! कि त्वया मम पिता शान्तं मया पुत्रवान्
    नीतः कीर्त्त्यवशेषतां तदिह ते धिग्धिग् सहस्र भुजान् ॥”

इति । यथा वा--

    “राज्ञो मानधनस्य कार्मुकभृतो दुर्योधनस्याग्रतः
     प्रत्यक्षम् कुरुबान्धवस्य मिषतः कर्णस्य शल्यस्य च ।
    पीतं तस्य मयाद्य पाण्डववधूकेशाम्बराकर्षिणः
    कोष्ण जीवत एव तीक्ष्णकरजक्षुण्णादसृग् वक्षसः ।।”
 यथा च ------
  “हे हस्त! दक्षिण ! मृतस्य शिशोर्द्विजस्य
    जीवातबे विसृज शूद्रमुनौ कृपाणम् । 

व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । रामस्य पाणिरसि निर्भरगर्भखिन्न- सीताविवासनपटोः करुणा कुतस्ते ।।" ‘एवमङ्गराज ! सेनापते ! राजवल्लभ' द्रोणापहासिन् ! रक्ष भीमाद् दुश्शासनम्" इत्यादौ द्रष्टव्यम् । विध्यनुवादभावोऽपि वक्ष्यमाणनयेन विशेषणविशेष्यभावतुल्य- फल इति तत्रापि तद्वदेव समासाभावोऽवगन्तव्य । यथा --- ‘चापाचार्यस्त्रिपुरविजयी कार्तिकेयो विजेयः | शस्त्रव्यस्त सदनमुदधिर्भृरिय हन्तकार ।। अस्त्यैवैनत् किमु कृतवता रेणुकाकण्टबाधां | वद्धस्पर्धम्तव पग्शुना लञ्जते चन्द्रहास ॥" इति । प्रत्युदाहरण यथा --- “त कृपामृदुरवेक्ष्य भार्गव राधव न्खलिनवीर्यमात्मनि । स्वञ्च सहितममोघसायक व्याजहार हरसूजुमन्निभ ! इति । तत्राव्यमोघमाशुगमिति युक्तः पाठ । यथा वा ---- "स्त्रस्तान्नितम्बादवलम्बमाना पुनः नुन केसरपुष्पकाञ्चीम् । न्यासीकृता स्थानविदा म्मरेण द्वितीयमौर्वीमिव कार्मुकस्य ।|" इति । अत्र मौर्वी द्वितीयामिति युक्त पाठः । न चैवं वृत्तभङ्गाशङ्का कार्या । तस्य श्रव्यतामात्रलक्षणत्वात् । तदपेक्षयैव वसन्ततिलकादाविव गुर्वन्ततानियमस्य सक- र्णकैरत्राप्यनादृतत्वात् । अत एव यमकानुप्रासयोरिव वृत्तस्यापि शब्दालङ्कारत्व- मुपगतमस्माभिः । यथा च ---- "कारणगुणानुवृत्त्या द्वौ ज्ञाने तपसि चातिशयमाप्तौ । व्यासः पाराशर्यः स च रामो जामदग्न्य इह ।|" इति । ननु यदा विशेषणविशेष्ययोर्विध्यनुवादभावो नाभिमतस्तदा स्वरूपमात्रविवक्षाया नीलोल्पलादिवदत्रापि समासः प्रसज्येत न चेप्यत इत्यत्र हेतुर्वाच्यः । उच्यते । पारांशर्यत्वाद्यसाधारणविशेषणसामर्थ्यावसिता व्यासादय इति तेषां पया- यरूपत्वात् प्रयोग एव तावदनुपपन्नः किं पुनः समास इति पर्यायत्वमान्न तद- भावे हेतुर्नान्यः । तद्यथा---- शशाङ्कशेखरः शम्भुः पद्मजन्मा पितामह." इत्यत्र । एवं तक्षकसर्ग इत्यादाववगन्तव्यम् ।

व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः ।

लोहितस्तक्षक इति समासोऽत्रापि नेप्यते । लौहित्यस्य विधावुक्तन्यायात्तस्याप्रवृत्तितः ॥ १२ ॥

स्वरूपमात्रस्यतौ तु लौहित्याव्यभिचारतः ।। उष्णोऽग्निरितिवत् पक्षो न चास्त्यन्यन्तदत्यये ।। १३ ।।

इत्यन्तश्लोकौ । बहुव्रीहौ यथा ---

¨येन स्थलीकृतो विन्ध्यो येनाचान्तः पयोनिधिः ।

वातापिस्तापितो येन स मुनिः श्रेयसेऽस्तु वः ॥” ।

इति । अत्र विन्ध्यादिविषयत्वेन स्थलीकरणादि यद्विशेषणतयोपात्त तत्तत्कर्मकर्तुर्मु- नेरातदुष्करकारतया कमपि प्रभावप्रकर्षमवद्योतयति विन्ध्यस्य प्रतिदिवससमुछा- याच्छादितार्कप्रकाशम्य जगदान्ध्यविधायित्वात् पयोनिधेरगाधत्वादपारत्वाच्च वा- तापेः रवमायापरिग्रहअस्तसमस्तलोकत्वात् । ततस्तत् प्राधान्येन विवक्षितमिति न तैः सह समासे निर्जीवीकृत । प्रत्युदाहरण यथा ---- “यः स्थलीकृतविन्ध्याद्रिराचान्तापारवारिधिः ।। यश्च तापितवातापिः स मुनि. श्रेयसेऽस्तु वे ॥ इति । केचित् पुनरनयोरुदाहरणप्रत्युदाहरणयोरर्थस्योत्कर्षापकर्षप्रतीतिभेदो न क- श्चिदुपलक्ष्यत इति मन्यन्ते । त ईद प्रष्टव्याः । कि सर्वेष्वेव समासेप्वियं तदप्र- तीति. उत बहुव्रीहावेवाय शाप इति । तत्र यदि सर्वेष्वेवेत्यभ्युपगमस्तहिं सहृ- दयाः साक्षिणः पृच्छ्यन्ता वय तावन्महदन्तरमेतयोः प्रतीत्योः पश्यामः । अर्थ बहुव्रीहावेवेल्युच्यते । तदयुक्तम् । न हि प्रतीतिभेदहेतौ प्रतीतिसामथ्र्ये सत्य- कस्मात् तदसम्भवो भणितु न्याय्य. ! एवं हि क्षित्यादिसामग्रयामाविकलायामकु- रादिकार्योत्पादाभावाभ्युपगमोऽपि प्रसज्थेतेति सर्वत्रैवार्य प्रतीतिभेदोऽभ्युपगन्तव्यः । नैव वा कुत्रचित् । न पुनरिदमर्थजरतीयं लभ्यते । इह वा प्रतीतिवैचित्र्यं स्पष्ट- तरमवधारयतु मतिमान् । यत्र विदभावाभिधित्सयैव पदार्थानामुपनिबन्ध- स्तत्रापि हि प्रधानेतरभावविवक्षानिबन्धनौ समासस्य भावाभावावुपगतावेव । यथा --- सूर्याचन्द्रमसौ यस्य मातामहपितामहौ । स्वयं वृत. पतिभ्यामुर्बश्या च भुवा च यः ॥” इति । अन्न हि त्रैलोक्यैकालङ्कारभूतौ चराचरस्य जगतो जीवितायमानौ भग- | १ ‘तप प्रभाव' इति खपुस्तके पाठ

                         व्यक्तिविवेके द्वितीयो विगर्शः ।

 सह समासे गुणतां नीतम् । कर्त्रादीनाम्  कारकाणामनेकेषां समशीर्षिकया विशेषण-
 भावेन यदुपादान स दून्दून्य विषय इति तत्स्वरूपनिरूपणावसर एव तेषां प्राधा-
 न्यमप्राधान्यं चाभिधारयत इति न तदुदाहरणमिह प्रदर्शितम् । नापि विध्यनु-
 वादभावोदाहरण तस्य विशेषणविशेष्यभावतुल्यफलतया तत्समानवृत्तान्तत्वोप-
 पादनात् । प्रत्युदाहरणं यथा ---- ‘यस्यावमत्य गुरुदत्तमिदं कुठारं डिम्भोऽपि राम
 इति नाम पदस्य हर्त्ता' इति । कर्मणो यथा ----
  "कृतककुपितैर्बाप्पाम्भोभिः सदैन्यविलोकितै-
   र्वनमसि गता यस्य प्रीत्या धृतापि तथाम्बया ।
  नवजलधरश्यामाः पश्यन् दिशो भवतीम् विना
   कठिनहृदयो जीवत्येव प्रिये ! स तव प्रिय ॥"
 इति । अत्र वनमिति यद् गमनक्रियाया सीताविशेषणभूतायाः कर्मभावेन विशे-
 षण तत् तम्या रामप्रीतिप्रकर्षयुक्ताया अन्यकुलमाहिलादुर्लभ दुप्करकारित्व नामो-
 त्कर्वमर्पयति वनवासदु.खम्यातिकष्टत्वात् । स चोत्कर्षो रामस्य रतेरुद्दीपनतां प्रति-
 पद्यत इति प्रधान न गतेत्यनेन सह समासे तिरस्कृतम् । यथा च--‘गुर्वर्थमथीं
 श्रुतपारदृश्वा रधो सकाशादनवाप्य कामम्' इति । अत्र गुर्वर्थमित्यर्थिनोऽर्थन-
 क्रियामुखेन यद्विशेषण तत् तम्य श्र्लाद्यतातिशयाधानद्वारेण रघोरुत्साहपरिपोषे
 पर्यवस्यतीति प्राधान्येन विवक्षितत्वान्नार्थिना सह समासे सतामवगतता गामितम् ।
 यथा च ‘संवर्धितानां सुतनिर्विशेषम्' इति । प्रत्युदाहरणं यथा-‘प्रदक्षिणक्रिया-
 तीतस्तस्या. कोपमजीजनः” इति ‘तमभ्यनन्दत् प्रथमप्रबोधितः प्रजेश्वरः शासन-
 हारिणा हरेः' इति यथाकामार्चितानामिति यथाकालप्रबोधनामिति च । कर-
 णस्य यथा -
     “आलोकमार्गे सहसा व्रजन्त्या कयाचिदुद्वेष्टनवान्तमाल्यः ।
     बन्धुं न सम्भावित एव तावत् करेण रुद्धोऽपि च केशहस्तः ।।"
 इति । अत्र करेणेति यत् केशहस्तकर्मकस्य सम्भावितम्य रोधनस्य करणभावेन
 विशेषणं तत् तस्याः कस्याश्र्विद्रभसौत्सुक्यप्रहर्षप्रकर्षरूपमतिशय प्रतिपादयद्वधू-
 वरयो रूपसम्पदमसाधारणीमभिव्यनक्ति यदवलोकनव्यवधानापादिनीम् ताविती-
 मपि कालकलां विन्नायमानां मन्यमानयानया सतत स्वाधीनेनैकेन करकमलेन रोधो-
 ऽप्यस्य न कृतः । तेन तत् प्रधानामिति न रुद्ध इत्यनेन सह समासेऽस्तमुपनी-
 तम् । यथा ३ ---vah, IRINACE - (Asarain aalini reserve

व्यक्तिचिव डिल्लीबंध विसः ।। “कर्तुमक्षमया मानं प्रोणेञ: मत्यमेदि यन् । सोऽय सखि व ८ मालः प्रत्युदाहरणं यथा ----- "धात्रा स्वह-तलिले को वाक्षराणि परिमाजयितु समर्थ ।। ' इति । सम्प्रदानन्य​ यथा --- "पौलस्त्यः वय :: :: : नोदते

देयो नै हसार : दानि ।

तद्वाच्यः स ल • । ! 5 : मही तुभ्य ब्रूहि : -. : याम् ।। इति । अत्र द्विजेभ्य इति थि: २३ य महीदानस्य सम्प्रदान- त्वेन यद्विशेषण तःमहा: त्र- उधः अज्ञायातिरेवस्य व्यञ्जनेन दशानस्य याद्दीनुपश्यना ने इन् विनझिनान्न दतेत्यनेन​ सह समासे कविना दिच्छा , हर तदय पूर्ववद​ द्रष्टव्यम् । अपादानस्य यथा ---- ताताज्जन्म वपुर्विरुद्वितवियत​। न्नाधिकं शक्ति कृत्ल मुरः । । था। पम् ।। सर्व वत्स ! तचानिञा क्षुद्रा यत् तापमात् तेनाह त्रश्या युचा च . ट : माग: ।।। अत्र तातादिति क्षुद्रातु यत्तापपाढिति च​ ये पनि र पादानभावेन विशेषणे ते तातस्य पितामहपितामहतया माहमुने: कुकत्ययात्यनया (च) क्षुद्रतापसस्य च गणनानर्हतया तयोरुत्कर्षापकद्वारेण तद्वतः कुम्भकर्णर्स्य​ कामपि कुलीनतां शौर्या- पकर्ष चादघाने भातुर्दशाननस्य शोकत्रपायाव के धन जैन परिणमत इति प्राधान्येन विवक्षिते न ताभ्या सह समाये गुणन्द गते । उदाहरण यथा-अत्रेव ‘क्रौर्य कृतान्ताधिकम्' इति । यथा च आसमुद्रतान्नमन्ति । अधिकरणय यथा- तपस्विमिर्या सुचिरेण ले प्रयततः त्रिभिरिप्यते च या ।। प्रयान्ति तामाशुगति यशस्विनो रणाश्वमेधे पञुतामुपागता ।।" इति । अत्र रणाश्वमेघ इति यत् पशुनाया यशास्तिकर्नृकोपगमकर्मभूताया अधिकरण- भावेन विशेषणं तत् तस्या इतरपशुचैलक्षण्यलक्षणमति​शयमादधानं शूराणां समर ६ ताय विद्मशः ।। मरत्साहमुद्दीपती ८ : २३ । सत् समासे मशर्षिकतां नीतम् । अथ च ----- | "शऽभ्य ताब्द्यः । अव चियाम् । वार्ध मनिवृत्तीनां नाले तनुजम् ।। इति । प्रत्युदाहरणं यथा | ---- | "रेणुरक्तादिलिप्त कि , इति ।। कदा दुष्प्रत्यभिज्ञा दे जि. ।। इति । सम्बन्धस्य यथा ----- “द्वय गत :: :: लगा कालिनः ।" इति । अत्र यानिति ? ... नायता हेतुत्वेनोपाताया सम्बन्धिद्वारेण विशेष - । . . त दुतरामुपवृदयति तय सलामङ्गलनिल ता.:.जम्मपणादीनामपि प्रति- विद्धत्वात् । अतो :- : :: :: :: विशेष्येण सह समासे न प्रत्यवरीकृतम् । यथा च --- | जनदो ग ५ - 7 - , वः ।। जार्यस्य नृण । । ३.३३ । पठम् ।। इति । कय चार प्य ६ इ । 'ऊ क्षमेत तवानुज' इति । प्रत्यु- दाहरण यथा --- ‘‘पृथ्वि स्थिरीभव भुजङ्ग धरना । त्व कूराज' तदिद द्वितः दधीम् ।। दि गुज्जरा ! कुत तत्रितये दि देव करोत हरकाशनम् ।।" इति । अत्र हि हरसम्बन्धनिबन्ने का गौरवातिरेको दुरारोपता चेति तस्य विधेयतया शापाय न क , ३ तय वृत्तान्तरित, तेन 'देवो धनुः पुररिपोर्विदधात्यधिज्य मित्यत्र युक्त पाठः । अमिश्च पाठे कल्पितार्थस्याप्र- युक्तस्य वाततज्य प्रयोगरिइराद् गुणान्तरला इति । यथा ------ “किं लोभन विलश्चित स भरती येनेतदेवं कृत। मात्रा स्त्रीलघुता गता मिथवा मातैव मे मध्यमा ।। १. ‘तस्य' इति खपुस्तके नास्ति । व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । यः सर्वं कषति खलो बिर्सि य कुक्षिमेव सत्यतिथौ । यश्च विधु हुदा सन् छेअयोऽपि तेर्हन्ति ।।। इति । अत्र सर्वादीनां कृपनदियु ६ : तियेणत्तानामुत्कर्षाधायितया प्राधान्येन विवक्षितत्वा :, दृ ।। हितः । सर्वयस्य भुवनाभय दानदीक्षाबद्धकक्ष्याना त्वानपि चरित य तदन्तःपातित्वात् । खलाः खलु दम्भादिदोरारोपणेन तदपि ता कवोपलक्षन्य कुक्षे कायम्य सर्वाशुचिनिधानत्वाद्विनश्वरत्वाइ दिब्य सकल जगदानन्दहेतुत्वात् कषणादि- कतृपर्यकर्यकारितयापरा रिलः छन्द प्राधान्येन विवक्षा शीर्ष- च्छेदस्य च शारीर यु दिई । तदकिय हिस्यासम्भवात् । यथा ‘रामोऽस्मि सर्व सह इन्धनका प्रति दिनुच्यते रामभद्राय दशरथस्य हि प्रसूतिरसाविति च । र,यत्र उन्न दिभाव कषणादिषु कु- त्रैश एवोन्मग्नतया प्रकाशते न झन् , त्रः इत्यत्पत्त । वाक्ये तु यद्यपि शब्दवृत्तौ क्रियाया धानमा १६ ता विवक्षाकृत साधनाना- मपि स प्रतीयत एव । न ६कमर - * प्राध्यसाधनयोयुगपत्प्रधान- भावोऽनुपपन्न इति शय दत्तु ८ विवक्षाकृताना त्रयाणामप्येक- स्यैव विव कृतन्य प्राधान्ज- ला यो शमशीथिकाभावात् । तदिदमत्र तात्पर्य यत्र कथञ्चिदपि न ल १३ ३:ति र तन्निनेतरेण सह समासम- हेतीति । इतरच विशेष्यन्यद्वान्तु ल र नियमः । तेन द्वन्द्वपदाना सरूपाणी च पदानामर्थम्यान्यन्ये विवि -भावावऽ। यदा यक क्रियाभिसम्ब- न्धोपगमलक्षण प्राधान्य विवक्ष्य तदा उदि मम्मि एकशेवश्च नेप्यत एवं यथा --- “किमञ्जननायतलोचनाया हारेण कि पीनपयोधरायाः ।। पर्याप्तमेतन्ननु मण्डन ते * छ कान्तिश्च विदग्धता च ।” इत्यत्र रूपादीनां प्रत्येक मण्डनक्रियाभिम्वन्धकृत प्राधान्य रत्युद्दीपनपर्यवसायि विवक्षितमिति न तत् तेषा समासेऽवसादितम् । तथा च---- “यान्त्या मुहुर्वलितकन्धरमानन त- दावृत्तवृन्तशतपत्रनिभ वहन्त्या । दिग्धोऽमृन च विषेण च पक्ष्मलाक्ष्या गाढ निखात इव में हृदये कटाक्ष. ।।'

                                                             व्यक्तिचिचेकै व्दितीयो त्रिमर्श: ।

इति । एकशेशेषे यथा ----

          "प्राप्तावेकरथारूढौ गुच्यन्तौ तलागितन्त  नः ।

कश्च कश्च ।

    | अर्जुनश्च स कर्णारिः स च जाूले  वृकोदर: ॥”

प्रत्युदाहरणमेतदेव कृतैकशेपमवगन्तव्यम् । यत्र पुनरेष प्रधानेतरभावो न विव- क्षित. स्वरूपमात्रप्रतिपत्तिफलश्च विशेषणपिढोप्यमावन्ततत्र समासासमासयोः को- मचार । यथा ----

          "स्तनयुगमश्रुद्रात समीपतरवर्ति हृदयशोकान्गेः ।
          चरति विमुक्ताहारं व्रतसिव भव रिपुस्त्रीणाम् ॥

इत्यत्र तु भवत इति रिपुस्त्रीणामिति च पिस्त्रिीणां स्तनयुगन्य च सम्बन्धित्वेन यद्विशेषण न ततन्तेयामुत्कर्षयोगः कश्चिव्दिवक्षित, अपि तु तत्सम्बन्धप्रतीति- मात्रम् । तच्च व्रतभितव भवदरिवधून्वनहि्वर्या।-त्यत समासादपि तुल्यमेव । यथा चात्रैव रिपुस्रणिमिति रिपुसम्वन्धमात्रप्रतोनि स्त्रीणामिति ।। विनोत्कर्षापकर्पाभ्या रवदन्तेऽर्था न जानुचित् ।। तदर्थमेव कवयोऽलङ्कारान् पर्युपासते । १४ ।। तौ विधेयानुवाद्यत्वविवक्षैकनिवन्धनौ । सा समासेऽस्तमाथातीत्यसकृत् प्रतिपादितम् ।। १५ ।। अत एव च वैदर्भीरीरेकैव शम्यते। यत. समाससंरपर्शस्तत्र नैवोपपद्यते ।। १६ ।। सम्बन्धमात्रमर्थानां समासो हववोधयेत् ।। नोत्कर्षमपकर्ष वा --- यथा

---

     "ऊध्व्राक्षितापगलितेन्दुसुधालवाक्त-
         जीवल्कपालचयमुक्तमहाट्टहासम्।
     सन्त्रस्तमुग्धगिरिजावलिताङ्गसङ्ग-
         हृष्टं वपुर्जयति हारि पिनाकपाणेः ॥"

इति ।।

                      वाक्यातूयमप्यदः ।। १७ ।।

यथा --- = ==

=

=

: :नेपाः ।

‘न्याक्कारो स्वयमे में है : सोऽ। निन् ।... :... दशः । धिक् धक् शतं ---.. -: वा स्बर्गा ....... , . ” इति। किन्तु प्रवृतिलभ्य -: ।। शान्तशृङ्गारकरुणान- - - ।। ८ ॥ यत समामो मृतं । इ7: : * : बाचिकाभिनयात्रत्वः * :- १ १०. ।। स चा दावधि १ . " । गद्ये हि वृकल्य: । । । २० । इत्यन्तर श्लोकाः । श्रात: ; :--": । तस्याच्छिद :}".'.---: ।। न विच्छेदोऽ: : : : ।। २१ ।। यथा---गाद्यदिग्गजगण्ड ' : । अत्र हि क्षुण्णद्रय- चन्दन इति युक्तः ठः । ६ इ. दृ । यित्वं चैतत्प्राधान्योप- लक्षणमत्यभिचारात् । ततश्च !:: िदनगन्तव्यः यथा -- लेह समापिवति ६ ट . सर्वान् गुणान् नि बर: इति । योऽथ कृशानुझणसञ्चयः दी. प्रकाश तत् १से हवम् ।। अत्र हि प्रकाशनक्रियाया एव मान्यवय ना, रासानिति तास तत्समशीवैि- कया निर्देशो दोष एव । स नि ---- शत्राभिरेव वक्तुं न्याय्यो नाख्यातेन । यथा ------ “बिभ्राणः शक्तिशु प्रशतवलवत्तारकौजित्यगुर्वी कुर्वाण लीलयाधः शिव इङि सञ्चद्रका गायभासम् । आधेयान्धकारे रतिःतिशय चिन् णा । | बालो लक्ष्मीमपारामपर इ गुहोऽपरातपेो वः ।। इत्यादौ । सर्वासां पुनः प्राधान्यविवक्षायां नाख्यातवाच्यत्वं दोषः । यथा- व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः ।। प्रकरणकाक्वादिसखो यग्यारोऽर्थान्तरं प्रकाशयति ।। इष्टार्थभङ्गभीतेः शब्दां न समारामर्हति सः ।। २५ ।। इति सङ्ग्रहार्था । इत्थमवस्थिते समासासमाप्तयोर्थिदयविभागप्रतिनियमे सति यदेतदिहा- म्बिकाया. केसारिणो विशेषणभादवेनोपादानं तत् किभितरकेसरिव्यावृत्तिमात्र- फलम् आहोत्विदसमासे वा समासादितभगवतीपादार्पणप्रसादोपनतावश्वातिशायि- शौर्यातिरेकप्रतिपादनप्रयोजनम् । तत्र प्रथमपक्षे तस्य केसरि विवक्षितजाति- मात्रविहितहेवाकातिरिक्तचमत्कारातिया विभवोऽन्यकेमरि इव निर्जिवन्धन एव स्यात् । न हीतरेभ्योऽन्यसम्याधभ्यः - व्रत त्रेयोऽपि वा व्यावृत्तस्य त(याम्बिका- सम्बन्धमात्रात् तत्त्या. कामप्युपकारकनिकननामादयत एचाकमात् तथाविधचम- त्काराविर्भावः सम्भाव्यत । अथ कात्य तरावच्छिन्नो विशिष्ट एव केसरी केसरि- शब्देनात्राभिमतः यत्र रवजातिनियत एव से तादृशोऽतिशयो येनासावितरके- सरिसाधारणेन हेवाकलवेन लज्जमान. करिकीटजलदशकलायज्ञया दिग्द्विरदप्रळय- पयोदघटाबन्थेऽपि न संरभते, यथा ‘मे इन्तु हरेर्थिङ्गुमो हन्तु' इत्यत्र विहङ्गम- शब्देन विहङ्गमविशेषो गरुडजात्यवच्छिन्नः कश्चिदेव प्रत्याय्यते । तत्र च यथा भग- वतो हरेरतिशयाधानानपेक्षयेव सम्बन्धमत्राद्वीषेपणभावन्तद्वदिहापि भविष्यती यु- च्यते । तदप्ययुक्त ३ । भगवय सुप्रसन्न-पर्क टूयाय कल्याचिदेवविधत्य केसरि- विशेषस्य भगवतीवाहनत्वेनाप्रसिद्धः । न चायनर्थः कवेराभप्रेतः । तथा ह्यसमाभि- योगाभमुखीभूतभगवत्सरस्वतीप्रमादादिलासाभान्यवैदुप्यातिशयशालिनमात्मानं । मन्यमानस्य कस्यचित् ६ वेरितरमनीधिमात्रसमुचितेनाचरितेन लज्जमानस्य मह- तोऽपि तज्जातीयानगणयतो निजगुणगरिमोद्दामदर्पकण्डूविनोदसुखसमाश्रयमेनुरूप- मपरमपश्यतः सहृदयचूडामणिमानिनो विमनसः समानधर्माणमप्रकृतमेवाम्बिका- केसरिणं पुरस्कृत्य स्वाभिप्रायाधिकरणनेतत्। न च तत्र स्वाभाविक एव कवेर्दियाच- मत्कारातिशयलाभोऽभिमतः अपि तु सरस्वतीयादप्रसादजनित एव । तस्याश्चात्मन- श्चोभयोरपि बिम्बप्रतिबिम्बभाबेनाम्बिकाकेसरिणोरुपादानात् । द्वितीयपक्षपरिग्रहे पुन- र्न भवितव्यमेव समासेन अम्बिकाया विशे पणभूनाया उत्साह पारपोषपर्यवसायिकेस- रिचमत्कारातिशयाधाननिबन्धनभावेन विवेयतया प्राधान्येन विवक्षितत्वात्ं समासे | १, ‘मात्मा” इति खपुस्तके पाठः । व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । चास्य विध्यनुवादभावस्य निमज्जनादित्युक्तमेव । ननु च यदि विशेषणस्य विवाक्ष- तत्व सति विशेप्यस्य कोऽपि चमत्कारः समुन्मिषति स च तस्य समासेऽस्तमुप- यातीत्युच्यते तर्हि समासादसौ न प्राप्नोति इप्यते च कौश्चित् ततोऽपीति वृत्तिवा- क्ययोस्तस्य यदेतदुदयाम्तमयपरिकल्पनं तदयुक्तमेव । उच्यते । उदयास्तमययो- र्यत् तावदर्थस्य वैचित्र्यं तदुपदर्शितमेव प्राक् । यत् पुन समासे चमत्काराभाव- प्राप्तिप्रसञ्जन न तच्चोद्यम् । इष्ट हि नामाप्राप्त्या चोद्यते । न चाम्माभिरसौ समा- सादपीष्यते वाक्यादेव तत्सिद्धेरिष्टत्वात् । यैस्तु ततोऽपीप्यते तेषां वृत्तिवाक्ययो- र्नूनमिदमर्थवैचित्र्य न प्रतिभातमेव । या पुनरेपा वृत्तेग्पि चमत्कारातिशयावगतिः यथा---

              "मिथ्यैतन्मम चिन्तित द्वितयमप्यार्यानुजोऽसौ गुरु-
                र्माता तातकळत्रमित्यनुचित मन्ये विधात्रा कृतम्"

इत्यार्यानुज इत्यतम्तातकळत्रम् इत्यतश्च सा भ्रान्तिरेवाभिमानिकी शुक्तिरजतप्रती- तिवत् । परमार्थतस्तु सा व्याख्यावाक्यादेव तेपा, न समासात् , केवल तत्रारोपि- तेत्युदयाम्तमयपरिकल्पनमुपपन्नमेवेति सिद्धम् । त"मादेवमत्र पाठः कर्तव्यः ।।

                 “उद्योगः करिकीटमेघशकलोद्देशेन सिहम्य यः
                     सर्वस्यैव स जातिमात्रनियतो हेवाकलेशः किल ।
                  इत्याशाद्विरदक्षयाम्बुदघटाबन्धेऽपि नोद्युक्तवान्
                     योऽसौ कुत्र चमत्कृतेरतिशय गौर्या हरिर्यातु सः ।।"

इति । इत्थञ्चोक्तदोषत्रयावकाश प्रतिविहितो भवति । यद्यपि च योऽसावित्यत्र प्रतिपादिताभिसम्बन्धऋममेकमेव तदमुपादाय सोऽयमिति पाठे विपर्यासिते सत्येक- वाक्यतायां न यथोक्तयत्तदभिसम्वन्धदोषावकाश यथा ---

                     "तस्य प्रयातस्य वरूथिनीनां पीडामपर्याप्तवतीव सोढुम् ।
                         वसुन्धरा विष्णुपदं द्वितीयमध्यारुरोहेव रजश्छलेन ।"

इत्यत्र, तथापि तत्रार्थस्य चमत्कारातिशयो न्यग्भवत्येव । स हि भिन्नवाक्यतायामेव सहृदयैकसंवेद्यः समुन्मिषतीति तदनुगुणार्योऽयमेव पाठः श्रेयानिति ।

                       यत्रोत्कर्षोऽपकर्षों वा विशेप्यस्य विशेषणात् ।।
                        ग्तदेव वा विधेयं स्यात् समासम्तत्र नेप्यते ॥ २६ ॥
                        अन्यत्र त्वर्थसम्बन्धमात्रे वक्तुमभीप्सिते ।।
                        कामचारस्तदर्थ हि समर्थग्रहण मतम् ।। २७ ।। 

व्यक्तिीविवेके द्वितीयो विमर्शः । न तु सापेक्षताद्यन्यदोषजातनिवृत्तये । पित्रोः सुतेन वन्द्यत्वे सा हि न्यायेन सिध्यति ।। २८ ।। इति सङ्ग्रहश्लोकाः । काव्यकाञ्चनकषाश्ममानिना कुन्तकेन निजकाव्यलक्ष्मणि । यस्य सर्वनिरवद्यतोदिता श्लोक एष स निदर्शितो मया ॥ २९ ॥ प्रक्रमभेदोऽपि शब्दानौचित्यमेव । स हि यथाप्रक्रममेकरसप्रवृत्तायाः प्रतिपत्तप्र्ती- तेरुत्खात इव परिस्खलनखेददायी रसभङ्गाय पर्यवम्यति । किञ्च सर्वत्रैव शब्दा- र्थव्यवहारे विद्वाद्भिरपि लौकिकक्रमोऽनुसर्त्तव्यः । लोकश्च मा भूद्रसाम्वादप्रतीतेः परिम्लानतेति यथाक्रममेवैनमाद्रियते नान्यथा । स चायमनन्तप्रकारः सम्भ- वति । प्रकृतिप्रत्ययपर्यायादीनां तद्विषयभावाभिमतानामानन्त्यात् । तत्र प्रकृति- प्रक्रमभेदो यथा‌ ‌-‌-- "सततमनभिभाषणं मया ते परिपणितं भवतीमनानयन्त्या। गतधृतिरवलाम्बितु वतासूननलमनालपनादह भवत्या ।।" अत्र हि भाषतिलपत्योरुभयोरपि वचनार्थत्वाविशेषेऽपि यदा भाषतिप्रयोगप्रक्रमेण वस्तु वक्तुमुपक्रान्तं तदा तेनैव निर्वाहः कर्तुमुचितो नेतरेण । एवविधस्य प्रक्रमा- भेदाख्यम्य शब्दौचित्यस्य विध्यनुवादप्रेकारत्वोमगमात् । यथा -- “ताळा जाअन्ति गुणा जाळा दे सहिअएहि घेप्पन्ति । रइकिरणाणुग्गहिआइ होन्ति कमळाइ कमळाइ ॥” यथा च ---- "एमेअ जणो तिम्सा देउ कवोलोपमाइ शशिबिम्बम् । परमत्थविआरे उण चन्दो चन्दो विअ वराओ ।।" अत्र ह्यत्कर्षापकर्षमात्रविवक्षया परिकल्पितभेदेऽप्येकस्मिन्नर्थे विधेयानुवाद्यविषयेणै- केनैवाभिधानेन विध्यनुवादभावो भणित इति प्रक्रमाभेदप्रकार एवायमिति मन्त- व्यम् । केवलं पर्यायप्रक्रमभेदनिवृत्तये शशिबिम्बामित्यत्र चन्दमिणमिति पाठ परि- गमयिव्यः । यथा च - “एवमुक्तो मन्त्रिमुख्यै रावण. प्रत्यभाषत ।" १. ‘दभावप्र' इति खपुस्ते पाठ.. २ तदा जायन्ते गुणा यदा ते सहृदयगृह्मन्ते ।

 रविकिरणानुगृहीतानि भवन्ति कमलानिकमलानि ॥

३ एवमेव जनस्तस्या ददाति कपोलापमायां शशिबिम्बम् । परमार्थविचारे पुनश्चन्द्रश्चन्द्र इव वराक. ॥ व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । इति । तेन प्रत्यवोचत इत्यत्र पाठो युक्तः । यथा च----- नाथे निशाया नियतेर्नियोगादस्त गते हन्त निशापि याता । कुलाङ्गनानां हि दशानुरूप नातः पर भद्रतर ममप्ति। इति । अत्र हि गता निशापीति युक्त पाठ । नचैव शब्दपुनरुक्तिदोषप्रसङ्गः यथान्ये मन्यन्ते ‘नैकं पदं द्वि: प्रयोज्य प्रायेण' इति, तयोर्भिन्नविषयत्वात् । यथो- द्देशं हि प्रातिनिर्देशोऽस्य विषयः । उद्देश्यप्रतिनिर्देश्यभावाभावाविषयम्तु शब्दपुनरु- क्तिदोष इति कुतस्तस्य प्रसङ्ग । व्रजत. क्व तात । वजसीति परिचयगतार्थमस्फुटम् ।। धैर्यमभिनदुदित शिशुना जननानिभर्सनविवृद्धमन्युना ।।। इत्यत्र शिशुना ब्रजतिरेव प्रयुक्तो न वजति., तत्रैव परिचयगतार्थत्वास्फुटत्वधैर्य- भेदित्वसम्भवात् । केवलं शक्तिवैकल्याद्रेफोऽनेन नोच्चारित इति प्रत्युदाहरणमेतत् । सर्वनामप्रक्रमभेदो यथा ---- ‘ते हिमालयमामन्व्य पुनः प्रेक्ष्य च शूलिनम् ।। सिद्ध चास्मै निवेद्यार्थ तद्विसृष्टाः खमुद्ययु. ॥" अत्र हि भगवन्त शूलिनं प्रक्रान्तमिदमा परामृश्य तेनैवोक्तरीत्या तत्परामर्श. कर्तुं युक्तो न तदा तयोर्देवदत्तयज्ञदत्तशब्दयोरिव भिन्नार्थत्वात् । न चासौ कृत इति सर्वनामप्रक्रमभेदः । न चैव यत्तदारिदमेतददसा चाभिन्नार्थत्वेऽप्येतद्दोषविषयत्व- प्रसङ्गः । तेषामुक्तप्रकारेण स्वभावतोऽन्योन्यापेक्षसम्बन्धोपपादनात् । तेनेदमादि- भिजिभिस्तस्य परामर्शो, न तदेति स्थितम् । प्रत्ययप्रक्रमभेदो यथा - रुदता कुत एवं सा पुनर्भवता नानुमृतेरवाप्यते । परलोकजुषां स्वकर्मभिर्गतयो भिन्नपथाः शरीरिणाम् ।” इति । अत्र हि ‘कुत एव तु सानुरोदना'दिति युक्त. पाठः । यथा च- यशोऽधिगन्तु सुखलिप्सया वा मनुष्यसंख्यामतिवर्तितुं वा ।। निरुत्सुकानामाभियोगभाजां समुत्सुकेवाङ्कखुपैति सिद्धः ।। इदं चापरमत्र प्रक्रमभेदानुषङ्गि दोषान्तरमप्याविर्भवति, योऽयं विकल्पार्थवृत्तेव- शब्दस्य समुच्चयार्थस्येव चशब्दस्याविषय एव प्रयोग इति वक्ष्यते । तेन ‘यशो- ऽधिगन्तुं सुखमीहितुं वेति युक्तः पाठः ।। १. मृतापि लभ्यते' इति खपुस्तके पाठ, २. 'हि देहिनाम्' इति खपुस्तके पाठः, 27.1 11:15a garLF - Faara / Carran. व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । ‘पृथ्वि ! स्थिरा भव भुजङ्गम ! धारयैनां त्व कूर्मराज' तदिदं द्वितयं दधीथाः । दिछुञ्जरा. ' कुरुत तत्रितये दिधर्षीि देवः फरोति हरकार्मुकमाततज्यम् ।। इत्यत्र पृथ्व्यादिविषयः प्रेषलक्षणोऽर्थः कविना वक्तु प्रक्रान्तः । तस्य प्रत्ययभेदेऽपि नियूंदत्वात् प्रैषार्थाना पदानामुद्देश्यप्रतिनिर्देश्यभावेनोपादान न कृतमिति नैतादृशः प्रत्ययप्रक्रमभेददोषस्य विषयोऽवगन्तव्य. । पर्यायप्रक्रमभेदो यथा---- “महीभृतः पुत्रवतोऽपि दृष्टिस्तस्मिन्नपत्ये न जगाम तृप्तिम् । अनन्तपुप्पस्य मधोहि चूते द्विरेफमाला सविशेषसङ्गा ।” इत्यत्र हि पुत्रापत्यशब्दावेव पर्यायत्वात् प्रक्रमभेदविषयौ । न पुष्पचूतशब्दौ । तयोः सामान्यावशेषबच्नत्वादित्यपत्यवतोऽपीति युक्तः पाठः । यथा च उदन्व- च्छिन्ना भूः सच निधिरपां योजनशतम्' इति । अत्र हि ‘मिता भूः पत्यापां स च पतिरपां योजनशतम्' इति युक्तः पाठः । एवञ्च छिदिक्रियाकर्तुरुदन्वत उक्तन- येन विधेयतया प्राधान्यात् समासानुपपत्तिदोषोऽपि परिहृतो भवति । यथा वा ----

• "बरं कृतध्वस्तगुणात्यन्तमगुणः पुमान् ।।

प्रकृत्या ह्यमणिः श्रेयान् नालङ्कारश्च्युतोपलः ॥" एवं --- | खमिव जलं जलमिव खं हंस इव शशी शशीव कलहंसः । । कुमुदाकारास्तारास्ताराकारााण कुमुदानि ।' इत्यादीवपि द्रष्टव्यम् । विभक्तिप्रक्रमभेदो यथा ---- ८६ धैर्येण विश्वास्यतया महर्षस्तीत्रादरातिप्रभवाच मन्योः ।। | वीर्य च विद्वत्सु सुते मघोनस्स तेषु न स्थानमवाप शोकः ।।। ने चायं समुच्चयस्य विषयः । स हि तुल्यकक्ष्यत्वादभिन्नविभक्तिकानेकार्थविषयो बेदितव्य. । यदुक्तम् ----- तुल्यकक्ष्यतया यत्र पदार्थाः स्युर्विवक्षिताः ।। समुच्चयो विकल्पो वा तत्रेटौ दुष्टतान्यथा ।। इति । न चात्र तथाविधोऽर्थःसमस्तीति समुच्चयार्थयोश्चशब्दयोरपि प्रयोगोऽनुप- पन्नः । तेनात्र ‘तीत्रण विद्वेषिभुवागसी च’ ‘विद्वत्सु वीर्य तनये मघोन' इति पाठौ विपरिण मयतव्यौ । व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । "बभूव भम्मैव सिताङ्गरागः कपालमेवामलशखरश्रीः । उपान्तभागेषु च रोचनाङ्क. सिहाजिनस्यैव दुकूलभाव ।।" अत्रापि ‘मृगेन्द्रचर्मैव दुकूलभम्ये ति युक्त पाठः । अम्भिश्च पाठे रोचनाङ्कत्वम्य द्रव्यधर्मत्वाद् दुकूलभावविशेषणत्वानुपपत्तपरिहाराद् गुणान्तरलाभ । उपसर्गप्र- क्रममेदो यथा ‌---- “विपदोऽभिभवन्त्यविक्रम रहयत्यापदुपेतमायतिः । नियता लघुता निरायतेरगरीयन्न पद नृपश्रियः ॥" इति । तेन ‘तदुपेतं विजहाति चायति' रिति युक्त पाठः । वचनप्रक्रमभेदो यथा ---- “काचित् कीर्णा रजेभिर्दिवमनुविदधे मन्दवक्रेन्दुलक्ष्मी- रश्रीका. काश्चिदन्तर्दिश इव दधिरे दाहमुद्भान्तसत्त्वा । भ्रेमुर्वात्या इवान्या. प्रतिपदमपरा भूमिवत् कम्पमानाः प्रस्थाने पार्थिवानामशिवमिति पुरोभावि नार्यः शशसुः ।। अत्र हि कश्चित् कीर्णा रजोभिर्दिवमनुविदधुर्मन्दवकेन्दुशोभा' इति युक्त पाठः । यथा च 'अभिवाञ्छितं प्रसिध्यतु भगवति युप्मत्प्रसादेन' इति । अत्र छेकवचनेन भगवतीमेकां सम्बोध्य प्रसादसम्बन्धितया यस्तम्या बहुत्वनिर्देश स वचनप्रक्रमभेदो दोष. । तेनात्र भवतीप्रसादेनेति युक्त. पाठः । तिङन्तप्रक्रमभेदो यथा अत्रैव 'अपरा भूमिवत् कम्पमाना' इति । अत्र हि कम्पमापुरिल्युचितः पाठः । एकन्या. क्रियायाः प्राधान्याभावादियुक्तम् । कालाविशेषग्रक्रमभेदो यथा -- "सनुः पयः पपुरनेनिजुरम्बराणि जक्षुअर्बिसान्वूतविकासिबिसप्रसूवा:। सैन्याः श्रियामनुपभोगनिरर्थकत्व- दोषप्रवादममृजन्नगनिम्नगानाम् ॥" अत्र हि स्नानादौ यः कालविशेषः प्रक्रान्तः स नेजनादौ भेदम् नीत इति प्रक्रमभेदो दोषः । तेन ‘सत्रुः पयांसि पपुरम्बरमानिनेजुर्जक्षुर्बिसान्धृतावकासिबिसप्रसूनाः । सैन्याः श्रियामनुपभोगनिरर्थकत्वदोषं वनेषु सरिता प्रसभं ममार्जुः' इति युक्तः पाठः । यदि वा दोषोऽयमनुद्भवनीय एव । कालावशेषम्य विवक्षामात्रभावितयान- वस्थितत्वात् । यदाहुः -- ‘परोक्षे च लोकविज्ञाते प्रयोक्तुर्दर्षानवियान दर्शन- योग्यत्वात् परोक्षस्थाविवक्षायां लङ् भवत्येव । अजयज्जयन्तो भूतानि' इति । व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः। सतोऽपि चासतो वापि चाविवक्षा भवति यथानुदरा कन्येति । अर्थस्य तदतद्भावो विवक्षामात्रतो भवेत् ।। यत्र प्रक्रमभेदोऽय न तत्रोद्भाव्यते बुधैः ॥ ३० ॥ यथा विशेषकालस्य शीलादिप्रत्ययेषु च ।। कर्तुश्च फलवत्तायां तेन ते नोपदर्शिताः ॥ ३१ ॥ इति सङ्ग्रहश्लोकौ । कारकशक्तिप्रक्रमभेदो यथा ---

• गाहन्तां महिषा निपानसलिल शृङ्गैर्मुहुस्ताडितं

छायाबद्धकदम्बकं मृगकुलं रोमन्थमभ्यस्यतु ।। विस्रब्धं क्रियतां वराहततिभिर्मुस्ताक्षितिः पल्वले विश्रान्तिं लभतामिदं च शिथिलक्याबन्धमस्मद्धनुः ।। इति । अत्र हि कुर्वन्त्वस्तभयो वराहततयो मुस्ताक्षतिम्' इत्युपपन्नः पाठः । यथा च ---

• • कृतवानास विप्रिय न में प्रतिकूलं च न ते मया कृतम् ।

| किसकारणमेव दर्शन विलपन्त्यै रतये न दीयते ।। अत्रापि ‘नच तेऽहं कृतवत्युसम्मतम्' इति । यथा च ---

• सजलजलधर नभो विरेजे विहृतिमियाय रुचिस्तटिल्लतानाम् ।

व्यवहितरतिविग्रहैर्वितेने जलगुरुभिः स्तानतैर्दिगन्तरेषु ॥ शाब्दः प्रक्रमभेदी यथा -- | 4 चारुता वपुरभूषयदासा तामनूननवयौवनयोगः । तं पुनर्मकरकेतनलक्ष्मीस्तां मदो दयितसङ्गेतिरेनम् ॥” इति । अत्र हि ‘तमपि वल्लभसङ्ग इति युक्तः पाठः । यथा च----

• • सलुः पयः पपुरनेनिजुरबाण

जक्षुर्बिसान् धृतविकासिबिसप्रमूनाः । इति । अत्रापि ‘जक्षुर्विंस विकत्वमस्य दधुः प्रसूनम्' इति युक्तः पाठः । अस्मिश्च पाठे बिसशब्दस्य पौनरुक्त्यदोषपरिहाराद् गुणान्तरलाभः । यथा च---- “समतया वसुवृष्टिविसर्जनैर्नियमनादसतां च नराधिपः ।। | अनुययों यमपुण्यजनेश्वरौ सवरुणावरुणाग्रसरं रुचा ।” अत्र ह्यनुयातिक्रियाकर्मभावो वरुणस्यार्थः प्रक्रान्त इति तत्रास्य तादृश एव हेतुरुपा- दातुं युक्तः । यस्त्वसन्नियमनलक्षणः शाब्दो हेतुरस्यान्येषामिवोपात्तः से प्रक्रमभेदो १. ‘मभूषः' इति खपुस्तके पाठः, व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । दोषः तस्याप्युक्तयुक्त्या रसभङ्गपर्यवसायित्वात् । तेनायमत्र पाठः पठितव्यः । ‘नियमयन्नसतः स नराधिप' इति । एवञ्च विभक्तिप्रक्रममेदश्चशब्द- स्तसमुच्चयविषयभावः क्रमभेददुष्टश्च परिहृतौ भवतः । एवमन्येऽप्यवगन्तव्याः । एषां चान्योन्यसाङ्कर्याल्लोष्टसञ्चारकमेण बहवः प्रक्रममेदप्रकाराः समुद्भवन्ति । ते स्वयमेवाभ्यूह्माः । तद्यथा--

        'नियता लघुता निरायतेरगरीयान्न पद नृपश्रियः ।'

इति । अत्र हि द्वयोः प्रकृतिप्रत्यययो. प्रक्रमभेदः । तेन ‘न लघुर्जातु पद नृपश्रिय' इति युक्तः पाठः । आर्थः प्रक्रमभेदो यथा अनन्तरोदाहरणयोराद्यमाहितविपर्ययम् । तद्यथा---

        " मत्तता दयितसङ्गमभूषा भूषयत्यसमसायकलक्ष्मीम् ।
          साप्यनूननवयौवनयोग तद् वपुस्तदपि चारुतरत्वम् ।।"

इति । अत्रापि हि ‘मत्ततां दयितसङ्गतिरेषा' इत्युचितं पाठ: । क्रमप्रक्रमभेदो यथा---

        “तव कुसुमशरत्वं शीतरश्मित्वमिन्दो-
           र्व्दयमिदमयथार्थ दृश्यते मद्विधेषु ।
         विसृजति हिमगभैरग्निमिन्दुर्मयूखै-
           स्त्वमपि कुसुमबाणान् वज्रसारीकरोषि ।”

इति ।

   ननु च प्रकृतिप्रत्ययपर्यायादीनां प्रक्रान्तानां भेदेऽपि प्रधानभूतस्यार्थस्या-

भेदाच्छब्दमात्रस्य भेदे सति न किञ्चिदेकरसायाः प्रतीतेः परिस्वलनमुपपद्यत इति कथमयं प्रकृत्यादिप्रक्रमभेदो नाम शब्दानौचित्यमित्युक्तम् । उच्यते । सर्व एवायमेवञ्जातीयः प्रक्रमभेदः प्रायेण विध्यनुवादभावप्रकार इत्यवगन्तव्यम् । न च

तबाप्यसत्यर्थमेदे शब्दभेदमाद्रियन्ते वक्तार. । यथा---
       "पदधरदलमाश्रितं प्रियाया वदनसरोरुहसाम्यमेत युश्च ।
        तदमृतममृतं स इन्दुरिन्दुर्विषमितरत् तमसा समस्तथान्यः॥”
          इति । अस्त्येवम् । यस्त्वयमन्यः शब्द आर्थश्चेति द्विविधः प्रक्रममेद  उक्तः 

सोऽनुपपछः । यतः 'चारुता वपुरभूषयदासा' मित्यादौ भूषणभूष्यभावादिरूपं किमपि वस्तु प्रत्याय्यम् वर्तते । तञ्च शब्दार्थादुभाभ्यामपि वा प्रतीयताम् । कस्तत्र प्रक्रमभेद- नियम प्रत्यभिनिवेशः यद्भेदाभेदाम्यामनौचित्यमौचित्य च स्यात् । नहि व्याक्तिववेके द्वितीय विमर्शः ।

• शुचि भूषयति श्रुतं ब्युः प्रशमस्तस्य भवत्यलङ्क्रिया ।

प्रशमाभरणः पराक्रमः स नयापादितासिद्धिभूषणः ।। इत्यादौ सत्यपि प्रतीतिपरिम्खलने नानौचित्यसंम्पर्शः कश्चिदुपलभ्यत इति तदेतद- विदितशब्दार्थव्यापाराविभागन्यैवाभिधानम् । अन्यो हि शब्दव्यापारविषयोऽर्थेऽन्य- श्वार्थव्यापारविषयः । तत्र यः प्राधान्येन प्रतिपादयतुमिप्यते स शब्दव्यापारवि- षयः, तम्य साक्षात् तदसिसम्बन्धसम्भवात् । अन्यत्वर्थव्यापारविषयो विपर्य- यात् । एवञ्च सति यदाय भूषणभूप्यभावः प्राधान्येन वक्तुं प्रक्रम्यते तदा शब्द- व्यापार विषयो भवितुमर्हति नार्थव्यापारन्येति विषयविभागे व्यवस्थिते सति तयोर्यदन्यथाकरणं तदेकरसाया. प्रतीतेः परिस्खलनहेतुर्भवत्यनौचित्यमि- त्युक्तं यथा पूर्वोक्त उदाहरणद्रये । यत् पुनः ‘शुचि भूषयती'त्यादौ सत्यपि प्रक्र- मभेददोषे नानौचित्यसंम्पर्श कश्चित् संवेद्यत इत्युक्त, तत्र ‘वपुषः शुचि भूषणं श्रुत मिति, 'तां मदुस्तमपि वल्लभसङ्ग इति चोभयत्रापि पाठाविपर्यासात् प्रक्रमभेद- दोषद्वये परिहृते सत्यभयो प्रतीत्योर्यादृशमौचित्यमनौचित्य वऻविर्भवति तत्प्रतीति- परमार्थविदः सहृदया एवं विवेक्तुमलामति त एव प्रष्टव्या । नान्ये । ते ह्युभय- त्रापि सादृश्यमेवावगच्छन्ति । यदि वा शुचि भूषयतीत्यादौ भूषणभूण्यभावशृङ्ख- लाया यथासम्भवं भाङ्गिभणिनिर्विवैचित्र्यमानं कवेर्विवक्षित, तच्च निव्यूॊढमिति तदप- हृतचेतसा प्रतीतिस्खलनखेदानवधारणम् । अथ यदि शब्दव्यापारविषयस्यैवार्थस्य प्राधान्यं नान्यस्येत्युच्यते, तर्हि चक्रारि ।तप्रसभे’त्यादौ ‘लावण्यकान्तिपारिपूरित- दिड्मुखेऽस्मिन्' इत्यादौ ‘कृतककुपितर्बाप्पाम्भोभरित्यादौ च वस्तुमात्रस्यालङ्का- रस्य रसादेश्च प्रतीयमानस्यार्थस्यावाच्यस्यैव प्राधान्यं न स्यात् । तच्चानिष्टं भवति । तयोरामधूमयोरिद गम्यगमकभावेनावस्थानात् प्रधानेतरमावस्यावश्याभ्युपगम्य- त्वात् । अत्रोच्यते । प्रतीत्यपेक्षमनयो. प्राधान्यमप्राधान्य चावस्थाप्यते । वाच्यस्य प्रतीतिः शब्दव्यापारविषय इति तस्य प्राधान्यमवस्थाप्यते । प्रतीयमानस्य पुनर- न्यथेति तस्याप्राधान्यमेवेत्युक्तम् । यत् पुनर्वस्तुमात्रादीनां प्राधान्यमवस्थाप्यते, तद्वाच्यप्रतीयमानयोधूमाग्न्योरिव गम्यगमकभावापक्षयैव न प्रतीत्यपेक्षया । तदपेक्ष. यैव च क्वचिद्वाच्यस्याप्यप्राधान्यभुच्यते । ननु यदि प्रतीतेरेकरसप्रसृतायाः परिस्ख. लनहेतुत्वादयं प्रक्रमभेददोषोऽनौचित्यमित्युच्यते तदिदानीभेकस्मिन्नेव वस्तुनि निवॆनियमाने महाकवीना या विचित्रार्थभङ्गिभणितयोऽलङ्कारसंज्ञास्तास्वप्ययं प्रक्रम- भेददोषो दुनिषेधः स्याद विशेषाभावात् । मैवं वोचः । तत्राप्यस्माभिरयमिष्यत एव । कथं तर्हि वैरस्य न प्रकाशते । तस्याङ्गनावदलेन्दुबिम्बगतस्येव कळङ्कले- शस्य स्वादिष्ठाभिरलङ्कारपरम्पराभरभिभूयमानत्वाद्वाक्यभेदाञ्चेति ब्रूमः। यदुक्तम्- | १, “बर्णय' इति खपुस्तक पाठ. व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्श । "एको हि दोषो गुणसन्निपाते निमज्जतीन्दोः किरणोप्यिवाङ्क:।" इति । न तु तावतासौ नास्त्येवेति शक्यः कल्पयितु तत्सद्भावस्य न्यायसिद्ध- त्वात् । न हि भङ्गिमणितिविषमे वर्त्मनि प्रवर्त्तमाना प्रतीतिरपहित्खतिक्रमेणैव प्रदर्तत इत्युपपद्यते कारणभेदस्यापि कार्यभेदहेतुत्वोपगमात् । तदेतदुक्त भवति सर्व एव भणितिप्रकारः प्रक्रमभेदम्य विषय इति । स च विविच्यमानो वाच्यप्रती- यमानार्थनिष्ठ एव पर्यवस्यतीति शाब्दश्चार्थश्चेति तथैव द्वैविध्येन प्रतिपादितः । वस्तुप्रक्रमभेदो यथा ‘इय गेहे' इति । अत्र प्रथम पादे साक्षान्नायिकायाः स्वरूपं वर्णयितुमुपक्रम्योतरत्र भेदेन तदीयस्पशादिवर्णन निर्वाहितमिति बस्तुप्रक्रमभेदो दोषः । ननूभयत्राप्यर्थतस्तत्स्वरूपप्रकर्षप्रतीति' पर्यवत्यतीति कथमयं दोषः । सत्यम् । स्यादेवं यद्यसावुभयत्राप्यसञ्जातपरिस्खलनखेदवैरत्या सत्येकरसैव पर्य- बस्येत् । न चोक्तनयेनैतत्सम्भवतीति दोषतयैवायमुक्त. । तेन ‘मुखं पूर्णश्चन्द्रो बपुरमृतवर्तिर्नयनयोः' इत्येवमयं पाठः परिणमयितव्यः । यथा च--- तरङ्गय दृशोऽङ्गने ! पततु चित्रमिन्दीवरं स्फुटीकुरु रदच्छद व्रजतु विद्रुम, श्वेतताम् । क्षणं वपुरपावृणु स्पृशतु काञ्चन कालिका- मुदञ्चय मनाङ् मुखं भवतु च द्विचन्द्रम् नभः ।। " अत्र युपमानानामिन्दीवरादीना निन्दाद्वारेण नयनादीनामु भेयाना यत् तेभ्योऽति- शयलक्षणं वस्तु वक्तु प्रक्रान्त तस्यानिर्वाहाद् भेद. मुखचन्द्रयो. सादृश्यप्रतिपा- दनमात्रपर्यवसानात् । तदेवमत्र पाठः पाठतव्यः । ‘उदञ्चय मनाङ् मुखं भवतु लक्ष्यलक्ष्मा शशी' । यथा च-

• तद्वकं यदि मुद्रिता शशिकथा तश्चेत् स्मितं को सुधा

सा चेत् कान्तिरतन्त्रमेव कनकं ताश्चेद् गिरो धिड् मधु । सा दृष्टिर्यदि हारितं कुवलयैः कि वा बहु ब्रूमहे । यत्सत्यं पुनरुक्तवस्तुविरसः सर्गक्रमो वेधसः । इत्यत्राप्युपमानादुपमेयस्यातिरेकलक्षणं यद्वस्तु वक्तुभिष्ट तस्यार्थान्तरन्यासमुखेन प्रक्रमभेदः वस्तुसर्गपौनरुक्त्यस्य सादृश्यमात्रपर्यवसानादिति । तेन ‘पुनरुक्तव- स्तुविमुख' इत्यत्र युक्तः पाठः । दोषोऽयमेवञ्जातीयकानामर्थदोषाणामन्येषामप्युप- लक्षणम् । तेन 'तपेन वर्षा' इत्याद्यपाकृतं भवति । ननु कर्तृप्रक्रमभेदोऽपीह कृस्मान्न प्रदर्शितः । असम्भवादिति ब्रूम. । यस्तु क्वचिन् कविभि: प्रयुज्यमानो ०यकतिविवेके द्वितीयो विमर्शः । दृश्यते स कर्तृव्यत्यासो प गुण इन दोषः । तत्रैव चाय प्रऋरमभेदभ्रमो भवतां तयोभिन्नलक्षणत्वात् । यदारः--

• • प्रकृतमपि सत्र दि तव बुघिढ मदथॳेसय़ ।

चारुत्वायान्यत्राप्येत गुण म तु न डोपः ।।”

• • यश्च यथा क्रान्ऽधमा लय ल चेत् ।।

निर्वाह : सः प्रक्रमभोधदो बसा. ।। ' । इति भिन्नलक्षणत्वान्न प्रक्रम दोपानझावन, । तत्र युप्मदर्थस्य यथा यथाह सप्तमा वैकुण्ठावतार' इति । अझ हि यात्थ त्वमिति गुप्मदर्थस्य कर्तृत्वं प्रकृतमप- हाय चारुत्वाय ततोऽन्यत्राप्दैिवमुक्तम् । दादार रामं प्रति हि कस्यात् समक्ष- मियमुक्ति । अस्मदर्श उषा-"नाबाद.६ रेणुयुः । गरीयान् हि गुरु- धनुर्भङ्गापराध' इति । दि ३ राशिद इऽमति वक्तव्ये पूर्ववचारु- त्वायैवमुक्तम् । रापा । आदहियक्ति । था -

• अय जन , , ६, ने। तिवतुमर्हसि

इति । अत्राप्य छुन इ. प.SE..म्य इतृत्वमन्यत्रारोप्यैवमुक्तम् । द्विविधो ह्यन्यशब्दात...त् । तर नेऽन्यत्रारोपो हि दर्शित एव । अचेतने तु यथा --- १५ बान्य पशु रिस र्तियों विजेयो वाय' तदनदधिरि हतारः ।। अस्त्येवैतत् किमु कृतवता रेणुझाकण्ठबाधा उद्धरूपधेनव दुर्ल; ल इन्द्रहासः ।। ?? इति । अत्र हि त्व रेणुकान्छाधा धृतवानिति बया बद्धस्पर्धेऽहं लज्ज इति वक्तव्ये चाहत्वारा दुष्मदस्य भु* . पश्चन्द्रहासयोजडयोरारोप्यै- वमुक्तम् । यथा -

• • भो लईश्वन । दीयता । रामः स्वयं याचते

कोऽय ते मतिरिक्षम, स्मर - जाधादि किञ्चिद्गतम् । नैवं चेत् खरदूषणत्रिशिरसा ग्यास्ट्रजा पक्षिलः । पत्री नै सदियते अनुबन्धबन्धूकृतः ॥ इति । अत्रापि ह्यह् न ल य इति वक्तव्ये पूर्ववदस्मदर्थस्य कर्तृत्वमचेतने पत्रिणि समारोप्यैवमुक्तम् । कमभेदो यथा -.. “तीर्थं तदीये गजसेतुबन्धात् प्रतीपगासुत्तरतोऽस्य गङ्गाम् ।” व्याक्तिविवेक हिदीयो चिराः। इति । अत्र हि परामर्शनीयसनले याताय सर्वनामपरामर्शः स क्रमभेदो दोषः । तस्य हि प्रक्रान्तोय टोन प्रक्रममार तम्य स्मृतिपरामर्श- रूपत्वात् । स्मृतेश्च कुन माया । अत्र च प्रतीतिमात्र- मनुभवोऽभिमतो जेन्टिय र्थ नीनपूर्छ, य. परामृश्येतेति परामर्शप्रक्रपभेडो रोग : - एवायभवभासते दोषः यत्र पदार्थपौर्वापर्यप्रकाशः सत्ता में न वाक्यार्थविमर्शदशा- याम् । तत्र हि नमोवायला - लिाद । बहिरमा च पदा- र्थबुद्धिरन्तरङ्गश्च वाक्यार्थविना है। सत्यमम्त्येतत् । किन्तु स वाक्यार्थविमर्श प्रश्न का व पत्तते नान्यादृशस्तत्सं- चारमयत्वाच्छब्दव्यबहार : .... र मिलनेयुःइति । तत्र चासौ सूक्ष्मतयानभिव्यक्तदान र म यस कोषक व्यक्तोऽव- भासत इति पदार्थोनोमिनेट र । न चात्र प्रमादजः पादयोः पौर्वापर्यवि.८ इति वियोलावि गजाप्रतीपगमनहतो शा- ब्दस्य तदीयतीर्थाभिधानव्या त्या दोन्याविर्भावापत्ते । तेन पादयोर्विपर्ययः शाब्दम्य च हेलनामा त्यनियुभयविपर्ययोऽत्र श्रेया- निति । परामृश्यमनुत्तीद परामोद याददा। स दोपो वक्ष्यमाणार्थरसवितावलमो नियः ॥ ३२ ॥ इति सड्ग्रहश्लोकः । यथा च --- 'लवजलपर लक्षद्धोऽर न दृप्तनिशाचर' इति । अत्र ह्यारोपनिवृत्तौ तद्विपयवाचिलो नुरधनुर्धारमओरित्र नवजलधरपदस्यापि पूर्व पश्चाद्वेदशब्दः प्रयोक्तव्यः शुक्तिकेश २ रजतामितिवद् इत्येव तावत् क्रमो न्याय्यः । यत्तु दृप्तनिशाचरविशेषणवाचित मापदाइनन्नर तन्य प्रयोग स क्रमभदा दोषः । 'कला च मा कान्तिाती पायानाः मम्या लोकन्य च नेत्रकौमुदी' इत्यत्र हि द्वितीयश्वशब्दो भिन्नक्रम । च हि त्यनित्यानन्तर प्रयोक्तव्य. । यथा च -- "मीलितं यदभिरामताधिके गावु नन्द मम्मि पुष्करः कृतम् । उद्यता जयिनि कामिनीमुख तेन मनुष्ठित पुनः ॥' इत्यत्र पुनश्शब्द । स हि तनत्यतोऽन तर बक्तव्य. । १. 'वाद' इति खपुस्तके पाट । 25yerfc1a1 [Lagatar - Januar/JL7ruralisex व्याक्तविवेके द्वितीयो विमर्शः । “उक्खअदुमं व सेलं हिमहअकमलाअरं व लच्छिविमुक्कम् ।। पीअमइरव चसअ बहुलपओस व मुद्धअंदविरहिअम् ।। इत्यत्र ह्युपमानवाचिभ्या शब्दाभ्यामेवानन्तरमिवशब्दः प्रयोक्तव्यः न साधार- णधर्मवाचिभ्या यथात्रैव कमलाकरबहुलप्रदोषशब्दाभ्यामिति । स हि यदनन्तरं श्रूयते तत्रैवोपमानतामाधातुमलमित्यन्यथार्थस्यासङ्गतिप्रसङ्ॻात् । न हि भवति गौ- रमिवेन्दुबिम्ब तव मुखमिति । न चासौ तथा प्रयुक्त इति क्रमभेदो दोषः । तेन ‘सेलं उकखअदुम’मिति ‘चसअ व पीअमइर'मिति च पाठः पठितव्यॱ । यथा वा-‘उपा- लब्धेवोचै्चगिरिति शीपतिमसा’बिति । अत्र हि इतीबोपालब्ध क्षितिधरपतिः श्रपिातमसाविति पाठॱ श्रेयान् यतो नात्रोपालब्धेवोश्वर्गिरिपतिरित्येतत्पर्यन्तोक्तिरव- च्छतुमोभमता। न च पदसम्बन्धस्य पुरुषाधीनत्वात् प्रापिपयिषुपदेनैवास्याभिस- म्वन्धो न गिरिपतिपदेनेति शक्यते वक्तु तस्य तदधीनत्वासिदेरूपपादयिप्यमाण- त्वात् । यथा च--- •प्रतीक्ष्य च प्रतीक्ष्यायै पितृप्वसे न्सुतस्य ते ।। सहिप्ये शतमागांसि प्रत्यश्रौषी. किलेति यत् ।” इति । अत्रापि हि ‘सहिष्ये शतमागांसीत्यभ्युपैर्यत् किल स्वय'मिति युक्तः पाठ इति । अनेनैव तज्जातीयार्थानामन्येषामव्ययानां प्रयोगनियमो व्याख्यात इति तेषामपि प्रक्रमभेदो दोष एव । तद्यथा ---- कि क्रामेष्यति किलैष वामनो यावदित्थमहसन्न दानवाः ।। | तावदम्य न ममौ नभस्तले लङ्घितार्कशाशमण्डलः क्रमः ।। इत्यत्रेत्थंशब्दस्य । स हि वामनशब्दादनन्तर द्रष्टव्यः । यथा च --- “स्तम्बेरमः पारिणिन .रसावुपैति पिदैरगद्यत ससम्भ्रममेवमेका इत्यत्रैवशब्दस्य । स छुपेतीत्यतोऽनन्तर द्रष्टव्यः । तेन ‘स्तम्बेरमः परिणिनंसुरसौ समभ्येत्येव ससम्भ्रममभण्यत काापे षिद्वैरिति युक्तः पाठः । अत्र च यत् प्रती- तिवैचित्र्यं स मतिमतामेव विषय. ।। उक्तिस्वरूपावच्छेदफलो यत्रेतिरष्यिते । न तत्र तस्मात् प्राक् किञ्चिदुक्तेरन्यत् पद वदेत् ।। ३३ ।। १. उत्खातु ममिव शैल हिमहतकमलाकरमिव लक्ष्मीविमुक्तम् । पीतमदिरामव चषक बहुलप्रदोषमिव मुग्धचन्द्रविरहितम् ॥ Áखखkha CAMPIMishy intuismentAwestinuumps amareherity imgistent ormins ध्याले ...... छ। यदाहुः-- हे मत्वर्थीयस्य पोनरुक्त्य ब . .. "कर्मधारयमत्वीयाभ्या माम ले ___“मतो माया ..... . । इति । यथा वा 'वासी नाव यमातङ्गपटाविघट्टिते रोते . तद्धितप्रत्ययस्य पानसकव . . न्तरे तद्धितस्योत्पत्तिन नत्रा ", " ..

' इति । तदी-

. . . स. पीयते' इत्यादौ . । बत्र त्वर्था- बानरुक्त्यम् । यथा- इति । अत्र ह्यपत्यार्थे तद्धितानियो । . . . . . यथा - ____ "छायामपास्य महतीमा । .. जलान्तरूणाम् " अत्र हि समूहार्थायाः प्रकृतेवहुवान . ... बन्द ! पदविश्यं यथा- बाप्यः पुरा : इति । अत्र हि भजिस्सहशी दहिसमासाश्रयणे- नैव तदर्थावगतेः । यत्र च विभाग : .. ति तत्र तदुक्तः पौन- रुक्त्यं यथा-- "पायात् स शीतकरणाभार । नया; इत्यत्र भवशब्दस्य । यथा वा- “चकासतं चारुचमूरुचर्मणा कुधेन ना नाम इवाहनम् ।" इत्यत्र नागेन्द्रेन्द्रवाहनशब्दयारेकतरा या तपातिपनिन तत्र पौनरुक्त्यम्- "तब प्रसादात् कुलुमायुधोऽति सहायक मधुमेव लब्धा । कुर्या हरस्यापि पिनाकपाणवैयच्युति के मम धन्विनोऽन्ये ।।" इति । अत्र हरशब्दस्यति वयते । र यसब प्रसादात् कुसुमामुधोऽपी- त्यत्र विशेष्योपादानमन्तरेणाप्युभयार्थमनिपनि सदाशिनावचनीति । तदयुक्तम्। उत्तमपुरुषेणैवाम्मदर्थस्य विशेष्यन्य प्रतिमादिनबार तदनुपादानासिद्धेः । यथा च- "निर्याय विद्याध दिनादियान विद्यादेवाच मुखान्महर्ष. । पार्थाननं वह्निकणावदाता दीतिः रसडामेवा मेपेदे ॥" १ 'लिडुत्तम' इति खपुस्तके पाट. । व्यक्तिविवेकै द्धितीयो विमर्शः । सङ्ग्रामामृतसागरप्रमथनक्रीडाविधौ मन्दरो। राजन् ! राजति वीरवैखिनितावैधव्यदस्ते भुजः ।।" इति । यथा च --- "अङ्गुलीभिरिव केशसञ्चयं सान्निगृहा तिमिरं मरीचिभिः । कुग्मलीकृतसरोजलोचनं चुम्बतीव रजनीमुखं शशी ।" इति । अत्र हि चुम्बतीवेत्यत्रेवशब्दः पुनरुक्तः चुम्बतेऱमुख्यार्थबाधे सति तत्सद्द- शार्थप्रतीतेस्सामर्थ्यसिद्धत्वोपपादनादिति । एवं “स्मरहुताशनमुर्मुरचूर्णतां दधुरिबाम्रवणस्य रज कणाः । निपतिताः परितः पथिकत्रजानुपरि ते परितेपुरतो भृशम् ।।" इत्यत्रापि वेदितव्यम् । यथा च -- "तृप्तियोगः परेणापि न महिम्ना महीयसाम् ।। पूर्णश्चन्द्रोदयाकाङ्की दृष्टान्तोऽत्र महार्णवॱ ॥" अत्र हि प्रतिवस्त्वलङ्कारान्महार्णवमहीयसामुपमानोपमेयभावमवगम्यमानमवधीर्य यद् दृष्टान्तशब्देन पुनर्महार्णवस्योपमानत्ववचवं तत् पुनरुक्तम् । वाच्यो हार्थो न तथा स्वदते, यथा स एव प्रतीयमानः । अत एव ---- “सञ्चारपूतानि दिगन्तराणि कृत्वा दिनान्ते निलयाय गन्तुम् । प्रचक्रमे पल्लवरागताम्रा प्रभा पतङ्गस्य मुनेश्च धेनुॱ ॥” इत्यत्र प्रभाधेन्वोः ‘प्रभेव भानोॱ सुरभिर्महर्षे'रिति शब्दवाच्यामुपमामनादृत्य क- विना पूर्बवद् दीपकमुखेनोपमेयभावो भणितः । एवमलड़कारान्तरेप्वपि यथायोगम- वगन्तव्यम् । वाच्यात् प्रतीयमानोऽर्थस्तद्विदां स्वदतेऽधिकम् । रूपकादिरतः श्रेयानलङ्कारेषु नोपमा ।। ३९ ।। इति सङ्ग्रहशॢोकः । यथा च --- "शिशिरकालमपास्य गुणोऽस्य नः क इव शीतहरस्य कुचोष्मणः । इति धियास्तरुषः परिरेभिरे घनमतो नमतोऽनुमतान् प्रियाः ।।" इत्यत्र धीशब्दोऽत इति च हेत्वर्थः शब्दः पुनरुक्तौ, हेत्वथैनेतिनैव तदर्थस्यो- क्तत्वात् । यथा “अश्वेतिविद्रुतमनुद्रवतान्यमश्व'मिति । तेन वरम् ‘इति यतोऽस्त- रुष' इति युक्तः पाठः । यथा वा

                                  व्यत्किविवेके द्वितीयो विमर्शः ।
                  "आः किमर्थमिदं चेतः सताम् म्भोधिदुर्मरम् ।
                   इति मत्वेव दुर्वेधाः परदु खैरपूरयत् ।।"
   इति । अत्र हि मननार्थः पुनरुत्क, इतिनैव कोधपरामशिना तस्यावगमितत्वात् ।
   तेन ‘इति कुधेव तद्वेधा' इति युत्क: पाठः । एवञ्च बेधसो दुष्टत्वस्यानिबन्धनस्या-
  वाच्यस्य यद्वचनं तदपि परिहृतं भवति    । अव्यभिचारिणः कारकस्याविशेषणः
  प्रयोगः पुनरुत्क: । तत्र कर्त्तुर्यथा    –
           " पतितोत्पतितैः शत्रुशिरोभिः समराड्गणे ।
           यः कन्दुकैरिवोच्चण्डः कीडन् लोकैर्व्यलोक्यत ।।” 
  इत्यत्र लोकशब्दस्य,   विलोकनकियायास्तत्कर्तृकत्वाव्यभिचारात् । सविशेषणस्य
  न तस्य पौनरुक्त्यम् । यथा —
           " जनैरजातम्खलनैर्न  जातु  द्वयेऽप्यमुच्यन्त विनीतमार्गाः ।।"
   इति । कर्मणो यथा—
               "उवाच दूतस्तमचोदितोऽपि गां ।
                न हीङ्गितज्ञोऽवसरेऽवेसीदति ।”
   इति । सविशेषणस्य यथा-- ‘शुचिस्मितां वाचमवोचदच्युत' इति । करणस्य
   यथा—
                "यदा दृशा कृशाड्गयास्मि दृष्टो जातं तदैव मे ।
                 प्रजागरगरग्रस्तसमस्तप्रसरं मनः ।।"
   इति । अस्यैव सविशेषणस्य यथा—
                 " तं विलोक्य सुरसुन्दरीजनो विस्मयस्तिमिततारया दृशा ।"
   इति । एवं कारकान्तरेष्वप्यवगन्तव्यम् ।
                 एकैवालड्कृतिर्यत्र शाब्दत्वार्थत्वभेदतः ।।
                 द्विरुच्यते तां मन्यन्ते पुनरुत्किमतिस्फुटाम् ॥ ४० ॥
    तद्यथा —
               “उमावृषाङ्कौ शरजन्मना यथा यथा जयन्तेन शचीपुरन्दरौ ।
                 तथा नृपः सा च सुतेन मागधी ननन्दतुस्तत्सदृशेन तत्समौ ||”
   इत्यत्र ।।
          यस्य यद्रूपताव्यत्कि: सामथ्यीदेव जायते ।।
          तस्योपमा रूपकं वा तदर्थं पौनरुक्त्यकृत् ।। ४१ ॥
 तत्रोपमा यथा—

१.‘घु सीदति' इति खपुस्तके पाठ , व्याक्तिविवेके द्वितीयो विमर्श । " स्फुरदधीरतटिन्नयना मुहुः प्रियमिवागलितोरुपयोधरा । जलधरावलिरप्रतिपालितस्वसमया समयाज्जगतीधरम् ।। " अत्र जगतीधरजलधरावल्योः प्रियप्रणयिनीतुल्यत्वे समासोक्त्यैवावसिते सति यदे- तज्जगतीधरस्य प्रियतुल्यत्ववचनं तत् पुनरुक्तम् । यथात्रैवोत्तरेपु चोदाहरणेषु “निद्रावशेन भवता ह्यनवेक्षमाणा

पर्युत्सुकत्वमबला निशि खण्डितेव ।
लक्ष्मीर्विनोदयति येन दिगन्तलम्बी।
सोऽपि त्वदाननरुचिं विजहाति चन्द्रः ।। "

इति । अत्र हि लक्ष्म्या अबला खण्डितेवेति यदुपमानमुक्तं तत् पुनरुक्तं तस्या- स्तत्तुल्यवृत्तान्ताभिधानसामर्थ्यादेवानन्तरोक्तनयेन तदर्थावगतेः । यथा च - “सुरभिसङ्गमज वनमालया नवपलाशमधार्यत भड्गुरम् ।

रमणदत्तमिवार्द्रनखक्षतं प्रमदया मदयापितलज्जया ।”

इत्यत्रार्द्रनखक्षतविशेषणं, प्रमदार्थः, तद्विशेषणं चेति त्रितयमपि पुनरुक्त तदर्थ- स्योपमेयादेव प्रतीतेर्गतार्थत्वात् ! तथा हि । सुरभिशब्दात् पुंस्त्वविशिष्टाद्रमणा- र्थोऽवगम्यते वनमालाशब्दाच्ज स्त्रीत्वविशिष्टत्वात् कामिन्यर्थः । तद्विशेषणोपादानं तु व्यर्थमेव व्यावर्त्यभावात् । तेन यथा कामुकसङ्गमसमुत्थमङ्गनया लोहितं वक्रं च नखक्षतं धार्यते, तद्वद्वनमालया वसन्तसमागमजानितं नव भड्गुर च पलाशम- धार्यतेति समुदायादयमर्थः सचेतसामुन्मिषत्येव, यतोऽलङ्कारान्तरोपकृताल्लिङ्गबि- शेषनिर्देशादेवार्थानां स्त्रीपुंसत्वानुमितिरनुमतैव महाकवीनाम् । यथा च --- “ऐन्द्र धनुः पाण्डुपयोधरेण

शरद्दधानार्द्रनखक्षताभम् ।
प्रसादयन्ती सकलङ्कामिन्दुं
तापं रवेरभ्यधिकं चकार ।।"

इति । अत्र हि शरदो नायिकात्वस्येन्दो रवेश्च नायकप्रतिनायकत्वयोरभिव्यक्तिः । यथा वा--- " अत्यन्तपरिणाहित्वादत्यन्तश्लक्ष्णतावशात् ।

 न काचिदुपमारोढुमूरू शन्कोति सुभ्रुवः ॥”

इत्यत्राङ्गनेव मणिस्तम्भाविति । यथा च -- व्याक्तिविवेके द्वितीयो त्रिमर्शः । “भोगोगिनेत्रपरिबर्तनविभ्रमेण मूर्त्या नितम्बवलनाकुलतां वहन्त्या ।। यस्थाशनैरविरलोत्कलिकाकलापः

पर्याकुलं हृदयसम्धुनिधेर्ममन्थे ।

इति । अत्र ह्यारोहार्थो हृदयार्थश्च लक्षणयोपात्तौ न मुख्यतया तयोर्जीवव्यापार- तत्कार्यैकदेशविशेषरूपत्वात् । लक्षणायाश्चालङ्कारान्तररवमुपपादितमेव । किञ्च- येदशैंकाश्रयो धर्मो यत्र स्यादधिरोपितः । उपमानोपमेयत्वं न तयोः शाब्दामप्यते ।। ४२ ॥ यथा --~-- "अपरागसमीरणेरितः क्रमशीर्णाकुलमूलसन्ततिः । तरुवत् सुकरः सहिष्णुना रिपुरुन्मूलयितुं महानपि ।। इत्यत्र तरुरिप्वोः । तद्धि सामर्थ्यादेव तयोः सिद्ध्यति, उन्मूलनस्य तरुधर्मस्य रिपावारोपितत्वात् । रूपक यथा--- "अनुरागवन्तमपि लोचनयोदधत वपुः सुखमतापकरम् । निरकासयद् रविमपेतवतुं वियदालयादपरदिग्गणिकां ।|” इति । अत्र हि लिङ्गविशेषनिर्देशात् स्त्रीत्वस्य कार्यतश्च तद्विशेषस्याभिव्यक्तौ सा- मयदेवापदिशो गणिकारूपत्वे वियतयालयत्वेऽवगते यत् तयस्तादून्यवचनं तत् पुनरुक्तम् । पुनस्तद्वचने वा रवैरपि कामुकरूपतीवचनप्रसङ्गः विशेषाभावात् । यदुक्तम् --- "उभयार्थपदनिबन्धो लिङ्गविशेषः पदञ्च गुणवृत्ति । उपमानविशेषाश्रयमर्थ गमयति सै न (हि)पुनर्वाच्यः ।| ” इति । यथा--- “राहुस्त्रीस्तनयोरकारि सहसा येनालथालिङ्गन- व्यापारैकविनोददुर्ललितयोः कार्कश्यलक्ष्मीवृथा । तेनाक्रोशत एव तस्य मुराजेत् तत्काललोलानल- ज्वालापल्लवितेन मूर्धविकलं चक्रेण चक्रे वपुः ॥” । इति । अत्र ह्यनुप्रासैकरासकेन कविना पौनरुक्त्यदोषमपश्यता पर्यायोक्त्यनुमितो- ऽपि चक्रशब्दार्थः प्रयुक्तः । तेन ‘मूर्धविकलामस्त्रेण तेने तनु'मिति युक्तः पाठः । | १ ‘यदेका” इति खपुस्तके पाठ , २ ‘सुकरस्तरुवद्” इति खपुस्तके पाठ , ३ ‘नस इति खपुस्तके पाठ , ७८ व्यक्तिविवेके द्वितीय विमर्शः । इत्यत्रेतिशब्दस्य । यथा च ---

• चन्दनासक्तभुजगनिःश्वासानिलमूर्च्छितः ।।

मूर्च्छयत्य॓ष पथिकान् मधौ मलयमारुतः ।। इत्यत्रोत्प्रेक्षायामिवशब्दस्य । यथा च---

• अयं मन्दद्युतिर्भास्वानस्तं प्रति यियासति ।।

उदयः पतनायेति श्रीमतो बोधयन् नरान् ।। इत्यत्र निदर्शने ममेवेति ।

• स्वाभाविकं विनीतत्वं तेषां विनयकर्मणाम् ।।

मुमूर्च्छ सहजं तेजो हविषेव हविर्भुजाम् ।। इत्यत्र विनतत्वस्य यद्विशेषण तद् बाधकसद्भावाभावे सति समानाविभाक्तकत्वा- विशेषान् तेजसाप्यनुषज्यत एवेति यत् पुनस्तेजसस्तद्वचन् तत्पौनरुक्त्यमावहति । धर्मस्तुल्यविभक्तीनामेकस्याप्युदितोऽखिलान् ।। तानन्वेतीति पर्यायैस्तदुक्तिः पौनरुक्त्यकृत् ॥ ४४ ।। इति सङ्ग्रहश्लोकः ।।

• कैरवेन्दीवरच्छायौ नौम्युमाधवमाधवौ ।

ब्रह्मार्चितब्रह्मनुतौ निहतान्धककाळियौ ॥ ” इति । अत्र प्रथमो धवशब्दो द्वितीयश्च ब्रह्मशब्दः पुनरुक्तौ, तावन्तरेणापि समासान्तराश्रयणेन विवक्षितार्थप्रतीतिसिद्धेः प्रत्युदाहरणयोः प्रथमचतुर्थयोरिव पादयोः । अन्यथा तत्रापि छायानिहतपदयोर्द्विरुपादानप्रसङ्गः स्याद् विशेषाभा- वात् । अस्तु को दोषः ? उभयोरपि लक्षणानुगमसम्भवादिति चेत् । सत्यं, किन्तु प्रतीतिरिह प्रधानमिति सैवानुसर्तव्या न लक्षणमात्रं, तस्य तदर्थत्वादियुक्तम् । सा च यावद्भिरुपजायत॓ तावतामेव प्रयोगो युक्तो नातिरिक्तानाम् । न च प्रतीतिमना- दृत्यैव लक्षणमस्तीत्येवातिरिक्तपदप्रयागो युक्तः, तस्यार्थप्रयुक्तत्वाद्, अर्थस्य चाधिक्याभावात् । तदुक्तं 'तदर्थावगत्यर्थो हि शब्दप्रयोगः अर्थश्चेदवगतः किं शब्दप्रयोगेणे'ति । तस्मादुमयोरपि लक्षणानुगमसम्भवे येनैव लघुनोपायेन प्रधान- सिद्धिस्तदेव लक्षणमाश्रयणीय भवति नेतरत् , तत्पुरुषलक्षणाश्रयणेन चोपाय- लाघवामति तदेवाश्रयितुं युक्तं, न द्वन्द्वलक्षणम् । न चैवं तस्य विषयापहारः स्यादित्याशङ्कनीयं 'जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ' इत्यादावतज्जातीये विषये तस्य चरितार्थत्वादित्यलमवान्तरचिन्तया । व्यक्षिाविबेके द्वितीयो विमर्शः | "द्विषद्वधूलोचनचन्द्रकान्तनिप्यन्ढंनन्दूदयसान्निभोऽयम्" ।। इत्यत्रैन्दूदयस्य यश्चन्द्रकान्तविपयो निप्यन्दनव्यापार स प्रसिद्ध इति नोपादेयता- मह॔ति यथा ‘रजनीपुरन्ध्रीलोध्रतिलकश्तिमिरद्विषयूथकेसरी'त्यत्र प्रसाधननिर्मथनव्या- पार उपादीयमानः पौनरुक्त्यमेव पुष्पानि । यस्त्वप्रसिद्धोऽसावुपादीयत एव यथा 'संसारसम्भवनिराकरणैकरेखे' त्यत्र निराकरणम् । रेखा हि हेयोपादेययोरुभयोर्वि- भागहेतुः पदार्थः प्रसिद्ध इत्यनभिमतपक्षप्रतिक्षेपाय तदनुगुणस्य व्यापारस्योपादा- नमुपपन्नमेव । अभिमतपक्षपरिग्रहायापि यथा - “त्वष्टुः सदाभ्यासगृहीतशिल्प- । विज्ञानसम्पत्प्रसरम्य सीमा ।' इत्यत्र प्रसरस्य । किञ्चात्र यदिन्दूदयस्येव सन्निभा यस्येतीन्दूदयतुल्यत्वं राज्ञः शा- ब्दमुक्तं तत् तस्य तत्त्वारोपदार्थमेव युक्तमित्युपात्तपदातिरिक्तस्य सन्निभापदस्य पौनरुक्त्यमावहतीत्युक्तम् ।। अयथार्थक्रियारम्भैः पतिभिः किं तवेक्षितैः ।। अरुध्येतामितीवास्य नयने बाप्पवारिणी ।। । इति । अत्र हि बाष्पस्य वारिरूपत्वाव्याभिचारेऽपि यद्वारित्वमुक्तं तदसति प्रयोजने पौनरुक्त्यं करोति । न चात्र किञ्चित्प्रयोजनमुत्पश्यामः । तस्माद् बाप्पसम्पदेत्य- यमत्रोचितः पाठः । अस्मिन् हि सति पौनरुक्त्यपरिहारः सम्पदः स्त्रीत्वात् स- खीत्वव्यक्तौ लेशतोऽर्थान्तरावगतिश्चेत्युभयं सिद्धं भवति । साति तु प्रयोजने न दोषः । यथा--, । “पृथ्वीपाल ! प्रतापस्ते वैद्युतेनाग्निना समः । यो वैरिवनिताबाष्पवारिणा वर्धतेऽधिकम् ॥ इति, वैद्युताग्निवृद्धेराधिक्यस्य वारिकार्यत्वेन प्रसिद्धेः । यथा च --- “साहायकार्थमिव फूत्कृतमारुतेन ।

सन्धुक्षितः सपदि यस्य पृषत्कवह्निः ।”

इत्यत्राग्निसन्धुक्षणस्य मारुतकार्यत्वेन प्रसिद्धेः । ‘अवहितचेतसः पथि जनस्य कुतः स्खलितमि'ति । अवहितत्वं नाम चेतस एव धर्मो नान्यस्येति मुख्यवृत्त्या तत्रैवास्य वृत्तिरुपपन्ना । या त्वन्यत्र पुरुषादावस्य दृश्यते सा तत्सम्बन्धादिति तद्विशिष्टेन चेतसा जनस्य यद्विशेषणं तत्र चेतस उपादानं पुनरुक्तं तदुक्त्यैव तद्वगतेः । यथा च ~~ ‘अवगच्छति मूढचेतनः प्रियनाशं हृदि शल्यमर्पितम्' इति । ८० व्याक्तविवेके द्वितीयो विमर्शः। " वृजन्ति ते मूढधियः पराभवं भवन्ति मायाविषु ये न मायिनः ।" इति । केवलादेव तत्सम्बन्धात् तदवगतिर्भवत्येव, यथा "तं कृपामृदुरवेक्ष्य भार्गवं राघवः स्खलितवीर्यमात्मनि ।" इति, यथा च 'शरीरकस्यापि कृते मूढाः पापानि कुर्वते । इति, 'मूढोऽनात्ममयःकचिदिति च । यथा च-- "उदितवपुषि दिननाथे प्रविकसितात्मसु कुलेषु कमलानाम् । जगति प्रमुदितमनसि च कोऽन्यो विमनायते चूकात् ॥" इति । अत्र हि वपुरात्ममनश्शब्दानां त्रयाणामपि पौनरुक्त्यम् । तत्र द्वयोः स्वरूप- मात्रवचनत्वात् तस्य च पदार्थेष्वव्यभिचारात् , तृतीयस्यापि प्रमोदस्य मनःकर्तृ- कत्वाव्यभिचाराद् इत्यनन्तरमेवोक्तम् । यथा वा 'किं पुनरीदृशे दुर्जाते जातामर्ष- निर्भरे च मनसि नास्त्येवावकाशः शोकक्रियाकरणस्ये त्यत्र क्रियाकरणशब्दयोः । यथा च- “पातु वस्तारकाकान्तकलाकलितशेखरः । जगत्रयपरित्राणक्रियाविधिविचक्षणः ।" इति । अत्र क्रियाविधिशब्दयोः पौनरुक्त्यम् । तत्राद्यस्य तावत् परित्राणक्रियावि- शेषप्रतीतेरेव क्रियासामान्यप्रतीतिसिद्धेः विशेषस्य च सामान्याव्यभिचारात् , द्वि- तीयस्यापि क्रियापर्यायत्वेन तत्तुल्यवृत्तान्तत्वात् । यथा च --- "सङ्कल्पकल्पितां कान्तां सर्वत्रोत्पश्यतोऽनिशम् । वियोगदुःखानुभवक्लेशो बत तथापि मे ॥" इति । अत्र हि सङ्कल्पानुभवक्लेशास्त्रयोऽपि पुनरुक्ताः । तत्राद्यस्य तावत् यत् पौ- नरुक्त्यं, तदर्थस्य कल्पनायां करणभावाव्यभिचारात् । द्वितीयस्य दुःखस्यानुभववि- शेषात्मत्वोपगमे सति व्यतिरेकाभावात् तन्निबन्धनषष्ठीसमासस्तेन सह न सम्भ- वतीति । न च विशेषस्य सामान्येन सह समास इष्यते न हि भवति शाबले- यस्य गौरिति । नापि विशेषणसमासः । विशेषप्रतीतेरेव सामान्यप्रतीतिसिद्धेस्तयो- विशेषणविशेष्यभावाभवात् , न हि भवति शावलेयगवीति । तृतीयस्यापि दुःखपर्या- यत्वात् तदुक्त्यैवं गतार्थत्वात् पौनरुक्त्यमविवादसिद्धमेव । व्यकिषिर्वक इतोय विमर्शः । "अगाधापारसंसारसागरोत्तरसेतवे ।। देहार्धधृतकान्ताय कन्दपद्धपिशे नमः ।।" इति । अत्र सागरोत्तारशब्दावुभावपि पुनरुक्तौ, एकम्यागाधत्वापारत्वलक्षणसाधा- रणसागरधर्माध्यारोपसामर्थ्यात् सेतुसम्बन्थाई संसारम्य तद्रूपतावगतेः । आथयेऺव ह्यत्र रूपणा युक्ता अनुमेयत्वात् , न श॥ब्दी । यथा -- “चुम्बने विपरिवर्तिताधर हस्तरोधि रशनाविधट्टने । विन्नितेच्छमपि तस्य सर्वतो मन्मॎथन्धनमभूद् वधूरतम् ॥" इत्यत्र मन्मथस्यानलत्वेनेतरस्य च सेतोनियमेनोत्तरणार्थत्वेन प्रसिद्धेः । अनेन च ‘सकलकलाकनकनिकषपाषाण' इत्यादौ कनकादिशब्दानामपि पौनरुक्त्यं व्या- ख्यातम् । "करकलितनिशातोखातखङ्गाग्रधारा- दृढतरविनिपातच्छिन्नदुष्टारिकण्ठः।" इत्यत्र नवानां पदानामवरत्वम् । तत्र यद् खड्गस्य करकलितत्वादिविशेषणच- तुष्टयं तत् पुनरुक्तं तत्र तम्य व्यापार्यमायास्य तत्त्वाव्यभिचारात् । यच्चाग्रत्व- विशिष्टाया धाराया वचनं तत् पुनरुक्त खड़न्यैव करणत्वविवक्षायामौचित्यादेव तत्प्रतीतिसिद्धेः । यचात्र दृढतरत्वविशिष्टो विनिपातः करणभावेनोपात्तो, यदपि दुष्टत्वमरीणां विशेषणं तदुभयमपि पुनरुक्तमेवार्थसामथ्यसिद्धत्वात् । अतश्च खड़- च्छिन्नारकिण्ठ इति पदचतुष्टयमेवात्र सारम् । अन्यत्त्ववकरप्रायं वृत्तस्य पूरणायैव पर्यवस्यति नार्थविशेषस्य कस्यचिदिति । यथा-- “शीथुरसविषयपानक्रियाबशावासजन्मभदावविश। ।। गलदंशुकद्दश्यमुखी सुखयते किमपि कमितुरचिरोढा ।” इत्यत्र रसादीनां सप्तानामवकरत्वम् । यथा वा ----- मदिराद्रवपानवशावासतऽदवमदविचूणणतात्ममव ।। तव तरुण ! मदनदीपनमिदमक्षियुग समाभाति ॥" इति । अत्र द्रवादीनां पोडशनामवकरपदानां पौनरुक्त्यं प्रयुक्तान्तर्गताभ्यां द्वा- भ्यामेव मदिराक्षिपदाभ्यां सम्बोधनीकृताभ्या तदर्थप्रतीतिसिद्धेः । यथाह भरतः--- "आघूर्णमानमध्या या क्षमा चाञ्चिततारका । दृष्टिार्विकसतािपाङ्ग मदिरा तरुझे मदे ।।" इति । एषां चावकरपदानां पर्यायेण यथायोगमेकादिप्रयोगे सति लोष्टसञ्चारक्रमे व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः। ४३ इति । अत्र हि धर्माधर्मयोश्यामानात्योरिवायो यपन्हिारेणावथितयोर्यदैवैकस्य ग्ला- नित्तदेवेतर याभ्युन्मानिितमिन् वा से बदुभवाव मनं तत् पुनरुक्तमिति । सामगनिदवासका युवरना। तात्पर्य हाच्छन न रिक्ति भाग्यही यते ॥ ४६॥ पौनरुक्त्यनिति द्वधा नौमनुन्यामा तिम् । तत्र दूपणमेवाधनपर भूषण अमृतम् ॥ ४७ ।। शब्दालङ्कारनिपुगैलटानुमान जमा । तञ्चोडाटतनेव प्रारूप तु विन को ।। ४८ ॥ प्रकृतिप्रत्यमार्थोऽय पदवाकया एव च ।। विषयो बदुवा । स क्रोमोजदयो । ४९ ॥ आभेत्र एन चा प्रले प्रत्य य च । तत् पोनरुक्त्यांगरले पदको वियेत् ॥ ५० ॥ निहित य ब काहे कामरयामा ! शब्द य मत्व वार्यता पुनरुक्तता ॥ ५१ ।। यमिन् यत्तरितोतार्थ नव जावित् । न तदत सग येत तबियर्थताभयात् ।। ५२ ।। विशेषणवशादिलिदिष्ट यत्र समितम् ।। युक्ता तत्र विशेपोकर पथा मारवलकृन् ।। ५३ ।। सदेव प्रयुक्तेन या ताग्याशिवाधिना ।। अ येपासुपनानत्य नारायणगायो ! ५४ ।। तनानका प्रयोगोऽ य पौनसत्याप कला यदव्याभेचार य कारक याविशेषणा ॥ ५५ ॥ अर्थरय नुमित योक्तिीत्येनि पुनरक्तवान् । यद्वशायदमियक्ति तयुक्तो नादमीत तत् ॥ ५६ ॥ यो यद्धर्मो पनारेग यत्पन्नधा बोजी वा । ताय तद्रूपगार्थीटा न शादी पोनरुतत्यत ।। ५७ ॥ प्रयुक्तान्तर्गतरेय यत्र तो नीगो। प्रयोग तत्र शेगाना पदाता परित्या ॥ ५८ ॥ कर्तनजिनि रूढाया ताकिमा च नेसते । वाक्साधकतमाशानामौचित्यादेव तद्गते. ॥ ५९ ॥ व्यक्तिविवेके व्दितीयो विमर्शः ।

          दोषद्वयमिदं प्रायः समासविषयं मतम् ।
          यतोऽवकरभूयिष्ठा लक्षणैकपरायणैः ।। ६० ।।
          कृताः प्रतीतिविमुखैर्हश्यन्तेऽनेकधा हि ते ।
          समासमत एवाहुः कवीनां निकष परम् ।। ६१ ॥
          वृत्तावितरथा चोत्के नान्यभाजि विशेपणे ।
          विशेषोक्तिरयुक्तैद स्यात् तदव्यभिचारतः ।। ६२ ।
          यो यदात्मा तदुक्त्यैव तत्प्यार्थरय गतिर्यतॱ।
          तेन प्रयोजनाभावे द्वयोक्तिः पुनरुक्तिकृत् ।। ६३ ।।
          यो यस्य नियतो धर्मस्तस्य तेनं न धार्मिणा  ।
          समासः शस्यतेऽन्यार्थस्तत एव हि तद्गतेः ।। ६४ ॥
          ऋियाप्रतीतिः करणप्रत्ययाव्यभिचारिणी ।    
          तदप्रतीतौ तादात्म्यात् सैवालयसिता भवेत् ।। ६५ ॥ 
          तदेतत् त्योगपाकादौ क्रिययुक्तेर्निबन्धनम् ।
          तयक्तिर्यशाद्यस्य तदुक्तौ नादढीत तत् ।। ६६ ।।             
          प्रयुक्ते चाप्रयुक्ते च यस्मिन्नर्थगातिः समा ।
          न तत् पदमुपादेय कविनावकरो हि सः ।। ६७ ॥
          अन्योन्याक्षेपकत्वे सत्यन्वयव्यतिरेकयो ।
          उभयोरुक्तिरेकस्य नात्येति पुनरुक्तताम् ॥ ६८ ।।
          पुनरुक्तिप्रकाराणामिति दिड्नात ।
          विवेक्तुं को हि कात्स्न्येन शन्कोत्यवकरोत्करम् ।। ६९ ॥

इति सङ्ग्रहश्लोकाः । वाच्यत्यावचनं यथा--

       “कनकनिकषस्निग्धा विध्युत् प्रिया न ममोर्वशी ।”

इति । अत्र हि भ्रान्तौ निवृत्तायां तद्विषयभूतयो. सुरधनुर्धारासारयोरिव विद्युतोऽपी- दमा परामर्शे वाच्ये यत् तस्यावचनं स वाच्यावचनं दोषः । यथा च-

       “कमलमनम्भसि कमले कुवलये तानि कनकलातकायाम् ।।
        सा च सुकुमारसुभगेत्युत्पातपरम्परा केयम् ।”

अत्र हि द्वितीयः कमलार्थः सर्वनामवाच्यः । तम्य यत् स्वशब्देन वचनं स वाच्या- वचनं दोषः । तेनात्र ‘तस्मिश्च कुवलये' इति युक्तः पाठः । ‌--------------------------------------------------------

 १. 'नेतर' इति खपुस्तके पाठः ।
 २ ‘याग' इति खपुस्तके पाठ । Patna Listal 1

(Avaliers are related or

व्यक्तिविवेके द्वितीय विमर्शः । सर्वनामपरामर्शविषये योऽर्थवम्तुनि । स्वशब्दवाच्यतादोपः स वाच्यावचनाभिधः ॥ ७० ॥ इति सङ्ग्रहश्लोकः । ‘द्वयं गतं सम्प्रति शोचनीयतां समागमप्रार्थनया कपालिन' इति । अत्र हि कपालिशब्दो धार्मिधरर्माभियाव्रुत्तिः संग्निमात्रं वा प्रत्याययेत्, कपालसम्बन्धकृतं वा गर्हितत्वम् . उभयमपि वेति त्रयः पक्षाः । तत्र प्रथम पक्षे विशे- षप्रतिपत्तये कपालिग्रहणमपरमपि कर्तव्यं येनाम्य गर्हितत्वं प्रतीयेत । द्वितीये पक्षे तस्याश्रयप्रतिपत्तये तेनैव तत्पर्यायेण सर्वनाम्ना वा विशेप्यमवश्यमुपादेयं भवति येन तस्य विवक्षिनार्थसिद्धावार्थो हेतुभावोऽवकल्प्येत । तत्र तेनैवोपा- दाने यथा---

• सततमनङ्गोऽनङ्गो न वेत्ति परदेहदाहदुःखमहो ।

यदयमदयं दहति मामनलशरो ध्रुवमसौ न कुसुमशरः ।। इति । पर्यायेणोपादाने यथा- “कुर्या हरस्यापि पिनाकपाणेधैर्यच्युति के मम धन्विनोऽन्ये ।" इति । अत्र हरस्येति पर्यायशब्देनोपात्तम्यार्थस्य पिनाकपाणित्व धैर्यच्युतेरशक्यक- रणीयतायामार्थो हेतुः अन्यथा हरग्रहणम्य पौनरुक्त्यं स्यादिति । यथा च ‘एकः शङ्कामहिपतिरिपोरत्यजद्वैनतेयादिति । सर्वनाम्ना यथा--

• दृशा दग्धं मनासिजं जीवयन्ति दृशैव याः ।।

| विरूपाक्षस्य जयिनीस्ता स्तुमो वामलोचनाः ।। इति ।अत्रापि सर्वनाम्नोपात्तस्यार्थस्य वामलोचनात्वं मनसिजदाहजीवनयोरन्योन्यवि- भिन्नयोरप्यभिन्नहेतुकत्वोपपत्तावार्थो हेतुः इतरथा बामलोचनात्वस्य पुनरुपादानप्र- सङ्गः । अत एव तृतीयः पक्षो न सम्भवत्येव एकस्यैव शब्दस्यावृत्तिमन्तरेणाने कार्थप्रतिपादनसामर्थाभावात् । न चासावनिबन्धना शक्या कल्पयितुमिति वक्ष्यते । न चात्र किञ्चिन्निबन्धनमुक्तमिति तस्य वाच्यम्यावचनं दोषः । तेन वरमयमत्र पाठः श्रेयान् अल्पदोषत्वात् ‘द्वयं गतं सम्प्रति तस्य शोच्यतां समागमाप्रर्थनया कपालिनः' इति ।। अर्थभेदाद्विभिन्नेऽपि शब्दे सादृश्यमात्रजः ।। आवृत्तिव्यवहारोऽय मूलमस्यैकताभ्रमः ॥ ७१ ॥ अतश्च - १ ‘द्वितीयेऽपि' इति खपुस्तके पाठ । २ ‘कुल' इति खपुस्तके पाठः । - व्यक्तिविवेके द्वितीयो बिगर्शाह। तत्पर्यायेण तेनैव सर्वनाश्ना विनिर्दिशेत् । आर्थहेतुत्वनिप्पत्तौ धर्मिधर्मो :यात्मकम् ।। ७२ ।। इत्यन्तश्लोकौ । यत्रान्यत्यालङ्कारस्य विपयेऽलङ्कारान्तरनिबन्धत्सोऽपि वाच्याव- चनं दोषः । तत्र समासोक्तिविषये श्लेषस्ययोपरबन्यो यथा -- "अलकालिकुलाकीमारक्तच्छदसुन्दरम् ।

आमोदिकर्णिकाकान्तं भवति तेऽव्जमिवाननम् ।।"

अत्र ह्यब्ञसमुचितविशेषणोपादानसामथ्र्याक्षस-याब्जयोपमानभावावगमः समा- सोक्तेरेव विषयो युक्तो न श्लेषरय, तत्रैव तस्यानुनीयमानतथा सचेतनचमत्कारका- रित्वोपपत्तेः, श्लेषे तु तस्य वाच्यतया तद्विपरीतत्वादियुक्तम् । यथा च- "बंहीयांसो गरीयांसः रथवीयांसो गुणास्व । गुणा इव निबन्नान्ति कम्य नाम न मानराम् ।।" इति । अत्र हि मुख्यवृत्त्या निबन्धोऽप्ररतुतरज्जाद्विगुकफर्यह शौर्यादिषु गुणे- प्यारोपितस्तेषां सामर्थ्यादेव तत्साम्यमवगमयतीययमपि समासोक्तरेव विषयो युक्तो न श्लेषस्य । न हि विशेषणताम्यमेवैकमप्रस्तुतार्थावगतिहेतु , ययाः-- “प्रकृतार्थेन वाक्येन तत्समानैर्विशेषणैः ।

अप्ररतुतार्थकथनं समारोक्तिरुदाहृता ।।”

इति, किं तर्हि तत्कार्य समारोपोऽनीति गुणा इत्यादयमेव । श्लेत्य विषये उपमाया यथा--- "भैरवाचार्यस्तु दूरादेव दृष्ट्वा राजानम् शशिनमिव जलनिश्चिचाल" इति अत्र हि राजशब्द एवोभयार्थत्वाच्छशिनमाहेति श्लेषस्यायम् विषयो युक्तः । यदत्र पृथक् तमुपादाय राजशशिनोरुपमानोपमेयभावोपनिबन्धः सोऽपि वाच्यावचनम् दोषः । स ह्यार्थ एव तद्विदामधिकं स्वदते न शाब्द इत्युक्तम् । एवं | " तदन्वये शुद्धिमति प्रसूत शुद्धिमत्तरः । दिलीप इति राजेन्दुरिन्दु. क्षीरनिवाविव |।" इत्यत्रापि द्रष्टव्यम् । अत्र हि श्लेवाविषये रूपकमासुत्रित्तमनादृत्योपमानुरागिणी क- विना सैवोपनिबद्धा । न चासौ ताभ्यां स्पर्धितुमुत्सहते तयोर्यथापूर्व प्रतीयमाना- र्थसंस्पर्शतिरेकात् तदनुविधायिनः सहृदयैकसवेद्यय नकारातिरेकय सम्भवा- दिति तस्य वाच्यत्यावचनं दोषः । रूपकस्य विषये उपमाया यथा- १. ‘च चम' इति खपुस्तके पाठ । Janamam व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः। "ततो द्रुतं वैरमदामिनप्त. मोऽनीव रम्याद् भवनाद्रिकचात् । विनियो वामावरती आदिआदिव गन्धम्हती॥" न चावाद्यापिन्दगपातिक प्रणाबाचिनावारी पुनरुपमानवाधिनाविति त- योनिमार्थत्यान्न यथोक्त डापावकाग रति युक्त बन्नुर आद्याभ्यामेव ताभ्यां तदु- भयाीवगागिद्धे । नन्ववन् "अतिरामजनापनपद कलहीना नुसनानिझिताम् ।। खलतां खल सानिका नती प्रतिपयत कथ बुधो जनः ॥" इत्यादिकान्यक्तदोगनोगादसदेव न्यान । मैवं वाचः । यत्र हि यदलङ्कारप्रतिभा- नुगुणशब्दोषरचित श्लेष त्र तदलदारनिबन्धरतमेव श्लेषमभिव्यक्ति न तु तस्य विषयमाकानतीति निबन्धनान्तराभाव सत्युपात्तत्याधि शब्दस्य यदेतदुपमानाभि- धायितया द्विरुपादानं सा लेग वैवाभिव्यक्ति. न तु तत्रालङ्कारान्तरसंस्पर्श इति तदतद्विरयतागवान नावतरतीक्तदोषद्वययोगासिद्धेः कथमिवास्य काव्यस्य दुष्टता स्यात् । यदलकारव्यक्त्यै ये शब्दातदितरोऽपि तैरेव । व्यज्येताल्पतरैर्वदि तदसौ गृखेत लाघवान्नान्यः ।। ७३ ॥ न हाति निजे कर्मण्यलड्कृतीनां स कश्चनातिशयः । येन विपीयेतैका परा निषिध्येत वा कविमिः ।। ७४ ॥ इति सङ्ग्रहार्य । किञ्च सौ दर्यातिरेकनिष्पत्तयेऽर्थस्य काव्याक्रियारम्भः कवेर्न त्वलकारनिष्पत्तये, तेषां नान्तरीयकतयैव निप्पत्तिसिद्धेः भानभाणतिभेदानामेवा- लङ्कारत्वोपगमा । तेनात्र समापोक्तिश्लेषभाङ्गिभ्यामेवार्थस्य यथोक्तचमत्कारित्वसि- द्धि!पमयति तयोर्वाच्ययोर्यदवचन स दोर एव । न चालङ्कारनिप्पत्त्यै रसवन्धोद्यतः कविः । यतते ते हि तसिद्धिनान्तरीयकसिद्धयः ।। ७५ ॥ यतः- रसत्या विभावाद्याः साक्षान्निष्पादकत्वतः । तद्वैचित्र्योक्तिरपुपोऽलङ्कारात्तु तदाश्रयाः ।। ७६ ॥ तेनैषामप्रधानत्वादाधानोद्धरणादयः । चारुतापेक्षयार्थस्य कल्प्यन्ते कविना स्वयम् ॥ ७७॥ व्यक्तिविवेके द्धितीयो विमर्शः। यदाहुः--

    "मुख्या महाकविगिरामलड्कृतभृतामपि ।
     प्रतीयमानाच्छायैव भूषा लज्जेव योषिताम् ॥”

इति ।

    अत एव बहुप्वन्येष्वलङ्कारेषु सत्स्वपि ।
    कांश्चिदेव निबघ्नाति शक्तिमानपि सत्कविः ॥ ७८ ॥
    यतः सर्वेष्वलङ्कारेषुपमा जीवितायते ।
    सा च प्रतीयमानैव तद्विदां स्वदतेतराम् ॥ ७९ ॥
    रूपकादिरलङ्कारवर्गो यमक एव हि ।
    तत्प्रपञ्चतया प्रोक्तः कैश्चित्तत्त्वार्थदर्शिभिः ॥ ८० ॥

इति सङ्ग्रह्श्लोकाः । स चायं द्विविधः श्लेषः शब्दार्थविषयतयोच्यते । तत्र शब्दविषयो यथा----

    यत्रान्यूनातिरिक्तेन सादृश्य वस्तुनोर्द्वयोः ।
    शब्दमात्रेण कथ्येत स शब्दश्लेष इष्यते ॥ ८१ ॥
    स शब्दैः कर्तृकर्मादिप्रधानार्थाविनाकृतैः ।
    निबद्धो धर्मिधर्मार्थैर्द्विविधः परिकीर्तितः ॥ ८२ ॥
    इत्थ समासतो ज्ञेयं शब्दश्लेषस्य लक्षणम् ।
    अपरस्तु प्रसिद्धत्वादिहास्माभिर्न लक्षितः ॥ ८३ ॥
    उभयत्राप्यभिव्यक्त्यै वाच्यं किञ्चिन्निबन्धनम् ।
    अन्यथा व्यर्थ एव स्याच्छेषबन्धोध्यमः कवेः ॥ ८४ ॥

तत्र धम्यर्थस्य श्लेषादभिन्नत्वं यथा---

    "अत्रान्तरे फुल्लमाल्लकािधवळाट्टहासः कुसुमसमय-
    युगमुपसहरन्नजृम्भत ग्रीष्माभिधानो महाकाल:"

इति । अत्र हि समासोक्तिनिबन्धना देवताविशेषवाचिनो महाकालशब्दस्यावृत्तिर्न तु तस्यैवोभयार्थत्वानिबन्धनेति वक्ष्यते । निबन्धनाभावे तु तस्य दुष्टतैव यथा--.

    "आच्छादितायतादिगम्बरमुच्चकैर्गामाक्रम्य च स्थितमुदग्रविशालशृङ्गम् ।
    मूर्ध्नि स्खलत्तुहिनदीधितिकोटिमेनमुद्रीक्ष्य को भुवि न विस्मयते गिरीशम्"

इति । अत्र ह्यावृत्तिनिबन्धनं न किञ्चिदुक्तमिति तस्य वाच्यस्यावचनं दोषः । न च

---

 १. ‘नगे' इति खपुस्तके पाठः । arthy latestra == (dwalisa A

kires-larl series व्याक्तविवेके द्वितीय विमर्शः ।। सकृत्पयुक्तोऽयं गिरीशशब्द एवोभयार्थत्वाच्छेतो धावतीतिवद्यथायोगं प्रदीपवत् तन्त्रेण प्रसङ्गेन वार्थान्तरप्रतीतिनिवन्धनमिति शक्यते वक्तुं, तयो प्रतिपत्तृपरा- मर्शानपेक्षप्रदीपाद्यपरपदाअर्थविषयत्वेन प्रवृत्तिदर्शनात् , न शब्दविषयत्वेन । शब्दो हि प्रतिपत्तृपरामर्शमन्तरेण नार्थान्तरे प्रतीतिमाधातुमल, परामर्शश्च निर्निबन्धनो न भवितुमर्हति अतिप्रसङ्गात् , निबन्धन चात्र न किञ्चिदुपकल्पत इति व्यर्थः श्लिष्टार्थश्ब्दान्वेषणप्रयासः कवे. । यथा च ----- " विदधत. पथिकक्षपणं प्रति स्मृतिभुवो निजशक्त्युपवृहणम् । दधुरहार्यभटा' सहकारितामनवमा नवमाधवसाङ्गिन. ।।" अत्र हि सहकारिशब्देन सहकर्तुशीलत्व सहकारसम्बन्धश्चेत्युभयोऽर्थ. श्लैषण विवक्षितः । तत्र रम्यतातिरेकलक्षण एक एव ततः प्रतीयते नापरो निबन्धना- भावादिति तस्य वाच्यम्यावचनं दोषः ।। एकोऽनेकार्थकृद्यत्र स्वभावेनैव दीपवत् ।। समयस्मृत्यनाकाङ्क्षस्तन्त्रस्य विषयो हि सः ।। ८५ ।। शब्दे त्वसिद्धमेकत्वं प्रत्यर्थं तम्य भेदतः । सादृश्यविप्रलब्धम्नु लोकस्तत्त्वमवस्यति ।। ८६ ।।। नैतावतावगन्तव्या तम्यानेकार्थवृत्तिता ।। नात एव प्रसङ्गम्य पद शब्दोऽवकल्पते ॥ ८७ || न चानिबन्धना युक्ता शब्दार्थान्तरे मति । तच्चानेकाविधं प्रोक्तमव्ययानव्ययात्मकम् ॥ ८८ ॥ तस्मादर्थान्तरव्याक्त्तिहेतौ कम्मिश्चनासति । यः श्लेषबन्धनिर्बन्धः क्लेशायैव कवेरसौ ।। ८९ ॥ इति सङ्ग्रहश्लोकाः । धर्मार्थस्य यथा- " प्रकटकुलिशकुन्तचक्रभास्वत्परवलभीहितमत्तवारणाङ्का ।। दिशिदिशि ददृशे निशान्तपङ्किः समरावमर्दभुवं विडम्बयन्ती ।।' अत्र व्यतिरेकालङ्कारनिबन्धना श्लेषाभिव्यक्तिः । यथा च---- " उषसि विगलितान्धकारपङ्कप्लवशबल घनवर्त्म दूरमासीत् ।। मधुरतरणितापयोगतारं कमलवने मधुपायिनां च पाङ्क्त्ति ॥ । इति । अत्र चशब्दः श्लेषाभिव्यक्तिहेतु. । केचित् पुनः धर्भिधर्मोमर्यार्थस्यापि | १ श्पारतल्या” इति खपुस्तके पाठ , 25yer19t-1 [LagarLF - Fula aaslrran. ब्याकविवेकै द्वितीय विमः ।। शब्दस्य श्लेषामिच्छन्ति, यथा--- •"अनवरतनयनसलिलसिच्यमानस्ताररिव विपल्लवोऽपि सहस्रवा प्ररोहति" इत्यत्र विपल्लवशब्दस्य । तच्चायुक्तं यतो विपल्लवशब्दस्य धर्मिधर्मोभयार्थत्वेऽपि न धर्मार्थत्वमुपमानस्य विशेषणभावमुपगन्तुमुत्सहते, तस्योपमेयाभिधाने चरितार्थ- स्यावृत्तेरनुपपत्तेस्तत्स्पापहारप्रसङ्गात् । यः पुनरप्रधानमेवार्थमभिधत्ते न प्रधा- नमसावृपयुक्तार्थोऽपि निबन्धनसद्भावे सत्यावर्त्तत एव । यथा- “सानुत्थितिजनकराजसुतेव भास्वदोल्लपलॢवतया श्रियमेति यस्य ।” इत्यत्र भास्वदोल्लयल्लवताशब्दः । इह पुनर्द्विरुपादानमेवैकमुपमानसम्बन्धबुद्धिनि- बन्धनमवसेय न चेदिवाद्यव्ययमनव्ययमलङ्कारान्तर वा किञ्चित् । यत्र च प्रधा- नार्थसंस्पर्शमात्रादेवेामयर्थम्य शब्दस्य द्विरुपादानमवश्यं कार्यं तत्र तदेकार्थस्य तत् स्थितमेव । यथा -- “व्रध्द्धा रुचिवो रुचिरिव रुचितस्याप्तये वस्तुनोऽस्तु ।' इति । यथा च-- “खलतां खलतामिवासती प्रतिपद्येत कथ बुधो जनः । इति । न चावृत्तिनिबन्धनमिबशब्दोऽत्र प्रयुक्त एवेति कुतः प्रधानार्थस- स्पर्शवशाद्विपल्लवशब्दस्य द्विरुपादानप्रसङ्ग इति शक्यते वक्तुं तस्य तरु- विपल्लवयोरुपमानोपमेयभावद्योतनमात्रचरितार्थस्य तयोर्विशेषणविशेष्यभावाभिधा- नसामथ्याभावात् । अथ विपल्लवशब्दस्य तरुविशेषणभावोपगमयोग्यार्थान्तरसम्भवे तम्य तरुणा सामानाधिकरण्ये सत्याकाङ्कासन्निधियोग्यतावशात् तयोर्विशेषणविशे- प्यभावोऽवगम्यत इति चेत् तत्र वाक्यप्रभेदप्रसङ्गात् ‘विपल्लवस्तरुरिव स च तरुर्विपल्लव” इति । अथ समासोक्तिवशादुक्तनयेन तयोः सम्बन्धावगतिरिति । तद्- युक्तम् । तस्या उपमानभूतधर्भमित्रप्रतीतिसामथ्र्योपगमात् । इह तु तरुरिवेति तदुपातमेवेति व्यर्थ एवायमनेकार्थपदोपादानप्रयासः कवेः । तस्मात् सलिलासच्य- मानत्वसहस्रधाप्ररोहादिसमानधर्मापेक्षयैवात्र तरुविपल्लवयोरुपमानोपमेयभावोऽवग- न्तव्यः, न तु श्लेषः । स हि भ्रान्तिमात्रकृतः । यथा च --- “क्वचित् तरुतलविवरवर्त्तिनो बभ्रवः क्वचित् स्वछन्द- चारिणों हरिणाः क्वचिज्जटावल्कलावलम्बिनः कापिला इति । एवमर्थश्लेषेऽप्यवगन्तव्यम् । यथा -- व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः ।

"समन्ततः केसरिणं वसन्तं भीमं च कान्तं च वपुर्वह्न्तम् । विलोक्य दूरात् तरसाभिमानो दुर्वारण: क्वापि गतः स मत्तः ॥" इति । अत्र हि केसरिदुर्वारणयोर्वसन्ताभिमानयोश्च धभिधमेभियार्थयोरन्योन्यं वि- शेषणविशेष्यभावो रूप्यरूपकभावो वा निबद्धः । स चायुक्तः । न हि स्वतन्त्रपरत- न्त्रतालक्षणविशेषणविशेप्याद्यात्मकविरुद्धोभयार्थाभिधानं सकृदुपात्तेनैकेनैव शब्देन शक्यते कर्तुम् अर्थयोरन्योन्यविरोधात् । द्विरुपादाने तु तयोर्भिन्नार्थत्वान्न कश्चित् दोषः । यथा -- “अलिभिरञ्जनबिन्दुमनोहरैः कुसुमपैङ्किनिपातिभिरङ्कितः। न खलु शोभयति स्म, वनम्थली न तिलकम्तिलकः प्रमदामिव ॥" इत्युक्तप्रायम् । न च तदुपात्तमिति तस्य वाच्यस्यावचन दोष । तदभिव्यक्तिनि- बन्धनसद्भावे तु तयोः प्रधानेतराभिव्यक्तो विशेषणविशेष्यप्रतिनियमो युक्त एव । यथा ----- "अतिगम्भीरे भूपे कृप इव जनम्य निग्वतारस्य। दधति समीहितसिद्धि गुणवन्तः पार्थिवा घटकाः ।।" इति । अत्र हीवशब्दनिबन्धनो गुणवत्त्वबटकत्वयोर्विशेषणविशेप्यभावो न पार्थिवत्व- स्यापि, तस्योपमेयतया प्राधान्यात् अन्यथा तन्य म्वरूपापहारापत्तोग्त्युक्तम् । किञ्च मत्त इत्यस्य द्विरुपादानेऽपि नार्थश्लेपो घटते तयोर्भिन्नविभक्तिकत्वादिति भ्रान्तिमात्रकृतस्तत्रार्थश्लेषाभिमानः । किञ्च लक्षणवाक्ये शब्दमात्रेणेति यन्मात्रग्रहण तदुपमानसामानाधिकरण्यतदितरग्रोग्ययोरुभयोरपि शब्दयोः परिग्रहार्थम् । तेन लिङ्गवचनविभक्तिविशेषणयोगे सति यम्य सद्योगत्वमुपजायते तेनापि सादृश्य कथनीयमित्यभ्यनुज्ञातं भवति । तत्र लिङ्गविशेषयोगे सति यथा ---- "उषसि विगलितान्धकारपङ्कप्लवशबल घनवर्त्म दूरमासीत्। मधुरतरणितापयोगतारं कमलवने मधुपायिनां च पङ्क्ति: ।।" इत्यत्र चशब्दनिबन्धना श्लेषाभिव्यक्ति । वचनविशेषयोगे यथा ---- “विघटिततिमिरौघदिक्प्रबन्धप्रकटनभस्यभवन्निशावसाने । स्फुटदलनमनाश्च पद्मषण्डास्सपदि हिमेतरदीधितिश्च तेषाम् ॥" इत्यत्र चशब्दनिबन्धनावृत्ति: । यथा च --- "तनुत्वरमणीयस्य मध्यस्य च भुजस्य च । अभवन्नितरा तस्या वलयः कान्तिवृद्धये ।। १, ‘भक्ति' इति खपुस्तके पाठ , व्याक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । विभक्तविशेषयोगे यथा ---- "सरसमन्थरतामरसोदरभ्रमरसज्जलया नलिनी मधौ ।। जलधिदेवतया सदृशी श्रियं स्फुटतरागतरागरुचिं दधौ।।" इत्यत्र सादृश्यमनव्ययमावृत्तिनिबन्धनम् । न्यूनातिरिक्तप्रतिषेधश्चास्य प्रधानविशे- फ्णसाम्यप्रतिपत्त्यर्थः । तेन यत्र तन्न सम्भवति स दुष्ट एव श्र्लेष इत्यवसेयम् । तत्र न्यूनत्वं यथा- "इह चटुलतया विलोचनौधैः स्फुटशितितारकाविभ्रमैस्तरुण्यः । दधति मधुकरैश्च कोरकान्तस्थितिरमणीयतरैः श्रियं नाळन्यः ।।" इति । अत्र मधुकरपक्षे न्यूनत्वम् । अतिरिक्तत्वं यथा--- "दिशि दिाशि विहगास्तनुस्समन्तादनलसपक्षतयोपचीयमानाः ।। उषसि जिगमिषाकुलास्तदानी दयितवियोगदशा वधूश्च देहुः ।।" इति । अत्र दयितवियोगदशापक्षेऽतिरिक्तत्वम् । अव्ययमावृत्तिहेतुः । किञ्चात्र शब्द- श्र्लेषे न कर्तृकर्मादिप्रधानार्थपदोपनिबन्धेन शब्दसादृश्यमुपकल्पनीयं प्रधानस्वरू- पापहारप्रसङ्गात् । तत्र कर्तु. स्वरूपापहारो यथा - "इह विबुधगजस्य कर्ण नाळस्खलनसमरिविधूतकुम्भधातोः । वहति मदनदीपरागरक्ता रतिगृहभित्तिरिव श्रियं परार्घ्याम् ॥" इति । यथा च---- "सङ्ग्रामनाटककुतूहलिनां तढानीमुत्थापनेन दधतो मुदभुत्तमानाम् ।। विस्पष्टभाण्डरुचयोऽतिविचित्ररूपां लक्ष्मी दधुर्जवनिकामेहितास्तुरङ्गाः ।।" इति । एवम् । "अवन्घ्यकोपम्य विहन्तुरापढं भवन्ति वश्याः स्वयमेव देहिनः ।। अमर्षशून्येन जनम्य जन्तुना न जातहार्देन न विद्विषादर. ।।" इत्यादावपि द्रष्टव्यम् । अत्र हि ‘न विद्विषी भी. सुहृदा चे नादरः' इति युक्तः पाठः । कर्मणो यथा ---- " कुं ताळीभिर्युघमिव गहनामेतामासाद्योच्चौश्शितशरशतसङ्कीर्णाः ।। अस्मिन् नानाफलकबलनससक्ता वल्गन्येते दिशि दिशि हरिसैन्यौघाः ॥” इति । कियाया यथा- " कुसुमैः कृतवासनः समन्तादपनिद्रत्वमुपेयिवद्भिरास्मन् । श्रुतिमन्त्रगणाभिरामरूपैर्न ववौ षट्पदशोभिाभः समीरः ।।" • मदनदीरूपस्य कर्त्तु: स्वरूपमिहापहृतम् . १. ‘विधुता' इति खपुस्तके पाठः,

• कर्त्ता तुरङ्गपदार्थो रङ्गपदार्थाश्र्च,

                                                              व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्श ।                          ९३
      
               इति । एष चार्थो न्यायासिद्धोऽपि मृदुमतीन् प्रति सुखप्रतिपत्तये वचनेन प्रतिपा-
              दितः ।
                          सा चेयमखिलस्यैव पदस्यावृत्तिरिष्यते ।।
                          निबन्धनबलोद्भूता न तदंशस्य जातुचित् ॥ ९० ।।
                          उपयुक्तार्थता ह्यस्य पदस्येव न विद्यते ।
                         अधुना तूपयोगेऽस्य पूर्वस्यार्थस्तिरोभवेत् ॥ ९१ ॥
                         अर्थप्रयोगो युगपल्लाघवेनोभयोरपि ।
                         स्यादयं कामचारो यद्येकेनोक्तिर्व्दयोर्भवेत् ।। ६२ ।।
              इत्यन्तरश्लोकाः ।
                  “यत्र च मातङ्गगामिन्यः शीलवत्यश्च गौर्यो विभवरताश्च श्यामाः
                     पद्मरागिण्यश्च धवळद्विजशुचिवदना मदिरामोदनिश्वसिताश्च प्रमदा"
              इत्यत्र चशब्दावेदितो विरोधः, तस्याप्यपिशब्दस्येव तदर्थाभिधानसामर्थ्योपग-
              मात् । यथा -
                        “घृणी कर्णः प्रमादी च तेन मेऽर्धरथो मतः ।"
              इत्यसिद्धं विरोधस्य साक्षाच्छब्देनाप्रदर्शितत्वम् ।
                           "ख येऽभ्युज्ज्वलयन्ति लूनतमसो ये वा नखोद्भासिनो
                                ये पुष्णन्ति सरोरुहश्रियमधिक्षिप्ताब्जभासश्च ये ।
                             ये मूर्धस्ववभासिनः क्षितिभृता ये चामराणां शिरां-
                                 स्याक्रामन्त्युभयेऽपि ते दिनपतेः पादाः श्रियै सन्तु वः ।।"
              इत्यत्रोभयषां पादानां व्यतिरेकोऽनुमेयस्तत्र चैषां भिन्नविशेषणत्वमेव हेतु । अभिन्न-
              विशेषणत्वे हि निबन्धनसद्भावे सति सादृश्यमात्रं प्रतीयेत न व्यतिरेकः, यथा-
                             "भक्तिप्रह्लविलोकनप्रणयिनी नीलोल्पलस्पार्धिनी
                                   ध्यानालम्बनतां समाधिनिरतैर्नीते हितप्राप्तये ।।
                              लावण्यस्य महानिधी रसिकतां लक्ष्मीदृशोस्तन्वती 
                                   युष्माकं कुरुतां भवार्तिशमनं नेत्रे तनुर्वा हरेः ।।
             इत्यादौ । भिन्नाविशेषणत्वे तु तेषामन्योन्यविशेषप्रतिपत्तिः । विशेषो हि न भेदमन्तरेण
             भवति । स एव च व्यतिरेको नापर इति भिन्नविशेषणत्वानुमेय एवासौ न शब्द-
             शक्तिमूलः । तच्चाभिव्यक्तिनिबन्धनम् । क्वचिदन्यदीयं वचनमपि भवति । यथा
            बेणीसंहारे ---

                    १, ‘हासाश्च' इति खपुस्तके पाठ, ।                                                        
        ९४                                                            व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः ।
                             
                        “रक्तप्रसाधितभुवः क्षतविग्रहाश्च स्वस्था भवन्तु कृरुराजसुताः सभृत्याः ।"
                   इति शैलूषवचनाकर्णनक्रुद्धं भीमसेनं सान्त्वयितुं ‘सहदेवस्य आर्य ! अनुमतमेव नो
                  भरतपुत्रस्य वचनम्' इति वचनम् । क्वचित पुनः प्रतीयमानार्थस्तदभिव्यक्तिनिब-
                  न्धनं भवति, यथा -
                        " आलिङ्गनादरचितस्थितिराबभौ या पत्युर्विकासपरिखाजलनीविबन्धा ।
                          विस्तारि सालजघनं परिवर्त्तमाननक्षत्ररत्नरशनागुणमुद्वहन्ती ।।
                  इत्यत्र तदुचितविशेषणसामर्थ्योपस्थापितो नायिकार्थः पत्युरालिङ्गनादरचितस्थितस्य
                  श्लेषस्य । यत्र त्वावृत्तिनिबन्धनगन्धोऽपि न सम्भवति न तत्रार्थन्तरावगतिरिति
                  वृथैव तत्र कवीनामुभयार्थपदोपानिबन्धप्रयासः वाच्यावचनदोषदुष्टत्वात् । तत्र
                  शब्दश्लेषे यथा-
                                "क्ष्माभर्त्तुरस्य विकटः कटकः सपीलु-
                                    पालीकुलस्सहरिसैन्यशतावमर्दः ।
                                 लक्ष्मी विलासधटनां नयति व्यपास्त-
                                    नानाधिकामचरमागधराजितश्रीः ।।"
                  इति । यथा च -
                               "येन ध्वस्तमनोभवेन बलिजित्कायः पुरास्त्रीकृतो
                                     यश्चोद्रिक्तभुजङ्गहारवलयो गङ्गां च योऽधारयत् ।
                                यस्याहुः शशिमच्छिरो हर इति स्तुत्यं च नामामराः
                                    पायात्स स्वयमन्धकक्षयकरस्त्वा सर्वदोमाधवः ।।"
                  इति । एवम् -
                             " कह णाम ण होसि तुमं भाअणमसमञ्जसस्स णरणाह ।
                               णिच्चं चेअ कुणन्तो जहिच्छमत्थाण विणिओअम् ।।"
                  इत्यादावपि द्रष्टव्यः । न ह्यत्र चाटौ निन्दायां वा निश्चयो निबन्धनाभावादिति ।
                 अर्थश्लेषे यथा -
                             “दत्तानन्दाः प्रजानां समुचितसमयाक्लिष्टसृष्टैः पयोभिः
                                 पूर्वाह्णे विप्रकीर्णा दिशिदिशि विरमत्यह्नि संहारभाजः ।
                              दीप्तांशोर्दीर्घदुःखप्रभवभवभयोदन्वदुत्तारनावो
                                 गावो वः पावनानां परमपरिमितां प्रीतिमुत्पादयन्तु ।।”

           *   कथं नाम न भवसि त्व भाजनमससञ्जसस्य नरनाथ । ।
               नित्यमेव कुर्वन् यथेच्छमर्थाना विनियोगम् ॥  व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः ।

इत्यत्र वह्नावपि शीतत्वसाहचर्यात् पाण्त्वडुप्रतिपत्तिप्रसङ्गः । किञ्च सत्यामन्यधर्म- प्रतिपत्तिसिद्धौ तद्धेतुः साहचर्यमन्यद्वा परिकल्प्येत । अत्र तु सैव न सिद्धेति व्यर्थस्तत्परिकल्पनप्रयासः । किं हि तत्परिकल्पनं विनात्र परिहीयेत । पयोविन्दूनां मधुपृषवृत्तत्वमिति चेत् कामं परिहि्यताम् । न च प्रयोजनवशात् प्रमाणव्यवस्था भवितुमर्हति । तस्मादनेकधर्मत्वेऽप्यर्थस्य यस्यैव धर्मस्य निर्देशस्तस्यैव प्रतिपत्ति- र्न्यान्य्या नान्यस्येत्यत्र तमसां नागयूथसादृश्ये वाच्ये यत् तेषां मलिनत्वमुक्त स वा- च्यावचनं दोषः । एवं च पृषत्पदप्रयोगोऽत्रातिरिच्यमानोऽनुप्रासवृत्तपरिपूरणायैव पर्यवस्यति न बिन्दूनां वृत्तत्वप्रतिपत्तये इति ‘नागयूथसदृशानी'त्यत्र पाठो युक्त इति । यत्तु ----- करिकलभ ! विमुञ्च लोलतां चर विनयव्रतमानताननः । मृगपतिनखकोटिभङ्गुरो गुरुरुपरि क्रमते न तेऽङ्कुशः ।। । इत्यत्राङ्कुशस्य मृगपतिनखकोटिभङ्गुरत्व दुस्सहत्वं चेति धर्मद्वयं वक्तुमभिमतम् । न तदुक्तनयेन भङ्गुरशब्द एवावगमयितुं क्षमते, तस्य कौटिल्यमात्राभिधायित्वे- नैव प्रसिद्धे. । यत् तु तस्य दुस्सहत्वं तन्मृगपतिपदसम्बन्धसामयदेव प्रतीयते न भङ्गुरवसाहचर्याद् इति । एवम् --~-- “प्रभवति च समरमूर्धनि नवनीरदनल एष तव खड्गः । विशति च मानसममलं सतां यशो हंसविसरसितम् ॥ इत्यत्रापि खड्गस्य यशसश्च पूर्वोक्तेन नयेन नवनीरदहंसविसररूपत्वाप्रतीतौ तन्नि- बन्धनाया अर्थान्तरप्रतीतेरनुपपत्तिरिति श्रान्तिमात्रकृतोऽसाविति मन्तव्यः । तेन नवनीरदसुन्दरः कृपाणः' इति ‘हंसविसरसममिति चात्रानुगुणौ पाठौ । धार्मिसाम्यविवक्षायां धर्ममात्राभिधायिनाम् । नेष्टः प्रयोगः शब्दानां समासोपामतौ बुधैः ॥ ९३ ॥ इति सङ्ग्रहश्लोकः । यथा च ----

• तेनवरोधप्रमदासखेन विगाहमानेन सारिद्वरां ताम् ।

आकाशगङ्गारतिरप्सरोभिवृतो मरुत्वाननुयातलीलः ॥” इत्यत्रानुयातिक्रियापेक्षो राजमरुत्वताः कर्तृकर्मभावोऽभिधातुमभिमतः कवेः । न चा- सौ तत्सम्बन्धस्तयोः साक्षादुक्तः जललीलासम्बन्धमुखेन राजसम्बन्धस्योक्तत्वात् । अतोऽत्र साक्षात् तत्सम्बन्धो वा वाच्यः तदर्थमन्यत् क्रियान्तरं वा, येन कर्तृ- कर्मभावस्तयोर्घटनामियात् । न चोभयोरेकमप्युक्तामति तस्य वाच्यस्यावचनं दोषः । व्यक्तिविवेके द्वितीय विशः ।। तेन वरमयमत्र पाठ श्रेयान् ‘आशगड़ा-निरागेभिताऽनुयाता मघवा वि- लासै.' इति । न चैव क्रियान्तः । अन्नक्षः । यथा ----

• ळच्छी दुहिआ जामाद हरी तह छिळ गई ।

| अमयमअङ्का अ सुआ अहा कुइन्छ सहीहि ।।" इति । अत्र लक्ष्म्या दुहितृत्वममृतमृगझया. मुनत्व (च) विधीयमानम् नेयां त्रैलोक्यक- स्पृहणीयतया तत्कुटुम्बम्य महोदधे. याया आपतत्वमुपपद्यत इति द्वयमेवोपादेय द्रष्टव्य नान्यत् । तत्र हि सरावद। इरडाअाश्च सन्क्रयालङ्कारत्वेऽपि न तयोर्जामातृगृहिणीभावेन विधानमिति न महोदध. लांघानियोगः यान्नबन्धनमत्य- द्धतास्पदत्वमस्य स्याद् इति तद्विधान वाच्य-यावचनं दोषः । अथ हरिजमाता गङ्गा गृहिणीत्येवं विपर्ययेणात्र सम्बन्ध. करिष्यने तन्य प्राचीनत्वात् । तथा च न यथोक्तदोषावकाशः इति । सत्य । किन्तु न सर्ववियोऽय जम्बन्धम्य पुरुपा- धीनत्वोपगमः । तस्य हि विशेषणविशप्याव एव विदाऽवगन्तव्यः । यत्र स्व- सौन्दर्यादेव तयोरन्योन्यापेक्ष (न') यिनुवादभाव तत्र हि यथाश्रुतपदार्थसम्बन्ध- निबन्धनोऽर्थप्रतीतिक्रम इति तत्रैव पदार्थपपर्यनियमोऽवगन्तव्यः । यथा -- त्वक् तारवी निवसनं मृगचर्म शय्या गेहं गुवा विपुलपत्रपुटा घटाश्च । मूलं दलं च कुसुम च फल च भोज्यं पुन्नरय जातमटवीगृहमेधिनस्ते ।। इति । प्रत्युदाहरण यथा ---- ‘शय्या शाद्वलमासन शुचिशिला सझ दुमाणामधः शीतं निझरवारि पानसशन कुन्दाः सहाया मृगाः । । इत्यप्रार्थितलभ्यसर्वविभवे दोषोऽयमेको बने। दुष्प्रापार्थिनि यत् परार्थघटनावन्ध्यैर्वृथा स्थीयते ।” इति । अत्रोदाहरणप्रत्युदाहरणप्रतीत्यर्यदन्तरं तन्मतिमतामेवावभासते, अन्येषां तु शपथप्रत्येयमेव ।। अनुवाद्यमनुक्कैव न विधेयमुदीरयेत् ।। न ह्यलब्धास्पदं किञ्चित् कुत्रचित् प्रनितिष्ठति ॥ ९.४ ।। विधेयोद्देश्यभावोऽयं रूप्यरूपकतात्मक. ।। न च तत्र विधेयोक्तिरुद्देश्यात् पूर्वमिष्यते ।। ९५ ।। इत्यन्तरश्लोकौ । यथा-- २६ लक्ष्मीहिता जामाता हरिस्तथ राहिणा गङ्गा । अमतमृगाह्रौ च सुतावहो कुटुम्ब महोदधे ॥

   ९८                            व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः ।
          

            " स्पष्टोच्छ्सत्किरणकेसरसूर्यबिम्वविस्तीर्णकार्णकमथो दिवसारविन्दम् ।
             श्लिष्टाष्टदिग्दलकलापमुषावतारबद्धान्धकारमधुपावाल सञ्चुकोच ॥”
   इत्यादौ केसरादे
            पदानामभिसम्वन्धस्यान्यथाभावमात्रतः ।।
            यत्रानिष्टप्रतीतिः स्याद् रचनां तां परित्यजेत् ।। ९६ ॥
   यथा --
           “तव कण्ठासृजासिक्ता करवाललता द्विषाम् ।।
             प्रसूते समरारण्ये यश कुलुमसम्पदम् ।।"
   इति । अत्र हि चाटुके युष्मदर्थस्य द्विषदर्थस्य च पौर्वापर्यविपर्यये समासे वा
   वाच्ये यत् तयोरवचन तदेवानिष्टार्थप्रातिपातिमूलमिति दोषतयावगन्तव्यम् ।
   
   यथा च -----
            "मधुश्च त मन्मथ ! साहचर्यादसावनुक्तोऽपि सहाय एव ।
             समीरण, प्रेरविता भवेति व्यादिश्यते केन हुताशनस्य ॥"
   इति । अत एव
             येन यस्याभिसम्बन्धो दूरस्थेनापि तेन स. ।
             पदानार्मसमासानामानन्तर्यसकारणम् ।। ९७ ।।
             इति ऱ्पतीत्योर्वैचिञ्यमनालोच्यैव चर्चितम् ।।
             गुणदोषमपश्यद्भिर्दूरादूरोत्थयोस्तयोः ।। ९८ ॥
             स्वरूपेऽवस्थितिर्येषां शब्दानामितिनेष्यते ।।
             न तानन्यव्यवहितान् प्रयुञ्जीत विचक्षणः ॥ ९९ ।।
   इति सङ्ग्रहश्लोकाः । तेन " द्विषत्कण्ठासृजासिक्ता त्वत्कृपाणलतावरा ।”
   इत्येकत्र युक्तः पाठः, अपरत्रव्यादिश्यते केन समीरणो वा हविर्भुजश्चोदयिता भवेति ।
   अनन्वयोऽप्यभ्यूह्यार्थत्वाद्रसभङ्गहेतुरिति सोऽपि वाच्यावचनं दोषः । यथा ---
             “निर्धातोऱ्गैः कुञ्जलीनान् जिघांसुज्र्यानिधेषैः क्षोभयामास सिंहान् ।
              नूनं तेषामभ्यसूयापरोऽसौ बीर्योदये राजशब्दे मृगाणाम् ।।”
   इति । अत्र हि सिंहाना तावन्न राजशब्दसम्बन्धः सम्भवति तेषां तद्वाच्यत्वाभा-
   वात् तत्सम्बन्धाभावाच्च । तत्पार्यायस्य मृगराजशब्दस्य सन्नप्यसावनुपयुक्त एव

     १ ‘मसमस्ता' इति खपुस्तके पाठ .                                                                                 व्यतिविवेके द्वितीयो विमर्शः ।।

तस्य प्रक्रान्तत्वाभावाद् मृगाणामित्यत्र मृगराजानामित्येवमनुक्तेश्च । किञ्च मृगेषु राजत्वं भवति सिहानां नतु शब्द इति वीर्यादग्रत्व तद्भिशेषणमनुपपन्नमेव तस्या- थॆनिष्ठत्वेनेपिपतॆ.। तेन न सिहाना न शृगाणा न वीर्योदग्रत्वस्य च राजशब्दशब्दे- नान्वय, सङ्गच्छत इत्यवाच्य एवासौ । तेन राजभाव इति मृगेबिति वा वाच्ये तदवचनं दोवः । यथा ----

      “तपेन वर्षाः शरदा हिमागमॊॊ
             वसन्तलक्ष्म्या शिाशर, समेत्य च ।
       प्रसूनक्लूप्ति ददतः सदर्तव.
            पुरेऽस्य वाम्तव्यकुडुम्बिता दधु. ।।

इति । अत्र हि तपतोऌिङ्गविशेषानुमतपुरुषभावन्य कर्तृत्वात्प्राधान्य वक्तुमुचितम् , व।र्णा च स्त्रीत्वस्य सहभावेन निर्देशादप्राधान्यम् , यथान्येषा हिमागमादीनाम् , अन्यथा तेषा कुडुबिरूपतानुपपत्ते , न च तथोतमिति तस्य वाच्यम्यावचनं दोषः । ‘ "क्रिमवेक्ष्य फलं पयोधरान् ध्वनतः प्रार्थयते मृगाधिपः ।।

                                   प्रकृतिः खलु सा महीयसः सहृते नान्यसमुन्नति यया ।"

इत्यत्र महीयसामिति बहुवचन वा वीप्सासमानफलं प्रयोक्तव्यम् , यथा--

                                     "यावदर्थपदा वाचमेवमादाय माधव ।
                                      विरराम महीयांस. प्रकृत्या मितभाषिणः ॥"

इत्यत्रार्थान्तरन्यासे सर्वादिशब्दो वा यथा -- ‘ "छायामपास्य महतीमपि वर्तमाना-

                                       मागामिनी जगृहिरे जनतास्तरूणाम् ।
                                  सर्वो हि नोपनतमप्यपचीयमानं ।
                                                वर्धिष्णुमाश्रयमनागतमप्युपैति ।”

इत्यत्र अन्यथा समर्थकस्य प्रकृतिमहीयत्त्वस्य हेतोरन्यसमुन्नत्यसहिष्णुत्वलक्षणे साध्येन सर्वोपसंहारव्याप्तिर्न प्रतीयेत । तस्मादेवमत्र पाठः परिणमयितव्यः प्रकृतिः खलु सा महीयसां न सहन्तेऽन्यसमुन्नति यया ।” इति ।। सर्वनामपरामर्शयोग्यस्यार्थस्य या पुनः ।। स्वशब्देनाभिधा दोषः स वाच्यावचनाभिधः ।। १ ० ० ।। यथा -ब्याक्तिविवेके द्वितीयो विगर्शः । "निशि नान्तिकम्यितामपि चकाहः सहचरीं विलोकयति । चक्राह्रापि न सहचरमहो मुटुर्लङवना नियतेः ॥” इति । अत्र हि चक्राहॢानहगौ न त्वशब्दपगमर्शविषयौ भवितुमर्हतॱ, तयोरुक्त- नयेन सर्वनामपरामर्शविपयत्वोपादानात् , अन्यथा तयोॱ पौनरुक्त्यं सर्वनाम्नां च विषयापहार. स्यात् । न चात्र तथा परामर्शो विहित इति वाच्यावचनं दोषः । तेन ‘विरहविधुरा न सापि त'मित्यत्रानुगुणः पाठः । एवम् -- “परिपाति स केवलं शिशूनिति तन्नामनि मास्म विश्वसीः ।" इत्यादावप्ययं दोषो द्रष्टव्य । तस्य हि शिशुपाल इति नाम प्रसिद्ध न तु शि- शुपरिप इति । 'तेन स शिशून् किल पालयल्यभीः' इति युक्त. पाठ इत्यल बहुभाषितेन् । अनेन च वाच्यावचनेन सामर्थ्यादवाच्यवचनमपि सङ्गृहीतं वेदितव्यम् । तस्यापीष्टार्थविपर्ययात्मकत्वात् । तद्यथा-‌ "सरित्समुद्रान् सग्सीश्च गत्वा रक्षःकपीन्दैरुपपादितानि ।। तस्यापतन्मृर्न्धि जलानि जिष्णोर्विन्ध्यस्य् मेघप्रभवा इवापः ।।" इति । अत्र हॢोकस्यौवार्थस्य यः पर्यायमात्रभेदेन भदमुपकल्प्योपमानोपमेयभावो निबद्धः सोऽवाच्यवचन दोषः, तस्य भिन्नार्थनिष्ठत्वात् । तदयमत्र पाठो युक्तः ‘विन्ध्यस्य मेघप्रभवानि यद्वत्' इति । अम्श्नि पाठे भिन्नलिङ्गत्वमुपमादोषोऽपि परिहृता भवति । पर्यायमात्रभिन्नस्य यदेकस्यैव वस्तुनः ।। उपमानोपमेयत्वमवाच्यवचनं च तत् ।। १ ० १ ।। इति सङ्ग्रहश्लोकः । यथा च --- "इय गेहे लक्ष्मीरियममृतवत्तिनयनयो-

रसावस्यास्स्पर्शो वपुषि बहलशन्दनरसः ।

अय कण्ठे बाहु. शिशिरमसृणो मौक्तिकसरः किमस्या न प्रेयो यदि परमसह्यस्तु विरहः ।।" इत्यत्र यत् साक्षान्नायिकावर्णनंं तदवाच्यमेव । तत्सम्वन्धिनामेव स्पर्शादीनामिव रम्याणामर्थानां विरहव्यतिरेकोणाङ्गभावोयगमाद्, न तस्या एव विरहस्य तत्स- म्बन्धित्वेऽप्यसह्यत्वाभिधानादिति तस्या वचनं दोषः । तेन ‘मुखं पूर्णश्चन्द्रो वपुर- मृतवर्त्तिर्नयनयो’रित्यत्र युक्तः पाठः । यथा च व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः। “शोकानलधूमसम्भारसम्भृताम्भोदभरतमिव बर्षति नयनवारिधाराविसर नर्गरम् ।" इति । अत्र हि शोकस्य केनचित् साधम्र्ये यदनलत्वेन रूपणं तत् तावद्रूप्यस्य सद्भावाद्युक्तमेव ! धूमस्य पुनर्न किञ्चिद् रूप्यमस्तीत्यवाच्य एवासौ यथा ‘शोकानलदाहभीतेव न हृदयमबतरती त्यत्र । रूप्यान्तरसद्भावे तु न कश्चिद् दोषः । यथा-- तस्या धौताञ्जनश्यामा हृदय दहतोऽनिशम् । शोकाग्नेर्धूमलेखेव गलत्यश्रुकणावलि. ।। इति । अनलकार्यत्वात् तम्य वाच्यत्वमदुष्टामिति चेन्न । अनवस्थापत्तेरतिप्रसङ्गा- च्चेति तस्य वचन दोष एव । यथा च ---- | तप्ते महाविरहवह्निशिखावलीभि- रापाण्डुरं स्तनतटे हृदये प्रियायाः ।। इत्यादि ।। उपचारसहेकैव रूपकम्येप्यते क्रिया । यथानलम्य दाहादिर्न कार्यादिरसम्भवात् ।। १०२ ॥ इति सङ्ग्रहश्लोक. । “दृढतरनिबद्धमुष्टेः कोशनिषण्णाभ्य सहजमलिनस्य । कृपणस्य कृपाणस्य च केवलमाकारतो भेद: ।। इति । अत्र कृपणकृपाणयोराकारमात्रकृतो व्यतिरेक उक्तः । स चायुक्तः, द्विविधो ह्याकारार्थः सन्निवेशलक्षणोऽक्षरविशेषलक्षणश्च । तत्राद्यस्तावदिहानुपादेय एव, सहानवस्थानवतोरर्थयोस्तव्यभिचाराभावादिति नासौ सचेतसा चमत्कारमावहति । द्वितीयस्तु न सम्भवत्येव, अक्षरकृतविशेषस्थ भेदाभेदब्यवहारस्य शब्दैकाविषय- त्वात् । यद्यपि हि स्वरूपमपि शब्दस्यार्थ एव । यदाहुः --- “विषयत्वमनापन्नैः शब्दैर्नार्थः प्रकाश्यते ।। न सत्तयैव तेऽर्थानामगृहीताः प्रकाशका. ।।” इति, तथापि तस्य तात्पर्येणाविवक्षितत्वात् न तदपेक्षमर्थविषयत्वमस्य शक्यं व- क्तुम् । वाच्यदशापत्तावपि तस्य शब्दस्वरूपतानपायात् इति । यथा च --- “येनालड्कृतमुद्यानं विहारेणीमुना तव ।। तेनैव निर्विकारेण करिकुम्भनिभौ कुचौ ।।"

                               व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः ।     १०३

" दशपूर्वरथ यमाख्यया दशकण्ठारिगुरु र्पचक्षते ।"

 इत्यादौ र्द्ष्टयेयम्।।

           “या घर्मभासम्तनयापि शीतलैः 
               स्वसा यमस्यापि जनस्य जीवनै. ।
            कृष्णापि शुद्धेरधिक विधातृभि-
               र्विहन्तुमंहांसि जलैॱ पटीथर्सऻ ॥”

 इत्य धर्मभासस्तनयत्वादीना शीतलत्वादीनां च धर्माणामेकाश्रयत्वेन विरोधो वक्तुं
 युक्तो न भिन्नायत्वेन, तम्य तथानुपपत्ते । नचासौ तथोक्तः, एकेषां यमुनाश्रय-
 त्वेनान्येषां जलाश्रयत्वेनोपादानात् । यद्यपि यमुनायास्तञ्जलानां च तात्त्विकमेवैक्यं,
 तथापि तेषा शब्देन कर्तृकरणतया निर्देञऻच्छाब्दं भिन्नत्वमस्स्येव । शाब्द एव
 विरोधो वक्तुमिष्ट. कवेरिति तस्यऻवाच्यम्य वचन दोषः । तेनायमत्र पाठः क्षेयान् ।
             
               "या घर्मभासस्तनयापि शीतला
                 स्वसा यमस्यापि जनस्थ जीवनी ।
             कृष्णापि शुद्धेरधिकं विधायिनी
                 विहन्तुमंहांसि जलें. पटीयसी ॥"
 यथा च --
          "  रुरुचेॱ हिमाचलगुहामुखोन्मुखः पयसां र्पवाह् इव सौरसैन्धवः ।"
 अत्र हि पयसामिति यर्त्पवऻहम्य सम्बन्धितया विशेषणं तदवाच्यमेव तस्य हि तॱ-
 स्सम्बन्धिताव्याभिचारात् । यच्चान्न सौरसैन्धव इति विशेषणं तत्र तद्धितनिर्देशोऽप्य-
 वाच्य एव षष्टीनिर्देशेनैव तदर्थावगतिसिद्धेः । तेन ‘सुमहान् र्पवऻह इव जहु-
 जन्मनः' इत्यत्र युक्तॱ पाठः । यथा च -

                 " लक्षीकृतस्य हरिणस्य हरिर्पभावः
                      र्पेक्ष्य स्थितां सहचरी व्यवधाय देहम् ।
                 आकर्णकृष्टमपि कामितया स धन्वी
                       बाणं कृपामृदुमनाः र्पतिसञ्जहार ॥"
               " रेहयिष्यति तं लक्ष्मीर्नयविमुखो नापदां पदं क इव ।
                  स च तय रिपुरेवमतो भावी तस्यापि तद्विरहः ॥"

 इत्यत्र र्पतिज्ञानिगमनयोः पौनरुक्त्यम् । र्पसिद्धव्यासिकस्य हेतोर्धर्मिण्युपसंहारव-
 चनेनैव तदुभयार्थसिद्धेरिति । यदुक्तं, 'र्पतिज्ञाया एव तावर्दम्यमनॎर्थऻयऻ वचनं
 १ ‘लङ्घयिष्यति' इति खपुस्तके पाठः. 
     १०३ व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः ।

पुनर्वचनं किं पुनरस्याः पुनर्वचनमित्यपार्थक निगमनम्' इति । इह तु न दोषः - "यो यत्कथाप्रसङ्गे छिन्नच्छिन्नायतोष्णनिश्वसित ।। स भवति तं प्रति रक्तस्त्वं च तथा दृश्यसे सुतनु' ।।" इति । यत्राप्रस्तुतादेव प्रस्तुतस्यार्थस्य प्रतिबिम्यादिव बिम्बस्य साम्यावगतिर्न तत्रोसौ वक्तव्यतामवतरति तदभिधानसामथ्याेेदेव तदवगमाद् उक्ताववाच्य्व- चनदोषानुषङ्गात् । यथा--- "आहूतेषु विहङ्गमेपु मशके नायान् पुरो वार्यते मध्येवारिधि वा वसंस्तृणमणिर्धत्ते मणीनां पैदम् । खद्योतोऽपि न कम्पते प्रचछितु मध्येऽपि तेजस्विनां । धिक् सामान्यमचेतनं प्रभुमिवानामृष्टतत्त्वान्तरम् ।।" इत्यत्र प्रभुमिवेत्युपमानभाव. प्रभोः । यथा च ---- "द्रविणमापदि भूषणमुत्सवे शरणमात्मभये निशि दीपकः । बहुविधाथ्युेपकारभरक्षमो भवति कोऽपि भवानिव सन्मणिः ॥” इत्यत्र भवदर्थस्योपमानभाव. । प्रस्तुतात् तु तदन्यस्य प्रतीतिरनिबन्धना न सम्भ- वत्येवेति तत्र तस्योक्तिरुपपद्यत एव । "निम्नमुन्नतमवस्थितं चलं वक्रमार्जवगुणान्यितं च यत् । सर्वमेव तमसा समीकृतं धिड् महत्वमसतां हतान्तरम् ॥” इत्यत्र तमसः प्रस्तुतत्वात्तदुक्तेरसत्पुरुषमहत्त्वप्रतीतावसामार्थ्यमिति तद्वक्तव्यमेव भवतीति न तत्रावाच्यवचनदोषानुषङ्गः । अप्रस्तुतोक्तिसामर्थ्यात् प्रस्तुतं यत्र गम्यते । प्रतिबिम्बाद्यथा बिम्बं तस्योक्तिस्तत्र नेप्यते ॥ १०६ ॥ प्रस्तुतात् तु तदन्यस्य प्रतीतिरनिबन्धना । न सम्भवत्येवछ ततस्तदुक्तिस्तत्र शस्यते ॥ १०७ ॥ इति सङ्ग्रहछोकौ । किञ्च यत्राप्रस्तुतप्रशंसायामप्रस्तुतस्यार्थस्य श्लेषमुखेनासन्ने बोतकषोंऽपकपों वा तदितरस्य तथाप्रतिपत्तयेऽभिधीयते नासौ तात्त्विक इति न तत्र तामाधातुमुत्सहते तयोर्बिम्बप्रतिबिम्बभावेनावस्थानोपगमाद् इत्यवाच्य ए- वासौ । तस्य वचनं दोषः । तत्रोत्कर्षे यथा--- "सद्वृक्त्रे महति स्वभावसरले बद्धोऽसि यस्मिन् गुणै- र्युक्ते संयमहेतुतामुपगतो यत्रापि विश्राम्यसि ।

        ।‘त्रापि' इति खपुस्तके पाठः,     ‘धुरम्' इति खपुस्तके पाठः। व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः ।

तस्याक्षेपपरम्पराभिरभितो डोलायमानस्थिते- रालानस्य मतङ्गजैष कतमो निर्मूलने दुर्ग्रहः ॥ इत्यत्र सद्वृत्तादिभिर्विशेषणैररुन्तुदस्यालानस्याप्रस्तुतस्य श्लेषवलपकल्पितेन सदा- चारत्वादिधर्मसम्बन्धेनोत्कृषऽभिहितः, न चास वास्तव इति तदुन्मूलनग्रहो ग- जयोचित एव न दुष्ट इत्युपालम्भयोग्यत्वं तत्रासिद्धमेव । यच्च बिम्बभूते तस्मि- झसिद्धं, तत् कथं प्रस्तुतेऽर्थे दर्पणप्रातमे प्रतिबिम्बभिवेदिति श्लेषोत्कर्षस्यावाच्य- स्य वचनं दोषः । तस्माच्च्लेषमनादृत्यैव निराकाहूकाकुक्रमेण किंशब्दस्यार्थो व्या- ख्येयः । तेन ‘कतमो निर्मूलने दुर्ग्रह' इत्यत्र न खलु कश्चिदित्युचित एवायं निर्मू- लनेऽभिनिवेशस्तवेत्ययमर्थोऽवतिष्ठत इति । एवमपकर्वेऽपि द्रष्टव्यम् । सर्वनाम्ना परा- मृष्टस्याप्यर्थस्य यत्पुनः स्वशब्देन वचनं सोऽवाच्यवचन दोषः यथा ‘उदन्व- च्छिन्ना भूस्स च निधिरपां योजनशत'मित्यत्र निधिरपामिति । यस्यार्थस्य समासो- क्तित एवोपमानभावोऽवसितो न तस्यासौ पुनर्वाच्यो भवति, अवाच्यवचनदोषानु- पङ्गात् । यथा---

• अळिभिरञ्जनबिन्दुमनोहरैः कुसुमपङ्किनिपातिभिरङ्कितः ।।

| नखल शोभयति स्म वनस्थ न तिलकस्तिलकः प्रमदामिव ॥” । इत्यत्र तिलकप्रमदयोरेकतस्मिन् वाच्ये यदुभयोर्वचनं तदवाच्यवचनं दोषः । ये तु गण्डस्योपरि पिटकोद्भेदमिव तत्राप्यार्थमेव तस्योपमानत्वमुपरचयान्त, नमस्तेभ्यः काविवरेभ्यः । तद्यथा-

• जङ्घाकाण्डोरुनाळो नखकिरणलसत्केसराळीकराळः

प्रत्यग्रालककामाप्रसरकिसलयो मजुमञ्जीरभृङ्गः ।। भर्तुर्वृत्तानुकारे जयति निजतनुस्स्वच्छलावण्यवापी- सम्भूताभ्भाजशोभां विदधभिनवो दण्डपादो भवान्याः ।।” इति । अत्र हि समासोक्त्यैव दण्डपादस्याम्भोजतुल्यत्वेऽवगते यत् तस्याम्भोज- शोभां विदधदिति पुनर्वचनं तद्वान्च्यवचनदोषतां नातिपतति । यत् पुनस्तत्राप्य- म्भोजस्यार्थमुपमानत्वमुपात्तं तदध्ययुक्तमेव, तम्योरुनाळत्वादिधर्मसम्बन्धोपगमयो- ग्यतानुपपत्तेः । केवलमेकेनैव समासान्तर्भावाद् वापीसम्भूतत्वेनास्य विशेषणविशे- व्यभावः सङ्गच्छते । किन्तु समास एवात्रोक्तनयेनानुपपन्न इवावभासते सचेतसां प्रक्रमभेदप्रसङ्गादित्युक्तम् । न च दण्डपादस्य तत्सम्बन्धो घाटिष्यत इति शक्यते

                               व्यक्तिविवेकै द्वितीयो विमर्शः ।

वक्तुं, तस्य तद्धर्मसम्बन्धसंभवात् । तेनात्राम्भोजस्य शाब्दमुपमानत्वं वा दण्डपादत्य वाम्भोजत्वेन रूपण कर्तव्यं, येनास्य प्राधान्ये सति विशेषणसम्ब- न्धोपगमयोग्यता स्यात् । किञ्च भर्तुर्वृत्तयोद्धतस्य ताण्डवात्मनो योऽनुकारस्तस्य दण्डपादविषयभावेनोपादानाज्जङ्घाकाण्डनाळत्वविशिष्टतया संस्थानविशेषवशाच पादस्य दण्डाकारताभिनवत्वं चेत्युभयमप्यवगतमिति न तत्पुनरुपादेयतामहेति । अतो वरमयमत्र पाठः श्रेयान् ---

   “स्वच्छलावण्यवापीसम्भूतो भक्तिभाजा भवदवदहनः पादपद्मो भवान्याः"

इति । एवञ्च धारणमात्रविवक्षायां विपूर्वस्य दधातेः प्रयोगः परिहृतो भवति, स हि विपूर्वः करोत्यर्थे वर्त्तते न धारण इति ।

      यत्रार्थस्योपमानत्वं समासोक्त्यैव गम्यते ।
      न तत् तत्र पुनर्वाच्यमुक्तौ वा शाब्दमस्तु तत् ॥ १०८ ।।
      अन्यथा त्वन्यधर्मै: कः सम्बन्धोऽन्यस्य वस्तुनः ।।
      तेन वाच्यत्वमार्थत्वं चेत्यस्य द्वयमप्यसत् ॥ १०९ ॥

इति सङ्ग्रहश्लोकौ । मै

   "पत्ता णिअंबफंस ह्वाणुत्तिण्णाए सामलङ्गीए ।
    चिहुरा रुअन्ति जलविन्दुएहि बन्धस्स व भएण ।।”

इत्यत्र रोदनं बन्धनभयञ्चेति यद् द्वयमुत्प्रोक्षेतं वर्तते तत्र प्राधान्याद्रोदनाभिधायिन एव पदादनन्तरमुत्प्रेक्षावादिनि पदे वाच्ये यत् तस्यान्यतोवचनं सोऽवाच्यवचनं दोषस्तस्य तादार्थ्येन प्राधान्यात् । प्रधाने चोत्प्रेक्षिते तदितरदर्थात्प्रेक्षितमेव भवति । यथ---

   "ज्योतीरसाश्मभवनाजिरदुग्धसिन्धुरभ्युन्मिषत्प्रचुरतुङ्गमरीचिवीचिः ।
    वातायनस्थितवधूवदनेन्दुबिम्बसन्दर्शनादनिशमुल्लसतीव यस्याम् ॥”

इत्यत्रेन्दुबम्बसन्दर्शनम् । तेन ‘जलविन्दुएहि रुअइव चिहुरचयो बन्धणभएण’ इत्यत्र युक्तः पाठः ।

       एकत्रोत्प्रेक्षितत्वेन यत्रार्था बहवो मताः ।
       तत्रेवादिः प्रयोक्तव्यः प्रधानादेव नान्यतः ॥ ११० ॥

इति सङ्ग्रहश्लोकः ।।

  "तव वदनपदार्थश्चन्द्रशब्दार्थतुल्यो हृदयकुमुदवस्तूज्ज्रुभ्भयत्येष यन्मे ”

१ प्राप्तार्णायाः नितम्बस्पर्श स्नानोतीयाः श्यामलाङ्गयाः । चिकुरा रुदन्ति जलबिन्दुभिर्बन्धस्येव भयेन ।' व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । इत्यत्र समासान्तर्गतेन वदनशब्देनैकेनैव वदने वाच्ये यद् बहुभिः शब्दैम्तस्य वचनं सोऽवाच्यवचन दोषः । तथा हि वदन च तत् पदार्थश्चासाविति कर्मधारयो वा कल्प्येत, बदनपदस्यार्थ इति तत्पुरुषो वा । तत्राद्यस्तावदर्थयोरन्योन्यव्यवच्छे- शव्यवच्छेदकभावाभावादनुपपन्नः, द्वितीयोऽपि प्रयोजनाभावात् । न हि समासे सत्यसति बार्थस्य कश्चिद्विवशेषोऽवगम्यते अन्यत्र प्रतिपरिगौरवादित्यवाच्यवचनप्र- कार एवायमिति । यथा च--- कुशं द्विषामङ्कुशवन्तु विद्वान् "इति यत्स्वरूपानुवादैकफलं फल्गु विशेषणम् । अप्रत्यक्षायमाणाथै स्मृतमप्रतिभोद्भवम् ॥ १ ११ ॥ तदवाच्यमिति ज्ञेय वचन तम्य दूषणम् ।। तद् वृत्तपूरणायैद न कवित्वाय कल्पते ।। ११२ ॥ यथा ---

"ककुभां मुखानि सहसोज्ज्वलयन् दददाकुलत्वमधिकं रतये ।

| अदिदीपदिन्दुरपरो दहनः कुसुमेषुमत्रिनयनप्रभवः ।। इति । अत्र हि यदत्रिनयनप्रभवत्वामिन्दोर्विशेषण तत् स्वरूपमात्रानुवादफलमित्य- वाच्यमेव तस्य तदव्यभिचारात् । न चाव्यभिचारिणोऽपि ततस्तस्योत्कर्षः कश्चि- द्विवक्षितः कवेः, यथा---

  "अत्रेर्लोचनशुक्तिमौक्तिकमणेर्देवात्सुधादीधिते-
   गोउत्रं हेहयभूभुजा यदुदगात् तस्मिन्नभूदर्जुनः ”

इत्यत्र सुधादीधितेरिति तस्यावाच्यस्य वचनं दोषः । यच्चात्र दहनस्यापर इति व्य- तिरेकप्रतीतिफलदं विशेषणं तदवाच्यमेव तस्यात्रिनययप्रभव इति नञ्समासेनैव प्रतिपादितत्वात् । तस्मादुदित इति तत्रानुगुणः पाठः । यथा च-

   "नाडीजङ्घो निजघ्ने कृततदुपकृतिर्यत्कृते गौतमेन" 

इति । अत्र हि तच्छब्दपरामर्शो गौतमस्यावाच्य एव तमन्तरेणाप्युपकारस्य तद्विषयभावावगतेः । तेन परमुपकृतवानिति वरमत्र युक्तः पाठः । यथा च--- 'कटस्थलप्रोषितदानवारिभिरिति । अत्र हि दानवारिप्रवासस्य यदेतत् कटस्थल- मवधिभावेन विशेषणमुपात्तं तन्न वाच्यमव्याभिचारात् । एवम् -

   "उत्फुल्लकमलकेसरपरागगौरझुते ! मम हि गौरि ! ।'
    अभिवाञ्छितं प्रसिध्यतु भगवति ! युष्मत्प्रसादेन ||"

इत्यत्रापि द्रष्टव्यम् । उत्फुल्लकेसरगौरशब्दानां पौनरुक्त्यात् । व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्श: । कथं तर्हि स्वभावोक्तेरलङ्कारत्वमिप्यते । न हि स्वमावमात्रोक्तौ विशेषः कश्चनानयोः ।। १ १ ३ ।। उच्यते वस्तुनस्तावह्वरूप्यमिह विद्यते । तत्रैकमैत्र सामान्यं यद्विकल्पैकगोचरः ।। १ १४ ॥ स एव सर्वशब्दानां विषयः परिकीर्त्तितः । अत एवाभिधेयं ते श्यामले बोधयन्त्यलम् ।। ११५ ।। विशिष्टमस्य यद्रूपं तत् प्रत्यक्षस्य गोचरः । स एव सत्कविगिरां गोचरः प्रतिभामुवाम् ।। ११६ ॥ यतः- रसानुगुणशब्दार्थचिन्तास्तिमितचेतसः ।। क्षणं स्वरूपस्पर्शोत्था प्रज्ञैव प्रतिभा कवेः ॥ ११७ ॥ सा हि चक्षुर्भगवतस्तृतीयमिति गीयते । येन साक्षात्करोत्येष भावांस्त्रैकाल्यवार्तिनः ।। ११८ ॥ इत्यादि प्रतिभातत्त्वमस्माभिरुपपादितम् । शास्त्रे तत्वोक्तिकोशाख्य इति नेह प्रपञ्चितम् ॥ ११९ ॥ अर्थस्वभावस्योक्तिर्या सालङ्कारतया मता । यतः साक्षादिवाभान्ति तत्रार्थाः प्रतिभार्पिताः ॥ १२० ॥ “ऋजुतां नयतः स्मरामि ते शरमुत्सङ्गनिषण्णधन्वनः । मधुना सह सस्मिताः कथा नयनोपान्तविलोकितं च तत् ॥” इति । यथा च ---- "कुर्वन्नाभुग्नपृष्ठो मुखनिकटकटिः कन्थरामातिरश्चीं लोलेनाहन्यमानस्तुहिनकणमुचा चञ्चता केसरेण । निद्राकण्डूकषायं कषति निबिडितश्रोत्रशुत्क्तिस्तुरङ्ग- स्त्वङ्गत्पक्ष्माअलग्नप्रतनुबुसकणं कोणमक्ष्णः खुरेण ॥” इति । यथा वा ----- “श्रीवाभङ्गाभिरामं मुहुरनुपतति स्यन्दने बद्धदृष्टिः पश्चार्धेन प्रविष्टः शरपतनभयाद् भूयसा पूर्वकायम् । | १, ‘मस्य' इति खपुस्तके पाठः, २. “चिन्तो’ इंति खपुस्तके पाठः, Panturindi-Tueimentinutritayatim uvirailerwinnioall व्यक्तिधिवेके द्वितीयो विमर्शः। देभैरविलीद्वैः श्रमविवृतमुखभ्रशिमिः कीर्णवा पश्योदग्रप्लुतत्वाद् वियति बहुतरं स्तोकमुा प्रयाति ॥" सामान्यस्तु स्वभावो यः सोऽन्यालङ्कारगोचरः । मिष्टमर्थमलङ्कनुमन्यथा को हि शक्नुयात् ॥ १२१ ।। वस्तुमात्रानुवादस्तु पूरणैकफलो मतः। अनन्तरोक्तयोरेव यद्वान्तर्भावमर्हति ॥ १२२ ॥ यथायोगमयं दोषस्तेन पञ्चैव ते मताः । इत्यन्तरश्लोकाः । ता एता दोषजातयो महाकवीनामपि दुर्लक्षा इत्यवसीयन्ते । यथा- "उमावृषाको शरजन्मना यथा यथा जयन्तेन शचीपुरन्दरौ । तथा नृपः सा च सुतेन मागधी ननन्दतुम्तत्सदृशेन तत्समौ ॥" इत्यत्र यथातथाशब्दाभ्यामेव मागधीनृपयोरुमावृषाङ्कसाम्यं शचीपुरन्दरसाम्य च, सु- तस्य च शरजन्मजयन्तसादृश्यमवगमितमिति यत् तयोस्तस्य च पुनस्तत्सादृश्यवचनं तत् पुनरुक्तम् । तथोपमानयोर्यो निर्देशक्रम प्रक्रान्त. स उपमेयक्रमयोर्भेद नीत इति निर्देशप्रक्रमभेदो दोषः । तत एव च तत्समावित्यत्रावाच्यवचनदोषोऽपि तावत् स्फुट एव उपमानयोग्यत्वोपपत्तेः । किञ्च तथाशब्दस्य यद्वचनं सोऽवाच्यवचनं दोषः, तद्यतिरेकेणाप्यर्धयोर्विपर्यासमात्रेण तदर्थावगतिसिद्धेः । तस्मादेवमत्र पाठः श्रेयान् ‘सुजन्मना तेन सुतेन तावुभौ ननन्दतुः सा च विशांपतिश्च सः' इति । यतो वस्तुमात्रोपनिबद्धप्रायेऽपि पदसमुदाये दृश्यन्त एव ते । अन्येषां यथा--- "काव्यस्यात्मा ध्वनिरिति बुधैर्यः समानातपूर्व- स्तस्यामावं जगदुरपरे भाक्तमाहुस्तमन्ये । केचिद् वाचां स्थितमविषये तत्त्वमूचुस्तदीयं तेन ब्रूमः सहृदयमनःप्रीतये तत्स्वरूपम् ।।" इत्यत्र काव्यस्यात्मा ध्वनिरितीतिशब्दस्य तावत् प्रक्रमभेदः । स हि काव्यात्मप- दानन्तरं प्रयोक्तव्यः काव्यस्यात्मेतीति । अन्यथा ध्वनिनवास्य सम्बन्धे विज्ञाय- माने तस्य सर्वनामपरामर्शाभावे अभावो भाक्तत्वं वागविषयत्वं च न प्रतीयेत १ 'शष्पै' इति खपुस्तके पाठः. mmar - -व्यक्तिचित्रेके द्वितीय विमर्शः। तस्याभिधानात्मन इतना व्यवच्छेदाद् अन्यस्य च ध्वनेरनुपादानात् । स ह्यभावादि- धर्माधिकरणभावेन सर्वनामपरामर्शयोग्योऽवश्यमुपादेयः, नचोपात्तः । यथोपात्तः स तदभिधानानुकारस्वरूपमात्राधानो नाथबिमुका इति काव्यात्मन एवार्थस्य तदधि- करणभावो विज्ञायते न ध्वनेः । स हि तन्न सज्ञामात्रम् । यत् स एवाइ ‘काव्य- स्यात्मा ध्वनिसंज्ञित' इति । तद्यानिष्टमेव । न हि केचित् काव्यात्मनो रसादेरभावं भाक्तत्वं वाभ्युपगच्छन्ति । मुख्यवृत्त्या च काव्यात्मशब्दवाच्यो रसादिरेव युक्तो नापरः । तदभावे प्रतीयमानान्तरसस्पर्शेऽप्यर्थापत्यादिबाक्यवत् काव्यस्य निर्जी- वतापत्तेः । एतचच् रसस्वरूपमुपक्रम्य स एवाह --- “काव्यस्यात्मा स एवार्थस्तथा चादिकवेः पुरा । | क्रौञ्चद्वन्द्ववियोगोत्थः शोकः श्लोकत्वमागतः ।। इति । इतिनाथें व्यवच्छिन्नः शब्दमात्रेऽवतिष्ठते ।। १२३ ॥ सर्वनामपरामर्शयोग्योऽसौ न भवेत् ततः । यथा घटः कुट इति ज्ञेयो यस पृथूदर ॥ १२४ ।। ततोऽर्थ एव काव्यात्मा तत्परामर्शनोचित. ।। यथा नृपो नृग इति थ्व य स महामतिः ।। १२५ ।। न ध्वनिस्तदभावादिसम्बन्धोऽस्य कथं मतः । इत्यन्तश्लोकाः । एवन्तर्हि

• अस्त्युन्नते सुरसरिजलधाव्यमानभागे नवार्काचे मन्दरशैलशृङ्गे ।

ज्योत्स्नावतीति नगरी भुवनत्रयैकभूषा वृषाङ्काशिरसीव शशाङ्कलेखा ।' इत्यत्र शशाङ्कलेखाया ज्योत्स्नावतीत्वेन यद्विशेषण तदनुपपन्नमेव स्याद् इतिशब्द- व्यवच्छेदादिति । वाढम् । को वा नानुमन्यते । केवलामितिशब्दार्थानवधारणमूलो मोह एवासौ व्याख्यातृणामिति । अथ काव्यात्मानुवादेन विहितस्य ध्वनेः समा- मानक्रियाकर्मभावावच्छेदेन समुदायादयमितिशब्दः प्रयुक्त इत्यर्थप्रधान एवायं ध्वनिशब्दो न स्वरूपप्रधान इति तस्य सर्वनामपरामर्शयोग्यस्याभावादिसम्ब- न्धो घटत एव इत्युच्यते तदयुक्तम् । एव हि वाक्यार्थावच्छेदः प्रतीयेत, ततश्च तत्परामर्शिनः सर्वनामपदादेर्नपुसकलिङ्गानिर्देशप्रसङ्ग इति । यथा --- ‘तदवितथमेव मन्ये विषया आशीविषा इति यदाहुः ।' 25yer19t-1 [LagarLF - Fai slrran. व्यक्तिविवेके द्वितीयो विमर्शः । तस्मादात्मशब्दानन्तरमेवायमितिशब्द प्रयोक्तव्यः । स च हेत्वर्थवृत्तिः, यथा-

• • रम्या इति प्रप्वतीः पताका रागं विविक्ता इति वर्धयन्तीः ।

इत्यत्र । तेनायमर्थः यत काव्यस्यात्मा जीवितभूतम्ततो बुधैर्यो ध्वनिर्नाम समा- म्नात्पूर्व इत्येष एवार्थोऽभिमत कवेरिति विज्ञायते, यदय तत्र तत्र ध्वनेः काव्यैक- जीवितत्वमाह । किञ्च समाम्नातेर्धातोः कर्मणि भृते च प्रत्ययोत्पत्तौ कर्मण एव प्राधान्ये तस्यैव निर्देशो न्याय्यो न कर्तुर्नापि पूर्वशब्दस्य, अव्यभिचारात् प्रयोजनाभावाच्चेति यदेतयोरुपादान तत् पुनरुक्तमेव । किञ्च • भाक्तमाहुस्तमन्य इत्यत्रापि पूर्ववदितिशब्दः प्रयोक्तव्यः उत्तरत्र च । अन्यथा अन्येषां केषाञ्चिच्चो- क्तीर्नानुकृता स्यात् । ततश्च भाक्तो यो ध्वनिस्तमाहुरन्य इति वाचामविषये स्तिथं यत् तदीयं तत्त्वं तत् केचिदूचुरिति प्रतीतौ ध्वनेर्साक्तत्वाक्तिः अन्येषा केषाञ्चिच्च वाचामविषये स्थितत्वं यत् तदीयस्य तत्त्वम्य तदुक्तिननुकृता म्याद् इतिना व्य- वच्छेदाभावाद् इति वाच्यावचन दोषः । सामर्थ्यादुक्तरेनुकारानुगमे वा पूर्वत्रेतिश- ब्दस्य पौनरुक्त्यप्रसङ्गः । किञ्चात्र वचनार्थो गदतिः प्रयुक्त एवेति तस्यैवादिदीप- कन्यायेनानुवृक्तिर्युक्ता न तु तदभिन्नार्थस्य ब्रवीते रुपादानमित्युभयत्राप्युक्तदोषद्वया- नतिवृत्तिः । कालविशेषप्रक्रमभेदश्र्वात्रावगन्तव्यो जगदुरित्यूचुरिति च कालविशे- षस्य प्रक्रान्तस्यानिर्वाहात् । किञ्च धनेस्तत्व ध्वनिरेव वा स्याद् अन्यदेव वा । तत्र ध्वनिरूपत्वे तत्त्वमूचुस्तदीयमिति त्रितयमपि पुनरुक्त स्याद् केचिद् वाचः स्थितमविषये जगदुरित्येतावाभ्दिः प्रयुक्तान्तर्गतैरेव पदैस्तर्थावगतिसिद्धेः । यथोक्तं प्राक् ---- ‘प्रयुक्तान्तर्गतैरेव यत्र सोऽर्थः प्रतीयते ।। प्रयोगस्तत्र शेषाणा पदानां पौनरुक्त्यकृत् ।। इति । अन्यरूपत्वे त्वन्यस्य वागविषयत्वाभावे ध्वनेस्तदविषयत्व नोक्तं स्यात् तयो- र्भेदात् । किञ्च भक्तेरेव ध्वनिरूपतामन्ये मन्यन्ते न तत्सम्बन्धिनोऽन्यस्य व्यापा- रादेरिति व्यर्थस्तद्धितनिर्देशः । यत् स एवाह भक्तिर्ध्वनिरिति - “भक्त्या बिभर्ति नैकत्वं रूपभेदादयं ध्वनिः ।” इति । युक्तं चैतत् , तथा हि ----

• कृशाङ्गयाः सन्तापं वदति बिसिनीपत्रशयनम् "

इत्यत्र वदत्यर्थाद्वाच्यादन्यस्य व्यक्तिलक्षणस्यार्थस्य तात्पर्येण प्रकाशनमिति ध्वनि- लक्षणानुगमात् भक्तेरेव तत्त्वमुपपद्यते नान्यस्येति व्यर्थस्तद्धितनिर्देशः । सहृदयम११२ व्याक्तिविवेके द्वितीयो विमर्श । नःप्रीतय इत्यत्र च मनश्शब्दः पुनरुक्तः प्रीतेर्मनोधर्मतया तदधिकरणभावाव्य- भिचारादित्येतत् प्रपञ्चितमेव प्राक् । तेन वरमयमत्र पाठः श्रेयान् अल्पदोषत्वात् । "काव्यस्यात्मेत्यमलमतिभिर्यो ध्वानिर्नाम गीत- स्तस्याभावं जगदुरपरे भाक्तिरित्येवमन्ये । केचिद्वाचामविषय इति प्रस्फुरत्तत्त्वमन्त- स्तेन ब्रूमः सहृदयजनप्रीतये तत्स्वरूपम् ॥” इति । यद्वा इदमद्यतनानां च भाविनां चानुशासनम् । लेशतः कृतमस्माभिः कचिवत्मार्रुरुक्षताम् ।। १२६३ ।। इत्यलमप्रस्तुतवस्तुविस्तरेण । तस्मात् स्थितमेतद् यथा शब्दस्यार्थाभिधानमन्तरेण न व्यापारान्तरं सम्भवतीति । गमयन्त्यर्थमुखेन हि सुप्तिडूचनादयोऽपरानर्थान् । तेन ध्वनिलक्ष्मविधौ शब्दग्रहणं विफलमेव ॥ १२७३ ।। इति सङ्ग्रहार्या । इति श्रीराजानकमहिमभट्टविरचिते व्यक्तिविवेकाख्ये काव्यालङ्कारे शब्दानौचित्याविचारो नाम द्वितीयो विमर्श । अथ तृतीयो विमर्शः । तदेवं ध्वनिलक्षणस्य तद्भेदानां चानुमानेऽन्तर्भावमुपपाद्य सम्प्रति तदुदा- हरणानां यथायोगं क्रमेणासावुपदर्श्यते । तत्र वस्तुमात्रस्य तावत् --

“भैम धम्मिअ! वीसद्धो सो सुणओ अज्ज मारिओं देण ।

| गोलाणइकच्छकुडङ्गवासिणा दरिअसीहेण ॥ इत्यत्र केनचित् सुकृतिना यूना सह विस्रम्भसम्भोगसुखास्वादलालसया विजने वने विविधकुसुमामोदमुदितमधुकृति कृतसङ्केतया कयाचित् कुसुमापचिचीषया श्रमतो १ ‘तत्प्रभेदानाम्' इति खपुस्तके पाठः, २ भ्रम धार्मिक ! विस्रब्धः स शुनकोऽद्य मास्तिस्लेन । गोदानदीकच्छङ्कहरवासिना इलासिंन ॥ ConnurtunTourimagadyarture Courtamanarityuriandianavad व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। धार्मिकस्य मनोरथपरिपन्थि तद्देशामादनं विघ्नमिव मन्यमानया जानानयापि केस- रिकिशोरकस्य क्रौर्यातिरेक कुक्कुरमारणमात्रत्रासोपन्यासेनास्य प्रियमावेदयितुका- मया विदग्धयापि मुग्धयेव विधिमुखेन भ्रमणस्य प्रतिषेधो विहितः । अत्र हि द्वा- वौँ वाच्यप्रतीयमानौ विधिनिषेधात्मको क्रमेण प्रतीतिपथमवतरतः, तयोधूमा- न्योरिव साध्यसाधनभावेनावस्थानात् । तत्राद्यस्तावदविवेकसिद्धः स्पष्ट एव भ्र- मणविधिलक्षणस्य साध्यस्य तत्परिपन्थिक्रूरकुकुरमारणात्मनः साधनस्य चोभयोर- प्युपादानात् । द्वितीयस्त्वत एव हेतोः पर्यालोचितणिजर्थस्य विवेकिनः प्रतिपत्तुः प्रयोजकस्वरूपनिरूपणेन सामर्थ्यात् प्रतीतिमवतरति । तच्च सामर्थ्य मृतेऽपि कौलेयके क्रूरतरस्य सत्त्वान्तरस्य तत्र सद्भावावेदनं नाम नापरम् । तदेव च साधनम् । तयोश्च साध्यसाधनयोरविनाभावनियमो विरोधमूलः । स चानयोर्लोकप्रमाणसिद्ध इत्युक्तम् । ननु यद्यतो वाक्यादर्थद्वयावगमस्तत् कथमुत्तरस्मिन्नेव नियमेन विश्रा- तिर्न पूर्वस्मिन् उभयत्रापि वा, तयोः प्राकरणिकत्वेन विशेषाभावात् । उच्यते । न तावदत्र वाच्यानुमेययोरर्थयोः समुच्चयेनावगतिरुपपद्यते भ्रम मा च भ्रमी- रिति विधिनिषेधयोरेकाश्रयत्वविरोधात् । नापि विकल्पेन श्रम वा मा वा भ्रमी- रिति, वचनोच्चारणानर्थक्यप्रसङ्गात् । नाप्यङ्गाडिमावेन, विधिनिषेधयोस्साक्षात् त- दसम्भवात् । केवलं योऽसौ भ्रमणविधौ हेतुभावेन दृप्तपञ्चाननव्यापारस्तत्रोपात्तः स एव विमृश्यमानः परम्परया धार्मिकस्य तन्निषेधे पर्यवस्यति तयोर्बाध्यबाधक- भावेनावस्थानात् । को हनुन्मत्तः कुक्कुरमात्रसद्भावभयात् परिहृतभ्रमणस्तत्रैव ह. तसिंहसद्धावाशङ्कायामपि सविसम्भं भ्रमेदित्यनुमेयार्थविश्रान्तिनियमहेतुर्बाध्यबाध- कभावोऽस्त्येवात्र विशेषः । अवश्यं चैतदभ्युपगन्तव्यम् अन्गथा शुक्तिकारजत- प्रतीत्योरपि क्रमभाविन्योरेतत्पर्यनुयोगप्रसङ्गः केन वार्यते । तस्माद् बाध्यबाधकमा. बावसायकृत एवात्रोत्तरार्थविश्रान्तिनियम इति स्थितम् । तत्र ‘भम धम्मि! वी- सद्धो' इति वाक्यार्थरूपो भ्रमणविधिर्वाच्यः तस्य 'सो सुणओ अज्ज मारिओ देण' इत्यादिना क्रूरकुक्कुरमारणं दृप्तसिंहविहितं वाक्यार्थरूपमेवार्थो हेतुः । तत्प्रतिषेध- स्त्वनुमेय एव न वाच्यः तस्योक्तनयेनाक्षेपात् । तत्र 'गोलाणईकच्छकुडमचाप्ति- णा' इति गोदावरीकच्छकुहरस्य धर्मित्वनिर्देशः । 'दरिअसीहेणे'ति श्वमारणकार- णाभिधानद्वारेणोपात्तस्य दृप्तसिंहसद्भावस्य हेतुभावः । कुडुङ्गवासिणेति तद्विशेषणेन तस्य धर्मिणि सद्भावोपपादनम् । तस्यास्य हेतोः साध्यस्य च निर्भयभ्रमणविधिलक्ष- णस्य सहानवस्थानलक्षणो विरोधः प्रसिद्ध एवेत्येकस्य सद्भावावेदनेनापरस्य स्र्व- १. 'न्धिनः कुकुर' इति सपुस्तके पाठः. २. 'भूयोऽपि कौलेयक' इति कपुस्तके पाठः, ३. 'भावरूपो' इति खपुस्तके पाठः. ४. स्वविरुद्धो' इति खपुस्तके पाठः, ११४ व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः । भावविरुद्धोपलब्ध्या प्रतिषेधे विज्ञायमाने सति समशीर्षिकयोभयार्थप्रतीतिरेवात्र न समस्तीति तद्विश्रान्तिपर्यनुयोगो निरवकाश' एव । तेनानुमेय एव भ्रमणस्य निषेधो न व्यङ्गय इत्यवयं यथा नात्र शीतस्पर्शोऽग्नेरित्यतः शीतस्पर्शस्य । यदि वा प्रेक्षावतां प्रवृत्तिरनर्थसंशयाभावनिश्चयेन व्याप्ता, तद्विरुद्धश्चात्रानर्थसंश- योऽस्माद्विधिवाक्याण्णिाजर्थपर्यालोचनयावसीयत इति व्यापकविरुद्धोपलब्ध्या यथा नात्र तुषारस्पर्शोऽग्नेरित्यतस्तुषारस्पर्शस्य । अपि चास्मिन्नुदाहरणे दारुणत- रानितरानृक्षप्रभृतीन् प्रसिद्धतब्ध्यापारानपास्य यदेतत् करिकलभकुम्भनिर्मेदैकहेवा- किनः केसरिणः कौलेयकवधाभिधानमौचित्यैकानिकेतनस्य कवेस्तत्र चिरं चिन्त- यन्तोऽप्यभिप्रायं न विद्मः । नहि दृप्ततया यत्किञ्चनकारिणोऽन्यस्यापि रवजाति- समुचितं चरितमपहायाप्रसिद्धमेव किमपि रसभङ्गभीरवः कवयो वर्णयितुमाद्रियन्ते किमुत जगद्विदितव्यापारस्य केसरिणः । अनौचित्यनिबन्धो हि परं रसभङ्गकारणं कवयो वदन्ति । यत् स एवाह ---- “अनौचित्यादृते नान्यद् रसभङ्गस्य कारणम् । प्रसिद्धौचित्यबन्धस्तु रसस्योपनिषत् परा ।।" इति । तस्माद्दरिअरिक्खेणेत्यत्र पाठः श्रेयान् । “अत्ता एत्थ णिमज्जइ एत्थ अहं दिअसअं पलोएहि ।। मा पहिअ ! रत्तिअंधश्च सेज्जाए महँण मज्जहिसि ॥” अत्र हि चलितचारित्रमुद्रा प्रोषितपथिकयुवतिः कञ्चिद्युवानं वासरावसाने वसतिं प्रार्थयमानमुद्दिश्योत्पन्नमन्मथव्यथावेशा श्वश्रूसन्निधौ तस्मै शयनस्थानं विविक्त- मुपदिश्य निशान्धताध्यारोपण स्वशयनसंस्पर्शप्रतिषेधनिभेने श्वश्रूशय्यासन्निवेश- देशं दर्शयन्ती रात्रावत्र मदीय एव शयनये त्वया निभृतमुपस्थातव्यामति तैस्तै- राकारैः प्रतिषेधमुखेन स्वाभिप्रेतमर्थमस्मै निवेदयते । तत्र च केचिदविदितस्वरू- पस्यैव पथिक्स्याकस्मान्निशान्धतोपक्षेपः स्वशयनीयोद्देशदर्शनं चैत्युभयमव्याभि- चारि साधनामिति मन्यन्ते । तद्वशाद्धि तस्य नायिकाशयनोद्देशोपसर्पणमपि कल्प- नीयं स्यात् । श्वश्र्वाश्च तस्याविनयदोषाशङ्कानिरास इत्युभयमाभिमत सिध्यति । यत्त्वत्र श्वश्रूशयनदर्शनं तत् तदाशङ्कानिरासार्थमेव न पथिकप्रवर्तनाङ्गतां ग- च्छति । आत्मन एव शयनोद्देशदर्शने हि तस्याः शङ्का स्यात् । यद्वा शयनयो-

• ‘एतेना” इति खपुस्तके पाठः.

१ श्वश्रूरत्र शेते अत्राह दिवसक प्रलोकय । मा पथिक। रात्र्यन्ध शय्यायामावयोमड्क्षीः ।। ३. मुखेन” इति खपुस्तके पाठः, व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। ११५ विप्रकर्षप्रकाशनपरं तदिति तत्प्रवृत्त्यगमेवास्तु तदिति च । तचायुक्तम् । अत्र हि श्वः प्रत्याय्या वर्तते नान्यः न चायं चिरपरिशीलनावसेयो निशान्धताख्यो हे- तुम्तां प्रति सिद्धः । तथाविधश्चोपादीयमानः प्रत्युत तस्याः शङ्कामुपजनयेत् । उ- भयार्थकारी ह्यत्र हेतुरुपादेयो भवति यो न श्वश्राः शङ्कामाधत्ते पथिकं च प्रव- यति । नचाय निशान्धताख्यो हेतुस्तथेति व्यर्थम्तदुपन्यासः । किञ्चायं निशा न्धतोपक्षेपः पक्षद्वयेऽप्यप्रयोजक एव शयनसन्निवेशदर्शनसंस्कारादेव तदुभय- सिद्धेः । ये तु शयनीययोर्विप्रकर्षदर्शनेनान्योन्यदर्शनस्या फुटत्वमनुमीयमानं हेतु- तया मन्यन्ते अतएव च 'अत्ता एत्थ णिमज्जइ' इति पठन्ति तेऽप्ययुक्तवादिनः अनैकान्तिकत्वात् । दृश्यन्ते ह्यचलितचारित्राणामपि युवतीनामेवंविधाः सद्भावगर्भाः भणितयः । आकारविशेषाणां हेतुत्वपरिकल्पनमुपहासायैव तेषां वाच्यत्वाभा- वात् वाच्यस्यैव व्यञ्जकत्वेन प्रकृतत्वात् । किञ्चात्र निरूप्यमाणो हेतुरेव न लभ्यते। स हि विधेयानुगुणो वा स्यात् प्रतिषेध्यानुगुण उभयानुगुणो वा । तत्राद्यः श्वश्वाः शङ्कामेव जनयेदसिद्धत्वाच्चाक्षुषत्वादिवत् । द्वितीयो न विवक्षितार्थसिद्धिहेतुर्विरु- द्धत्वात् कृतकत्वमिव नित्यत्वे । तृतीयस्तु सन्देहमेव जनयत्यनैकान्तिकत्वात् । प्रमेयत्वादिवदिति । यदाहुः- "नासिद्धो भावधर्मोऽस्ति व्यभिचार्युभयाश्रयः ।। ___ धर्मो विरुद्धो भावस्य सा सत्ता साध्यते कथम् ॥" इति । अपि च तत्र यथाद्य उदाहरणे भ्रमणविधिहेतुरेव निरूप्यमाणः प्रतिषेधे पर्यवस्यति न तथेह प्रतिषेधहेतुरेव विधाविति कुतो विधिरूपान्तरप्रतीतिसिद्धिः । तस्माद्वधेयस्यार्थान्तरस्य निबन्धनाभावात् प्रतीतिरेव नास्तीति कुतस्तस्य व्यङ्ग्यत्व- मित्ययुक्तमेवेदमुदाहरणम् । "वञ्च महन्विअ एक्काए होन्तु णीसासरोइअव्वाइ ।। ___ मा तुज्झ वि तीए विण दक्खिण्णहअस्स जाअन्तु ॥" इत्यत्र कयाचित् खण्डितयान्तर्जलितेाप्रकोपया सावहित्थं सोलुण्टं सप्रणयौचित्यं च यः प्रिय प्रति भेदो विहितस्तत्र तस्यामेव भवानिर्व्याजमनुरक्तहृदयो मयि तु कितव! तव कृतकोपचारवचनरचनामात्रमेतादिति नायकस्यान्यत्रानुरागातिशयः १ व्रज ममैवैकस्या भवन्तु नि श्वासरोदितव्यानि । मा तवापि तया विना दाक्षिण्यहतस्य जनिषत ॥ २. ‘ण्टनम्' इति खपुस्तके पाठः, 25yerfc1a1 TALs gra. - LasaraJLyruvari. व्यक्तिविवेके तृतीय विमर्शः । साध्यः । तत्र च गच्छ त्वद्विरहावहितानि निश्वासरोदितव्यानि ममैवैकस्या भवन्तु मा तवापि दाक्षिण्यमात्रविवशस्य तया विना तानि भूवन्निति तत्र तस्य प्रस्थानानुमतिर्हेतुः । प्रस्थाने हि तस्य तद्विरहविरतिः । तद्विरतौ च तद्धेतुकानां निःश्वासरोदनादिदुःखानामपि विरातिः । स्त्रहोत्कर्षानुविधायिनो हि प्राणिनां विरहव्यथावेशा भवन्ति तेषां तत्कार्यत्वात् । कार्यकारणभावश्चैषामध्यात्मप्रमाणासिद्धः । धर्मणि सद्भावसिद्धिश्चास्य हेतोस्सतोऽसत एव वा प्रतिषेधसामर्थ्यादवसीयते, प्राप्तिपूर्वका हि प्रतिषेधा भवन्तीति । तस्य च सत्यासत्यत्वविचारो निरुपयोग एव प्रतीतिमात्रपरमार्थत्वात् काव्यनाट्यादीनामिति विरहव्यथावसितोऽनुरागातिशयः कान्तस्यानुमये एव भवति न व्यङ्ग्य इत्यवसेयम् । “दे आ पसिअ णिअत्तसु मुहससिजोह्लाविलुत्ततमणिवहे । अहिसारिआणं विग्धं करोस अण्णाण वि हआसे! ॥" इति । अत्र काचित् कामपि निशान्धकाराभिसरणसमुद्यतां सहजसौन्दर्यकान्तिकमनीयमुखीं सखीमालोक्य मुदितान्तःकरणा प्रणयोपालम्भनिभेन तस्यास्तां रूपसम्पदमित्थमुपवर्णयतीति चाटुकार्थोऽत्र प्रतीयमानोऽनुमेयः । तत्र च वाच्यस्य प्रतिषेधानुपपत्तिरेव हेतुः । तदनुपपत्तिश्च सम्बोधनद्वारेणोपात्तस्य मुखशशिज्योत्स्नाविलुप्ततमोनिवहत्वस्य हेतोरार्थस्यासिद्धेः, परमार्थतो मानुषीमात्रस्य तथाविधाया वदनेन्दुकान्तेरसम्भवात् । अतस्तस्यास्तदन्यासां चाभिसारिकाणामभिसरणाविघ्न एव न सम्भवतीति तत्प्रतिषेधप्रणयप्रयासस्सख्यास्तस्यामनर्थक एवेति प्रतिषेधविधेरनुपपत्तिसिद्धिः । अतो वदनेन्दुकान्तेर्यदेतद्विलुप्ततमोनिवहत्वमुपात्तं तदन्यथानुपपद्यमानं बदनस्य कान्त्यतिरेकलक्षणमर्थान्तरमेव चाटुरूपमनया भङ्गयानुमापयति कान्त्यतिरेकमन्तरेण निर्मूलस्य तदतिशयारोपस्य लोकैरनादृतत्वादिति तत्प्रमाणसिद्ध एवानयोः सम्बन्धो बोद्धव्यः । "कैस्स व ण होइ रोसो दटकूण पिआए सव्वणं अहरम् । सब्भमरपदुमाघाइणि वाारिअवामे सहसु एल्लिम् ।।" ‌----------------------------------------------------- १ प्रार्थये तावत् प्रसीद निवर्त्तस्व मुखशशिज्योत्स्नाविलुप्ततमोनिवहे । अभिसारिकोणा विन्न करोष्यन्यासामापे हताशे ॥ २ ‘यकोपो' इति खपुस्तके पाठ । ३. कस्य वा न भवति रोषो दृष्ट्वा प्रियाया. सव्रणमधरम् । सभ्रमरपद्माघ्राणशीले! वारितवाने । सहस्वेदानीम् ।। व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः ।। इत्यत्र काचिद् विदग्धा सती कामपि कामुकान्तके परपुरुषपरिक्षताधरपल्लवामा- लोक्य तदसहनस्वभावं च त कामुकमाकलय्य तस्य परपरिभोगशङ्काकळङ्कमपाक- मधरक्षतस्यान्यथासिद्धत्वमुपाल-भानभेन तामाह । तत्र सन्त्रणवल्लभाधरदलदर्शनं सर्वस्यैव कमुकलोकस्येप्यार्यप्रकोपकारणं भवतीति व्याप्तवचनम् । तव च वारितचामायाः सश्रमराम्भोजाघ्राणशीलायान्तन्निबन्धनमिदमधरस्य सव्रणत्वमिति पक्षधमपसंहारः । सह्यतामिदानीं तस्य निजम्याविनयस्य विपाकः प्रियतमप्रकोपरूपस्त्वयेति निगमननिर्देशः । इति वाच्यार्थविषयः साध्यसाधनमावस्तावत स्पष्ट एव । अनुमेयार्थविषये तु तम्मिन् परपुरुषपरिभेगशङ्कानिरास सागः । तस्य सञ्जमराम्भोजाघ्राणशीलत्वेन सम्बोधनसमर्पितेनानुमितमधरपल्लवपरिक्षतेरन्यथासिद्धत्वमार्थो हेतुः । तयोश्चाविनाभावनियमोऽनुरागिणामध्यात्मसिद्ध एवेति सिद्धम् । अत्र वाच्यानुमेययोरुभयोरर्ययोरपि प्रतीतावनुमेय एव विश्रान्तिर्न वाच्ये तस्य तदङ्गतया प्राधान्याभावाद् इत्युक्तमेव ।

• सुवर्णपुष्पां पृथिवीं चिन्वन्ति पुरुषास्त्रयः ।

शूरश्च कृतविद्यश्च यश्च जानाति सोवितुम् ।। इत्यत्र शूरादीनां त्रयाणां सर्वत्रैव स्वाधीनाः सम्पदो भवन्तीति साध्यम् । तत्र सुवर्णपुष्पपृथिवीचयने कर्तृत्वाभिधान तेषां हेतुः । तद्धि मुख्यमनुपपद्यमानं वाक्यार्योपचारवृत्या तत्सदृशमेव सर्वत्र सुलभविभवत्वमनुमाययति यथा पदार्थोपचारे गडाथां घोष इत्यत्र गङ्गाशब्दो गङ्गासमीपवर्थिनं तटम् । द्विविधो छुपचार इष्टः पदार्थवाक्यार्थविषयत्वाद् उपचारे च वाच्यत्योपायत्वात् । अप्राधान्ये सत्यविवक्षितत्वमेव भवति, उपचारविषयस्यैवोपेयतया प्राधान्यात् । तयोश्च प्रसिद्धिकृत एवाविनाभावानियमोऽवगन्तव्यः । साध्यश्चानुमेय एव न वचनगोचरता गच्छतीस्युत्तम् ।।

• शिखारीण क्कनु नाम कियञ्चिरं किमभिधानमसावकरोत्तपः ।।

तरुणि! येन तवाधरपाटलं दशति बिम्बफलं शुकशाबकः ॥” इत्यत्र त्वदधरपल्लवपारचुम्बनामृतन्नाल्पपुण्यः पुमानासादयतीति चाटुकरूपोऽर्थः साध्यः । तत्सादृश्यलवावलम्बिनो बिम्बफलस्यापि परिखण्डनविधौ शुकशाबकस्य लोकोतरतपःपरिणामशालित्वसमारोपो हेतु. । यत्र खलु यत्सादृश्यसद्भावमात्रभाजो भावस्य पुण्योपचयपरिश्रैमपरिप्रापणीयत्वमाशङ्कचंत तत्र तस्य तत्सम्बन्धिनो मुख्यस्यैव तत् कथं गावगम्येते । तस्मादत्रापि साध्यसाधनभावगर्मथॆवोपपन्नेति सिद्धम् । | १ ‘णाम' इति खपुस्तके पाठः, २. म्येत ' इति खपुस्तके पाठ., Connurud-Tourimagadyarture teurisma Nayaltyauraned on व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। "खिग्धश्यामळकान्तिलिप्तवियतो वेल्लद्वलाका घना वाताः शीकरिणः पयोदसुहृदामानन्दकेकाः कलाः । कामं सन्तु दृढं कठोरहृदयो रामोऽस्मि सबै सहे वैदेही तु कथं भाविष्यति इहाहा देवि! धीरा भव !" इत्यत्र मदनदहनोद्दीपनचन्द्रोदयोद्यानादिदारुणपदार्थसार्थदर्शनदुःखसहिष्णुत्वं नाम रामस्य साध्यम् । तत्र च रामत्वमेवार्थो हेतुः । रामशब्दो ह्ययं स्वेच्छापरिकल्पित- प्रकरणाधवसेयसकलक्लेशभाजनत्वलक्षणधर्मविशिष्टं संजिनं प्रत्याययति न संज्ञिमा- त्रम् । तयोश्च व्याप्यव्यापकभावलक्षणः सम्बन्धः प्रसिद्धिकृतोऽध्यात्मप्रसिद्ध एवाव- गन्तव्यः यथा वृक्षशिंशपयोः । यच्च तदनुमितं धर्मान्तरं तत् सर्वसहत्वस्योपा- तस्य साधनं न रामत्वमेवेत्यनुमितानुमेय तत् । एवमस्मीत्यस्मदर्थे धाणि रामत्व- मात्रनिबन्धनायां सकलक्लेशभाजनत्वलक्षणसाध्यधर्मसिद्धौ स्फुट एवास्यानुमानान्त- र्भावः । ततश्च रामस्य यत् कठोरहृदयत्वाभिधानं तत् पुनरुक्तमेव अनुवादपक्ष- स्यातिकृच्छ्रुत्वात् । "तोला जाआन्त गुणा जाला दे सहिअएहि घेप्पन्ति । रहाकरणाणुग्गहिआइ होन्ति कमलाइ कमलाइ ॥" इत्यत्राद्यस्तावत् कमलशब्दः सामान्यवृत्तिद्धितीयो विशेषवृत्तिः । स चास्य विशेषो निरतिशयशोभासौरभाभिरामतालक्षणोऽर्थः प्रकरणादिगम्यो रविकिरणानुग्रहकृतः प्रमाणान्तरसिद्धस्सामान्यनिष्ठोऽनुमेयः । तत्र च तयोः सामान्यविशेषार्थयोर्विजाती ययोरिव सजातीयार्थयोरप्यारोप्यारोपकभाव एव हेतुः यथा सिहो माणवक इति । न च भिन्नजातीयत्वमेवार्थानामारोपनिबन्धनमिति नियमः सम्भवति येनात्र सजाती- यत्वादसौ न स्यात् तस्य भिन्नार्थमात्रप्रयुक्तत्वात् । तच्चानयोरुक्तनयेनास्त्येवोतना- सिद्धो हेतुः । सामान्यविशेषवृत्तित्वं चेदं शब्दानां विवक्षामात्रनिर्मितमिति न तस्य पूर्वपश्चाद्भावनियमः कश्चित् । ततश्च-- "ऍमेअ जणो तिस्सा देउ कवोलोपमाइ ससिबिम्बम् । परमत्थविआरे उण चन्दो चन्दोविअ बराओ ॥" इति विपर्ययेणापि तदुपपद्यत एव । एवञ्चास्याप्यनुमानान्तर्भाव एवावगन्तव्यः । 'नि- श्वासान्ध इवादर्शश्चन्द्रमा न प्रकाशते' इत्यत्रादर्शस्य विच्छायत्वममितमुपमानम् । १. 'तुच्छ' इति खपुस्तके पाउ. २. अस्यच्छाया ५८ तमपृष्ठे द्रष्टव्या ३ अस्य च्छाया ५८ तमपृष्ठे द्रष्टव्या ४. 'नुमित मित्येव खपुस्तके पाठः, CAMPIMishy intuismentAwestinuumps amareherity imgistent ormins व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः तदनुमितौ चादर्शस्यान्ध्याभिधानं साधनम् । तद्धि तत्र मुख्यं न सम्भवति प्रा- णिधर्मत्वात् । अतस्तत्सामर्थ्यात् पटलपिहितस्येव नयनस्य निश्वाससमापित दर्पणस्य विच्छायत्वमेवानुमापयतीति । अत्यन्ततिरस्कृतवाच्योऽपि सिहो माणवक इत्यादि- वत् पदार्थोपचार एव । तस्य चानुमानान्तर्भावस्समर्थित एव प्राक् । एवम् --~-- "गअणं च मत्तमेहं धारालालअज्जुणाइ अ वणाइ । णिरहङ्कारमियङ्का हरन्ति णीलाओ वि णिसाओ ॥" इत्यत्र मत्तनिरहङ्कारशब्दयोरपि द्रष्टव्यम् । यापि विभावादिभ्यो रसादीनां नतीतिः सानुमान एवान्तर्भावमर्हतीति । विभावानुभावव्यभिचारिप्रतीतिर्हि रसादिप्रतीते. स्साधनमिष्यते । ते हि रत्यादीनां भावानां कारणकार्यसहकारिभूतास्ताननुमापयन्त एव रसादीन् निष्पादयन्ति । त एव हि प्रतीयमाना आस्वादपदवीं गताः सन्तो रसा इत्युच्यन्ते इत्यवश्यम्भावी तत्प्रतीतिक्रम । केवलमाशुभावितयासौ न लक्ष्यते यतोऽयमद्याप्यभिव्यक्तिभ्रम इत्युक्तम् । अत्रोदाहरणानि यथा कुमारसम्भवे मधु- प्रसङ्गे वसन्तपुष्पाभरणं वहन्त्या देव्या आगमनादिवर्णनं मनोभवशरसन्धानपर्यन्तं शम्भोश्च परिवृत्तधैर्यस्य चेष्टाविशेषवर्णनादीनि । "अत्रान्तरे कुसुमसमययुगमुपसंहरन्नुदजृम्भत प्रीप्माभिधानः फुल्लमल्लिकाधवळाट्टहासो महाकालः" इत्यत्राप्राकरणिकमहाकालाख्यदेवताविशेषविषया प्रतीतिस्साध्या । तस्याश्चाट्टहा- ससम्बन्धो युगसंहारव्यापारश्चेत्युभयं साधनं तस्य तत्कार्यत्वात् । कार्यकारणभावा- वसायश्चानयोरागमप्रमाणमूल इति तत एव समासोक्तेक्रमेणापाकरणिकार्थान्तर- प्रतीतिसिद्धिः न तूमयार्थवृत्तेर्महाकालशब्दस्य सा शक्तिरित्येतदुक्तं वक्ष्यते च । "उन्नतः प्रोल्लसद्धारः कालागुरुमलीमसः । पयोधरभरस्तस्याः के न चक्रेऽभिलाषिणम् ॥" इत्यत्र त्वनन्तरोक्तः प्रकारो न सम्भवतीति कुतोऽर्थान्तरप्रतीतिः । "दत्तानन्दाः प्रजानां समुचितसमयाकृष्टसृष्टैः पयोभिः पूर्वाह्ने विप्रकीर्णा दिशिदिशि विरमत्यहि संहारभाजः । दीप्तांशोर्दीर्घदुःखप्रभवभवभयोदन्वदुत्तारनावो गावो वः पावनानां परमपरिमितां प्रीतिमुत्पादयन्तु ॥" १, गगनं च मत्तमधे धारालुलितार्जुनानि च वनानि । निरहकारमृगाङ्क हरन्ति नीला अपि निशाः॥ minsor JuTotuitinuatunnifestamernande rinarimmsons १२० व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। इत्यत्र तु गोशब्दस्यानेकार्थत्वेऽप्राकराणकार्थान्तरप्रतिभात्पत्तौ न किञ्चिन्निबन्धन- मवधारयामः । तथा हि । गोशब्द एवानेकार्थत्वात् निबन्धनमुपकल्प्येत, तद्विशे- पणजातमुभयमपि वा अन्यस्यार्थप्रकरणादेरसम्भवात् । तत्र न तावद् गोशब्द एवेति शक्यते वक्तुं सुरभिव्यतिरिक्त वजादावनभिमतेऽप्यर्थान्तरे प्रतीत्युप- जननप्रसङ्गात् , तस्यानेकार्थत्वाविशेष नियमहेतोरभावात् । अथ विशेषणजातमेव नियमहेतु परः, तद्धि यदर्थानुगुणमुपलभ्यते तत्रैव प्रतीतिमुपजनयतीति । तर्हि ततोऽपि सा तदनुगुणावगतिर्निर्निबन्धना तद्वदेवाकस्मिकी कथमिवोत्पद्येत । विशेष्यवाचिनोऽनेकार्थस्य तु तन्निइन्धनभावोपगमे अन्योन्याश्रयदोषः । न चो- भयमप्यन्योन्यानुग्राहितदुपजननसामर्थ्यमवनिपवनादिकमिवाङ्कुरमर्थान्तरप्रतिभामु- पजनयति, यतो जडपदार्थविषय एवायमुपपन्नः क्रमः । यत्र स्वाभाविक एवायं जन्यजनकभावः न वाच्यवाचकभावविषयः, तत्र हि प्रतिपत्तृपराम- शीपेक्षापरतन्त्रोऽर्थाध्यवसायोपजनो न स्वाभाविकः । तत्र वाच्यार्थविषयस्यास्य वाचक एव तत्संस्कारप्रबोधनिबन्धन नान्यः । अर्थान्तरविषयस्य तु तस्यावश्य- मन्यदेवापेक्षणीयं युक्तं न पुनरेक एवोभयत्रापि, एकहेतुकत्वेऽर्थयोः क्रमनियमा- नुपपत्तेः प्रत्यर्थ शब्दनिवेशोपगमविरोधाचेति तयोभिन्नहेतुकत्वमवगन्तव्यम् तच्च तदावृत्त्या वास्तु अर्थप्रकरणादिना वा, न तत्रास्माकमभिनिवेशः कश्चित् । केव- लमन्यतस्तत्प्रतिभोद्भेदाभ्युपगमेनानुमानान्तर्भावः स्फुट एव तस्यैव लिङ्गतापत्तेरिति शब्दस्यानेकार्थतावगममात्रमूलोऽयमद्यापि कवीनामर्थान्तरप्रतीतिभ्रम इति व्यर्थः शब्दशक्तिपरिकल्पनप्रयासः । एवं चास्य वाच्यातिरेकिणोऽर्थान्तरस्य प्रती- तिरेव न समस्तीति यत्राप्रस्तुताभिधानप्रसङ्गभयात् तयोरुपमानोपमेयभावप्रकल्पनं तदपि निर्मूलमेवेत्यवगन्तव्यम् । किञ्च न स्वभावत एव शब्दानामर्थप्रतीतिक्रम इति नियमसम्भवः, किन्तर्हि सामग्रीवशात् । सो हि यदर्थानुगुणोपलभ्यते तमेव तस्याथै कल्पयतीति सर्वः शब्दः सर्वार्थविषयः सर्वश्वार्थः सर्वशब्दविषयो भवि- तुमर्हति । ततश्चातदर्थोऽप्यन्यः शब्दः सामग्रीवशात् समासोक्तिन्यायेन तमवगम- यितुं क्षमेतैव, न पुनस्तदर्थोऽपि सामग्रीविकलो गवादिशब्दः, आस्तां वान्यः शब्दो, यः साधुत्वेन प्रसिद्धः । असाधुरपि यावत् तद्वशादनुमितवाचकभावोऽभि- मतमर्थमभिदधात्येवेति सामग्रीसद्भावान्वयव्यतिरेकानुविधायिनीयमर्थान्तरप्रतीति- रित्यवसीयते । यदाहुः- 1. 'प्रतीतिम्' इति खपुस्तके पाठ!, २. 'स्य भाववद्वा' इति खपुस्तके पाठ 'मेऽनु' इति खपुस्तके पाठः व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। १२१ "असाधुरनुमानेन वाचकः कैश्चिदिप्यते । वाचकत्वाविशेषेऽपि नियमः पुण्यपापयोः ॥" इति । नचैतावता तस्यापशब्दत्वं कल्पयितु युक्तं यतः शब्दस्तावच्छब्द्यते विमृ- श्यतेऽभिधीयतेऽनेनार्थ इति शब्दनक्रियाकरणभावोपपन्नोऽर्थः कथ्यते । स च त्रिविधः । साधुरसाधुरपशब्दश्चेति । लक्षणानुगतः साधुः प्रकृतिप्रत्ययादिविभा- गपरिकल्पनया लक्षणेनानुगम्यत इति । ततोऽन्योऽसाधुरव्युत्पन्ना डित्यादिवत् । शब्दादपेतोऽपशब्दः योऽर्थे न प्रतिपादयति विगुणसामग्रीक इत्यर्थ. । एवञ्च साधुशब्दस्यापि सामग्रीवैगुण्येनावाचकत्वादपशब्दत्वम् अपशब्दस्यापि तदानु- गुण्येन वाचकत्वादनपशब्दत्वमुपपन्नं भवति । ततश्च वाचकत्वावाचकत्वमात्रनिब- न्धने शब्दापशब्दत्वव्यवहारे व्यवस्थिते सति ये केचिदितिहासपुराणादावागम- शास्त्रादौ च कचित् केषाञ्चिच्छब्दानामसाधुत्वादपशब्दत्वमुद्भावयन्ति ते प्रत्यु- का भवन्ति । अस्मान् प्रति पुनरविषये प्रयुज्यमानः शब्दोऽपशब्द इति । त- यथा- "मधुकरैरपवादकरैरिव स्मृतिभुवः पथिका हरिणा इव । कलतया वचसः परिवादिनीस्वरजिता राजेता वशमाययुः ।।" इत्यत्र हरिणानामुपमानत्वादप्राधान्यमविगणय्यैव यः कविना रञ्जिलप्तानुनासिकः प्रयुक्तः सोऽपशब्द एव तत्प्रयोगस्योपमेयार्थानुगुण्येनापपन्नत्वात् , तस्यैव प्राधा- न्यात् , प्रधाने च कार्यसम्प्रत्ययोपगमात् । केवलमप्रधानापेक्षया शब्दसंस्कारवि- परिणामेन व्याख्यामात्रमत्र श्रेयो न पुनस्तस्य प्रयोगः । युज्येत पुनरेतद् यदि पथिकानां हरिणतया रूपणं स्याद् आरोपो वा यथा 'स्मृतिभुवो बत पान्थमृग- बजा' इति, यथा वा 'स्मृतिभुवः पथिका हरिणबजा' इति । अन्यथा त्वपशब्द एवायमविषये प्रयुक्तत्वाद् अस्वगोण्यादिशब्दवत् । यदुक्तम् --- "अस्वगोण्यादयः शब्दाः साधवो विषयान्तरे । निमित्तभेदात् सर्वत्र साधुत्वं च व्यवस्थितम् ॥" इति । शब्दप्रयोगः कर्त्तव्यः प्रधानार्थव्यपेक्षया। तदन्यापेक्षया त्वर्थादेनं विपरिणामयेत् ॥ १॥ विपरीतमतो यत् स्यादपशब्दः स मां प्रति । हेतुलनेश्चायमेव प्रयोगपरिणामयोः ॥२॥ १. "प्रयु' इति खपुस्तके पाठः Connurud-Tutal imageaverture teurismam Parityauraned on १२२ व्यक्तिपिचेके तृतीयो विमर्शः। परिणामो बहुविधो बाचोलिङ्गादिभेदतः । स च प्रसिद्ध एवेति ना माभिरिह दर्शितः ॥ ३ ॥ इति सङ्ग्रहश्लोकाः । यदपि च केचिदाचक्षते समानायामर्थगती शब्देनापशब्देन च शास्त्रेण धनियमः क्रियते साधुभिरेव भावितव्यं नासाधुभिरिति, तत्र कूपखा- नकवद् वृत्ति विप्यतीत्यादिना तैरेव प्रतिविहि म् । सा चेतिहासपुराणागमशास्त्रे- वयस्त्येवेति नागमविरोधः । त्रिविधं हि शास्त्र शब्दप्रधानमर्थप्रधानमुभयप्रधा- नश्चेति । तत्र शब्दधानं वेदादि अध्ययनादेवाभ्युदयश्रवणात् मनागपि पा- ठविपर्यासे प्रत्यवायश्रवणाच्च । अर्थप्रधानमितिहासपुराणादि तस्यार्थवादमात्ररू- पत्वात् । उभयप्रधान सर्गबन्धादि काव्यं तस्य रसात्मकत्वाद् रस्स्य चाभयौचि- त्येन परिपोषदर्शनात् । काव्यत्यापि शास्त्रत्वमुपपादितमे । तदेवं यदर्थप्रध नमि- ष्यते तच्वगधारणार्थावबोधा ष्ठानोत्थितेन धर्मेणासाधुशब्दोदीरणोदितोऽधर्मः प्रतिहतो भवतीयमसौ कृर खानकवृत्तिः । धर्मस्य तदुत्थितत्वमुपगतमेव -- “यस्तु प्रयुते कुशलो दिशेो शब्दान्यथावद व्यवहारकाले। सोऽनन्तमामोति जय परन्न भयोगविद् दुप्यति चापशब्दैः ।" इति । असाधुश्चापशब्दश्च द्विधा शब्दः प्रकीर्तितः । तत्रासाधुन साध्यो यः प्रकृतिप्रत्ययादिभिः ॥ ४ ॥ शब्दादपेतोऽपशब्दः शब्दनाकरणात्मनः । शब्दना हि परामर्शो वाच्यार्थविषयोऽस्य यः ॥ ५ ॥ एवञ्चासाबुशब्दोऽपि नापशब्दत्वमर्हति । न सोऽप्यभ्येति साधुत्वं तयोविषयभेदतः ॥ ६॥ ततश्चम सामर्थ्यादेव शब्दस्य विषयेऽवगते सति । न प्रयोगोऽस्य न ह्येष स्वनिप्पत्त्यै प्रवर्तते ॥ ७ ॥ अत एव प्रकृत्यर्थमात्रं तत्र प्रयुञ्जते । सङ्ख्यासाधनकालादेरानुगुण्यानपेक्षिणः ।। ८ ॥ इयता चापशब्दत्वं न तेषामवकल्पते।। अर्थेषु शब्दचाफर्मकरणत्वानपायतः ॥ ९॥ १. 'तत्त' इति खपुस्तक पाठः व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। १२३ असाधूच्चारणाद्यन्तु तत्राधर्मः प्रवर्तते । कूपखानकवद्वृत्तेः सोऽर्थज्ञानान्निवर्तते ॥ १० ॥ अथ वार्थपरिज्ञानमास्तां तत्पठनादपि । धारणादपि वा पुसां श्रूयतेऽभ्युदयः परः ॥ ११ ॥ इति सब्ग्रहश्लोकाः । तस्मादुपपत्तिशून्य एवायं गतानुगतिकतया अनेकार्थशब्द- प्रयोगविप्रलब्धव्याख्यातृपरम्परासमयमात्रप्रवर्तितः शब्दशक्तिमूलानुस्वानरूपार्था- न्तरप्रतीतिपक्षः । व्याख्यातारोऽयलीकविद्वन्मानितया प्रायेणापव्याख्यानैर्न केव- लमात्मानं यावत् तत्रभवतो महाकवीनयि द्रूपयन्तो दृश्य ते । तद्यथा--- "तां जानीयाः परिमितकथां जीवित मे द्वितीय दूरीभूते मयि सहचरे चक्रवाकीनिवैकान् । गाढोत्कण्ठागुरुषु दिवसेप्वेषु गच्छत्सु बाला जाता मन्ये शिशिरमपिता पद्मिनीबान्यरूपा ॥" इत्यत्र पाठमिममबुद्ध्वैव कलितकबिहेवाकाः पराकृतप्रतीतिचारुतातिशयास्ते 'अवैमि तदवज्ञानाद्यलापेक्षो मनोरथः । इत्यादौ दृष्टामपि वाक्यार्थकर्नतां मन्यनेरपश्यन्तो बालायाः कर्मतामस्य मन्यमानाः स्वरसन्धिवशाद्विकृतमिवशब्दमेव भ्रमाद् वाशब्दं परिकल्प्यापव्याख्यामार- भन्ते । न ह्येवमर्थस्य वैचित्री काचित् सभुमिपति । नापि महाकवेः कालिदास- स्यान्वयगतिरियं वचनापि प्रबन्धेऽवधारितपूर्वा यदय रसनिधाने काव्ये व्याधि- मिव वाशब्दमिवार्थे प्रयुञ्जीतेति । कथं तर्हि 'चन्द्र प्रवृद्धोभिरिवोर्भिमालीति त- स्यैव कवेरयं प्रयोगः । उच्यते । श्लिष्टत्वादावमावितार्थपाउन केनचित् कल्पि- तोऽयं पाठः । स हि जलधिर्निशीवेति द्रष्टव्यः । यथा च- "ग्रामेऽस्मिन् पर्थिकाय पान्थ! वसतिनैवाधुना दीयते रात्रावत्र विहारमण्डपतले पान्थः प्रसुप्तो युवा । तेनोद्गाय खलेन गर्जति घने स्मृत्वा प्रियां तत्कृत । येनाद्यापि करकदण्डपतनाशङ्की जनस्तिष्ठति ॥" इत्यत्र हि काचित् वसति प्रार्थयमान पथिकयुवानमुद्दिश्योत्पन्नमन्मथव्यथावेशा त- स्यान्यानुरागितामाशङ्कमाना दारुणतरपरिणामोऽ-- [सक्तजनानुराग इति न छेदसि १. लाकर्म' इति स्वपुस्तके पाठ:

• 'दपध्या' इति कपुस्तके पाठः, Camevtarike intuitmerimesternfantimarnalinsky moisirmiritin

व्यत्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। कस्याञ्चिदनुरक्तस्तदिदमखिलमेव गृहमयं च जनस्तवायत्त एवान्यथा गभ्यतामिति स्वाभिप्रेतमर्थमस्मै निवेदयितुकामा पूर्ववृत्तान्तं वसतिविहितोपकारकामिनी मर- णावेदनफलं वक्तुमुपक्रमत इति तदभिप्रायमविद्वांसस्ते पुरुषवधावेदनं तदिति म- न्यमानास्तथैवापव्याचक्षते । तच्चायुक्तमेव रसभङ्गप्रसङ्गात् । उभयोरनुरागाति- शययोगेऽपि पुरुषवधवर्णनस्यात्यन्तमनुचितत्वात् खलार्थकरणार्थयोरसङ्गतिप्रस- गाच्च । न हि ओऽस्ववशः सन् प्रियते तस्य तन्मरणं यद्यपि कस्यचिदुपकारायाप- काराय वा स्यात् तथापि तदपेक्षमस्य सौजन्यं खलत्वं वा न शक्यं व्यपदेष्टुम् । तयोरभिसन्धायकरणे तस्य तद्यपदेश्यत्वोपपत्तेः अन्यथातिप्रसङ्गादिति तन्मतानुवि: धायिनोऽन्धपरम्पराक्रमेण व्याख्यातारोऽद्यापि तेनैवोपपत्त्यतिपातिना पथा सञ्चरन्त इति स्थितम् । ननु यावद्भिरथैः सम्बन्धः प्राक्छब्दस्थावधारितः । तावत्स्वन्यनिराशंसः श्रुतः सन् कुरुते गतिम् ॥ १२ ॥ ततो यदर्थानुगुणा सामग्रयस्योपलभ्यते । स एवार्थो व्यवस्थाप्यः सत्स्वप्यन्येष्वबाधितः ॥ १३ ॥ तेनोभयार्थानुगुणा व्यनक्त्यर्थावुभावपि ।। ययोः सामर्थ्यतः सिध्येदुपमानोपमेयता ॥ १४ ॥ इत्यमर्थान्तरे बुद्धि ध्वनिरेवादधात्ययम् । तन्निबन्धननिर्बन्धो निर्निबन्धन एव सः ॥ १५ ॥ एवञ्चात्मन्यधिक्षेप्ये किमर्थ तत्त्वदर्शिनः । व्याख्यातारोऽप्यधिक्षिप्ता मोहात् को वेत्ति वा हितम् ॥ १६ ॥ उच्यते---- यद्यप्यर्थेषु सर्वेषु प्राक्छब्दः कुरुते मतिम् । तथापि तयवस्थार्थ विशेषणमपेक्षते ॥ १७ ॥ तच्चेत् तद्वदनेकार्थ मुख्योऽर्थः कोऽवतिष्ठताम् । यस्तत्र पाकरणिकः पौर्वापर्यगतिः कुतः ॥ १८ ॥ सा चेत् प्रकरणाद्यो हि प्रकृतस्तस्य सा पुरः। पश्चादन्यस्य सामर्थ्यगम्या यस्योपमानता ॥ १९॥ १. 'मातेम्' खपुस्तके पाठ २ 'चैतद्य' इति खपुस्तके पाठ . 25yer=f1a1taye Latur - [Curria-after Frara . व्यक्तिीववैके तृतीथो विमर्शः ।

यतो न तावतैवाय व्यापारो विरतो ध्वनेः ।। व्यापारविरतौ हि स्यान्न ततोऽर्थान्तरे मतिः ।। २० ।।। ध्वनेरनेकार्थस्यापि यथा प्रकरणादीभिः।। अनादृत्यैव तच्छक्तिं प्रस्तुतार्थाविनिश्वयः॥ २१ ॥ क्रियते तद्वदेवायं नेष्यतेऽर्थान्तरेऽपि किम् ।। को विशेषोऽम्य यदयं शब्दशाक्तिनिबन्धनः॥ २२ ॥ विशेषणानुगुण्यं चेदर्थान्तरगतेः पदम् ।। यतस्तदप्यनेकार्थमिष्टमेव विशेष्यवत् ॥ २३ ।। अनेकार्थत्वमप्यस्य कुतस्तदवसीयते । एवमेवावसायश्चेद्विशेष्येऽवगातिर्न किम् ।। २४ ।।। तत एव विशेष्याच्चेद् भवेदन्योन्यसंश्रयः । अथोभयपरामर्शादिप्यतेsर्थान्तरे मतिः ॥ २५ ॥ स्यादेवं प्रकृतार्थश्चेत् सिध्येन्नायं तया विना ।। ततोऽनया विमर्शः स्यादन्यथातिप्रसज्यते ॥ २६ ॥ तस्मादनेकार्थत्वेऽपि विशेषणविशेष्ययोः । अर्थान्तरप्रतीत्यर्थ वाच्यमेव निबन्धनम् ।। २७ }} इति सङ्ग्रहःश्लोकाः। अर्थशक्तिमूलः पुनरुपपद्यत एव धूमादिवाग्नेः सम्बन्धाव- धारणपुरस्सरीकारेण ततोऽर्थान्तरप्रतीतेरुपपादितत्वाद् , यथा एवंवादिनि देवर्षा- वित्यादौ लीलापत्रगणनं गौर्याः शब्दव्यापारं विनैवार्थान्तरं रातिभावव्यभिचारि-- लक्षणं लज्जादिकमनुमापयतीत्युक्तम् । सर्वोऽर्थः कवेः कविनिबद्धस्य वा वक्तुः प्रौढो- क्तिमात्रनिष्पन्नशरीरः स्वतस्सम्भवी वास्तु । नैतावता तस्य गमकतायां फलभेदः काश्चित् । गम्यस्य पुनरर्थस्य प्राधान्यनिबन्धनो व्यपदेश इति तस्य प्रधानेतरभावेन द्वैविध्योपगमः सफल एव । तथा हि ----

• प्राप्तश्रीरेष कस्मात् पुनरपि मथि तन्मन्थखेदं विदध्या-

न्निद्रामप्यस्य पूर्वामनलसमनसो नैव सम्भावयामि ।। सेतुं बध्नाति भूयः किमिति च सकलद्वीपनाथानुयात- | स्त्वय्यायाते वितर्कानिति दधत इवाभाति कम्पः पयोधेः ।। इत्यत्र लक्ष्मीलाभलम्पटतया पयानिधौ मन्थनव्यथावितरणं विलासालसतया योग- निद्रासुखास्वादो द्वीपान्तराधीशदशकन्धरनिधनधिया सेतुबन्धश्चेति भगवतो वा १. ‘कल्पा' इति खपुस्तके पाठ . १३६ व्यक्तिविवेके तृतीयौ विमर्शः ।

सुदेवस्यामी व्यापाराः प्रसिद्धास्सन्तो येदन्यत्र राजादावारोप्य तस्य समीहितप्राप्त्या निषिध्यन्ते तदा तत्कार्यत्वात् कारणभूतभगवद्रूपतारोपमेव तत्रानुनापयन्तीति रूप- कानुमितिरिति व्यपदेशः प्रवर्त्तते |

 "ज्योत्स्नापूरप्रसरधवळे सैकतेऽन्मिन् सरय्वा
 वादधूतं सुचिरमभवत् सिद्धयूनोः कयोश्चित् |
 एकः प्राह् प्रथमनिह्त केशिन कंसमन्यः
 स त्वं तत्त्वं कथय भवता को हतत्तत्र पूर्वम् ||"

इत्यत्र केशिकंसासुरयोः कतरो भवता पूर्व हृत इति योऽयं ववयौर्वापर्यविपर्ययानु- योगस्तस्य साक्षाद् भगवानेव विषयभावेन वक्तुमुचितो नापरो राजादिस्तयोरेव धूमाग्न्योरिव कार्यकारणभावप्रसिद्धेः । सोऽयमन्याविषयतयोच्यमानत्तत्र भगव- द्रूपतारोपमन्तरेणानुपपद्यमानत्तद्रूपतामुपकल्पयंत्तयो रूप्यरूपकभावमनुमापयतीति रूपकानुमितिर्व्यपादश्यते |

 "लावण्यकान्तिपरिपूरितदिड्मुखेऽस्मिन्
 स्मेरेऽधुना तव मुखे तरळायताक्षि ! |
 क्षोभं यदेति न मनागवि तेन मन्ये
 सुव्यक्तनेव जडराशिरय पयोधि. ||"

इत्यत्रापि यदेतत् कत्यांश्चियथोदितगुणगणोदितसौन्दर्यसम्पादि वदने सति समुद्र- संक्षोभाविर्भावध्योचितत्यापि कुतश्चित् कारणादभावाभिवानं तत्तत्य पूणे-दुरूपता-] ‘रोपमन्तरेणानुपपद्यमानं मुखत्य ताद्रू-यमुकल्पयत् पूर्ववत् तयो रूप्यरूपकभावमनु- मापयतीति रूपकानुनितिव्यपदेशो भवति । केवलमिदमत्र विचार्यते । यदेतद्वदने- न्दुबिम्बसद्भावे सत्यपि पयोधेस्सलिलोल्लासलक्षणक्षोभाविर्भावाभावानिबन्धनाधिया स- लिलसमूहमात्रपरमार्थो यन्नात्य काचन चेतनचमत्कारकणिका समरतीत्येवमर्थतात्प र्येण जलराशित्वमुपात्तं तत् तस्य सदैव सन्निहितमित्यनारोपितरूपयामिनीरमणोदय समयेऽपि नास्य संक्षोभावभावो भवेत् तदापि जलराशित्वाविशेषात् । अथ मदनो- न्मादलक्षणक्षोभाभावनिबन्धनबुध्या सदसद्विवेकविकलोऽयं जड इति जाड्यप्रतिपा- दनपरतया तदुपादानमिति । एवमपि वदनस्य सौन्दर्यातिशयशालिनः सौभाग्या- तिरेक एवानुभितो भवति, यथात्रैव पाठावपर्यासे सति

 "यत् प्रहभावमुपयाति न तेन मन्ये सुव्यक्तमेव जलराशिरयं पयोधिः"
 यदन्य इति खपुस्तके पाठ:. १२७

व्याक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। इति, न पुनः पूर्णेन्दुरूपत्वम् । तद्धि तत्कार्यरय समुद्रसंक्षोभरयाबिकलकारणतया सम्भाव्यमानो पादरय सतः प्रतिबन्धकप्रत्ययबलादनुत्पादे सत्यनुमीयते नान्यथा । यथा- "होइ ण गुणाणुराओ जडाण णवरं पसिद्धिसरणाण । किरपलवइ ससिमणी चन्दे ण पियामुहे दिढे ॥" इत्यत्र प्रियामुखस्य पूर्णेन्दुरूपत्व तत्कार्यस्य चन्द्रकान्तमणिप्रसुतिलक्षणस्य स. ग्भाव्यमानोत्पादस्य सतो जाड्यजनितप्रसिद्धिशरणत्वरूपप्रतिबन्धकप्रत्ययबलादनु. त्पादे सत्यनुमीयते । न चेह चन्द्रबिम्बकार्यस्य किमपि प्रतिबन्धकारणमुपात्तमिति कथ तस्य पूर्णेन्दु रूपतानुमितिसिद्धिः । यत्र हि यत्कार्यस्य यत्प्रतिबन्धनिबन्धनभावे- नोपकल्पते तत्र तस्वैव तदुपादाने सत्यवसायो नान्यस्य अतिप्रा शात् । मुखे च सौभा- ग्यातिरककार्यस्य मदनो मादलक्षणस्य क्षोभस्याचेतनत्व परमार्थजलराशित्वं प्रति- बन्धनिबन्धनभावनोपात्तम् । अतस्तस्यैव तत्र प्रतीतिरुपपन्ना न चन्द्रत्वादेः । अन्यथा कमलत्वादेरपि सा स्याद् विशेषाभावात् । तस्मादुभयार्थसाधारणक्षोभपद- प्रयोगमात्राविप्रलम्भकृतोऽय मुखेन्दुबिम्बयो रूप्यरूपकभावभ्रम इति स्थितम् । त- स्मादेवमत्र पाठः कर्त्तव्यः -- "क्षोभं यदेति न मनागपि तेन मन्ये रूपान्तर पतिरपां किमपि प्रपन्नः ।" इति । अत्र हि न केवलं वदनत्येन्दुत्वं प्रतीयते, यावदपां पत्युः शृङ्गारित्वमपि । तेन तव वदनेन्ददये सत्यनेकसुन्दरीरूपलावण्यसम्पदामन्तरज्ञोऽप्यपांपतिर्यन्न मना- गपि क्षोभमुपयाति तन्मन्ये रूपान्तरं किमपि प्रपन्न इत्ययमर्थोऽवतिष्ठते । एष चा- नन्तरोक्तपाठार्थाद्विशिप्यते न वेति सहृदया एव प्रमाणम् इति । यथास्थितपाठपक्षे तु नेदं रूपकानुमितेरुदाहरणमुपपद्यते । ___“वीराण रमइ घुसिणारुणाम्मि ण तहा पिआथणुच्छङ्गे।। दिठी रिउगअकुम्भत्थलम्मि जह बहुलसिन्दूरे ॥" इत्यत्र कान्ताकुचतटकारकुम्भस्थलयोः प्राकरणिकेतरयोः प्रमाणान्तरप्रतिपन्नसं- स्थानविशेषयोः कुङ्कुमसिन्दूराहितलौहित्यलक्षणनिबन्धनसादृश्यावसायमूलोऽयमुप- मानोपमेयभावावगम इति तस्यैव तत्र हेतुत्वम् अप्रतिपन्नसंस्थानस्थानिरूपितसा- १. भन्ति न गुणानुरागो जडाना नदर प्रसिद्धिशरणानाम् । ___ रं प्रस्नौति शशिमाणिश्चन्द्रे न प्रियासुखे दृष्टे ।। २. 'खुशरणरूप' इति खपुस्तके पाठ, ३. अस्य कन्या ३३ तमपृष्ठे बटव्या. १२८ व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। धारणधर्मस्वरूपस्य च सादृश्यावगमासम्भवाद् इत्युपमानानुमितिरितीयमुच्यते । एवम् ---- ___ "ते ताण सिरिसहोअररअणाहरणम्मि हिअअमेक्करसम् । बिम्बाहरे पिआणं निवेसि कुसुमबाणेन ॥" इत्यत्रापि वेदितव्यम् । केवलमत्र साधारणो धर्मो लौहित्यलक्षणो रत्न उपमानेऽनु- मेयो, न शब्दोपारूढो, बिम्बरूपतयाधरस्य विवक्षितत्वात् । " स वक्तुमखिलाञ्छतो हयग्रीवाश्रितान् गुणान् । योऽम्बुकुम्भैः परिच्छेदं शक्तो ज्ञातुं महोदधेः ॥" इत्यत्र हयग्रीवगुणान् साकल्येनाभिधातुं न कश्चित् समर्थ इति साध्यम् । तत्र त- दभिधानशक्तत्वस्य कुम्भकरणकाम्भोधिपरिच्छेदज्ञानशक्तत्वस्य चोभयोः प्राकर- णिकेतरयोरेककर्तृनिष्ठयोस्समशीर्षिकयोपात्तयोस्तुल्ययोगितादिवद् गर्भीकृतोपमानो- पमेयभावयोः परिकल्पितेन व्याप्यव्यापकमावेनोपनिबन्धो हेतुः । तयोहि व्याप- कस्य धर्मस्य वृक्षत्वादेरिवाम्बुधेरम्भसः कुम्भैः परिच्छेदज्ञानशक्तत्वस्य प्रमाणान्त- रावसितायामभावप्रतिौ व्याप्यस्यापि शिंशपात्वादरिव हयग्रीवगुणग्रामाभिधानसा- मर्थ्यस्याभावावगतिरिति तस्यामनुमेयत्वमिति । अतिशयोक्तिगर्भश्चायमुपमानोपमे- यभावावसायो हयग्रीवगुणानां साकल्येनावर्णनीयतात्मकासाधारणविशेषप्रतिपादनप- रमाक्षेपमाक्षिपतीत्याक्षेपानुमितिरित्युच्यते । "देवाअत्तम्मि फले किं कीरइ एत्तिअं उण भणामि । ___ कङ्केळ्ळिपल्लवा पल्लवाण अण्णाण ण सारच्छा ॥" इत्यत्रार्थान्तरोपन्याससामर्थ्यादेव वस्तुनोः समर्थ्यसमर्थकभावावसायो न शब्दशक्ति- मूल इति । तदर्थस्य हि शब्दादेरप्रयोगो गतार्थत्वात् । "हिअअठ्ठाविअमण्णु अवरुण्णमुहं पि में पसाअन्त!। ___ अवरद्धस्स वि ण हु दे वहुजाण! रोसिउं सक्कम् ॥" इत्यत्रानाविष्कृतकोपचिबायाः कस्याश्चिदन्तर्गतमन्योर्मानिन्याः केनचित् कृतागसा १. अस्य छाया ३३तमपृष्ठे द्रष्टव्या. २. 'करणस्याम्भोधिपयःप' इति खपुस्तके पाठः. ३. दैवायत्ते फले कि क्रियतामेतावत् पुनर्भणामि । रक्ताशोकपल्लवा पल्लवानामन्येषां न सदृशाः ।। ४. हृदयस्थापितमन्युमपरोषमुखामपि मां प्रसादयन् । अपराद्धस्थापि न खल्ल ते बहुज्ञ रोषितुं शक्यम् ॥ व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः

       "अत्युच्चपदाध्यासः पतनायेत्यर्थशालिनां शंसत् ।
        आपाण्डु पतति पत्रं तरोरिद बन्धनग्रन्थेः ।।”

इति निदर्शनानुमितावप्यवसेयम् ।

    "रम्या इति प्राप्तवतीः पताका रागं विविक्ता इति वर्धयन्तीः ।
     यस्यामसेवन्त नमद्वर्लाकाः समं वधूभिर्वलभीर्युवानः ||”

इत्रत्र वाक्यार्थप्रतीतेरनन्तरमुपमाप्रतिभोद्भेदनिबन्धनभूत न किञ्चिदवधारयामः, यत्सामर्थ्याद् वध्व इव वलभ्य इत्यमुमर्थमवगच्छेम । न चोभयार्थसाधारणस्य वलभीविशेषणकलापस्यैव तत्र निबन्धनभावोऽवगन्तुं युक्तः तस्य भिन्नविभक्ति- कस्य वधूभिरभिसम्बन्धानुपपत्तेरित्युक्तमेव। अथ सममित्यस्य तुल्यार्थस्य वधूवल- भीसम्बन्धबलात् विभक्तिविपरिणामेन कल्पिततदुचितविभवत्यन्ताना वधूनां विशे- वणकलापाभिसम्बन्धसहत्वाद् वधूभिरुपमानोपमेयभावावगतिर्भवति, यथा सम- मिन्दुना सकलकलोऽब्धिरुत्थित इति । एव तर्हि तुल्यतासम्बन्धावधारणनिबन्ध- नेयं वधूवलभीनामुपमानोपमेयभावावगतिरिति नासावनुमेयतामभिपततीति श्लेपा- नुमितिरित्युच्यते ।

      “अङ्कुरितः कोरकित पल्लवितः कुसुमितश्च सहकारः ।
       अङ्कुरितः कोरकितः पल्लवितः कुसुमितश्च हृदि मदनः ।।"

इत्यत्र मुख्यामुख्याङ्कुरितत्वादिधर्मविशिष्टयोः सहकारमदनयोः प्रमाणान्तराव- गतकार्यकारणभावयोरप्यतिशयोक्तिच्छायया यस्तुल्यकालतयोपनिबन्धस्तत्र कार्य- कारणधर्माणां यथाश्रुतक्रमं सङ्ख्यासाम्यमेव यथासङ्ख्यमनुमापयति, यथाश्रुतक- मातिकमे प्रयोजनाभावात् निबन्धनाभावाच्च । को ह्यविप्लुतमतिरसति बाधके श्रुत- मर्थमनादृत्याश्रुतं परिकल्पयेदिति यथासङ्खयानुमितिरितीयमुच्यते । यत्र प्रकरणा- दिप्रतिपत्त्यानुमितविशेषो वाच्योऽर्थः प्रतीयमानस्यार्थस्य लिङ्गभावमुपयाति सो- ऽप्यनुमानस्यैव मार्गः । यथा ‌---

            “उच्चिणुसु पडिअकुसुमं मा धुण सेहालिअं हलिअसोह्ने ।
             अह दे विसमविराओ ससुरेण सुओ वलयसद्ददो ||"

इति । अत्र ह्यविनयपतिना सह रममाणा काचित् बहिश्श्रुतबलयकलकलया सख्या प्रतिबोध्यत इत्येतदपेक्षणीयं वाच्यस्य प्रतिपत्तये । प्रतिपन्ने च वाच्येऽर्थे तस्या- विनयप्रच्छादनतात्पर्येणाभिधीयमानत्वादनुमेयाङ्गत्वमेवेत्य्रस्यानुमान एवान्तर्भावः ।

---

   १. उच्चिनु पार्ततकुसुम मा धुनु शेफालिका हालिकस्नुषे ।
   एष ते विषमविसव श्वशुरेण श्रुतो वलयशब्द. ।। CAMPIRily intai muyinwuranatumpaamanarthptoistrint venuinal

व्यक्तिविवेके तृनीयो विमर्शः । १३१ एवमन्यासामपि वाच्यन्यतिरेकिणीनामलकृतीनां यथायोगमनुमानान्तर्भावम्व- यमेवानुसतव्यः । एवं वस्तुमात्रादीनां गम्यत्वं प्रतिपाद्येदानीं वर्णपदवाक्यस- डटनादीनां गमकत्वं प्रतिपाद्यते । तत्र वर्णसङ्कटनानां तावद् गमकत्वमर्थद्वा- रकमेव । तथा हि विशिष्टवर्णसङ्घटनोपकृतशब्दप्रतिपादितनार्थेन रत्यादयः स्था- यिनोऽनुमीयमानाः स्पष्टतरमवभासन्त इति शब्दोपाधिभूतयोस्तयोर्वर्णसङ्घटनयो- रपि गमकत्वमुपपन्नमेव पारम्पर्येण, न साक्षात् । तथाविधशब्दसन्दर्भाभिहितस्या- र्थस्य रत्यादेश्च भावम्य तार्णपार्णयोरिव धूमाग्न्योः कार्यकारणभावेनावस्थानात् । तथा हि ये रतिशोकाक्रान्तान्तःकरणाः ये च क्रोधोत्साहादिविवशाम्ते मधुरतरव- र्णविरचितामसमासप्रायां रेफशकारटकारकर्कशां दीर्घसमामभूयिष्ठां च सङ्घटना- माश्रित्य भृम्ना भाषमाणा दृश्यन्त इति म्वभाव एवायम् । सङ्घटनावाहितविशेषवाचकसमर्पितादर्थात् । क्रोधादिविशेषगतिधूमविशेषादिव कृशानोः ॥ २८ ॥ इति सड्ग्रहार्या । पदवाक्ययोः पुनः साक्षादर्थद्वारक गमकत्वं न वर्णसङ्घटनयो- रिव वाचकोपाधिभावनिबन्धनामति न तुल्यकश्यतया निर्देशम्तयोरुपपन्नः । पद- वाक्ययोर्हि द्वयमर्थान्तरप्रतीतौ निबन्धनमिष्यते, उपचारः प्रकरणादिसामग्री चेति । यत्र हि तत् समारोपित तत्र यथाकथञ्चित् तत्सादृश्य तत्सम्बन्धादवग- म्यते, न तत्त्वम् तदभावे सादृश्यानुपपत्तेरिति तदेतदत्रानुमेयमित्युक्तम् । एकोऽपि हि शब्दः सामग्रीवैचित्र्यात् तद्धर्मविशिष्ट स्वार्थमेवावगमयतीति तदेव तत्र लिगमवगन्तव्य न शब्दमात्रम् । तद्धि संज्ञिनमेव प्रत्याययितुमलं न सं- शिविशेषमित्येतदप्युक्तमेव । तत्र पदस्योपचारतो यथा महर्षेयासस्य 'सप्तैताः समिधश्श्रिय' इति, यथा च वाल्मीकेः 'निश्वासान्ध इवादर्शश्चन्द्रमा न प्रका- शते' इति, यथा च कालिदासस्य 'कः सन्नद्धे विरहविधुरां त्वय्युपेक्षेत जायाम्' इति, यथा च --- "सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यं मलिनमपि हिमांशोर्लक्ष्म लक्ष्मी तनोति । इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् ॥" इत्यत्र समिदन्धसन्नद्धमधुरपदानि गमकत्वाभिप्रायेणैव प्रयुक्तानीति उक्तमेव । तस्यैव सामग्रीवैचित्र्ये यथा 'रामेणप्रियजीवितेन तु कृतं प्रेम्णः प्रियेणोचितम् ' RelateTREAD १३२ व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। इत्यत्र रामेणेन्येतत् पद प्रकरणादिसामग्रीवशात् साहसैकरसिकत्वादिधर्मविशि- ष्टस्य रामार्थस्य गमकम् अन्यथा हि मयेत्येव वक्तव्यं स्यात् । यत्रापि चैकस्यैवा- र्थस्यैकाभिधानमुखेनोत्कर्षापकर्षतत्त्वानिधित्सयोपकल्पितभेदस्य विध्यनुवादभावेनो- पनिबन्धः तत्र प्रकरणादिभ्य एवास्योत्कर्षोऽपकर्षो वानुमेयः, न तु तत एव । न हि विधेयाभिधायिनः शब्दम्यैव सा शक्तिस्तयोविरोधात् । तत्रोत्कर्षों यथा- “रइकिरणाणुग्गहिआइ होन्ति कमलाइ कमलाइ ।" इत्यत्र द्वितीयः कमलशब्दः । अपकर्षो यथा-- ___ "एमेअ जणो त्तिस्सा देउ कवोलोपमाइ ससिबिम्बम् । परमत्थविआरे उण चन्दो चन्दोच्चिअ वराओ॥" इति । अत्र द्वितीयश्चन्द्रशब्दः । अत्र हि विधेयाभिधायिनो द्वितीयाचन्द्रशब्दा- यथापकर्षोऽवगम्यते न तथा पूर्वत्र कमलशब्दादित्यर्थप्रकरणादिरेव तत्र हेतुभावे- नोपगन्तुं युक्तो न शब्दशक्ति । तस्या झुत्कर्षापकर्षावगमः पूर्वापरपदार्थीियत एव स्यात् , नानियतः । तत्त्वे यथा ----- "काचो मणिर्मणिः काचो येषां तेऽन्ये हि देहिनः । सन्ति ते सुधियो येषां काचः काचो मणिर्मणिः ॥" इत्यत्र द्वितीयौ काचमणिशब्दौ । शब्दशक्तिमूलाया अर्थान्तरप्रतीतेरनिबन्धनायाः पराकृतत्वान्न तन्मूला पदवाक्यप्रकाशता सम्भवति । यथा- "प्रातुं धनैरर्थिजनस्य वाञ्छां देवेन सृष्टो यदि नाम नास्मि । पथि प्रसन्नाम्बुधरस्तटाक कूपोऽथवा किन्न कृता जडोऽहम् ॥" इति । अत्र हि जड इत्येतत् पदं निविण्णेन केनचिद्वका कूपसमानाधिकरणतयैव प्रयुक्त, नात्मसमानाधिकरणतया 'कूपोऽथवा किं न कृतो जडोऽहमित्यात्मनो जडत्वाशंसास्पद वनेष्टत्वाइ, इत्थमेव वाच्यम्य चारुत्वोपपत्तेः, यतोऽयमत्रा- Y विवक्षितः किं ममानेन परदुःखभाजा हतचैतन्येन कृत्य, जडस्तटाक एवा- स्मि कस्मान्न कृत इति । नचोक्तनयेन निबन्धनान्तरमन्तरेण स्वशक्त्यैवानुरणन- रूपतयार्थान्तरसमानाधिकरणतां प्रतिपत्तुमलमित्यनुदाहरणमेतत् । ___ "असमधिरं वि गहिअ कुसुमसरेण महुमासलच्छिमुहम् ।" इत्यत्र ह्यसमर्पितमपि कुसुमशरेण मधुमासलक्ष्म्या मुखं गृहीतमित्यसमर्पितमपीत्ये- तदर्थाभिधायि पदमर्थशक्त्या कुसुमशरबलात्कारमनुमापयति । १. अस्य च्छाया ५८ पृष्ठे. २. असमर्पितमपि गृहीत कुसुमशरेण मधुमासलक्ष्मीमुखम् । Hanutrillu Tubelimandarienatamdumurenamedhunityapatrnivaran व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः "वाणिअअ ! हत्थिदन्ता कत्तो अह्माण वधकित्ती अ । जाव लुलिआलअमुही घरम्म परिसक्कए सोण्णा ॥" इत्यत्र द्विरदरदनव्याघ्राजिनानां प्रतिषेधावगतिरुक्तक्रमेण व्यापकविरुद्धकार्योपल. ब्धिनिबन्धनेत्यनुमान एवान्तीवमर्हति । केवलमिदमत्र निरूप्यते यदुत कस्येय- मुक्तिः, किं श्वशुरयोरुत तटस्थस्यैव कस्यचिदिति । तत्र श्वशुरम्य तावद् दुहितु- रिव स्नुषायाः सौभाग्यातिशयवर्णनमिदमनुचितमेव । श्वश्वा अपि पुत्रस्नेहविक्ल- बायाः स्वसद्मसमृद्धि समीहमानाया वा तत्सौभाग्यातिरेकमसूयमानाया बाणिजकं प्रति नास्ति हस्तिदन्तादि विक्रेयमिहेत्येतावति वक्तव्ये तद्वर्णन निष्फलमनुचितं चेति तटस्थस्यैवेयमुक्तिरुचिता तत्रैव लेशतो रसाम्वादसम्भवात् । अन्यथा- "विवेरीअसुरअसमए ब्रह्म दटूण णाहिकमलम्मि। हरिणो दाहिणणअण चुम्बइ हिलिआउला लच्छी ॥" इति प्रहेलिकादावपि मुख्यवृत्त्या काव्यव्यपदेश म्यात् । केवलं तत्पक्षे अह्माण इत्यत्र ऍआण इति पाठः परिणमयितव्यः ।। "उत्कम्पिनी भयपरिस्खलिताशुकान्ता ते लोचने प्रतिदिशं विधुरे क्षिपन्ती । क्रूरेण दारुणतया सहसैव दग्धा धूमान्वितेन दहनेन न वीक्षितासि ॥" इत्यत्र ते इति योयमसमसौन्दर्यनिधानभूतजोरनुभूतयो. पुर.परिस्फुरतोरिव लोच- नयोः परामर्शः, स हि सामग्रीयोगान्नायक य शोकदहनोद्दीपनविभावतामेतयोरनु- मापयतीति मुख्यवृत्त्या तद्वाच्यत्यार्थस्यैव लिङ्गता, न पदस्य । यथा च - "झटिति कनकचित्रे तत्र दृष्टे कुरङ्गे रमसविकसितास्ते दृष्टिपाताः प्रियायाः । पवनविलुलितानामुत्पलानां पलागैः प्रकरमिव किरन्तः स्मर्यमाणा दहन्ति ॥" इति । पदावयवोपि विशिष्ट. पदार्थ एव न शब्दमानं तस्य व्यापारान्तर- १ वाणिजक । हाम्तदन्ता कुतोऽस्माक व्याघ्रकृत्तिश्च ___यावल्लुळिताळकमुखी गृहे परिष्वक्कते स्नुषा । २. विपरीतरते लक्ष्मीब्रह्माणं दृष्ट्झ नाभिकमलस्थम् । हरदक्षिणतयन चुम्बति ह्रियाकुला लक्ष्मी ।। ३ 'एतेषाम्' इति च्छाया, ConnurturToul imageantereastumswwwredtymatureuman व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। प्रतिषेधात् । विशिष्टत्वं च 'मय्यासक्तश्चकितहरिणीहारिनेत्रत्रिभाग' इत्यत्र चाक- तहरिणीहारिणा नेत्रेण सम्बन्धितया त्रिभागस्य विशषितत्वात् तथाविधस्य चास्य गमकत्वात् । वाक्यस्य चोपचारतोऽर्थान्तरप्रकाशनं यथा ---- “या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी। यस्यां जाग्रति भूतानि सा रात्रिः पश्यतो मुनेः ॥" इति । अनेन हि वाक्येन न निशार्थो नापि जागरणार्थः कश्चिदविवक्षितः । किं तर्हि तत्त्वज्ञानावहितत्वमतत्वपराड्मुखत्वं च मुनेः प्रतिपाद्यत इति तिरस्कृतवा- च्यस्यास्य गमकत्वम् । यथा च- "सुवर्णपुष्पां पृथिवी चिन्वन्ति पुरुषास्त्रयः । शूरश्च कृतविद्यश्च यश्च जानाति सेवितुम् ॥" इत्युक्तम् । तस्यैव प्रकरणादितो यथा --~-- "विसमइओ चिअ काण वि काण वि बोलेइ अमअणिम्माओ । काण वि विसामअमओ काण वि अविसामओ कालो ॥" इत्यत्र वाक्ये प्रकरणादिवशाद्विषामृतशब्दाभ्या सुखदुःखस्वरूपसमितवाच्या- भ्यां व्यवहार इत्यर्थान्तरसंक्रमितवाच्यस्यास्य गमकत्वं । शब्दस्याभिधातिरेकेण शक्त्यन्तरानुपपत्तेस्तन्मूलं पदस्येव वाक्यम्याप्यर्थान्तरप्रकाशनं न सम्भवत्येव यथा हर्षचरिते सिहनादवाक्ये ___ "प्रवृत्तेऽस्मिन् महाप्रलये धरणीधारणायाधुना त्वं शेषः" इति । नह्येतद्वाक्यमनुरणनरूपमर्थान्तरं शब्दशक्त्यैवानिबन्धन प्रकाशयितुं क्षम- मित्युक्तमेव । "सजेइ सुरहिमासो ण आ पणावेइ जुवइजणलख्खसहे । अहिणवसहआरमुहे णवपल्लवपत्तले अणङ्गस्स सरे ॥" इत्यत्र कविप्रौढोक्तिमात्रनिष्पन्नशरीरे सुरभिमाससम्भवानामाविर्भूताभिनवपल्लवानां तरूणामचिरभावियुवतिजनमदनोन्माददायित्वमनुमेयम् । तत्र च सहकारसुरभिमा- समदनानां रूपकोपनिबन्धने शरशरकारधानुष्कतुल्यवृत्तान्तत्वे सति यदसम्पन्नस- म्पूर्णरूपतया सम्प्रति सहकाराणां शराणामिवानङ्गायाससमपेण स हेतुः । तदसम- र्पणमात्रान्तरायो हि तस्य तद्यापारः । कन्दोद्दीपनसमर्थस्वभावसम्पादनमेव च तेषां सुरभिमासेन कन्दीयार्पणं नान्यदिति । १ विषमय इव केषामपि केषामपि प्रयात्यमृतनिर्माण । केषामपि विषामृतमय केषामप्यविषामृतः काल ॥ २ सज्जयति सुरभिमासो न तावदर्पयति युवतिजनलक्ष्यसहान् । अभिनवसहकारमुखान् नवपल्लवपत्रलाननङ्गस्य शरान् ॥ CAMuvindhy inal Imean er fanasunga imagsahasrdhy majniwniorains व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। " 'सिहिपिच्छकण्णऊरा जाआ वाहम्स गव्विरी भमइ । मोत्ताफलरइअपसाहणाण मज्झे सवत्तीण ॥" इत्यत्र नवोढाया व्याधवध्वाः सपत्नीभ्य. सौभाग्यातिरेकोऽनुमेय । तत्र चाम्याः शिखिपिञ्छकर्णपूराया अपि सगर्व भ्रमणं हेतु', यतोऽयमभिप्रायस्तत्त्या - मयि सत्यामयं सम्भोगैकरसिको व्याधो वारितान्यकर्त्तव्यो दिवानिश मत्परायण एव केवलं मद्विनोदार्थ यदृच्छयान्तिकापतितमयूरमात्रमारणव्यापारो वर्तत इति शिखि- पिञ्छमात्रकर्णपूराहं जाता, भवतीपु सतीपु दूरदेशकालव्यवधानसाध्यमहारम्भमा- तङ्गमारणादिव्यापारनिरतोऽयमासीदिति मुक्ताफलरचितप्रसाधना भवत्य इति । तेन यदेतत् सगर्व भ्रमण तदेव तस्याः सपत्नीभ्यः सौभाग्यातिरेकमनुमापयतीत्य- वसेयम् । वाक्यार्थस्य विभावादिरूपस्य रसादीनां चालक्ष्यक्रमो गम्यगमकभाव इति प्रतिपादितमेव । स च वाक्यार्थः शुद्धोऽलङ्कारान्तरसङ्कीर्णश्चेति द्विधासम्भ- वति । तत्र शुद्धो यथा रामाभ्युदये कृतककुपितैरित्यादिश्लोकः । एतद्धि वाक्यं परस्परानुरागं परिपोषप्राप्त प्रकाशयत् सर्वत एव परं रसतत्वं प्रकाशयति । अल- कारान्तरसङ्कीर्णो यथा -- "स्मररसनदीपूरणोढा पुनर्गुरुसेतुभि- यदपि विधृता दु.खं तिष्ठन्त्यपूर्णमनोरथाः । तदपि लिखितप्रख्यैरङ्गैः परस्परमुन्मुखा नयननलिनीनालानीतं पिबन्ति रसं प्रिया ॥" इति । अत्र हि रूपकेण यथोक्तलक्षणगमकानुगतेनावगमितोऽयं रसः सुतरां प्रका- शत इति मुख्यवृत्त्यार्थस्यैव गमकत्वं न शब्दस्येति स्थितम् । वाक्यार्थस्येव प्रब- न्धस्यापि रसादीनां च योऽयमलक्ष्यक्रमो गम्यगमकभावो महाभारतरामायणादौ प्रसिद्धः, तस्य विभानुभावव्यभिचार्यौचित्यचारुणो वृत्तस्योत्प्रेक्षितस्य वा कथाश- रीरस्य रसाभिव्यक्त्यानुगुण्येनोपनिबन्ध एव निबन्धनं तस्य रसादीनां च कार्य- कारणभावस्य प्रतिपादितत्वात् । यदाह ध्वनिकारः-- "विभावभावानुभावसञ्चायौँचित्यचारुणः । विधिः कथाशरीरस्य वृत्त्यस्योत्प्रोक्षितस्य वा ॥ इतिवृत्तवशायातां त्यक्ताननुगुणां स्थितिम् । उत्प्रेक्ष्याप्यन्तराभीष्टरसाचितकथोन्नयः ।। १ शिखिपिञ्छकर्णपूरा जाया व्याधस्य गर्विणी भ्रमति । मुक्ताफलरचितप्रसाधनानां मध्ये सुपीनाम् ॥ ६३६ व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। सन्धिसन्ध्यङ्गघटनं रसादिव्यक्त्यपेक्षया । न तु केवलया शास्त्रास्थितिसम्पादनेच्छया ॥ उद्दीपनप्रशमने यथावसरमन्तरा । रसस्यारब्धाविश्रान्तेरनुसन्धानमनिनः ॥ अलकृतीना शक्तावप्यानुरूप्येण योजनम् । प्रबन्धस्य रसादीनां व्यञ्जकत्वे निबन्धनम् ॥" इति । सुबादीनामपोद्धारपक्षे अन्वयव्यतिरेकाभ्यामर्थवत्तावसाये सति अर्थस्य च विभावादिरूपत्वाद् विभावादीनां रसादीनां च कार्यकारणभावस्योपपादितत्वात् त- न्मूलो लक्ष्यक्रमो गम्यगमकभावोऽभ्युपगन्तव्य एव । तेषामुदाहरणानि यथा- "न्यक्कारो ह्ययमेव मे यदरयस्तत्राप्यसौ तापसः । सोऽप्यत्रैव निहन्ति राक्षसकुलं जीवत्यहो रावणः । विधिकच्छऋजितं प्रबोधितवता कि कुम्भकर्णेन मे स्वर्गग्रामटिकाविलुण्टनवृथोच्छूनैः किमभिर्भुजैः ॥” इति । अत्र भूम्ना सर्वेषां स्फुटमेव गमकत्वं दृश्यते । तत्र मे यदरय इति सुप्स- म्बन्धवचनानामुक्तनयेन गमकत्वम् यथायोगमुत्तरत्र च । तत्राप्यसौ तापस इति तद्धितनिपातयोः । सोऽप्यत्रैव निहन्ति राक्षसकुलं जीवत्यहो रावण इति तिड्- कारकशक्तीनाम् । धिधिक्च्छऋजितमित्यादौ श्लोकार्धे कृत्तद्धितसमासोपसर्गाणा- मिति । सुप्तिड्सम्बन्धाद्याः क्रोधोत्साहादिकान्यथा भावान् । गमयन्ति तद्विधेयाविमर्श एवोक्तमस्माभिः ॥ २९ ॥ इत्यन्तरार्या । निपातोपसर्गादीनामसत्त्वभूतार्थानामुपाधिरूपत्वादुपाधिमत्समाश्रयेणै- वार्थावगतिरिति पदवाक्ययोरावगमकत्वोक्त्यैव तेषामपि गमकता प्रतिपादितैव । केचित् पुनर्निपाताः क्रोधाद्भुतशोकादीन् भावान् प्रदीपवद् वक्तृगतानेवावद्योतयन्ति न वाच्यगतान् । यथा---- "आस्तिष्ठ रक्षः! क मे प्रियतमामादाय गच्छसी" ति क्रोधः । "अहो बतासि स्पृहणीयवीर्य" इति विस्मयः । "हा धिक् कष्टमहो व यामि शरणम्” इति शोकः । अत एव तेषां द्वित्राणां त्रिचतुराणां वा प्रयोगे पुनरुक्तता नाशङ्कनीया समुदि- तानां तेषां प्रदीपादीनामिव स्वकार्ये प्रकर्षदर्शनात् । तदुक्तम्--- १. 'प्यानुकूल्येन' इति खपुस्तके पाठः २. 'वा' इति खपुस्तके पाठः, CAMPidity intel imeatener fan innoramarshmahog naginnint venuinni व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। १३७ "नामवदुपसर्गास्ते किन्त्वन्योपहितमाहुरथै स्वम् । दीपकवत्तु निपाताः शोकादीन् द्योतयन्ति वक्तृगतान् ॥ गमयन्ति कार्यभूतान् गद्गदिकादिवदवाचका एव । सङ्घटनावर्णाद्याः क्रोधोत्साहादिकान् भावान् ।।" इति । तदेवं सर्वस्यैव ध्वनेरनुमानान्तर्भावाभ्युपगमः श्रेयानिति । तदिदं विस्तरस्यास्य तात्पर्यमवधार्यताम् । यार्थान्तराभिव्यक्तौ वस्सामग्रीष्टा निबन्धनम् ॥ ३० ॥ सैवानुमितिपक्षे नो गमकत्वेन सम्मता । अन्यतोऽन्यस्य हि ज्ञानमनुमैकसमाश्रयम् ॥ ३१ ॥ वाच्यवाचकयोः स्वार्थप्राधान्यप्रतिषेधतः । ध्वनेः शक्त्यन्तराभावाद् व्यक्तेश्चानुपपत्तितः ॥ १२॥ प्राणभूता ध्वनेर्व्यक्तिरिति सैव विवेचिता । यत्त्वन्यत् तत्र विमतिः प्रायो नास्तीत्युपेक्षितम् ।। ३३ ॥ प्रायः प्रतीतिवैचित्र्यरसास्वादविदः प्रति । सूपकारक्रियेयं मे साफल्यमुपयास्यति ॥ ३४ ॥ इति समह श्लोकाः ॥ आधातुं व्युत्पत्ति नप्तॄणां क्षेमयोगभाजानाम् । सत्सु प्रथितनयानां भीमस्यामितगुणस्य तनयानाम् ॥ ३५ ॥ श्रीधेयस्याङ्गभुवा महाकवेः श्यामलस्य शिष्येण । व्यक्तिविवेको विदधे राजानकमहिमकेनायम् ॥ ३६ !! प्रतिपाद्यबुद्ध्यपेक्षौ प्रायः संक्षेपविस्तरौ कर्तुः । १. 'सूपकारक्रियैवेयम् ' इति कपुस्तके पाठः, व्यक्तिविवेके तृतीयो विमर्शः। | तेन न बहुभाषित्वं विद्वद्भिरसूयितव्यं नः ।। ३७ ।। अन्यैरनुल्लिखितपूर्वमिदं ब्रुवाणो नूनं स्मृतेर्विषयतां विदुषामुपेयाम् । हासैककारणगवेषणया नवार्थ- | तत्त्वावमर्शपरितोषसमीहया वा ।। ३८ ।। इति श्रीराजानकमहिमभट्टविरचिते व्याक्तिविवेकाख्ये काव्यालङ्कारे अन्तर्भावोपदर्शनो नाम तृतीयो विमर्श । समाप्तश्चायं ग्रन्थः, शुभं भूयात् । Somesawerbari-awanRKARI व्यक्तिविवेकव्याख्यानम्। ॥ श्रीः॥ व्यक्तिविवेकव्याख्यानम् । प्रथमो विमर्शः। ग्रन्थारम्भे ग्रन्थकार शिष्टाचारमनुस्मरन्नुचितदेवताप्रणामपुरस्सर स्वप्रवृत्तिप्रयोजन- माचष्टे [१]अनुमानेऽन्तर्भावमित्यादिना । तत्र वाचो विचार्यत्वेन प्रस्तुतत्वात् प्रणामसमुचि- तत्वम् । व्यक्तिर्व्यञ्जन तद्विवेकस्य करण स्वप्रवृत्ति । तस्या प्रयोजन ध्वनेरनुमानान्तर्भावप्र- काशनम् । सर्वग्रहणेन निरवशेषतामाह अन्यथा काव्यानुमानस्याच्याप्ति स्यात् । महिमेति नामपद कीर्त्यर्थम् ॥ युक्तोऽयमित्यादिनाधिकारिनिरूपणम् । केचिदिति श्लेषहेतूपन्यास । ज्वलनं क्रोधः सूर्यकान्तसम्बन्ध्यग्न्युत्थान च। विकास: प्रमोदानुभव पद्मगत प्रफुल्लत्व च । निमीलनमसूया- कृतोऽनुत्साह कुमुद्गत सङ्कोचश्च । अभ्युदयो महोत्सव अभिमुखमुद्गमश्च । जगत्प्रदीपो विद्यादिना विश्वप्रकाशक रविश्च । एतच्च गुणगर्वाध्मातमात्मानमुद्दिश्य भनथा कथितम् ।। अनुमानान्तर्भावनरूपस्य स्वप्रवृत्तिप्रयोजनस्य ध्वनिकृद्वचनविवेचनाख्यस्य यश प्रवृत्तिल- क्षण प्रयोजनमाह इहेत्यादिना । अन्यथा वेति । यदि सम्प्रतिपत्त्या सौजन्यमूलया परी- क्षया न बुध्यते तद्विप्रतिपत्तिमाश्रयाम इत्यर्थ । (विप्रतिपत्ति) विप्रतिपत्त्या कथनम् । निश्चितय- शप्रपत्तिसमर्थन यन्महतामिति । संस्तवः परिचय । अत्र च 'ध्वनिकद्वाक्यविवेचन तदे- तद्' इति पठनीयम् । यथास्थितपाठे तु ध्वनिकारस्येति वचश्शब्दान्वितमिष्यमाण प्राधान्याद्वि- वेचनशब्दान्वित प्रतीयते । एतच्चास्य साहित्यविचारदुर्निरूपकस्य प्रमुख एव स्खलितमिति म- हान् प्रमादः ॥ यदि परमत्र विवेचने स्खलित सम्भाव्यते । तच्च यशोजनसम्भ्रमप्रवृत्तत्वादनुरूपग्रन्था- न्तरापरिशीलनाच्च बुद्धिर्न चेतयत इत्युक्त सहसेति । अभिसर्तुम् आभिमुख्येन गन्तुम् अभिसारिकालेन च प्राप्तुम् । दर्पणो हृदयदर्पणाख्यो ध्वनिध्वसग्रन्थोऽपि । स्वालङ्कारो व्य- फिविवेचनाख्यस्तत्र । यद्वा ध्वनिकार प्रति विकल्पप्रकल्पनं तत्र च, स्वस्य च यदलङ्करण हारकटकादीना प्रकल्पनं यथास्थान विरचन तत्र । अवद्यं दोषम् । विशेषणसाम्याद्धियोऽभि- सारिकाव्यवहारप्रतीतिः॥ नन्वसम्भवत एव स्खलितस्य कथ सम्भावन क्रियत इति ध्वनिवर्त्मनीत्यादिना स्व- लितस्य सम्भवमाह । अतिगहनं प्रमेयाकुल सन्तमसावृत्त च । स्खलितं पदभङ्गोऽपि । र भसमावेगो वेगश्च । चन्द्रिका ज्योत्स्ना ध्वनिविचारणग्रन्थोऽपि ॥ स्खलितमत्र सुलभम् । कथं तारभ्यत इत्याह किन्त्विति । तत् स्खलितम् । परि- पवनमिति तितउः तुषं दोषोऽपि । वैधर्म्यदृष्टान्तमूलो व्यतिरेकः ॥ तत्रेति व्यक्तिविवेके प्रस्तुते सति तावब्रहण विवेकक्रमद्योतनार्थम् । लक्षण वक्तव्य कुत CAMPidity intuitmenternet an unnpeamareherity naginnind unaina व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः । इत्याह कोऽयं ध्वनिर्नामेति । यत इत्थविधस्य प्रश्नस्यावतार इत्यर्थः । तथा हीति लक्षण- पददूषणक्रमेण ध्वन्यन्तर्भाव सपीठिकाबन्ध दर्शयति । तद्यभिचारस्योपसर्जनीकृतात्मत्वव्यभिचा- रस्थाभावात् । तथा हि । सम्भवव्यभिचाराभ्या विशेषणविशेष्यभावो भवति, न केवलेन सम्भ- बेन उष्णोऽग्निरितिवत्, न केवलेन व्यभिचारेण शीतोऽग्निरितिवत् । नीलोत्पलादौ तु स्वरूपे सम्भवाद्भक्तोत्पलादिभावाच्च सम्भवव्यभिचारौ विद्यते इति भवत्येव विशेषणविशेध्यभाव. । अ- र्थस्य पुनरर्थान्तरप्रकाशन प्रत्युपसर्जनीकृतात्मत्वव्यभिचारो नास्ति ततो न तस्य विशेषणत्व वटते । नहीत्यादिनार्थान्तरप्रतीत्यर्थोपात्तस्यार्थस्य उपसर्जनीकृतात्मत्वव्यभिचाराभाव निदर्श- यति । गुणताम् उपसर्जनत्वम् । तस्येति गुणस्य । तन्मात्रलक्षणत्वादिति । अन्यसिद्ध्य- र्थमुपादीयमानत्व गुणस्य लक्षणमित्यर्थः । [२]तत् प्राकरणिकत्वेति । इह द्विविध प्राधान्य प्राकरणिकत्वस्वरूप प्रतीयमानत्वस्वरूप चेति । तत्र प्राकरणिकत्वस्वरूप प्राधान्य प्रतीयमानार्थप्र- तीत्यर्थमुपात्तस्यार्थस्य समासोक्त्यादौ काम विद्यते । नतु तदिह लक्षण उपयुज्यते । प्रत्याय्य- प्रत्यायकभावजीवितत्व हि ध्वनिलक्षणम् । तत्र प्रत्याय्यस्योपेयत्वात् प्राधान्य, प्रत्यायकस्य पुनरुपायत्वादप्राधान्यम् । एवञ्च प्राकरणिकत्वसमुत्थापित भवदपि तस्य प्राधान्य ध्वनिलक्षणे नो- पयुज्यत इति नोपसर्जनीकृतात्मत्वस्य तद्यावर्त्य भवतीति न तद् विशेषणमुपादेयम् । अत्र च वाच्यस्यैव प्राकरणिकत्वादन्यस्य च प्राकरणिकत्वाभावात् त वाच्यमेव प्राकरणिकमपेक्ष्येत्यर्थों न्याख्येय । एव प्रतीयमानापेक्षयेति न प्रतियोग्यन्तरमपेक्षणीयम् , अपि तु पूर्ववत् स्वापे- क्षया व्याख्येयम् । भावप्रत्ययपाठ पुनरत्रानार्ष । अत्र हीत्यादिना वाक्यार्थत्वादित्यन्तेन प्राकरणिकत्वानिमित्त प्राधान्य समर्थयते । तदपेक्षयेत्यादिना तु प्रतीयमाननिमित्तम् । स्व- भारोपितनायिकानायकव्यवहारयोरिति ध्वनिकार प्रति सोत्प्रास कथितम् । नायिका- नायकव्यवहारयोरिति ध्वनिकारपाठ एकशेषाभावसमर्थनाकल्पना स्यात् । व्यभिचारेऽपीति । वाच्यस्य प्रतीयमानापेक्षया चारुत्वनिमित्त प्राधान्य व्यभिचार. । तत्र सत्यपि तस्य व्यावृत्त्यर्थ विशेषणमयुक्त निष्फललाद् , यतो यत्र गुणीभूतव्यङ्गथे व्यङ्गथापेक्षया वाच्यस्य चारुत्व तदिह व्यावर्तनीयम् । नच तत्र वाच्यस्यैव चारुत्वमिति नियम व्यङ्गयस्यापि प्रकृष्टचारुत्वदर्शनात् । एतदिति । उपसर्जनीकृतात्मत्वम् । वक्ष्यत इति । काव्यवैशिष्टयनिराकरणप्रस्तावे । गमक- लेनोपायत्वादुपसर्जनाकृतात्मत्वव्यभिचाराभाव । तदेवमव्यभिचारादर्थस्य विशेषणमनुपपन्नम् ॥ __ +अत्र व्यक्तिवादिनोऽयमभिप्राय -यदेतदर्थस्य गुणीकृतात्मत्व तदर्थान्तरप्रत्यायकत्वेनो- पायत्वादप्राधान्य, प्रतीयमानापेक्षया अचारुत्व, विश्रान्तत्वेनार्थान्तरानुपकार्यत्व चेति त्रय पक्षाः सम्भवन्ति । तत्राद्य पक्षद्वयमनूध काम दूषितम् । तथा हि । वाच्यस्यार्थस्य प्रतीयमानापेक्षया अप्राधान्यमुपायत्वादव्यभिचारि 'यो हि यदर्थमुपादीयत' इत्यायुक्ते । अचारुत्वेऽस्य पुनर्व्यवच्छेद्य नास्ति, गुणीभूतव्यङ्गथेऽपि वाच्यस्थाचारुत्वदर्शनात् । तृतीयस्तु पक्षो गुणीभूतव्यङ्गयनिरासाय सिद्धान्तितः । तथा हि । समासोक्त्यादौ प्रतीयमानोऽर्थों वाच्यार्थापयिकोऽपि न स्वात्मनि विश्रा- न्ति भजते, प्रत्यावृत्त्य वाच्यार्थीपस्काराय प्रवृत्तत्वात् । एतच्चोक्तं 'समारोपितनायकानायकव्यव- हारयोर्निशाशशिनोरेव वाक्यार्थत्वादिति । ततश्च गुणीभूतव्यङ्गये वाच्यस्य स्वविश्रान्तत्वेनार्था- न्तरोपकार्यत्वं व्यावर्त्यमिति विशेषणमुपपन्नम् । + उत्तमर्थविशेषणस्यानुपपन्नत्व ध्वनिकासभिप्रायाविष्कारेण खण्डयति-अब व्यकीत्यादि। व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः। गुणीकृतात्मतार्थस्य न प्रतीतावुपायता । नाचारुत्वमपि त्वौद्धैरनुपकार्यता ॥१॥ इति सङ्ग्रहश्लोक । शब्दस्वरूपस्यानुपादेयत्वमुक्तम् । तद्विशेषणस्यापि तदाह-न चेति । अनुकरणे शब्दप्राधा- भ्याद्विद्यमानोऽप्यर्थ उपसर्जनीभूत एव । तदर्थावगतिरिति रामे श्रीन्यसनलक्षणव्यवहार्यार्थीवग- तिरित्यर्थ । अनुकार्यादिति जरासम्वद्धाद्वचनादित्यर्थ । द्विविधो स्वर्थोऽनुकार्यशब्दरूप तत्प्र- तिपादितव्यवहार्यार्थरूपश्च । तत्राद्योऽनुकरणशब्दस्यार्थ. । तत्रानुकरणशब्दाद्यद्यपि न व्यवहार्या- थप्रतीतिस्तथाप्यनुकार्यशब्दस्तदर्थ प्रत्याययेदित्यर्थ । सार्थकत्व चानुकार्यस्य यथा - 'हा शैत्य तुहिनाचलस्य करयोरित्यूचिवान् सस्मित'मित्यादौ, निरर्थकत्व यथा- 'दात्यूहव्यूहकेळीकलितकुह- कुहारावकान्ता बनान्ता' इत्यादौ । अन्यस्यत्विति । अनुकरणशब्दव्यतिरिक्तस्य स्वतन्त्रतया वाचकस्य अनुकार्यशब्दस्य च । उपसर्जनीभावाव्यभिचार एवेति । वाच्य प्रतीति शेष ! ननु शब्दाभिप्रायेणोपसर्जनीकृतार्थत्व प्रकृतम् । शब्दस्य स्वरूपेणोपसर्जनीभाव किग्निरूपित । सत्यम् । अर्थस्य तावच्छब्द प्रत्युपसर्जनीभावसम्भवः प्रकृत. । स एव शब्दस्यार्थ प्रत्युपसर्जनीभा- वाव्यभिचारेण प्रकाश्यते । य एव ह्यर्थस्य शब्द प्रत्युपसर्जनीभावाभाव स एव शब्दस्योपसर्ज- नीभावाव्यभिचारस्तयो परस्परापेक्षया गुणप्रधानभावस्य व्यवस्थितत्वात । ततश्च शब्दापेक्षया- र्थस्य प्राधान्याच्छब्दस्य गुणीभूतार्थत्वमसम्भवि । अयमत्र पिण्डार्थ -- शब्दस्य गुणीभूतार्थत्व स्वार्थापेक्षया प्रतीयमानापेक्षया चेति द्वैतम् । तत्र स्वार्थापेक्षयासम्भव रक्त. । प्रतीयमानापेक्षया पुनरर्थन्यायेनाव्यभिचारो योजनीय , यथानन्तरमेव वक्ष्यते 'नोदकादिति' । यथाहुः-'गुणाः प्रतिनिर्धायन्ते घटादीना न जातय ' इति ! ननु मुख्यसश. प्रतिनिधिरित्युच्यते । मुख्य च प्र- धानम् । एवञ्च कथमुच्यते प्रधानस्य न प्रनिनिधिरिति । सत्यम् । प्रतिनिधीयमानोऽमुख्य एव भ- बति । केवल मुख्यामुख्याना प्रतिनिभ्यर्हाणाममुख्य एवं प्रतिनिधीयते, न मुख्य. प्रधानत्वादि- त्युक्त नोदकादीति । व्यभिचारसम्भवयोरपीति । प्रौढत्वादयमभ्युपगमवादः । अर्थाभि- प्रायेण व्यभिचार , गुणीभूतव्यङ्गये प्रतीयमानापेक्षया वाध्यस्य चारुत्वाभ्युपगमात् । शब्दाभि- प्रायेण सम्भव' अर्थान्तरापेक्षया शब्दस्य गुणीकृतार्थत्वात् । स्वार्थयोरिति स्वस्थार्थस्य च । सदवगतेरिति । उपसर्जनीकृतत्वावगते. । तस्येति स्वरूपमात्रानुवादस्य । एवञ्चेति व्यङ्गय- व्याकभावो हि परमार्थतो गम्यगमकभाव । एवञ्च शब्दस्य व्यञ्जने 'सुवर्णपुष्पामि'त्यादौ शब्द- स्य व्यापारान्तराभावात् साध्यसाधनाख्ययोधर्मयोरनुगमस्य सम्बन्धस्यसिद्धत्वायङ्गशव्यञ्जकभा- वो न सिद्ध इत्यर्थः । व्यक्तिवादिन पुनर्मते शब्दस्य शक्त्यन्तरसमर्थनात् स्वरूपेणोपादानस्य सार्थकत्वं विवक्ष्यते । तस्य चोपसर्जनौकृतार्थत्व विशेषण सप्रयोजनमेव ! तथा हि 'दृष्टया केशव! गोपरागढ़तया' इत्यादौ प्रतीयमानस्यार्थस्य शब्दस्पृष्टत्वाद् वाच्य प्रत्युपस्कारकत्वाद् वाच्या फे- क्षया शब्दस्य गुणीकृतार्थत्वं नास्ति । तद्यवच्छेदार्थं विशेषणमुपादेयमेव । तदेतत् कटाक्षित + यस्मिन्ननुक्त. शब्देन शब्दशक्त्युद्भवो हि स' इत्यत्र । तद्वदभिधाप्युपादानमहत्येवेति ।

• अत्र व्यक्तिवादिनोऽयमाशय -इह चिरन्तनैरलङ्कारतन्त्रप्रजापतिभिर्भोद्भटप्रभृतिभिः शब्दा-

र्थधर्मा एवालङ्काराः प्रतिपादिता. नाभिधाधर्मा', यतोऽर्थप्रतिपत्त्युन्नेयः शब्दव्यापार शब्दोचार-

• ध्वन्यालोके २उद्योते कारिकेयम् . * अभिधोपादानपर्यनुयोग मूलकृतः खण्डयति-अत्रेत्यादि. व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः।

शव्यापारो वाभिधा । न च तत्प्रकारत्वमलक्काराणां युक्तिमत् । चारुत्व हि वैचित्र्यापरपर्याय प्रका- शमानमलकार । न च शब्दोच्चारणस्यार्थप्रकाशनस्य वा चारुत्व प्रकाशते, उच्चार्यमाणस्य च प्रति- पाद्यमानस्य च चारुत्वप्रतीते । तेन चारुत्वमलङ्कार इत्युच्यमाने शब्दार्थगतत्वेनैव चारुत्वस्य स- दावाच्छब्दार्थधर्मा एवालकारा न्याय्या , नाभिवाधर्माः । शास्त्रेतिहासवैलक्षण्य तु काव्यस्य शब्दा- र्थवैशिष्टयादेव नाभिधावैशिष्ट्यादिति भट्टोद्भटादीना सिद्धान्त । ततश्च तन्मताश्रयणेन शब्दार्थयो- य॑जकत्वमच्यमान तद्धर्माणामलङ्काराणामपि पर्यवसितमिति तत्स्वीकारार्थ पृथगभिधानग्रहणे न किञ्चित् । यदपि दीपकादात्रुपमादि प्रत्यतत्परत्व दूषित, तदस्मदभिप्रायापयर्यालोचनादेव, यत प्रागु- कन्यायान प्रतीत्युपायत्वमचारूत्व वा तत्परत्व, यत्प्रतिपक्षभूतमतत्परत्वमस्माभिरत्रोक्तम्। अपितु प्रत्याय्येनानुपकार्यत्वम्।न चैतद् दीपकादावस्ति, तत्रोपमादिना दीपकादेरुपकार्यत्वाद् । अत एव प्रा- धान्यादुरमादिव्यपदेश मुक्त्वा तत्र दीप कादिव्यपदेश एव कृत । ततश्चात्रातत्परत्वमेव साधीय इति । [३] सर्व एवेति । इह य कश्चिच्छाब्दो व्यवहार स सर्व परप्रवृत्तिनिवृत्त्यर्थ., स्वप्रवृत्तिनिवृत्योः शान्दव्यवहारमन्तरेण वचनमात्रादेव सिद्धत्वात् । प्रवृत्तिनिवृत्तीच सम्प्रत्ययासम्प्रत्ययौ युक्तिरूपा- नुमाननिमित्तौ तेन विना निर्निबन्धने, अन्यथा सशङ्कत्वे प्रवृत्तिनिवृत्योरप्रवृत्तिनिवृत्तिकल्पत्वात् । सम्प्रत्ययासम्प्रत्ययौ च युक्तिरूपानुमाननिमितौ, तेन विना निर्निबन्धनत्वाच्छाब्दव्यवहारे वचनमा- त्रात् तयोरनुपपत्ते । अनुमान च साच्यसाधनभावगीकारेण व्यवस्थितम् । तच्च परप्रवृत्तिनिवृत्ति- फलम् । शाब्दव्यवहारमाश्रयता तत्र साध्यसाधनभावोऽवश्यमहीकार्य । स चाखण्डत्वात् पदमात्रे न सम्भवतीति पदसमूहात्मक वाक्यमवलम्बते । सम्प्रत्ययासम्प्रत्ययात्मानौ निमित्तस्वेन व्यापकत्वात् । सत्वप्रयानानीति सत्त्व सिद्ध वस्तु । यदृच्छाशब्दा जातिशब्दाश्च । एव द्विविधा आतिरर्थजातिरर्थस्वरूपजातिश्च । तदुक्तम् - "स्वा जाति प्रथम शब्दै. सर्वैरेव प्रकाश्यते । । ततोऽर्थजातिरूपण तदध्यारोपकल्पना ॥" इति । तत्र यदृच्छाशब्दाना जातिशब्दत्वम् । यदि वा डित्यादिषु बाल्याद्यवस्थाभेदाद् भिनेवभिना- भिधानप्रत्ययनिबन्धन जातिः। तद्वशाद्यदृच्छा(शब्दाना जाति)शब्दत्वम् । ये तु द्रव्यसम्बन्धादर्था- न्तरे वर्तन्ते ते द्रव्यशब्दा दण्ड्यादय । वैयाकरणानां तु गुणशब्दा एवमादय दण्डादेर्बहिरङ्गत्वा- दिति । अस्य ग्रन्थस्य सङ्ग्रहकारिकयान्यग्रन्थेन सह विरोधो दृश्यते। तथा हि। अत्र सामान्यभूता- या भवनक्रियाया बहिरङ्गत्व विशेषक्रियाणामन्तरङ्गत्वमुक्तम् । तत्र विशेषक्रियाणां बहिरजत्व सामा- न्यक्रियायास्त्वन्तरङ्गत्व प्रतिपादयिष्यते । स एष एको विरोध । किञ्चह गम्यमानाकया मुक्त्वा प्रयु- ज्यमानक्रियापेक्षमेव पौर्वकाल्यमित्युच्यते।'यन्मेऽल्पमपि तद्बहु' इत्यत्र प्रतीयमानक्रियापेक्ष पौर्व- काल्यं वक्ष्यत इति द्वितीयो प्रन्थविरोध । नैष विरोध । इह तावत् सामान्यक्रियाया बहिरङ्गत्वम- प्रयुज्यमानत्वापेक्षयोच्यते, विशेषक्रियाणान्त्वन्तरङ्गत्व प्रयुज्यमानत्वापेक्षया, तत्र पुनर्विशेषक्रियाणां बहिरङ्गत्वं व्यभिचारित्वात् , सामान्याक्रयायास्त्वन्तरङ्गत्वमव्याभिचारित्वादित्यपेक्षातो भेदादायस्ता- वन विरोध । सामान्यक्रिया ह्यव्यभिचारिणों प्रतीयमानामपेक्ष्य पौर्वकाल्य समर्थित विशेषस्यापेक्ष्य- त्वेन प्रतीते. समन्वयाविरोधाच्च । तेन द्वितीयोऽप्यत्र न विरोध इति । अत एव 'प्रायेणे'त्युक्तम् । [४]घटत्यादेरिति । 'इक्शतिपौ धातुनिर्देशे' इति रूपम् । पक्षान्तर प्रकारान्तरेण क्रियाशब्दत्वात् । एकेषाम् उपाधिवादिनाम् । एकार्थसमवायादिति एकत्र द्रव्ये गमनक्रियागोजात्यो समवा- यात् । तदपेक्षमेव चेति घटनादिकियापेक्षम् । तावतेति प्रतीतिमात्रेय । तदपेक्षं सत्तापेक्षम् । व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः । तत् पौर्वकाल्यम् । तत्पूर्वकालत्वाभावादिति । अव्यभिचरितप्रतीयमानभवनक्रियापूर्वकाल- त्वाभावादित्यर्थ । अत्र त्विति प्रयुज्यमानक्रियापेक्षे पौर्वकाल्ये । उभयत्रापीति । घट इति भवतीति व योरपि यथाक्रम गुणप्रधानक्रियावाचिनो., कर्तरि अचस्तिपश्चोत्पत्ते । कर्तुरुपा- धिभावमिति अप्राधान्यात् कर्तार प्रति विशेषणभाव प्रापिता तेन तस्या निमनत्वात् तदपेक्ष- पौर्वकाल्याभावभ्रम । कर्ता च द्विविघ - शुद्ध क्रियान्तरापेक्षयानुभूतकारकान्तरसम्बन्धश्च । आद्यो यथा विपच्येत्यादौ । द्वितीयो यथा 'या दृष्ट्वे' त्यादौ । [५]विषयविषायभावेति । भयपक्ष- पतनक्रियाद्वयापेक्ष निरीक्षणस्य पौर्वकाल्यम् । मृत्युरेव हि निरीक्षते बिभेति पक्षे च पतति । केवल पक्षपतनापेक्षया भयक्रियाया एव विषयत्वम् । स्मरेति अह सस्मृत्य न शाम्यामीत्यर्थः । ननु सर्व पवेति । सर्व गुणसमवेक्षितुलॊकस्य कर्तुं स एव कर्मभूतः पूज्यतामेतीत्यर्थ. । सर्वो गुण- समवेक्षिता लोक पूज्यो भवतीत्यर्थ । + विशेषणसम्बन्धश्चेति यत् स्वल्प लाभक्रियाविष- यस्तद्बहुत्वेन विशेष्यते । कर्तुरुपाधितयेति अत्र शान्त्यादिक्रियाया कर्तृसम्बन्धित्वेनोपादान- मपि सड्ग्रहीतव्यम् । पौर्वापर्य क्रियाणामिति । इह विविध क्रियाणा पौर्वापर्य शाब्द वास्तव च। तत्र शाब्दं प्रायेणाख्यातशब्दवाच्यया प्रवानक्रियया सह गुणक्रियाणा, तासा तया सह गुण- प्रधानभावेन सम्बन्धस्योचितत्वात् , 'गुणाना च परार्थत्वादसम्बन्ध. समत्वात् स्यादिति न्यायेन गुणक्रियाणा परस्पर सम्बन्धाभावाच । वास्तव तु यद्रस्तुबलप्रवृत्त, तद् गुणक्रियाणामपि सम्भ- वत्येव । आपेक्षिकस्य गुणप्राधान्यस्य तास्वपि भावात् सम्बन्धोपपत्ति , यथा पश्य मृगो धाव- तीति प्रधानक्रिययो. । एवञ्च गुणक्रियागतवास्तवपौर्वापर्याश्रयण क्त्वाप्रत्ययस्य प्रयुज्यमानत्वात् शाब्दप्राधान्येतरभावो न प्रयोजक । अस्य न्यायस्यात्रापीत्थमेव स्थितिरिति बहुतरलक्ष्यसिद्धि । घटतीत्यादि घटत्वमापद्यते । घटतीति प्रातिपदिकाद्वक्ष्यमाणक्रमेण क्विपि परस्मैपदम् । एव नाघटनिति शतृप्रत्ययः । इह हि घटादय' शब्दा स्वविषये प्रवर्त्तमाना प्रवृत्तिनिमित्त किश्चिद- वलम्ब्य प्रवर्तन्ते । तच्च तेषा प्रवृत्तिनिमित्तमाश्रयणीय यत् पदार्थस्य स्वरूपीभूतम् । न हि पर- भूतेन घटत्वसामान्यादिना परत्र व्यपदेशो न्याय्य , परत्वाविशेषे सर्वत्र सर्वे व्यपदेशा स्यु ।न हे स्वयमप्रकाशमानस्वभावो घट: प्रकाशत इति व्यपदिश्यते । स्वयमश्वेतस्वभावो वा प्रासादः श्वेत इति । एवञ्च स्वरूपेण घटत्वेन घटो घट इति व्यपदिश्यते । स्वरूपभूत च घटत्व साध्य- खेन प्रतीतेर्घटत्वापत्तिलक्षणा क्रियोच्यते । सैव च घटना घटात्मताल्पा । तस्यां च सरन्तु ? तो) नाममात्रात् क्विबादयः कार्याः । आदिग्रहणेन क्यच्चयझै गृह्यते । विपि कृते कर्तर्युत्पन्नस्याच्य- त्ययादेरार्धधातुकस्य लोप कर्त्तव्य । सर्वत्रोपमानप्रतीतिरन्यस्यान्यरूपापत्तेरौपम्यप्राणत्वात् । पुत्री- यति च्छात्र हंसायते काक इत्यादौ हि च्छात्रकाकयोः क्रमेण पुत्रत्वहसत्वापत्तिः सादृश्यपर्यव- सायिन्येव प्रतीयते । ततश्च प्रतीत्यनुगुणत्वेन लक्ष्यसिद्ध्यर्थमन्यथा लक्षण प्रणेतव्यम् । प्रसिद्धलक्ष्यसिद्ध्यर्थ लक्षण तच्च भिद्यते । अभियोगस्य वैशिष्टयात् तत्कृत तच्च गृह्यते ॥२॥ इत्यन्तरश्लोकः । यभा हे भवत्यादिशब्द लीट तिपि शपि च केचिदाचक्षते । अन्ये तु (श्ति?)ति + इद प्रतीक मूलव्यक्तिविवेक)कोशयो!पलभ्यते । किन्तु इद 'अकृत्वा परसन्तापमिति श्लो- कोपपादकवाक्ये “अत्र हि प्रकरणादिगम्याया लाभक्रियाया अनुपादान करणादीनां भिन्नकर्तृक- त्वम्रमहेतुः" इत्यत्र 'अनुपादानम्' इति पदानन्तर निवेश्य स्यात् । CAMuvindhy intel imeatment.maaunganasshardhy majniwniorains व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः । शब्दमविकरण च ब्रुवते । अपरे तु भवत्यादेरतिप्रत्यय कुर्वन्ति । सर्वेषु पक्षेषु भवत्यादिरेव शब्द साध्य । एव घटादय शब्दा व्युत्पाद्या. ! ते च लक्ष्याविरोधेन यथाप्रतीति व्युत्पाद्यन्ते । अतश्च घटादिशब्दात् क्विप्यजादौ प्रत्यये तलोपे च कृते प्रायोगिका घटादय शब्दा व्युत्पाद्या । तमिद्धये चैवम्भूतलक्षणमुक्तन्यायेन प्रणेतव्यमेव । ननु घटत्वमापद्यत इत्यत्र प्रवृत्तिनिमित्ते कथ घटशब्दस्तत्राप्येवमिति चेदनवस्था । घटेर्धातोरच्प्रत्ययेन कृतेन किमपराद्ध, येनैषा कुकरमाश्री- यते । नैतत् । प्रायोगिकधटशब्दसिद्ध्यर्थ घटिरच्प्रत्ययान्त प्रवात्तिनिमित्तैकदशाभिधायी उपाय- पात्रत्वेन गृह्यते । न तु तस्य स्वन्त्रत्वेन प्रयोग । स्वरूपीभूतघटत्वापत्तिलक्षण हि घटशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तम् । तदेकदेशश्च घटत्वमुपायभूतस्य घटशब्दस्यार्थ । स च घटशब्दोऽत्र प्रकृति- त्वेनैव प्रयुज्यते, यथा 'मृगाकनिभमानन'मित्यत्र समासविषयत्वेन निभशब्द । शक्तिस्वाभाव्या- द्धि निभशब्दो वाक्ये न प्रयुज्यते । एवमत्र घटशब्द प्रायोगिकघटशब्दप्रकृतित्वमपहाय न क्वचित् प्रयुज्यते । घटत्वमापद्यत इत्यत्र विवक्षाया घटो भवतीति तु प्रक्रियावाक्यमेतत् । अतश्चानकारा- न्तेभ्य इकारान्तादिभ्यो न्यजनान्तेभ्यश्च क्विायजादौ तल्लोपे च दधि भिषगिल्सादय शब्दा सिद्धा भवन्ति । मुलंच तस्या इति। नन्वचेतनाना घटादीना सत्ताप्रतिलम्भलक्षणाया क्रियाया पराम- शलक्षणस्वातन्त्र्यलक्षणस्वभाव कर्तृत्व नोपपद्यते तस्य चेतयदर्थेष्वेवोपपत्तरित्याशङ्कयोक्त मूलञ्चे- ति । इह खलु घटादीना पदार्थांना बहि सिद्धावपि प्रतिपत्तर्यसिद्धावसिद्धिरेच बहि सत्तामात्रणा- सत्कल्पेन व्यवहर्तृणा व्यवहारासिद्धे । प्रतिपत्तीर च सिद्धि प्रकाश एव । स चाप्रकाशमानाना प्रकाश प्रति ताटस्थ्येनावस्थिताना न भवति सम्बन्धानुपपत्ते । प्रकाशमानत्व च प्रकाशाविशिष्ट- त्वेन प्रकाशरूपतयैव । प्रकाशश्च निष्परामर्शत्वेन स्फुरत्त्वारहितत्वाजडकल्प एव । परामर्श स्वात- व्याख्य कर्तृत्वम् । तदिहैकैकोऽपि पदार्थ प्रकाशात्मतया लब्धस्वातन्त्र्यस्वभाव परमेश्वर कर्तृ- स्वमनुभवत्येव । यदुक्त तत्रभवता- “प्रदशोऽपि ब्रह्मण सारूप्यमनतिक्रान्तश्चाविकल्प्यश्चेति । ततश्च विश्वस्याविष्करणक्रियास्वतन्त्रस्वभावपरमेश्वरसम्बन्धिनी चित्राभासाविकृति मूलत्वेनावष्टभ्य घटादयोऽपि प्रकाशैकात्मान सत्ताव्यापृतौ स्वतन्त्रतामनुभवन्त्येव । अनेनैवाशयेनोक्त 'मूल च तस्या' इति । एतदेव प्रकटीकरिष्यति ‘सत्ताया व्यापृतिश्चेयमिति। [६]यः कश्चिदिति । क्रिया वान्यो वेति व्युत्पत्तिनिमित्तत्वेनाव्याप्तिं दर्शयति । प्रवृत्तौ त्विाते । प्रवृत्तिनिमित्तस्य नियमेन क्रियारूपता दर्शयितु विति । तयोरित्युपमानाचारयो । अश्वत्वमासादयतीति । आत्मद- र्शनाभिप्रायेण । दर्शनान्तरे त्वश्व इवाचरतीत्यर्थः स्यात् । न तत्त्वासादनमिति । अश्वत्वासाद- नमनश्वसदृशक्रियस्य न युक्तमिति सादृश्य सामर्थ्यात् प्रतीयते, यथाब्रह्मदत्त ब्रह्मदत्त इत्याहेत्यत्र ब्रह्मदत्तसादृश्यं गम्यते तद्वदेवात्र द्रष्टव्यम्।नान इति । सत्त्वप्रधानस्य शब्द(स्य ?) वकदेशादि- स्वरूपस्य नानो यः शब्दवफैकदेशादिरर्थस्तस्य । अत एव सत्तासादनरूपक्रियास्वभावतयैव धात्वर्थत्वमुक्तम् । तथा हि । अणादय शब्दार्थाः गडिवदनैकदेश इति धातुकार पपाठ । धातुश- ब्देन धातुषारायणं शास्त्रं लक्ष्यते । बहिरङ्गत्वाञ्चेति । चशब्देन पूर्वकारिकागतोऽसमन्वय समुच्चीयते । यथा भवत्यधिश्रित्य पाचकोऽयमिति उभयवादिसिद्धो दृष्टान्त । इत्थं चास्तिभवत्यादीति । कारिकाद्वयं पूर्वमेक निणांतार्थम् । इत्थं चाय ग्रन्धकार:व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः। कर्तृभेदविषया विरुद्धता क्तवो निवार्य घटितक्रियाभिध । प्रौढवादरचनाविचक्षणो लक्ष्यसिद्धिमुदितान कवीन् व्यधात् ॥ ३ ॥ भावप्रधानमिति । नामपदाना पूर्वोक्तया युक्त्या सत्यपि क्रियाशम्दत्वे क्रियाया अप्रा- धान्यम् । आख्यातपदाना पुन शब्दशक्तिस्वाभाव्यात क्रियाप्राधान्यम् । असत्त्वभूतार्था इति । असत्त्वभूतत्वमसिद्धस्वभावत्वम् । त्रयाणामवान्तरविशेषसद्भावेऽपि सामान्यलक्षणम् । तानवान्त- रविशेषानाह-तेषामिति । च्यापारभेद क्रियाविशेषकत्वमुपसर्गाणाम् । प्रयोगनियमश्च तेषा वातो. पूर्व प्रयोग । निपातैस्तु चादिभिभावसत्त्वयोरात्मभेद प्रत्याय्यत इति स तेषा व्यापारनि- यम । तत्र भावगतमात्मभेदप्रत्यायन यथा पचति पठति च, मत्त्वगतन्तु देवदत्तो यज्ञदत्तश्चेति । रूप च शब्दस्वरूणदि । अर्थ. समुच्चयादि । प्रयोगनियमश्चादीना सयुच्चेतव्यादिवाचिभ्य पर- प्रयोगादि । क्रियाविशेषेति । तथा हि शाकल्यसहितामनु प्रावर्षदित्यादी निशमनादिक्रिया- विशेषोपजनितो य सहितावर्षयो कार्यकारणसम्बन्धस्तस्यानच्छेद साहिता कारण वर्ष कार्यमि- त्येवरूप , तत्प्रत्यायन कर्मप्रवचनीयाना व्यापार । प्रयोगनियमोऽत्र निपातयत् । [७द्विधेति । सुवन्ततिउन्ततया। चतुर्धेति । नामाख्यातोपसनिपातत्वेन । पञ्चधेति । कर्मप्रवचनीय पश्वमो भेद । अपोदधृत्येति वैयाकरणदर्शने वाक्यस्यैव वाचकत्वम् । तत पदानामपोद्धृत्यान्वाख्यान यथा पदेभ्य प्रकृतिप्रत्ययादीनाम् । वाक्यमिति । 'भूतभव्यसमुच्चारणे भूत भव्यायोपदिश्यते' इति न्यायेन क्रियेदम्पर्याद्वा- क्यस्य क्रियाप्राधान्यम् । साकाङ्क्षावयवमिति । देवदत्त काष्टै स्थाल्यामोदन पचतीत्यादौ वाक्य एकैकस्य पदस्य खण्डनाया साकाडक्षत्वम् । अखण्डितैस्तु पदै पर पदान्तरं नाकाक्ष्यते । गुणवत् क्रियाकारकविशेषणयुक्तम् । कोचत्तु क्रियाया प्राधान्यस्योको कारकाणां परार्थत्वाद् गुणत्वमिति तद्युतमित्याहु । एकार्थमिति । प्रधानभूतक्रियारूपैकार्थमित्यर्थ । अर्थोऽपीति । शब्दस्य व्यापारान्तरनिराकरणार्थमर्थद्वविध्यघटनम् । तथा हि । वृद्धव्य- वहारात् सङ्केताद्वा शब्देष्वर्थनिर्णय । तेषा च यत्रार्थे विद्यमानत्व तस्य वाच्यत्वमेव । अन्यरस तु तेषामभावादर्थसामथ्यांदवगति । न चासम्बद्धोऽर्थस्तमर्थ प्रत्याययति । सम्बद्धाचार्थादर्थान्तरप्र- तिपत्तावनुमानमेव । तेन लक्षणाया अनुमानान्तर्भाव प्रातेपादितो भवति । तस्य च व्यापक- त्वात् । यद्यपि च सौगतैर्लक्षणार्थव्यापार इष्यते न शब्दव्यापारः “ (पक्षो धर्मी अवयवे समुदायोपचारादि"ति शब्दोपचार परिहृत्य समुदायस्वभावार्थोपचारवचनात् , तथापि वक्ष्यमाण- नयेनानुमानलक्षणयोगादनुमानमेवैषाभ्युपगन्तव्या । न च लक्षणायामनुमानस्यान्तर्भाव इति वाच्य, तस्य तत्परिहारेण वृत्तापकत्वात् । व्यअकत्वमनुमानमेवेति वक्ष्यते वितत्य । तदेव वाच्यानु- मेयत्वभेदेनार्थस्य द्वैविध्यम् । श्रुतिमात्रेणेति । यत्रास्थ शब्दस्य श्रुतिमात्रेणोच्चारणमात्रेण तादर्थ्यम् अर्थविषयत्वं प्रतीयते स मुख्योऽर्थ । गौणम् । उक्तयुक्त्या परमार्थत आनुमा- निकम् । यत्नोपपादितं प्रतिबद्धार्थसामोपनीतम् । तत एव वाच्यात् तदनुमिताद्वा- च्यानुमितात् लिङ्गभूतात् । स च त्रिविध इति । तदेतत् प्रथममुपक्षिप्तम् 'अनुमानेऽन्तर्भाव सर्वस्यैव ध्वने प्रकाशयितुम्' इति । तदुपपादयितुमासूत्रयति । (*योग्यो वा स्वशब्देन प्रतिपा- + मूले तु व्यापारनियमपद दृश्यते ।

• 'आद्यौ वाच्यौ स्वशब्देन प्रतिपादयितु योग्यौ वाच्यतासहिष्णू' इति पठनीयं स्यात् ।

'क्वचिच्छब्दवाच्याविति तु पाठान्तरप्रदर्शनम् । Connurud-Tutal imageaverters (evriemamarirituauraned on व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः । दयितु योग्यो वाच्यतासहिष्णु १) कचिच्छब्दवाच्याविति । 'द्विविधो हि शब्द पदवाक्यभेदा- दिति पूर्वोपकान्तयोः पदवाक्ययोरेवार्थ निरूपयति-निरंशत्वात् भागरहितत्वात् । वाक्या- र्थस्त्विति । तथा हि । वाक्यार्थो द्विविध. वाच्योऽनुमेयश्च । तत्र वाच्यस्यैकवाक्यार्थत्वानि- रशस्यापि विधेयानुवाद्याशरूपत्वेनाशकल्पनं क्रियते । विध्यनुवादभावमन्तरेण तयोरशयो सम- न्वयायोगाद् । विधेयश्च कश्चिल्लोकप्रसिद्धतयोपपादनानपेक्षः, कश्चित् पुनरप्रसिद्धत्वादुपपादना. पेक्षः । उपपादन चात्र नानुमानम् । अप्रतीतप्रतीत्युत्पादनाभावाद् , अपि तु शब्दप्रतात- स्यैवार्थान्तरन्यासन्यायेन समर्थनम् । ततश्चोद्भटकाव्यहेतुन्यायेनानुमान व्यवस्थितम् , अर्था- न्तरन्यासन्यायेन तूपपादनम् । सान्यसाधनभाव पुनरुभयानुयायी । अत एव वाच्यार्थविष- यादनुमेयाविषय साध्यसाधनभाव पृथग् +वक्ष्यति, ‘अनुमेयार्थविषयो यथेति । तत्रेति तयोः सिद्धासिद्धयोर्विधेयाशयोर्मभ्ये । सिद्धौ उपपादनानपेक्षत्वे । शुद्ध उपपादनानपेक्षो विध्यनुवादभावः। हिमालयो नाम नगाधिराज इति । अत्रास्तीति हि विधि. सुप्र- सिद्धत्वादुपपादनानपेक्ष । द्वितीयस्तु साध्यसाधनभावरूपो द्विविध अतिप्रसिद्धत्वादुपपादकोपा- दानानपेक्ष उपपादकोपादानापेक्षश्चेति । उपपादकोपादानापेक्षश्च द्विविधः । शान्दश्चार्थश्च । तत्र शाब्दो यत्र हेतुत्वेनोपादानम् । आर्थो यत्रोपात्तस्य हेतुत्वम् । सोऽपि च शाब्दार्थत्वभेदेन द्विविव उपपादकोपादानापेक्ष साध्यसाधनभाव प्रत्येक पदवाक्यार्थरूपतया द्विधा भवश्चतुर्धा भवति । पदार्थो हि पदार्थान्तर प्रति हेतुत्व भजते वाक्यार्थो वा वाक्यार्थान्तर प्रतीति पूर्व विधेयस्या- सिद्धावुपपादनापेक्षत्वम् । *सोऽपि च साध्यसाधनभावरूपोऽपि च । एकपदार्थगतत्वेन साध्य- साधनभावनिराकर(णा)न विरोध. कश्चित् । पदार्थस्य तु जातिगुणक्रियाद्रव्यरूपेण चातूरूग्य त- थाभूतस्य च यथासम्भवमनुभयरूपत्वेन धर्मधर्मित्वेन च भेद । धर्मस्यापि सामानाधिकरण्य- वैयधिकरण्याभ्या द्वैरूप्यम् । सामानाधिकरण्ये विशेषणद्वारेण हेतुत्वादार्थः साध्यसाधनभाव । वैयधिकरण्ये तु शाब्द. पञ्चम्यादिना हेतुत्वेनोपादानात् । वाक्यार्थस्य कारकवैचित्र्याद् वैचि- त्र्येऽपि क्रियैक्यादेकरूपत्वम् । (आगमस्य निबन्धाप्रसिद्धिरूपत्वेन द्वैरूप्यम् । अनुमानमात्र न गणितम् १) तत्र यथादिशब्दानां हेतुत्वप्रकाशकाना प्रयोगे वाक्यार्थगत शाब्दः साध्यसाधनभा- व । तत्र च क्वचिदनुमानानुमेयभावोऽप्यस्ति अप्रतीतस्य प्रतीत्यापादनाद् यथा 'सरस्यामिति वक्ष्यमाणोदाहरणे । यत्र तु हेतुत्वप्रकाशकस्य कस्यचिन्न प्रयोगस्तत्रार्थः यथोदाहरिष्यते । एव- मुपपादकोपादानापेक्ष. साध्यसाधनभाव. पदार्थवाक्यार्थयो प्रत्येकं शाब्दत्वार्थत्वभेदन चतुर्विध सन् बहुविध. प्रपञ्चित । सर्वस्य चात्य साध्यसाधनभावस्य प्रमाणसिद्धाविनाभावमूलत्वम् । प्रमाणं च त्रिधा लोकवेदाध्यात्मरूपत्वेन । तत्राध्यात्मं प्रत्यक्षम् । निबन्धप्रसिद्धरूप वेद. । अनि- बन्धप्रसिद्धस्वभाव लोक । भगथा प्रत्यक्षागमरूप प्रमाणद्वय स्वीकृतम् । आगमस्य निबन्धानि- 'बन्धप्रसिद्धरूपत्वेन द्वैविध्यम् । अनुमानमत्र न गणितं तस्योपकार्यवेन प्रस्तुतत्वात् । तत्र च- न्द्रंगतेत्यत्र कारणभूत साधनमनुपात्तमतिप्रसिद्धत्वात् । कयासि कामिनित्यत्र सापराधत्व पादानतत्वे कारणभूतं साधनमा पदार्थरूपम् । कोपनात्वं चावधूतत्वे तथाभूतमेव । लोकप्रमा- + मूले ९ पृष्ठे। *'सच' इति तु मूले पाठो दृश्यते । + कुण्डलनान्तर्गतं वाक्यमिदं लेखकेन भ्रमादिह लिखितमिति भाति ।

• मूले ९ पृष्ठे । व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः।

गसिद्धश्चात्र कार्यकारणभाव अतिप्रमिद्धन्वाभावात् साधनमुपातमेव । [८] अयाचितारमिति । अयाचन' कारणानुपलब्धिरूपमाथे पदार्थरूपम् । देदंप्रमाणसिद्धकार्यकारणभावसम्बन्ध याचनंदि कन्याग्राहणशक्तत्वस्य कारणम् । कारणीभावाच्च कार्याभाव साध्य । कार्याभावप्रतीत्युत्पादना- नुमानमेतत् ! अनिराकरणादिति । कर्तुपादे । कर्मणा हिरण्यादिना । ईप्सितम् आ- मुमिटम । ब्राह्मणादि सम्प्रदानम् । नच त्यागाचं लजनस्योपकरणभूत् तेन विना त्यागासम्म- वात् । तच त्रिधा प्रेरक याचकब्राह्मणादि ! अनुमन्तृ मद्राह्मणादि । अनिराकर्तृ देवतादि ! 'पशु- यतिरित्यादावार्य पाथरूपम यात्मप्रमाणामसम्बन्ध माधनम् । [९] द्विषतामिति । तथाहि । शत्रुणा गुरप्युदय मुखेल मृप्यते परे अम्वन्ततरत्वाद अतिशन्यनारमणीयपरिणामत्वात् । तथा महानपि परिक्षय सुखेन न मृत्यते फलसम्पदौन्मुन्यात । दुर्मन्त्रात्कुतनयान्मयादित्यत्र धर्म- धर्मिभावो नास्ति । शाब्द तु पदार्थरूप मा चनम् । लोकप्रसिद्धश्च सम्बन्ध । निवार्यतामिति । अत्र वाक्यार्थस्य साधनत्व यत्र सम्बन्धी बंदसिद्ध । दिवं यदि प्रार्थयस इति । अत्र प्रार्थ- नीयनिष्ठस्य प्रायितृत्वात्मकम्य प्रार्थनस्य प्रार्थनीयगत दूरत्वपरायत्तत्वाभ्याममुलभत्व कारण, तद्विरुद्ध निकटवस्वायत्तबा या मुलभत्वमिति तदुपलभ्यमान स्वविरुद्धकार्यस्य प्रार्थनस्य श्रम- लक्षणप्रवृत्तिपर्यन्तम्याभाव गमन्यनीति प्रथमेऽर्धे कारणविरुद्धोपलब्धि । द्वितीयेऽर्थे तस्यैव प्रार्थयितृत्वस्याप्रार्थनीयन्व व्यापक, तद्विरुद्ध च प्रार्थनीयत्व तदुपलभ्यमान स्वविरुद्धव्याप्यस्य प्रार्थयितृत्वस्याभाव गमयतीति व्यापकविरुद्धोपलब्धि । (प्रार्थनीयत्वादेरपि सिद्धे) तदेव वा- क्यार्थगतत्वेन वाच्यनिष्ठ शुद्ध वेश्यनुवादभावमस्त्युत्तरस्यामित्यादौ प्रतिपाद्य तत्सलग्नत्वेन सा. ध्यसाधनभाव प्रतिपादित । ___वाच्यानुमेयार्थविषयत्वेन द्विविध साध्यसाधनभाव उद्दिष्टः । तत्र वाच्यार्थविषये तस्मि- निणीते अनुमेयार्थविषय निर्णतुमाह- अनुमेयार्थेति । अत्र व्यक्तिवादिना व्यङ्ग्यत्वेन योऽर्थ उक्त स इहानुमेयत्वेनोच्यते, व्यक्तरनुपपत्तेरुपपादयिष्यमाणत्वात् शब्दस्य व्यापारान्त- राभावाच्च । पत्युरिति । अत्र विशिष्टाशीर्वचनमौत्सुक्यादेयभिचारिणो विभाव , सख्या मा- येन ताडन च अनुभाव । तौ व्यभिचारिभाव कारणत्वात् कार्यत्वाच्च गमयत । स च सहका- रित्वाद् रूपमिव रसो रतिस्थायिभाव गमयति । [१०] एवंवादिनीति । अत्र लबाख्यस्य व्यभि- चारिणो देवरेववादित्व पितुश्च पार्श्ववर्तित्व कारणत्वेन द्वौ विभावौ, तथाधोमुखत्व लीला कमल- पत्रगणन च कार्यत्वेन द्वावनुभावौ गमकत्वेन स्थितौ । सा च गम्यभूता लज्बा सहचारित्वादति गमयति । ततश्चात्रानुमितानुमेयार्थनिष्ठत्वम् । एव प्रयच्छतेत्यत्रावसेयम् । अत्र हि मानिनी प्रकृयवाभिमानवती न तु सर्वेसहा । दयितेन आत्मरागविषयेण न तु पतिमात्रेण । पुष्पाणि प्रदातुम् । विपक्षस्य विद्वषिण्या सपल्या न तु तटस्थायाः गोत्रं गां वाचं त्रायतेऽन्यस्मा- द् ब्यवच्छिनत्ति नियतविषयत्वेन स्थापयति यत्तन्नाम लम्भिता गोत्रस्खलनविषयभाव प्रापिता विशिष्टमनुभावमकरोदिति तावदर्थ । अत्र लज्जादेर्व्यभिचारिणो विपक्षगोत्रग्रहणं विभावो 'न किश्चिदूचे' इत्यनुभावश्च गमकत्वेन स्थितौ । स च लज्जादिः सहचारित्वादीाविप्रलम्भं गमय- तीति । चित्रपुस्तकादाविति । आलेख्यलेख्यादौ सन्तमसावस्थिते प्रदीपादिना प्रकाशिते अटित्यद्भुतार्थप्रकाशनाचमत्कारो जायते । तद्वद्रसादावित्युपचारप्रयोजनम् । स एव विधीति । इहाभिधेयानभिधेयत्वेन द्विविधोऽर्थः । अभिधेयो विधिनिषेधादिः प्रसिद्ध एव । अनभिधेयः पुनः inment व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः । काकाभिधेयोऽनुमेयश्चेति द्विविध । प्रत्येक चाविधिनिषेधादिरूरत्वेन भद । तत्र का ऋभिधेयो विधि- निषेधरूप इहोदाहृत । अनुमेय पुन 'अता एत्थेत्यादी ‘भम धम्मि' इत्यादौ चौदाहरिष्यते। यो यनभिवेयो विावे सकानि निषेधयानुमितो भवति । नदीप निषे वय ना मानिठमाख्याता- थनिष्ठ च द्विविधमुदाहृतम् । [११]भूयमाणानामिति । वर्णाना ध्वनिध्यप-यानी व्यजकाना तथा स्फुरत्यस्मादयं इसन्वयनान्न कोरल्यान्त्यबुद्धिनिर्मात्याखण्डवाचकहर जन्य जनकभावेन गम्यगमकत्वाद् व्यग्यव्यजकत्वमिति जताम्येन व्यङ्ग्यव्यजकत्व बटन पयुकमेव । ननु विनावादीत्यादिना निभावादिभिस्सह रसादीना निमित्तनिमिा नभालेन क्रमिकप्रती. तिसिद्धेश्वनिकारेणा-पुरगतत्वान्मुख्य व्यङ्गयत्व दूषयित्वा गम्यत्व समर्थिनम् । योनिमत्का- रसिद्धिप्रोजनश्च व्ययत्वोपचारः सत्रित । तत्र व्यक्तिवादिनई व्यङ्गयुपग- मेऽयमभिप्रायः -- इह विभावादेस्वभावनिमित्तनिपत्तिकाले निमितिनो रमाद नतिर्नास्ति निमित्तिनो निमितमुखप्रेक्षित्वेन निमित्तप्रतीत्युत्तरकालभाविप्रतीतिकत्वात् । ततो व्ययत्व नोप- पद्यते । गम्यत्व पुनर्निधिमेवेति तावद् भवतोऽनुमानवादिन परमार्थ । न चैत इस्माभिरपद्ध- यते घटप्रदीपादौ व्यक्तिविषये तथा दर्शनात् । किन्तु व्यायाभिमते रसादौ यदा ग्रानतिजीयने, तदा व्यञ्जकरय विभावादे प्रतिपत्तिर्न निवर्तते तत्सहभावेन रसादे प्रतीते । अलक्ष्यकामव्यङ्गय- त्वेन तु वास्तवक्रमा युपगमो व्यञ्जकाभिमतविभावादिप्रतीत्युपक्रमाभित्रायेण । व्यनकाप्रतीति- काले हि नियमेन व्यङ्गयमातिरिति नास्माकमाशय । व्यायप्रतीतिकाले तु नियमन व्यञ्जका- तीतिर्भवत्येवेत्याशयनाक्रमत्व व्यक्तिश्च (समर्थिता।) तथा चोक्तम् -- 'नाह व्यय प्रतीयमाने वाच्यबुद्धिर्दूरीभवति वाच्याविनाभावेन तस्य प्रकाशादित्यादि,न तु विपर्ययेणोक-नहिं नाच्ये प्रती- यमाने व्याधबुद्विदूरीभवतीति । निमितनिमित्तिभावस्तु नाङ्गीकृतोऽस्माभि । केय साऽन्यादृशो गम्यगमकभावप्रयोजको, यत्र गम्यस्य गमकोपरागो न प्रतीयते । अन्यादृशश्च व्यय-कभाव- प्रयोजको, यत्र प्रत्याय्यस्य प्रत्यायकोपरागप्रतिपत्ति । तेन नास्ति रसादीना व्यापाप विप्रति- पत्ति । यदपि विभावादीनां रत्यादीना च कृत्रिमत्वमाश्रित्यानुमानमेव समार्थतम् । औपमानिक चव्यङ्गयत्वं स्थापित तदप्यसमीचीनम् , यतः सहृदयानामेव चर्वयितृत्वाबर्वमानुप्राण रसस्य तद्गतमेव रसस्वरूप निरूपणीयम् । न रसादिरनुकार्यस्थ , नामुकर्तृस्थ केवल देशका प्रकृत्यव- स्थाप्रतिनियमावत्रोटनेन साधारण्येन प्रतीते । रामानुकोरपि तत्रानुप्रवेशात् तद्तत्वेनापि व्य- पदेशो नातीवासम्बद्ध । न तु तद्गतत्वेनैव तस्य व्यवस्थान युक्त यत. 'स्थाय्ये रसीभवेदिति मुनिवचनप्रामाण्यात् स्थायिनो रसस्वे नीरसाना च रसचर्वणाभावे स(म्भा ?)द्भाविधालनात्मकरस्या- दिस्थायिभावानां चर्वणैकगोचराणा रसत्वमित्यास्माकीनो राद्धान्त । न च तत्र रलाना रसा- ना कृत्रिसत्वम् । नापि कारणादीना साधारण्येन प्रतीतेर्विभावादिव्यपदेश्यानां वस्तुमद्रादित्वात् कृत्रिमत्वम् । तथाभूतसहृदयप्रतीतिगोचराणामेव तेषा मुख्यतया विभावादित्वम् , अन्येषां तु का- रणादित्वम् । “विभावानुभावव्यभिचारिसयोगाद्रसनिष्पत्ति" इति मुनि तदाशयेने लोकोत्तर- विभावादिशब्दव्यपदिष्टं च । तस्माद्विद्यमान एव वासनात्मा रत्यादि स्थायिभायो विमाचादिभिः सम्बन्धस्मरणादिन्यवधानमन्तरेण व्यक्त इति स्थितौ मुख्यमेव व्यङ्गयत्वं रसत्य औपचारिकं ना- प्यनुमेयत्वमिति तावत् सुव्यवस्थितम् । एवं भावादीनामपि ज्ञेयम् । यतु सदसद्विषयत्वन चतु-

• रसस्य मुख्य व्यङ्ग्यत्वं स्थापयितुमाह तत्रेत्यादि। * 'समाते' इनि युक्तम् ।

1. औपमानिकम् औपचारिकम् । CRIMInity intel meinwuranatungamarnathptoindein urminal

व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः। बिधा व्यक्तिरत्रोन्मीलिता तदपि न सङ्गत घटप्रदीपन्यायस्थानेष्टत्वात् । योऽपान्द्रियगोचरतापत्ति- प्रसङ्ग उद्भावित मोऽप्यसमजस । न ह्यात्मीयेन लक्षणेन परमत दूश्यते । न हीन्द्रियगोचरनापतिः केनचियक्तिलक्षण कृत 'स्वज्ञानेनान्यवीहेतु सिद्धेऽर्थे व्यजको मत । यथा दीपो घटस्य नि सामान्यन वीगाचरतापतिलक्षणत्वाधके । ततश्च रसादी व्यङ्गथत्वमनवद्यसेव । यत् पुनर्वस्त्व- लङ्कारयोनियमेन बाच्याजन्तरकालभावित्वेन प्रतीतेर्व्यङ्गवत्वमसमञ्जस भवनीयुक्त, तत्र पति- विधीयते । इह शब्दस्यामिधालक्षणा मेदेन द्विविधो व्यापारश्चिरन्तनैरभ्युपगत । नस तृतीयक- क्यानिक्षिप्तेऽई प्रय-भत इति तत्र व्यापारान्तरमभ्युपेयम् । रसादौ च तत्तुत्यकक्ष्ये व्यजनमुफ- पादितमितीहामि नदेव सश्रयितु युक्तम् । यत् तत्र वाच्यव्यङ्गयो सहप्रते.तिनास्तीत्युक्त तदपि न युक्त रस्मादिन्यायेल व्यङ्गयप्रतीतिकाले वात्र्यस्यापि प्रकाशकस्य प्रतीते । बायकाले तु यय- अयस्य न प्रतीतिस्तम दूपमित्युक्तमेव । नन्वविरोविव्यग्यप्रतीतिकाले वाच्यत्य स्थन्धित् प्रा- तिरस्तु । “भम धम्मि' इत्यादौ तु वेरोविव्यङ्ग्यप्रतीतिकाले बाच्यस्य कथ प्रतीति । नैष दोष । (तत्रापि प्रकाशतथा । यत्र तु यत्ततो सत्येनापि प्रतीतिसद्भावाघड्यग्यत्व नाममञ्जस किश्चित् यच्च १ ) काव्या गोष्यमानत्वेन प्रतिपत्तृमात्रस्याप्रतिभात सहृदयस्यैव भामते जातीपलण्डन्या- येन नि(गुाभ कुरिबतस्य प्रकटनात् व्यक्तिवाचो युक्तिरेव लौकिकी समीचीनेति तत्र व्यञ्जकत्वमेव साधीय इति। अधुना अक्षरार्थ प्रकाश्यते । रत्यादिप्रतीतिरेव रसादिप्रतीतिरिति 'स्थाय्येव रखीभवेदिति बजनात् । वाच्याविनाभावेनेति । अत्र ध्वनिकृतो नानुमानाङ्गमाविनाभावोऽभि- प्रेतः । किन्तु निमित्तत्वमात्र यदनुमानेऽपि सम्भवति यथा 'अभिधेयाविनाभूतप्रतीतिर्लक्षयो- च्यते' इ यत्र । अनुमानवादिनस्तु अनेनैव शब्दच्छलेनोत्थानम् । अक्रमप्रतीतिन्च सम्माधित्लु- भिः परिहरद्रि लिख्यते परमित्यन्वय । तत्प्रतीत्योः कार्यकारणभावेनेति । विभा- वादीनां रसाना च व्याख्या त)तो यो व्यङ्ग्यव्यञ्जकभावोपयोगी निमित्तानमित्तिभावस्तदभिप्रा- येणैतद् न्यानकृतोक्तम् । [१२]पायोक्तादौ अलङ्कारविशेषे । आदिशब्दात् समासोक्त्यादिग्रहः । गुणीभूतव्यङ्गय अलङ्कारव्यतिरिक्त 'ग्रामतरुण तरुण्या' इत्यादौ यदनलारत्वेनोक्तम् । अत्रा- दिग्रहणादन्यगतोऽनुमानानुमेयभाव स्वीकृत । तद्भावहेतुभावी तादात्म्बतदुत्पत्ती। तदा बेदिन इति । अत्र तच्छब्देन तौ परामृष्टौ । नन्वत्र विद्वदविद्वद्भेदेन व्याप्तिसाधनमाणविषयस्य दृष्टान्तस्याप्रयोग. प्रयोगश्चोक्तः । म च काव्ये कदाचिद् दृष्टान्तस्य प्रयोगो दृश्यते । तत् कथम- त्रानुमानसमर्थनम् उच्यते । काव्यानुमान तर्कानुमानविलक्षण काव्यस्य चमत्कारतारत्वात् । यायमुखेनापि चमत्कार एव विश्रान्ते । तर्कानुमान तु कर्कशन्यायरूपतया प्रवृत्तं तर्कस्य कर्क- शतामुद्वहति : काव्ये त्वेतद्वैपरीत्यात् सहृदयानामधिकाराद् न व्याप्त्यादिमुखेनानुमानप्रदर्शनसमर्थ- नमिति । भावसंयोजनेति । भावाना विभावानुभावव्यभिचारिणां सयोजनया व्यङ्ग्यो व्यक्ति- वादिना तथात्येनाभिप्रेत इह दर्शने तूपचरितव्यङ्ग्यभाव. तथाभूत सन् परिसवित्तिगोचर लोको- सरायाः प्रतीतेभित्राऽपि साकारतया विषयत्वेन स्फुरन्नास्वादस्वभावः । अनुभवो यद्यपि तस्य ग्राहकस्तथाग्यभेदोपचारादियमुक्ति । तस्य प्रयोजन नित्य प्रतीत्यविनाभावित्व रसानाम् । का. व्यार्थ इति व्यङ्ग्यतया वाक्या भावनतोऽस्य काव्येऽवस्थानात् । काव्यग्रहणेन नाट्यमप्युमल- क्षितम् । स्थेयमभाक्वेन स्थायित्वमुचितम् । [१३[यत्तुभावाध्याय इति । स्थायिनामपि व्यभि- चारित्व भवती)ति । यथा रतर्देवादिविषयायाः, हास्यस्य शृङ्गारादौ, शोकस्य विप्रलम्मागा- दौ, क्रोधस्य प्रणयकोपादौ, विस्मयस्य वीरादौ, उत्साहस्य शशारादौ, भयस्याभिसारिकादौ, Connurud-Talimrandumurtur = fevrismamarindiyenainamang १२ व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः। मुगुप्साया. ससारनिन्दादौ, शमस्य कोपा(दि)भिहतस्य प्रसादोगमादौ । अनुकार्यस्यायेम्बत्वमनु- करणस्य प्रतिबिम्बत्वम् ।[१४] नानुमित इति । अत्र वाच्यापेक्षया गम्यतालक्षणस्य प्रतीयमा- नस्य चारुत्वम् । तस्यापि हेत्वाद्यैर्लोकानुमितस्य न तथास्वाद. यथा काव्ये विभावाद्यैरनुमीयमानस्ये- त्यर्थ । माणिप्रदीपप्रभयोर्विषये अभिधावतोः प्रतिपत्रोः । अत्र प्रतीतिसारत्वात् काव्य- स्थानुमेयगत वास्तवावास्तवत्वमप्रयोजकम् । उभयथा चमत्कारप्रतीतिलक्षणार्थक्रियासिद्धे। प्र- त्युतावास्तववे यथा सिध्यति न तथा वास्तवत्व हाते काव्यानुमितेरेषानुमानान्तरविलक्षणतेत्यनु- मानवादिनोऽयमभिप्राय । व्यक्तिवादिनः पुनरवस्तुमुखेन प्रतिबद्धाद्वस्तुन प्रतीतावर्थक्रियाविस- वादादस्वनुमानत्वम् । अवस्तुन एव तु प्रतीतौ कथमनुमानत्व स्यात् । अक्रिया तु व्यक्तिपक्ष उपपद्यते । व्यज्यमानस्य वासनात्मन स्थायिनो वस्तुत्वादित्याशय । शब्दस्योपसर्जन कृतार्थत्वेन विशेषण व्यक्तिवादिनो यथा सम्भवति तथा प्राक् प्रतिपादितम् । + वाचो गुणीकृता(त्म?) व व्यङ्ग्यसर्थ प्रति स्थितम् । तदर्थ तदुपादानादुदका । दृतेरिच ॥ ४ ॥ इति सड्ग्रहश्लोकः । तत्राविवक्षितवाच्ये नौ व्यञ्जकवाच्यस्यानपेक्षायत्वमेव गुणीकृतत्वमिति शब्दो गुणीकृतार्थ । शब्दे गुणीकृतार्थत्व वाच्यत्य *क्वाप्यसम्भव बाधितत्वाधान्यत्र व्यङ्ग्य प्रत्यनपेक्ष्यता ॥ ५ ॥ इति सङ्ग्रहश्लोक । शब्दस्य तु व्यापारान्तर स्वविषय एव समर्थयिष्यते । इह च सदसद्विष- यत्वेनाभिव्यक्तिर्द्विधा प्रतिपादिता । तत्रापि सद्विषया त्रिप्रकारा । शक्त्यवस्थस्य व्यक्तीभाव यथा दध्यादे । आविर्भूतस्य च घटादे सन्तमसादिप्रतिबन्धकप्रत्ययनिरासादप्रकाशमानस्य प्रदी- यादिप्रकाशकेन सहप्रकाशनम् । अनुभूतस्य च सस्कारात्मना स्थितस्य कुतश्चित प्रबोधकप्रत्ययात् प्रबोधमात्रम् । तदपि प्रबोधकत्रैविध्यात् त्रिविधम् । प्रबोधक च नान्तरीयक धूमादि, सदृशद- स्त्वन्तर, वाचक शब्द इति त्रिविधम् । तदेव पञ्चधा सद्विषया व्यक्तिः । असद्विषया त्वैकैवेति षोढा व्यक्तिराशङ्कय प्रकृते दूषिता । तत्र व्यक्तिवादिना घटप्रदीपन्यायेन सद्विषया व्यक्तिरङ्गी- कृता । यथा च न दोषस्तथोपपादितम् । शिष्ट तु पक्षपञ्चकमनभ्युपगमपराहतमेव । [१६] यात तल्लक्षणमिति व्यक्तिलक्षण प्रदीपघटादौ । उपाधिरूप इति उपाधिस्वरूपोपरञ्जनेनान्यप्रती- तिहेतुः । तथा हि ज्ञान ज्ञेय गर्भीकृत्य जातोऽयमर्थ इति ज्ञेय प्रकाशयति शब्दोऽप्यध्यवसायाश्रयेण स्वरूप प्रकाशयन्नर्थप्रकाशक । __"विषयत्वमनापन्नश्शन्दैनार्थ प्रकाश्यते । न सत्तयैव तेऽर्थीनामगृहीता प्रकाशका. ॥" इति । प्रदीपस्योपाधित्वं 'स्वज्ञानेनान्यधीहेतुरि लादिना प्रतिपादितम् । तत्र व्यक्तिवादिना यथा प्रदीपवृत्तान्त इहाङ्गीकृतो नेन्द्रियगोचरतापत्तिस्तथा प्रतिपादितं प्राक् । अतश्च अथै- तदोषमयादित्यादिना यो धूलिप्रक्षेप कृतः, स स्वमनीषिकयाशङ्कितपक्षदूषणप्रपञ्चो निरु- स्थाव एव । + 'वाचो गुणीकृतार्थत्वं न सम्भवति जातुचिद्' इति मूलकारिकायाः प्रतिकारिकेयम् ।

• 'कापीति अत्यन्ततिरस्कृतवाच्ये निश्वासान्ध इत्यादौ ।

६ अन्यत्रेति अर्थान्तरसंक्रमितवाच्ये 'रामोऽस्मि सर्वे सहे' इत्यादौ । A CRIMinihy intui image neratinumps amarelintihynginent urina व्यक्तिविवकेव्याख्याने प्रथमो विमर्शः । [२०] काव्याविशेष इत्यत्रेति। अत्र विशेषशब्द प्रभेदपर्यायोऽतिशयपर्यायो वा स्यात् । प्रभेदपक्षे 'काव्यमात्रस्येत्यादिनाव्याप्तिलक्षण दूषणमुक्तम् । अतिशयपक्षे 'न च तस्ये त्यादि- नासम्भवाख्यदोषोपन्यास । काव्यमात्रस्य सामान्येन गुणीकृतव्यड्ग्यादेरपि निरतिशयो निर्विशेषः- सुखास्वाद । 'पाठ्यादित्यादिना ध्रुवाख्यगीतिसामर्थ्यानुगुण्येन नाटयविषयरसस्वरूपवर्णनम् ! काव्यविषये तु गानवर्जमिति नदेव रसस्वरूपम् । काव्यस्य वैशिष्टयं स्वरूपकृत रसकृत वेति पक्षद्वयम् । रसस्यापि वैशिष्टय चमत्कारातिशयकृत वा भेदान्तरकृत वा रसरहितसुन्दरशब्दा- र्थापेक्षाकृत वा वस्तुमात्रादिव्यङ्ग्यरूपकृत वा अड्गीभावकृत वेति पक्षपञ्चकम् । तत्र सर्वस्य र- सवत्त्वेनैकरूपतयेष्टत्वान स्वरूपकृतः कश्चिद्विशेष । कुत पुनस्तत्कृत. काव्यविशेषत्स्यात् । ए- तेन रसस्य चमत्कारातिशयविशेषपक्षो निराकृतः । भेदान्तरकृतविशेपपक्षे तु न तत्कृत काव्य- विशेष । भेदान्तरवत. काव्यस्य चनित्वाभावप्रसङ्गेनाव्याप्ति स्यात् । रसरहितसुन्दशब्दार्था- पेक्षाकृतविशेषपक्षे तु रसरहितस्य शब्दार्थयुगलस्य काव्यत्वमेव न युक्तमिति कुतो विशेषग्रहणेन तद्यावृत्ति । वस्तुमात्रादिव्यङ्मयकृतविशेषोऽपि नास्ति वस्तुमात्रादीना व्यञ्जकत्वाव्यञ्जकत्ववैशिष्टये व्यङ्गयवैचित्र्याभावात् । वैशिष्टये वा वस्तुमात्रादिव्यङ्गयाभावे केवलरससद्भावे च ध्वनित्व न स्याद् इत्यव्याप्ति ! प्रहेळिकादौ वस्तुमात्रादिव्यशयसद्भावे रसाभावे ध्वनित्व स्थान वस्तुमा- त्रादीनामेव व्याथाना प्रयोजकत्वादित्यतिव्याप्ति । अङ्गीभावपक्षे तु रसस्य स्वात्मविश्रान्तलेन कदाचिदप्यङ्गत्वाभाव. । इत्थ च न स्वरूपकृत नापि रसकृत काव्यस्य वैशिष्ठयम् वेशिष्टये वा लक्ष- णमाहात्म्यात् तस्य प्रतीतेर्विशेषग्रहणमनर्थकमिति पिण्डितार्थ । अक्षरार्थस्तु तस्येनि काव्यस्य । स्वरूपकृत वैशिष्टय निराकृत्य न च तस्येत्यादिना रसगतचमत्कारातिशयपक्ष निराकरोति । तस्य रसस्य । ध्रुवागानादिति ध्रुवाख्यगीत्युपादानेन नाट्यविषयरसस्वरूपप्रदर्शनमित्युक्तम् । एतद्वर्जितत्वे तत् काव्यगत रसस्वरूपम् । निर्विषयस्येति । अत्रान्तर्मुखत्व हतु । अस्य चर्व- यितु स्वरूपमन्तर्मुखानन्दरूपसविदात्मकम् । तदभावे रसाभावे । एतत् काव्यम् । प्रेक्षावतां विचारयितृणाम् । वैफल्यादिति फलमत्र चतुर्वर्गसाधनव्युत्पत्तिः । रसाभावे काव्यतैव न घटत इति । कविव्यापारः अनेन कवे. कर्म काव्यमिति काव्यकौतुकविहिता काव्यस्य शब्दव्यु. त्पत्तिं कविमूलकाव्यत्वप्रतिपादि(ता)का दर्शयति । तत्र युक्त 'तस्य कर्म स्मृत काव्यम् ।' इति । दृदयदर्यणे च 'तत्कर्ता च कवि प्रोक्तो भेदेऽपि हि तदस्ति यद्' इति काव्यमूल कवित्व प्रतिपादितम् । तत् पुनरस्य ग्रन्थकृतो नावर्जकम् अप्रातीतिकत्वात् । कविव्यापारश्च न सामान्येन किन्तु विभवादिघटनास्वभावः । अत एव नियमेन रसापेक्षी । सामान्येनेति । विशेषा पुनरस्य सर्गबन्धनाटकादय । जाड्य काव्यनाट्यविषय सुकुमारमतित्वम् । जाज्य चात्र शास्त्रविषय शास्त्रं चात्र दृष्टान्तत्वेनोपात्तमिति न प्रपञ्चयिष्यते। न फलभेदः न व्युत्पत्तिभेद । आधं काव्यम् ।

• भवति तथापि) प्रसिद्ध च विधिनिषेधात्मक च यच्चरितमिति व्याख्या । यद्यपि चोत्पाद्य-

$ इद प्रतीकवाक्य व्यक्तिविवेकमूलकोशयोर्न दृष्टम् । किन्तु व्याख्यानप्रामाण्याद् व्यक्तिविवे कस्य विशे पृष्ठे षष्ठपक्तौ 'अपि च' इत्येतद्व्यवहितोत्तर पठनीयमिति भाति । तस्य च ध्वनिलक्षणघटके काव्यविशेषपदे इत्यर्थ ।

• इद कुण्डलनान्तर्गत लेखकप्रमादागतम्

+ निषेधास्पदत्यस्य स्थाने निषेधात्मकेति व्याख्यातु पाठ स्यात् . व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्शः । वस्तु काव्य भवति, तथापि तत्र तथा हृदयसवाद इति प्रसिद्धग्रहणम् । तावता काव्यमात्रेण । तत्र काव्ये नाट्थे च । प्रभेदपक्ष रूषयितु ग्रन्थ । [२१] अत एवेत्यादिना रमरहितसुन्दरशब्दा- थांपेक्षापक्षोऽति निराक्रियते । न च रसात्मन इत्यादौ वस्तुमात्रादिव्यङ्गयपक्षः परिहतः । +शक्यामिति । सामान्योपक्रमानपुसकलिङ्गता । वस्तुमात्रादीना रस प्रति व्यञ्चकत्वाद् व्यजक- दौचित्र्य च व्यङ्ग्यवैचित्र्याभावान तैरसो विशेषणीय । गोत्वस्य विशेष इति सम्बन्ध । ततो व्यञ्जकाद् (विवादे?) अस्य रसस्य । तयोरिति शब्दोपात्तवस्तुमात्रमादिग्रहणगृहीतश्चाल- झारो गृह्यते तत्र वस्त्वलकारौ समस्तौ व्यरतौ वा यत्र व्यङ्गयौ व्यञ्जके सक्रान्तौ तत्रैव ध्वनित्व स्यात् । न केवलरसयोगिनि काव्य इत्यव्याप्ति । प्रहेळिकादाविति अतिव्याप्ति । ननूभय- सद्भावे वैशिष्टय प्रस्तुतम् । तत्र का कथा रसाभावे वस्त्वादिमात्रभावे वैशिष्टयस्य । नैतत् । वस्त्वा- दीनामेव प्रयोजकत्वात् तन्मात्रकृत वैशिष्टयमुच्यते । तथा हि वस्त्वाद्यभावे रससद्भावेऽपि न भ्वनित्वमिष्ट भवता, वस्त्वादिसद्भावे त्विष्यत एव । अतोऽन्वयव्यतिरेकाभ्या वस्त्वादीनामेव प्रयो- जकन्वमिति प्रहेळिकादावतिव्यातिः । समासोक्त्यादाविति तत्रापि रसमयत्वेन काव्यत्वाद् रससद्भावे च ध्वनित्वात् । द्वैविध्यमेवेति रसस्य काव्यमावलक्षणत्वाद्वस्त्वलकारव्यापित्वेन तत्प्र- तियोगित्वाभावात्र प्रकारत्व प्रकारित्वेन प्रकाशमानत्वात् । न च तस्येत्यादिना अङ्गत्वकृत विशष दूषयति । अङ्गित्वेनेष्ठत्वादिति चमत्कारविश्रान्तिसारत्वाद्रसस्याङ्गित्वमेव नाङ्गत्वम् । किशे- त्यादिना अभ्युपगमवादेन रसप्रतियोगिना गौणस्य काव्यत्वेऽपि गौणत्वादेव तदाश्रयत्व न भवि- ध्यतीत्याह । अभिधेयार्थविशेषेति । अभिधेयस्यार्थस्य यो विशेषो मेघादेवैचित्र्येण वणन तस्य काव्ये समारोपात् काव्यविशेष इत्युक्ति । तदुपपत्तौ तस्य काव्यस्य । तत्पर्यवसायिनो विशे- षपर्यवसितस्य । तदवगतेः विशेषावगते । योऽश्वमारूढ इति लक्षणाविशेषादेव पुरुषविशेष- प्रतीति । अथेति । इह विशिष्टस्य वा लक्षण लक्षणाद्वा विशेषप्रतीति । तत्रोत्तरस्मिन् पक्षे विशे- षग्रहण न वक्तव्यामत्युक्तमित्याद्य पक्ष आश्रयिष्यते । तत्रापि काव्यमात्रलक्षणादेव विवक्षितविशे- षप्रतीति काव्यमात्रस्य रसमयत्वेनेष्टत्वात् । अन्यस्याकाव्यत्वम् । रसयोगिनि च ध्वनिव्यवहार इति च। सर्वथा विशेषग्रहण न कर्त्तव्यम् । अत्र व्यक्तिवादिनस्त्वयमभिप्राय --~-इह प्रसिद्ध लक्ष्य- माश्रित्य लक्षण प्रवर्तते। लक्ष्येच विविध काव्य दृश्यते मुख्य गौण च। तत्र मुख्य यत्र व्यङ्गयस्य प्राधान्य शिष्ट गुणीभूतव्यङ्गयादि गौणम् । उभय च ग्राह्यमनादिकालिकव्यवहारसिद्धत्वात् । तेन गौणमुख्यन्याय इइ नाधीयते । तत्र च गुणीभूतव्यङ्गयनिरासाय विशेषग्रहण कर्त्तव्यम् । सर्वस्यैव काव्यस्य रसमयत्व न गुणीभूतव्यङ्गयादिसद्भाव इति चेन्न । अस्फुटरसस्याङ्गभूतरसस्य वा काव्यस्य विद्यमानत्वात् । यत्र हि प्राधान्येन स्फुटोऽङ्गी रस प्रतीयते तत्र ध्वनित्वमन्यत्र तु काव्यान्तरत्वमिति । रसस्य च विश्रान्तिसारत्वादशभावो नोपपन्न इति चेन्न । स्वापेक्षयैतद्रूपत्वात् । व्यापकरसान्तरापेक्षया तु न्यग्भावनाङ्गत्वाद् विचोरभाण्डागारिकवत् । तथाह्यजीभावमेव मनसि- कृत्य मुनिना रसेध्वपि स्थायिसञ्चारिव्यपदेशः कृत - “सर्वेषामेव सद्भावे रूप यस्य भवेद् बहु । स मन्तव्यो रस स्थायी शेषाः सञ्चारिणो मता.॥"

• शक्य इति तु मूलकोशयो.

+ व्यक्तिवादिपक्षे पतन् विशेषग्रहण समर्थयते-अत्रेत्यादि. व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। इाते । कोचत्तु स्थाय्यपेक्षाइगाइगिभावो रसेधूपचर्यत इत्याहु । ततश्चाङगभूतरमकाव्य व्यावर्त्य- मस्ति विशेषग्रहणस्य । यतश्चास्फुटरसस्यापि काव्यस्य सम्भवस्ततो बनेर्भेदत्रयमभ्युपपदते। अस्फुटरसे हि काव्ये वस्त्वलकार बनी । स्फुटाडगीभूतरमे तु रसम्वनि । तत्रैव वस्त्वलद्वारम्वनि- सम्बन्धे सङ्करससृष्टी । तस्माद् ध्वनिमते सर्वमेतत् समञ्जसमेव । पक्षद्वयेऽपीति कर्तृमात्रपक्षे कर्तृविशेष च । अनन्तरोतक्रमेणेति । योऽसौ लक्षणाद्विशेषादगम सोऽनन्तरोक्त क्रम । व्यापारविशेषो लक्षणवशायातविचारमरणिमाश्रिल विशेषविशिष्ट कथनम् ॥ इति व्यक्तिविवेकव्याख्याने प्रथमो विमर्श । अथ द्वितीयो विमर्शः। एव तावत् प्रथमे विमर्श ध्वनिलक्षण दूषयित्वा ध्वनिशास्त्रगत ग्रन्थान्तर दूषयितु सामा- न्येन तावत् काव्यगतमनौचित्योल्लासरूप दूषणप्रपञ्चमुपपादयितुमाह-[३५] इह खल्वित्या- दिना । उक्तमिति सहृदय । अन्तरङ्गमिति साक्षाद् रसविषयत्वात् । आद्यैरिति ध्वनिकार- प्रभृतिभि । तदुक्तम् -- “अनौचित्यादृते नान्यद् रसभङ्गस्य कारणम् । __ प्रसिद्धौचित्यबन्धस्तु रसस्योपनिषत् परा ॥" इत्यादिना । बहिरङ्गमिति वाच्यमुखेन रसे पर्यवसानाद् विधेयः प्राधान्येन प्रतिपिपादयिषितो योऽर्थस्तस्य अविमर्शोऽननुसन्धानम् उपसर्जनीकरणात् । प्रक्रमः कस्यचिद्वस्तुनो निर्वाहाया- रम्भस्तस्य भेदो मध्येऽन्यथीकरणम् अन्यथानिर्वाहश्र । क्रमस्य परिपाट्या भेद उल्लङ्घन व्यु- कम इति यावत् । पौनरुक्त्यं पुन प्रतिपादनम् । वाच्यस्य वक्तव्यस्य अवचनमनुक्ति । एता अवान्तरभेदभिन्ना. पञ्च दूषणजातय । यदेतदिह ग्रन्थकृता विचारसरणिमाश्रित्य विधेयाविमर्शादिदोषपञ्चकमुद्भावित, न तत्राद्य- तनपुरुषमात्रबुद्धिप्रणयनासूययानादर करणीयः । पूर्वरेवविधदोषोद्भावनरूपस्य विचारस्य प्रणी- तत्वात् । तथा हि । 'दास्याः पुत्र' इत्यादावाकोशे षष्ठया अलुक प्रतिपादयता *सूत्रकृता विधेया- विमर्शः सूचित एव । तथा 'स्वामीश्वराधिपतिदायादें' (२-३-३९) त्यत्र सूत्रे नहि भवति ‘गवा स्वामी अश्वेषु चेति वदता भाज्यकृता स्पष्टमेव प्रक्रमभेद प्रतिपादित । तथा 'कृञ्चानुप्रयुज्यते लिटि' (३-१-४०) इत्यत्रानुप्रयोगस्यानुशब्दपर्यालोचनया व्यवहितपूर्वप्रयोग 'त पातया प्रथम- मास' इत्यादौ निषेधता.चादीनां च नहि भवति ‘च वृक्ष' इत्यादिना प्रयोगनियमख्यापनेन द्योत- कृत्वं कथयता अस्थानप्रयोगलक्षण क्रमभेदः कटाक्षित एव । तथा 'कर्मधारयमत्वर्थीयाभ्यां बहुव्रीहिलघुत्वात् स्यादिति वृत्तिलाघव चिन्तयता कात्यायनेन पौनरुक्त्यमपि प्रकाशितमेव । तथा 'ईषदसमाप्तौ (५-३-६७) इत्यत्र प्रतिज्ञानसमधिगम्य सूत्रकारोक्त रूपकलक्षणमर्थ दूषयता "प्रकृत्यर्थसदृशे कल्पबादिविधानमिति प्रतिज्ञानसमविगम्यार्थभूतामुपमा व्यवस्थापयतोपमाश्रयेण ___ * सूत्र च षष्ठ्या आक्रोशे (६-३-२१) इति. Pimi Tani muyenewturanatimgain anchettyegineri varmins व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। वाच्यावचनमपि द्योतितमेव । एतेन रूपकाश्रयेणावाच्यवचनमपि द्योतितमेव । तदेवं महाविदुषां मार्गमनुसृत्य सहृदयशिक्षादराय विचारय(न्दर )तोऽस्य महामतेर्न कश्चित् पर्यनुयोगलेशस्या- प्यवसर इत्यलमतिप्रसझेन । एतस्य चेति सामान्येनानौचित्यस्य । दोषा इति काव्यस्य विकृतत्वापादनाद दूषणाद् दोषा इति । सुग्ध इति पृष्टस्याप्रतिवक्तृत्वे त्रीणि कारणानि । प्रतिवचनाप्रतिभानलक्षण मौरध्य प्रतिभानेऽप्यप्रौढरूपत्वमसात्वम् । प्रौढत्वेऽपि गुणासहिष्णुत्वलक्षण मात्सर्यम् । तान्यत्र सन्दि- ह्यमानतया क्रमेणोक्कानि । य किलेल्यत्रैव च्छेद ! छात्राभ्यर्थनयेति प्रमृत्वस्य अङ्गीकृत. मिति प्रतिवक्तृत्वस्य च निर्देश. । पौरोभाग्यं दोषैकग्राहित्वम् । ननु यदि परकीये काव्ये परिहाराय दोषाणा विचार क्रियते, तत् कि निजकाव्ये न तेषा परिहार । तथा च 'भजते मा- तसर्यमौन नु किम्' इत्यतोऽनन्तरम् ‘इति पृष्ट' इत्येव क्रमेणेतिशब्दो निर्देश्य. क्रमान्तरेण निर्दे- शात् क्रमभेदो न युज्यते । एवमन्यत् (शोकापदानादौ ?) ज्ञेयम् । तदर्थमाह -स्वकृतिध्विति कृति. काव्यम् । संरम्भ इति कुत्सिता करिण करिकीटा 'कुत्सितानि कुत्सनै.' (२-१-५३) इति समा- स। करिकीटानामाशाद्विरदै प्रतिनिर्देश । मेघशकलाना तु कल्पान्ततोयदै य इत्यत्रैव च्छेदः । अय श्लोको वक्रोक्तिजीविते वितत्य व्याख्यात इति तत एवावधार्य. । [३८] तावच्छब्दो विवे- याविमर्शत्रयस्यैतच्छ्लोकगतस्योपक्रमद्योतक । सम्बन्धोएपत्तेरिति । अय भाव -- ‘समर्थः पदविधि' (२-१-१) इति वचनात् समास सामथ्यनिमित्तक । सामर्थ्य च सङ्गतार्थत्व, सङ्गतत्व च सम्बन्धः । स चात्र विशेषणविशेष्यभावः । पर्युदासस्यैव विशेषण नजा अब्राह्मण इति यथा । न चात्र वक्ष्यमाणन्यायेन पर्युदासो घटत इति । नन्वब्राह्मण इत्यादौ नञ् कथ विशेषणम् । वि- शेषण हि विशेष्यस्योपरञ्जक भवति । न च नान्दो विरुद्धत्वाद्विधिमुपरजयति । तत् कथ- मस्य विशेषणत्वम् । नैतत् । अब्राह्मण इत्यादौ ब्राह्मणशब्दो ब्राह्मणसदृशे क्षत्रियादौ वर्तते। सा चाक्षत्रियादौ ब्राह्मणशब्दस्य वृत्तिना द्योत्यते । तदुक्तम् – 'नजिवयुक्तमन्यसदृशाधिकरणे तथा ह्यर्थ' इति । तत्र च शब्दशक्तिस्वाभाव्य कारणम् । यथा चैतत् तथा नसूत्रभाष्यादवसेयम् । प्रधानत्वमिति । यत्र विवे प्राधान्य प्रतिषेधस्याप्राधान्य नत्र उत्तरपदेन सम्बन्धः समर्थसमास एकवाक्यत्व च तत्र पर्युदास 'किञ्चिद्वर्जयित्वा कस्यचिदुपदेशो निरास' इति निग- मनात् । तत्र कारिकायां त्रय निर्दिष्ट द्वय चाक्षिायते । जुगोपेति । अत्र नअर्थविशिष्टस्योत्तर- पदार्थस्य विधिर्न त्रस्तत्वादिनिषेव । तत्राप्यत्रस्तत्वादे. सिद्धत्वात् तदनुवादेन गोपनादि विधी- यते इति पर्युदासत्वम् । अप्राधान्यमिति । यत्र प्रतिषेधस्य प्राधान्य विधेरप्राधान्यं ना क्रि- यापदेन सम्बन्धोऽसमर्थसमासः वाक्यभेदश्च, तत्र प्रसज्य प्रापय्य प्रतिषेध इति प्रसज्यप्रति- षेधः । अत्र कारिकायां त्रये निर्दिष्टेऽन्यद् द्वयमाक्षिप्तम् । नवेति । अत्र दृप्तनिशाचर प्रति निषेधः प्रतीयते न त्वदृप्तनिशाचरविधिरिति प्रसज्यप्रतिषेधता । संरब्धवत्प्रतिषेधो छत्रे- ति । संरब्धवान् यः पुरुषस्तगता येयं संरब्धता संरम्भणक्रिया तस्या वक्ष्यमाणन्यायेन प्रतिषेध इत्यर्थः । असंरब्धवाद्विधिारत सरब्धवत्सदृशस्य संरम्भसशक्रियाकर्तुरुदासीनप्रायस्क विधिरित्यर्थः । यदुक्तं नमिव युक्तमित्यादि । तन्नेति संरब्धवत्प्रतिषेधे । न चासाविति प्रतिCATIrriedshy intui imeatreyeer finanngaamarshathog nagtainmi unaina) व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । घेधति । तसिद्धिपक्ष इति विवक्षितो य प्रधानभूतनिषेवलक्षणोऽर्थस्तस्य सिद्धिपक्ष इत्यर्थ । अस्य विध्यनुवादभावस्येति । ननर्थस्य विधिरुत्तरपदार्थस्यानुवाद इत्यस्य । समासे हि नअर्थोपसर्जन उत्तरपदार्थ प्राधान्येन प्रतीयते । काव्याथैति । अत्र व्यवच्छेद्य प्रसज्यप्रतिषेध प्रदर्श्य परिच्छेद्य पर्युदासमुदाहरति । ननु प्रसज्यप्रतिषेधे नत्र क्रियान्वयेऽसरब्धवानित्यत्र सरम्भक्रियानिषेधो भविष्यति । तत् कोऽत्र दोष इत्याह-क्रियाकत्रंशभागिति । अय भाव - असरब्धवानित्यत्र द्वादशौ क्रियाश कारकाशश्च । तत्रोभयाशभागर्थनिषेधे शब्दशक्तिस्वाभाव्याद्वाक्ये क्रियाशनिषेधस्तस्य प्राधान्येन विवक्षितस्यापरामर्शों ( मनुक्ताद् ?)विधेयाविमर्श । यथा च प्रसज्यप्रतिषेवे समासो नेष्टस्त- थोक्तनयेन पर्युदासेऽप्यममासो नेष्यत इत्याह-[३९]ननु साध्विति अत्र 'न कुर्वते ति करणकि. याकर्तृसदृशेन क्रिया प्रत्युदासीनप्रायेणेत्यर्थ । अकुर्वतेति वाच्ये न कुर्वतेति क्रियाशनिषेध प्रतीतेप- रीत्यकारी । एव नोचितमपीत्युचितत्वमात्रानपेध प्रतीतेवैपरीत्यकृदेव । तच्छवणं क्रियाश्रव- णम् । तयोरिति सिद्वार्थी वृत्ति । सान्यार्थ वाक्यम् । असूर्यपश्यादिष्विति । अत्रापि नत्र सूर्ये- णोतरपदाथन नाभिसम्बन्ध , अपितु तद्रष्ट्थेनैव । तत्रापि कर्जश प्रधान न क्रियाश कर्तरि खशो विवानादिति पूर्ववदवसेयम् । भुङ्क्त इति अत्रहि वाक्यस्य क्रियाप्राधान्य प्रतीयमानभवत्यादि- क्रियापेक्षे नत्र समन्वये श्रद्धभोजी न भवतीति वाक्यार्थ । अश्राद्धभोजोत्यत्र तु नना भोक्तुस्सम- न्वये श्राद्धभोक्तव्यतिरिक्तोऽपि विघसाश्या प्रतीयते । यतश्चात्राश्राद्रभोजीत्यादौ समासे प्रति- षेधो नेष्ट , तत एव समर्थसमासस्तद्विपर्ययेणासमर्थसमासश्च कारिकाद्वयेनोक्त । वाक्यभेदाभेद- योस्तु सामर्थ्यात् प्रतीतिरित्यवचनम् । एवकेम विधेयाविमर्श विचार्य द्वितीयमुदाहरति-योऽसावित्यत्रेति तच्छब्द प्रत्याका- झाया केनाप्यनिवर्तनात् । [४०] एकतरोति क्वचिद्यच्छब्देनोपक्रमे तच्छब्देनोपसहार । क्वचि- त्तच्छब्देनोपक्रमे यच्छब्देनोपसहार प्रसज्येत । एतच्च द्वय शाब्दोपक्रमोपसहारक्रमेणोदाहरिष्यति। तयोरपीति । अपिशब्दो नअर्थ समुच्चिनोते। प्रसज्यप्रतिषेधे हि नअर्थो विधेयो निषेभ्योऽर्थोऽनु- वाद्य । पर्युदास तु विपर्यय इत्युक्त प्राग् । अनुवाद्यविधेयेति । यत्तदोर्नियाभिसम्बन्धेऽपि शब्दशक्तिस्वाभाव्याद्यदोऽनुवाद्यविषयत्व तदो विधेयविषयत्वम् । नित्यत्वादिति । अपेक्षा- प्राणतयावस्थानात् । शाब्द इति शब्देनोभयो सस्पर्शाद् । उभयो. सस्पर्शाभाव आर्थत्वम् । तत्र द्वयी गति अन्यतरानुपादान द्वयोरनुपादान वा । अन्यतरानुपादानमपि यत्तदाश्रयभावेन द्विधा । क्रमेण चैतदुदाहरिष्यति। उपकाल्पितो नित्यसापेक्षत्वादुपस्थापित । अत्र च प्रसिद्धादि- विषयत्व यदा निर्दिष्टम्।सा कला या प्रसिद्धति स्फुटत्वेन प्रतीते. । क्वचित् तदोऽपि व्यपदिश्यते तस्य यच्छब्देनैकविषयत्वात्। ते इति ये मयैवानुभूते इत्यर्थ । अन्वियष स इति । अत्र स इति य.प्रक्रान्त इत्यर्थ. । उपात्तवस्त्विति वक्ष्यमाणश्लोके कोऽपीति यदुपात्त वस्तु तद्विषयत्वेनेत्यर्थ । अस्य उपक्रमोपसहारस्य प्रक्रान्तवस्तुविषयस्य । तच्छब्दात् प्रयोगातिप्रसङ्गनियमं प्रकाशयन् परिहार्य विषय प्रदर्शयति । -[४१] यस्त्वे- कवाक्य इति । एकवाक्यग्रहणेन परामृश्यस्य प्रत्यक्षायमाणतोक्ता । ततश्च वाक्यभेदे न दोष । कर्तृत्वेनेति प्राधान्य सूचयति अप्राधान्यस्य परामर्शो न दुष्यतीति ख्यापनार्थम् । स इत्यर्थः 4. 'यश्चैकवाक्य इति मूलकोशयो. पाठ. CAMPidhy intel smartAwestinuinnpe amarthernity ngianmint ormins व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । परामृष्ट । तेभ्य इति कर्तृत्ववाचकादिदमादिभ्यश्च । असौ तच्छब्द । असमन्वयादिति तच्छब्दस्य परोक्षार्थप्रतिपादकत्वे सन्बन्धविरोवादित्यर्थ । तादात्म्यायेति । शशिकलामौलि स्वरूपत्वायेत्यर्थ । आर्थ इति उपक्रमोपसहारक्रमा निर्दिष्ट । कल्पिततत्कर्मादीति । कल्पित तद् यच्छब्दनिर्दिष्ट कर्मादि विषयोऽस्येति यच्छन्दार्थ कर्मकरणादितया विषयत्वेनास्य कल्पित इत्यर्थ । सम्बन्धद्वैविध्येति शाब्दार्थभेदेन द्वैविश्यम् । यत्तदिति । यच्छब्दसमीपे समाना- धिकरणस्तच्छब्द उपादीयमान शब्दशक्तिस्वाभाव्यात् प्रसिद्धवस्तविषय यच्छन्दमाकाइभति। वैयविकरण्येन व्यवधानेन च निर्देश तु निर्दिष्टेनैव यदा समन्वय भजते । न केवल यो महतोऽप- भाषते शृणोति तस्मादपि य स पापभागि त्यत्र यद्यपि य स इति यत्तदोनैरन्तर्येण सामानावि- करण्येन च निर्देश , तथापि न 'यत्तदूर्जितमिति न्यायेन (यदि तच्छन्दानन्तर प्रत्यपेक्षायाम् ) इह यदि तच्छन्दो निरन्तरोपात्तयच्छब्दापेक्षयैव प्रयुज्यने तदा स्यादेष दोष , यावता 'न केवलं य' इत्यत्र यच्छब्दापेक्षया व्यवधानेन प्राधान्यात् प्रयुक्तस्तच्छब्दान्तरानाकाङ्क्ष प्रसङ्गेन निर- न्तरनिर्दिष्टयच्छब्दान्वय भजमान पूर्वसस्कारेण न तच्छब्दान्तरमाकाङ्क्षतीत्यनवद्यमेतत् । तदित्य यत्तदोरुपक्रमापसहारक्रमो विविध परिघटित । स चात्र श्लोके न युज्यत इत्याह-एवञ्चति । तद्रुपादान इति । (यच्छन्दो नात्र तदेति प्रक्रान्तस्तच्छब्द परामृश्यते तत्सम्बन्धप्रतीतावि- त्यर्थ ?) ननु प्रयोगदर्शनमेवात्र समर्थक भविष्यतीत्याशङ्कथ प्रयोगस्य प्रामादिकपाठविपर्यासहेतुक- त्वमाह-मीलितमिति । तदभिन्नार्थः तच्छब्दाभिन्नार्थ । तस्य अदश्शब्दस्य । तच्छब्दा- भिन्नार्थत्वेऽदश्शब्दस्य दूषणद्वयमुक्तम् । केवलादश्शब्दप्रयोगे 'असौ मरुदि'त्यादौ यच्छव्दाकाङ्क्षा स्यादित्येक यच्छन्दसहायस्यादइशब्दस्य प्रयोगे 'योऽसौ जगत्रये त्यादौ प्रयुक्ततच्छब्दाकाङ्क्षा न स्यादिति द्वितीयम् । अत्र यस्य प्रकोपेत्यदश्शब्दरहितयच्छब्दप्रयोगो दृष्टान्तत्वेनोक्तो यथास्य केवलस्य तच्छन्दाकाङ्क्षा तथादश्शब्दयुक्तस्या(पी)त्यर्थ । (* परिकल्प्यत इति ?) [४२] तस्य यथोक्तवस्त्विति यथा अविगानेन शिष्टप्रसिद्धिपारम्पर्येणोक्त वस्तु तच्छब्दार्थविविक्तो विषयस्त- स्य तन्मते असम्भव । त्वया ह्यदश्शब्दस्य तच्छब्दार्थत्वमुच्यते तत्र यच्छब्दपरामर्शापेक्षाप्रसङ्गः इत्यर्थ । परिकल्पयत इति प्रयोगप्रवाहप्रामाण्यान्यथानुपपत्त्या(वा ? )यातयाथांपत्त्येत्यर्थ । तमन्तरेणेति । तच्छब्देन प्रयोगप्रवाह परामृष्ट । मतदतदर्थत्वनिश्चयो विवक्षिताविवक्षि- तार्थत्वनिश्चयः । यदि तु तामिति तदभिन्नार्थतानुपपत्ति. परामृष्टा । गतेऽनुगत यस्य स गता- नुगतिक । मत्वर्थीयोऽत्र ठन्प्रत्यय । येनैव पथा एको गच्छति तेनैवाविचारितेनैव यो गच्छति स इत्यर्थ । ततो भावप्रत्यय । अविकल्पमित्यकारप्रश्लेष । निश्शङ्कमित्यर्थ । यद्वा न विक- ल्पमात्रेण, अपि तु साक्षादित्यर्थ । स्मृतिभूः काम. । द्विर्ताय स्मृतिभूशब्द स्मरणविषये प्र- युक्त । दग्धत्वात् स्मृतिमात्रशेष इत्यर्थः । क्षतात् वधात् । व्यवहितानामेवेति यथा 'योऽवि- कल्प'मित्यादौ । अव्यवहितत्वे वेति । यथा 'स्मृतिभूरि'त्यादौ । एतदर्थमेवोदाहरणद्वय- मुक्तम् । + 'तच्छब्दो यच्छन्दान्तर प्रत्यपेक्षायाम् इति पठितु युक्तम् * इद लेखकप्रमादादाया- तमिति भाति. पा एतत्प्रतीकप्रामाण्याद् मूले 'तदतदर्थत्वानिश्चयानबन्धनम्' इत्येव पाठोऽवसेयः । न तु तदर्थनिश्चयनिबन्धनम्' इति. व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । तत्र हीति इदमादिसहितप्रयोगे । तयोरिति यत्तदो । तदितरेति यदृच्छयैकतरप्र- योगे अन्यतरापेक्षेत्यर्थ । सुतरामिति इदमादिसाहित्येन प्रयुक्तो यच्छब्द स्वभावतो विका- सितास्य एव तच्छब्द प्रतीक्षते, एव तच्छन्दोऽपि यच्छब्दमिति ज्ञेयम् । एतच्च क्रमेणोदाहृत यदे- तदिति, सोऽयमिति च । (तदन्येन ग्रन्थेन प्रदर्शक उपयुज्यते ?) तद्वदस्य यच्छब्दस्य न प्रका- न्तपरामर्श सम्बन्धो, नापि प्रक्रस्यमानवस्तुसमन्वयमार्गोपदेशे तच्छब्दाध्याहार शरणम् । स च सत्काव्यकलङ्कायमानो हेय एव । [४३] अगुक्त्वैवेति यत्तदोर्म ये परामृश्यमनुक्त्वा यत्र निरन्नरः प्रयोग यथा 'यत्तदुर्जितमि'त्यादी तत्र तयोर्यत्तदोर्यथायोग पुन प्रयोगो न दुष्यति यथा 'नून तदपि हारितमि'त्यादौ । तथा तयोर्यत्तदो । निरन्तरनिर्दिष्टेष्विदमादिषु सत्सु तयोर्यत्तदो ते- धामिदमादीना च सङ्घटितत्वेन स्थिताना यथायोग यत्तदो. प्रत्यवेक्षा न निवर्त्तते यथा अप्रयु- क्तेष्विदमादिषु केवलयो पृथगवस्थितयोरपेक्षा न निवर्तते तद्वत् प्रयुक्तेष्वपीयर्थ यथा 'यदेत- चन्द्रान्तरि'ति, ‘सोऽय पट' इति च । एव प्रकृतेऽ 'योऽसाविति । तत्साङ्कपैति । यच्छ ब्दस्य पृथगिदमादिसाहिये तच्छब्दस्य च पृथगिदमादिसाहित्ये यत्तदो परस्परसाहिये च बहवो भेदा , तेषामुदाहरणेषु दिङ्मात्र दर्शितम् । सम्प्रति प्रायेण वाक्यार्थसमन्वयव्यापिनोयत्तदोर्योऽय नित्याभिसम्बन्धत्वेनोपक्रमोपसहार- कम , स प्रसङ्गाद् विचार्यते । स च पुष्टापुष्टदुष्टभेदेन त्रिविध । पुष्टोऽपि प्रथम शाब्दत्वार्थत्वभेदेन द्विविध शाब्दोऽपि यच्छब्दोपक्रमम्तच्छन्दोपक्रमश्चेति द्विविध । आर्थोऽपि यच्छब्दमात्रानुपादाने तच्छब्दस्योपात्तस्य प्रसिद्धानुभूतप्रक्रान्तविषयेण यदाभिसम्वन्यान् त्रिविव । यच्छब्दस्य च तच्छ- ब्दानुपादाने केवलमुपात्तस्य प्रक्रान्तविषयेण कल्पिततत्कर्मादिविषयेण च तदाभिसम्बन्धाद् द्वि- विध । उभयानुपादाने तु द्वयोरुपात्तवस्तुविषयताकपन एक एव भेद । एव शाब्दो द्विविव आ- र्थ. षड्भेद इत्यष्टविधो यत्तदोरुपक्रमोपसहारक्रम पुष्ट । तचैतचेह ग्रन्थकृतोदाहृतम् । यत्तदूर्जि- तमित्यादौ तु शाब्दस्यार्थस्य चोपसहारक्रमस्य सङ्कीर्णत्वमिति नास्य पृथग्भाव । अपुष्टस्य दुष्ट- माये प्रसङ्गेन वर्णयिष्यमाणत्वादिदानी दुष्टो व्याक्रियते । तत्र यत्तदो स्थाने तच्छब्दयच्छब्दनै- रन्तर्येण सामानाधिकरण्येन चेदमादीना दुष्टतैव तेषामतदर्थत्वात् तन्निकटे च प्रयुज्यमानाना प्र- सिद्धिमात्रपरामर्शकत्वाद् , यथा 'योऽसौ कुत्र चमत्कृतेरिति । एव तच्छब्दसाचिव्येनेदमादीना- मुदाहरणमूह्यम् । विप्रकृष्टत्वेन सनिकृष्टत्वेऽपि वैयविकरण्येन वा तेषा प्रयोगे न दुष्ट नादुष्टमित्य- पुष्टत्वमेव यथा 'योऽविकल्पमिति ‘स्मृतिभू स्मृतिभूरि ति च । एव तच्छब्दोपक्रम उदाहर्त्तव्यम् । तथा तच्छब्दस्य परोक्षायमाणार्थप्रत्यवमर्शित्वादेकवाक्यस्थप्रत्यक्षायमाणप्रधानभूतार्थप्रत्यवमर्श दुष्टत्व 'यथा स व शशिकलामौलिरित्यादौ । प्रधानग्रहणेन न कर्तृमात्र निदिष्टम् अपि तु कारकान्तरमपि प्राधान्येन विवक्षितत्वात् प्रत्यक्षायमाणम् । तेन । “स मेदिनी विनिर्जित्य चतुर्जलधिमेखलाम् । सचिवार्पिततद्भारस्तस्यामास्त यथासुखम्" ॥ इति मेदिन्यास्तच्छब्दपरामर्शो न सुन्दर इत्याहु । यथा यत्तदोः पदार्थवाक्यार्थगतत्वेन द्विचिवा- वस्थाने यदेकस्य पदार्थनिष्टत्वादन्यस्य वाक्यार्थविषयत्व तद् भिन्नविषयत्वेन नित्याभिसम्बन्ध- परिपन्थि दुष्टमेव । यथा- + 'यश्चैकवाक्ये कर्तृत्वेन' (मू पृ ४१) इत्यत्र कर्तृपदस्य प्रधानोपलक्षणतया प्रधानग्रहण बोध्यम् . HDMRITamananduran e २० व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। "हेना भारशतानि वा मदमुचा बृन्दानि वा दन्तिना श्रीहर्षेण यदर्पितानि गुणिने बाणाय कुत्राद्य तत् । या बाणेन तु तस्य सूक्तिविसरैरुङ्किता कीर्तय- स्तत् कल्पप्रलयेऽपि यान्ति न मनाङ् मन्ये परिम्लानताम् ॥" इति । या इति पदार्थविषयत्वमनिपातस्य तच्छब्दस्य । तदिति तु वाक्यार्थविषयस्तच्छब्दाप- दार्थविषये ता इति स्यात् । अत्रैव यद्बाणेन तु तस्येति 'ता. कल्पप्रलयेऽप' इति च पाठे यदो वाक्यार्थविषयत्वे तद पदार्थनिष्टत्व उदाहरण देयम् । तस्माद्या वाणेन त्वति ता. करपप्रलयेऽ पीति च पठनीयम् । इह तु “इन्दीवर यदतसीकुसुमस्य वृत्त्या यत् केतक जरढभूर्जदलानुवृत्त्या । यन्मन्यसे च वकुल करवीरवृत्त्या सा साम्प्रत मधुप । हन्त तवेव हानिः ॥" इति न केवल यच्छब्दो वाक्यार्थविषये, यावत्तच्छब्दोऽपि । यदि पर स वाक्यार्थो हानिपदेन पिण्डीकृत्य प्रकाशितस्तच्छब्देन परामृष्ट । अत एवात्र तच्छब्दस्य विवेयपदार्थाभिप्रायेण स्त्री- लिङ्गत्वम् । अनुवाद्याभिप्रायेण तु तत् साम्प्रतमिति । उभयथापि लिङ्गपरिग्रह शिष्टप्रवाहे स्थित । किञ्च यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धाद् गुणप्रवानयोश्च सम्बन्धाहत्वात् परामश्य एकत्र यच्छन्दवा- क्ये तच्छब्दवाक्ये वा निर्दिष्ट इतरवाक्ये तदा यदा वा प्रत्यवमृश्यते । यच्छन्दवाक्ये तु निर्दिष्टेन य- च्छब्दान्तरेण गुणाना प्रधानाना च परस्परमभिसम्बन्धात् । एवञ्च तथा परामर्श द्वौ दुष्टताभेदौ । यथा- “ येषा तास्त्रिदशेभदानसरितः पीता प्रतापोष्माभि- लीलापानभुवश्च नन्दनतरुच्छायासु यः कल्पिता। येषा हुकृतयः कृतामर पुरक्षोभा क्षपाचारिणा कि तैस्त्वत्परितोषकारि विहित किञ्चित् प्रवादोचितम् ॥" इति । क्षपाचारिणामिति षष्ठयन्त यच्छब्देन सम्बद्ध यच्छब्दान्तरेण प्रत्यवमृष्टम् । क्षपाचारिभि- रिति पाठो न्याय्य । एव तच्छन्दवाक्ये निर्दिष्ट यच्छब्दै परामृश्यमान न दुष्यति यथा च ----- "पुण्ड्रेक्षो परिपाकपाण्डुनिबिडे यो मध्यमे पर्वणि ख्यात किञ्च रस कषायमधुरो यो राजजम्बूफले । तस्यास्वाददशाविलुण्टनपटुर्येषा वचोविभ्रम सर्वत्रैव जयन्ति चित्रमतयस्ते भर्तृमेण्डादय ॥" इति । अत्र द्वितीये यच्छन्दवाक्ये रस- परामृश्यो निर्दिष्टस्तच्छब्देन परामृश्यते । प्रथमे यच्छ ब्दवाक्ये तु यच्छब्दपरामर्शो न युज्यते द्वयोरसम्बन्धाद् यथा- "नमोऽस्तु ताभ्यो भुवने जयन्ति ता सुधामुचस्ताश्च कवीन्द्रसूक्तयः ।। भवैकविच्छेदि कथाशरीरतामुपैति यासां चरित पिनाकिन ॥" इति कवीन्द्रसूक्तीना तच्छन्दवति वाक्ये(न) निर्दिष्टाना तच्छब्दान्तरेण परामर्शो न युक्तः । किञ्च यत्तच्छब्दयोः स्वभावेन वाक्यभेदोत्थापकत्वे यदेकतरवाक्येऽन्यतरत् पदं (प्रयुज्यान्यत- रत्१) प्रयुज्यते तदपि दुष्टमेव । यथा --- “अप्राकृतस्य चरितातिशयैश्च दृष्टैरत्यद्भुतरपट्टतस्य तथापि नास्था। कोऽप्येष वीरशिशुकाकृतिरप्रमेयमाहात्म्यसारसमुदायमय पदार्थः ॥" + पुरेति स्थाने पतीति पाठान्तरम् . CRIMinihy intui meaninewestinuumarninthy moniumiririts व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । इत्यत्र यद्यपीत्यपेक्षितम् । न च तदेकवाक्यताया सम्बन्धु योग्यम् । एकत्रापि वाक्ये गुणक्रियादिगत कत्पित भेदमाश्रित्य प्रकान्तवस्तुविषयतच्छब्दप्रयोगे प्रधानाक्रियाया परामृश्यस्थ प्रधानत्वादेव स्वरूपेण निर्देशे गुणक्रियादिविषये तु तच्छब्देन परामर्श न्याय्ये यद्विपर्ययकरण तद् दुष्टमेव । यथा ---- "प्रजानामेव भूत्यर्थ स ताभ्यो बलिमग्रहीत् । सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रस रवि ॥" इति । 'बलिं प्रजाभ्यो जाह स तासामेव भूतये' इति युक्तः पाठः । तथैकविषयत्वे यत्तदोरेकस्य द्रव्यादिविषयत्वेऽन्यस्य कालादिगोचरत्वे दुष्टमेव । यथा-- " त्वमेवसौन्दया स च रुचिरताया. परिचितः कलाना सीमानं परमिह युवामेव भजथः । अयि । द्वन्द्व दिष्टया तदिति सुभगे। सवदति वा- मत शेष यत् स्याजितमिह तदानी गुणितया ॥" अत्र 'अत. शेष चेत् स्यादिति पठनीय चेच्छब्दस्य यदिशब्दार्थत्वात् । तथा प्रक्रान्तविषयत्वे तच्छब्दस्य व्यवस्थिते तद्विषये प्रक्रम्यमाणवस्तुगोचरत्व दोष एव । यथा- "ये सन्तोषसुखप्रबुद्धमनसस्तेषां न भित्रो मदो येऽप्येते धनलोभसङ्कुलधियस्तेषा तु दूरे नृणाम् । इत्थ कस्य कृते कृत. स विधिना तादृक् पद सम्पदा स्वात्मन्येव समाप्तहेममहिमा मेरुर्न मे रोचते ॥" अत्र मेरुः प्रक्रम्यमाण स इत्यनेन परामृष्ट । एतद् वाक्यभेद उदाहरणम् । एकवाक्ये तु "तीर्थे तदीये गजसेतुबन्धात् प्रतीपगामुत्तरतोऽस्य गङ्गाम् ।" इति देयम् । तथा निवर्वीप्सेनैकेनोपक्रमे सवीप्सेनान्येन परामर्शो दुष्ट एव । यथा-- “य. कल्याणबहिर्भूत स स दुर्गतिमश्नुते।" सदीप्सेन त्वेकेन प्रक्रमे निर्वाप्सेनान्येनोपसंहार सवीप्सस्य प्रत्यवमृष्टत्वाद् दुष्टोऽन्वय ) किन्त्व- पुष्ट एव । यथा- "कल्याणाना त्वमसि महसामीशिषे त्व विधत्से पुण्या लक्ष्मीमिह मयि चिरं घेहि देव ! प्रसीद । यद्यत् पाप प्रतिजहि जगन्नाथ ! नम्रस्य तन्मे भद्र भद्रं वितर भगवन् ! भूयसे मङ्गलाय ॥" इति । अत्र यद्यहिति निर्दिष्ट केवलेन तच्छब्देन परामृष्टम् । एतद् यच्छब्दस्य सवीप्सत्योदाह- रणम् । तच्छब्दस्य तु सषीप्सस्य निर्वीप्सेन परामर्श उदाहरणं यथा- "क्षान्त न क्षमया गृहोचितसुख त्यक्तं न सन्तोषतः सोढो दुस्सहशीतवाततपनक्लेशो न तप्त तपः। ध्यातं नित्यमहर्निश नियमितप्राणैर्न शिम्भोः पद तत्तत् कर्म कृत यदेव मुनिभिस्तैस्तै. फलैर्वश्चिताः " ___ * *न दुष्टान्वय' इति पाठः स्यात् + 'शौरेः' इति पाठान्तरम् २२ व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। इति । यत्र तु सवीप्सस्य प्रक्रमे सवीप्सेन प्रत्यवमर्शस्तत्र पुष्टत्वमेव यथा- “यो य शस्त्र बिभर्ति स्वभुजगुरुमद पाण्डवीना चमूना यो य पाञ्चालगोत्रे शिशुरधिकवया गर्भशय्या गतो वा। यो यस्तत्कर्मसाक्षी चरति मयि रणे यश्च यश्च प्रदीप्तः क्रोधान्धस्तस्य तस्य स्वयमपि जगतामन्तकस्यान्तकोऽहम् ॥" इति । यत्र हानेकस्य सवीप्सस्य चानेकेन प्रत्यवमर्शस्तत्रापि पुष्टत्वमेव । यथा--- “यो यो य यमवा'नुयादवयवोद्देश स्पृशन् पाणिना तत्तन्मात्रकमेव यत्र स स ते रूप पर मन्यते। तज्जात्यन्धपुर हहा करिपते ! नीतोऽसि दुर्वेधसा को नामात्र भवेद् बताखिलभवन्माहात्म्यवेदी जन ॥" इति । यदि परं य यम् इति प्रक्रमे तत्तन्मात्रकमेवेति प्रत्यवमर्शे विधेयाविमर्श सवीप्सस्य तदर्थ स्य समासे गुणीभावात् । नैतत् । मात्रग्रहणेनावधारणमुच्यते यथा- 'प्रातिपदिकार्थलिङ्गपरिमा- णवचनमात्रे' इति । तच्चावधार्यमाणपरतन्त्रमित्यवधार्यमाणस्यैव सवीप्सस्य तदर्थस्योद्रेका प्राधान्यमखण्डितमेव । पूर्वपदार्थप्राधान्येन क्वचित् सुप्सुपेति समासो दृश्यते यथा- “निर्वाणभूयिष्ठमथास्य वीर्य सन्धुक्षयन्तीव वपुर्गुणेन । अनुप्रयाता वनदेवताभ्यामदृश्यत स्थावरराजकन्या ।" इति । अत्र हि भूयिष्ठ निर्वाण निर्वाणभूयिष्ठमिति समासे निर्वाणार्थस्यैव प्राधान्य तस्य वीर्यविशे- षणत्वनावास्थतत्वाद् । न तद्वदिह तत्तन्मात्रकमिति तदर्थस्य प्राधान्य भविष्यति । केवल कृतेऽव- धारणार्थे मात्रशब्दे किमर्थः कप्रत्यय । तस्मिन्नपि वा कृते एवशब्द किमर्थः । एवशब्द एव वा किं न क्रियते । नैतत् । कप्रत्ययस्य तावदत्र कुत्साप्रतिपादकत्वात् । न पौनरुक्त्यं तन्तमेवेति केवलैवशब्दप्रयोगे विक्षिप्त इव तदर्थः प्रतीयते । मात्रग्रहणे तु पिण्डितस्यैव तदर्थस्य प्रतीतिरित्य- स्ति विशेषः। यदि पर योरुपादानं लोकप्रात्यनुसरणेन दृढीकृतावधारणप्रतीत्यर्थम् । दृश्यते हीह- शेषु योरवधारणप्रतिपादकयो प्रयोग. । यथा-'बाला केवलमेव रोदिति गलल्लोलोदकैरश्रुभिः'। अत्रैव तदिाते निर्वाप्सेन तदा निर्दिष्ट जात्यन्धपुरं निर्वीप्सेनैव यदा प्रत्यवमृश्यते । ततश्चात्रानुगु- णपरामर्शान्न दोष' कश्चित् । __तथा (यत्र) पूर्ववाक्ये यच्छन्दो निर्दिष्ट उत्तरवाक्ये तु (न) तच्छब्दो निर्दिष्ट., तत्र साका- क्षत्वाद् दुष्टतैव यथा-- “मीलित यदभिरामताधिके साधु चन्द्रमसि पुष्करैः कृतम्।" इति । उत्तरवाक्यगतत्वेन तु यच्छब्दप्रयोगे पूर्ववाक्ये तच्छब्दाप्रयोगे न दुष्टत्वम् , अपितु प्राक्प्र- तिपादित पुष्टत्वमेव सामान्येनोपक्रमात् पश्चाद्विशेषस्योत्थापनात् । एतदभिप्रायेण कल्पिततत्क- मादिविषयत्वमुक्तम् । उदाहरण तु 'साधु चन्द्रमसि पुष्करै कृत मीलितं यदभिरामताधिके' इति पूर्वश्लोकापाठविपर्यये यथा । यत्तच्छब्दयोरविशिष्टेऽपि परामर्शकत्वे उत्तरवाक्ये निर्दिष्टो यच्छब्दः स्वभावत आविर्येण पूर्ववाक्यार्थश्लिष्टतया वस्तु परामृशति, तच्छब्दस्तु परोक्षायमाणार्थनिष्ठ- त्वात् वैदूर्येण । आविर्य च प्रकृतार्थ प्रकृष्टता नयद्वाक्यार्थ श्लेषयति । ततश्च तथाभूते विषये यच्छब्दस्य प्रयोगाईत्वे तच्छब्दस्य प्रयोगोऽपुष्ट एव । + मूले ४१ पृष्ठे. CRIMinihy intui meT e stinumps an arelintihy mgistead ouritems व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । २३ "तस्या. शलाकाअननिर्मितेव कान्तिभ्रुवोरानतरेखयोर्या । ता वीक्ष्य लीलाचतुरामनङ्गः स्वचापसौन्दर्यमद मुमोच ॥" अत्र 'सा या वीक्ष्ये ति यत्तदौ विपर्ययेण पठनीयौ । यथा च- "दृष्टिर्नामृतवर्षिणी स्मितमधुप्रस्यन्दि वक्र न किं नार्दा हृदय न चन्दनरसस्पर्शानि वाहानि च । कस्मिन् लब्धपदेन ते कृतमिद क्रूरेण दग्धाग्मिना नून वज्रमयोऽन्य एव दहनस्तस्येदमाचेष्टितम् ॥" अत्र यस्येति पठनीयम् । यथा च- "आचार्यों मे स खलु भगवानस्मदग्राह्यनामा तस्मादेषा धनुरुपनिषत् तत्प्रसादात् क्षमोऽपि । अध्यासीन कथमहमहो वर्त्म वैखानसाना सीतापाणिग्रहणपणित चापमारोपयामि ॥" अत्र च 'यस्मादेषा धनुरुपनिषदिति पठनीयम् । एवञ्च प्रागुक्त 'हेनो भारशतानी'त्यादौ 'ता बागेन तु तस्य सूक्तिविसरैरुदृङ्किता कीर्तयो या कल्पप्रलयेऽपि यान्ति न मनाङ् मन्ये परिम्ला- नतामिति पठनीयम् । अपि च परामृश्यमनुक्त्वा यच्छब्देन च वाक्यार्थोपक्रमे तच्छन्दवति पराम- श्यनिर्देशे पूर्ववाक्याथै परामृश्यमस्पृशन्ती उपप्लवमाना प्रतीतिरिति वाक्यार्थप्रतिपत्तिविप्रकर्षाद- पुष्टत्वम् । यथा-- “पादाहत यदुत्थाय मूर्धानमधिरोहति । स्वस्थादेवावमानेन देहिनस्तद्वर रज. ॥" अत एवात्र श्लोकार्धयोर्विपर्ययपाठे पुष्टत्वमेव । तथा पूर्ववाक्यार्थे निर्दिष्टस्यार्थस्योत्तरवाक्यार्थे सर्वनाममात्रेण परामर्शे न्याय्ये यः स्वशब्दसहितस्य सर्वनाम्नो निर्देशः स दुष्ट एव । यथा- "उदन्वच्छिन्ना भू स च निधिरपा योजनशत सदा पान्थः पूषा गगनपरिमाण कलयति। इति प्रायो भावः स्फुरदवधिमुद्रामुकुलितः सतां प्रज्ञोन्मेष. पुनरयमसीमा विजयते ॥" इति । अत्र स च निधिरपामिति सम्वशब्दः सर्वनानो निर्देशः । एव 'रामगिर्याश्रमेष्विति प्र- कृते 'तस्मिन्नद्रौ कतिचिदित्यत्र ज्ञेयम् । अत्र तु केचित् समर्थयन्ते - 'रामगिर्याश्रमेच्विति रा- मगिरिः समास उपसर्जनीभूतो बुद्धाबुदेकेणानवभासात् कथ सर्वनान्ना परामृश्यते “सर्वनाम्नानुस- न्धिर्वृत्तिच्छन्नस्ये"ति प्रधानभूतपरामृश्याभिप्रायेण स्थित यथा “सम्यग्ज्ञानपूर्विका सर्वपुरुषा- र्थसिद्धिरिति तद्व्युत्पाद्यते” इति । अत्राद्राविति निर्दिश्यमानमद्रिमात्रप्रतीतेन प्रकृतमद्रि गमयेत्। तस्मादुभयमत्रोपादेय यथा 'अथ शब्दानुशासनम् । केषा शब्दानाम्' इति । गिरिशब्देन गिरौ प्रक्रान्त अद्विशब्देन पर्यायान्तरेण त्वागतमासमञ्जस्य दुष्परिहरमेवेति । उदन्वच्छिन्ना भूरित्यत्र तु उदन्वत परामृश्यस्य नैकट्याद्योग्यत्वाच्च भुवः स्त्रीत्वेन स इति परामर्शानहत्वाच्च सर्वनामपरा- मर्श एव युक्तो न पुन स्वशब्दगोचरत्वमित्यत्र दुष्टतैव । किञ्च समुदायस्य कस्यचित् केनचिद्धा- क्येन निर्देशे वाक्यान्तरे तदवयवस्य निर्धारणे कर्तव्ये तस्य समुदायस्य निर्धारणविषयप्रतीतये ConnurturTourimagarmatrastamperwwwdtymaraJanar २४ व्यक्तिविवेकव्याल्याने द्वितीयो विमर्शः । यच्छब्देन निर्देशे कर्तव्ये निर्धार्यमाणस्यावयवस्य निर्देशो दुष्ट एव । यथा..... "तस्मादजायत मनुर्नवराजबीज यस्यान्वये स सगर. स भगीरथश्च । एकेन येन जलधि. परिखानिनोऽयमन्येन सिद्धसरिता परिपूरितश्च ॥" अत्र स सगरः स भगीरथश्चेति यनिर्दिष्ट तस्येकेल्यादिना निर्धारण विहितम् । निर्धारण च जा- तिगुणक्रियाभिः समुदायादेकदेशस्य पृथक्करणम् । नचान समुदाय केनचित्पदेन निर्दिष्टः । यच्चै- केनेति निर्दिष्ट तन्न समुदाय , अपि त्वेकदेशः । ततश्च निर्देश्यानिर्देशादनिर्देश्यनिर्देशाचात्र दुष्ट- खम् । एवञ्च समुदायस्यैव निर्धारणविषयस्य यच्छब्देन निर्देशे कर्तव्ये "एको ययोजलनिधीन निचखान सप्त गाझै पयोभिरभिवर्षितवान् द्वितीय.' इति पाठः श्रेयान् । क्वचिद्यत्तच्छब्दावग्रहणेन विध्यनुवादभावेन वाक्यार्थप्रस्तावे यदन्तरान्यथाकरण तत्र दु- टत्व यथा- 'यत् त्वनेत्रसमानकान्ति सलिले मनं तदिन्दीवरम्' इति । अत्र प्रथमतृतीययो पादयोर्यत्तच्छब्दपरिग्रहेण विध्यनुवादभावेनोपनिवन्ध. । द्वितीयपाद- गतत्वेन तदुल्लङ्घन दोषः । इन्दीवराणा राजहसानां च बहुत्वात् सीतासम्बन्धिवस्तूपमितयोरिन्दी- वरराजहसयोावृत्त्यर्थ विध्यनुवादभावपरिग्रहः । चन्द्रस्य त्वेकत्वात् तदकरणमिति केचित् । तदसत् । चन्द्रस्यापि द्वितीयाचन्द्रादिभेदेन बहुत्वसम्भवात् तत्रापि विध्यनुवादभावो युक्तः । इ- न्दीवराणां व्यक्तिभेदेन मुख्यो भेद । चन्द्रस्य पुनरेकव्यक्तिरूपस्य कालभेदादवस्थाभेदाच भि- त्रत्वममुख्यमिति चेन्न । भिन्ना एव चन्द्रव्यक्तयः । अन्यो हि द्वितीयाचन्द्रोऽन्यश्च पूर्णचन्द्र। अतश्चैव द्वितीयाचन्द्रादिव्यावृत्त्या पूर्णचन्द्रप्रतीत्यर्थ मुखच्छायानुकारीति विशेषण दत्तम् । नहि शशिशब्द पूर्णचन्द्राभिधायी तस्य चन्द्रमात्रवाचकत्वात् । सङ्ख्याव्यवहारषु चन्द्रस्यैकत्वप्रती- तिरिति चेत् । हूचिजातिव्यवहारेष्वपीन्दीवरादीनामेकत्व सिद्धम् । तस्मात् कविव्यवहारे चन्द्र- गतत्वेनानेकत्यस्य व्यवहारात् तदाश्रयेणेह विध्यनुवादभावः श्रेयान् । किञ्चास्थानविनिवेशनं तच्छन्दस्य प्रतीतिविप्रकर्षायैब । यथा- “मसृणचरणपातं गम्यता भूः सदर्भा विरचय सिचयान्तं मूर्ध्नि धर्म कठोर." इंति । अत्र 'विरचय सिचयान्तमित्यत्र तच्छन्दो हेत्वर्थों विनिवेशयितव्यस्तृतीयपादादौ निवे- शितः । नच तत्र तस्योपयोग । कृतस्तत्र प्रतीतिकुण्ठत्वमुत्पादयतीति । क्वचित् प्रधानाक्रेयाया- स्तदादिसर्वनाम्ना परामृष्टस्य गुणक्रियाया स्वशब्देनोपादानं दुष्टमेव ! यथा 'प्रत्यासन्ने नभसीति । मन तस्मै इति सर्वनाना पूर्वप्रकान्तो मेघः परामृश्यत उतैतच्छ्लोकगतो जीमूतः। तत्राो पक्षे जीमूतग्रहणमनर्थक प्रधानक्रियाया तदा परामृष्टस्य पूर्वप्रक्रान्तस्यैत मेघस्यार्थतः सम्बन्धयोग्य- त्वात् । न हि यावतां येन सम्बन्धस्तावतां प्रत्येक निर्देशः क्रियते । एकत्र कृतोऽन्यत्राकाङ्क्षा- दिनोपजीव्यते । तस्माजीमूतग्रहण न कर्त्तव्य, कृतं प्रत्युत वस्त्वन्तरप्रतीति जनयद्वैरस्यमावहति । अथ तच्छब्दैनैतच्छ्लोकगतो जीमूतः प्रत्यवमृश्यते । तदसत् । सर्वत्रात्र प्रकरणे पूर्वप्रक्रान्तस्यैव मेघस्य परामर्शः स्थित इतीहापि तथैव परामर्शो न्याय्य इति पुनरपि जीमूतग्रयणमनर्थकमेव । इत्थं द्वितीयं विधेयाविमर्श विविच्य तृतीयमप्यत्रैव श्लोके प्रपञ्चयितुमुपक्रमते-४३]अपि चेत्यादिना । प्रायेणेति द्वन्द्वं वयित्वा तत्र युगपदधिकरणवचनतया सामर्थ्य प्रकारान्तरेम स- मर्थितम् । तत्राद्य इति तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारय' इति(१-२०४२) वचनात् । 'बहुARSAPTAmaln e raibagalawedanaian व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। प्रीहि समानाधिकरणानाम्' इति वचनात् प्रायेण बहुव्रीहि समानाधिकरणविषय एव ! सुसूक्ष्म. जटकेशादौ तु व्यधिकरणानामपीच्यते । तत्रैव समानाधिकरणे पदार्थे । यदा सङ्ख्याया इति (व्यधिकरण ?) सङ्ख्यापूर्वो द्विगु' (२-१-५२) इति वचनात् । प्रतिषेधस्येति 'नन्' (२ २-६) इति नसूत्रारम्भात् । द्वितीय इति व्यविकरण । कारकाणामिति 'कर्तृकरणे कृता बहुलम्' (२-१-३२) इत्यादिना । सम्बन्धस्येति षष्ठी' (२-३-५०) इत्यादिना । तत्रापीति कारकस- म्बन्धयोगे अधिनि उपकुम्भमित्यादौ । स्वाश्रयो विशेष्यम् । विधेयधुरामिति शब्दयुत्ते यो विधेय तस्य कक्ष्या वास्तवी विधेयतामित्यर्थ । अनूद्यमानकल्पतयेति । शाब्द प्राधान्यम- नपेक्ष्य वास्तवेन प्राधान्येनेत्यर्थ । अस्तमियादिति एकार्थीभावाद् विभक्तत्वेनाप्रतीतेरित्यर्थ.। एकत्रेति विधेयानुवाद्यगर्भवे । अन्यत्रेति सम्बन्धमात्रप्रतिपादने। *विकल्येतेति महाविभाषया व्यवस्थितविभाषात्वादिति भाव । एकस्यैवेति । विशेषणगतस्य प्राधान्यस्य । अन्यस्य तद्- तस्यैवाप्राधान्यस्य । एकस्य हीति, अपरस्य पुनरिति च ! अत्र फलभेद इत्यत्र प्रक्रान्तं फल सम्बन्धनीयम् । अत्र चोदयति विरोधस्योभयवस्तुनिष्ठत्वासिद्धरत्राभाव उक्त । तदसत् । (तर्हि ?) न हि सहानवस्थानलक्षणो वस्तुगत एक एव विरोध( . ?)भेदो, य शीतोष्णादौ लब्ध- वृत्ति । किन्तर्हि परस्परपरिहारस्थिततालक्षणो वस्त्ववस्तुत्वाश्रयो द्वितीयोऽप्यस्ति विरोधप्रकार । तदा हि यदि वस्त्वाश्रयो न सम्भवति विरोधो वस्त्ववस्तुत्वाश्रयस्तु कथ न स्यात् । अतश्च स्यात् पूर्वपक्षवेलाचा 'भावाभावयोरिवे'त्युक्तम् । नैष दोषः। वस्त्ववस्त्वाश्रयस्य विरोधस्य तादात्म्यनिषेधे व्यापारात् । यदि नाम प्राधान्य, तस्यामेव कक्ष्याया स्वयमप्राधान्यं न स्याद् अप्राधान्ये वा प्राधान्यम् । प्राधान्यविधेये पुनरपेक्षान्तरेणाप्राधान्य कथं न स्यात् । न स्याद् , यदि शीतोष्णवद् द्वयोर्वस्तुत्व स्यात् । न चात्रैतदस्ति वैवक्षिकस्यावस्तुलात् । यथा राज- पुरुष इत्यत्र राज्ञो वैवक्षिकमेव प्राधान्य वास्तव पुनरप्राधान्यमेव तद्वदत्रापि द्रष्टव्यम् । तदयमत्र पिण्डार्थ ससर्गनिषेधोऽत्र कर्तव्य. । स च वस्तुद्वयनिष्ठ इति द्वयोरत्राभावानैकेनापरत्र प्रति- षध इति। [४४]अन्येनेति विशेष्याभिधायिनेत्यर्थ. । अन्योन्यमिति । परस्परविशेषणाना यद्यपि 'विशे- षण विशेष्येण' (२-१-५७) इति विशेषणस्य विशेष्येणैव समास उक्तः, तथापि 'काणखञ्जादिषु सिद्ध विशेषणविशेष्ययोर्यथेष्टत्वाद्' इति वचनेनैकस्य विशेष्यत्वविवक्षामाश्रित्य परस्पर विशे- षणानां समास समर्थितः । तदभिप्रायेणान्योन्यमिति सम्भावना । दारसख इति दाराणा सखेति तत्पुरुषः कर्तव्यः । बहुव्रीहौ 'राजाहस्सखिभ्य (५-४-९१)इति टच् न स्यात् । हे हस्तेति। 'मृतस्य शिशोर्द्विजस्ये सत्र समास शङ्कित' । 'रामस्य पाणिरसी ति तु षष्टीसमास उदाहरणम्। अत्र क्वचित् कर्तृणा कर्मणाश्च प्रथमान्ताना कापि सम्बन्धिना कर्मणाञ्च षष्ट्यन्तानां कुत्राप्याम- न्त्रणानां समास शङ्कित । [४५] वक्ष्यमाणनयेनेति । 'व्यास पाराशर्य' इत्यादिविचारेषु । चापाचार्य इति । अत्र हि त्रिपुरविजयित्वाद्यनुवादेन चापाचार्यत्वादिविविः । अनूद्यमानश्वार्थों इवेधेयस्योत्कर्षमावहन् प्रतीयते । न चैवमिति उपेन्द्रवज्रस्थाने इन्द्रवज्रप्रयोगात् । उपगतम- स्माभिरिति । 'दु श्रवत्वमपि वृत्तस्य शब्दानौचित्यमेव । तस्याप्यनुप्रासादेरिवे' त्यादि वदद्भिः। अत्र 'यथा च कारणगुणे' त्यादिग्रन्थ अन्तरश्लोकपर्यन्त 'प्रत्युदाहरण यथा त कृपामृदुरि'त्यतः

• उपकल्प्येतोते मूलकोशयोः पाठ . + ३७. पृष्ठे मूले. CamerierToui imuye Curverter - few rumantritynatanawRIOR

व्यक्तिविवेकव्याल्याने द्वितीयो विमर्शः। पूर्व पठित सामञ्जस्य भजते, प्रत्युदाहरण चेति उदाहरणग्रन्थ समन्जस एव स्यात् । दृश्यते च पुस्तकेष्वेव पाठ । तस्मादत्र जागरणीयम् । कारणमत्र पराशरो जमदग्निश्च । तदभावे हेत- रिति तच्छब्देन समास परामृष्ट । ततश्चात्र पाराशर्यादिपद व्यासादाबुत्कर्षमर्पयत् पुनरुक्तम् । तक्षकसर्प इति तक्षकशब्देनैवात्र सर्पविशेषत्वात् सर्पत्वे प्रतीते सर्पपदमुत्कर्षसमर्पणप्रवणमेवेति तदर्थस्य विधेयत्वम् । [४६] लोहितस्तक्षक इति यथा तक्षकशब्दादेव सर्पत्वजाति प्रतीता तद्वलोहितलक्षणो गुणोऽपि तत एवाव्यभिचारात् प्रतीत । ततस्तौ जातिगुणौ विधेयताभिप्राये- णोक्ती न समास न्यग्भावनीयौ । उक्तन्यायादिति विधेयत्वान्न समास. प्रवर्तत इलार्थ । पक्षो न चास्त्यन्यस्तदत्यये इति । इह द्वौ पक्षायुलिखितौ तक्षकस्य स्वरूपमात्रप्रतिपादन वा लोहि- ताख्यगुणविधिवी । उभयत्रापि कृता चर्चा । तदत्यये च कथितपक्षद्वयातिक्रमे चान्यस्तृतीय- पक्षो नास्तीत्यर्थ । एचमियता कर्मधारय विचार्य बहुव्रीहिनिरूपणायाह बहुव्रीही यथेति । तत- स्तदिति स्थलीकरणादि यह विशेषणतयोपात्त तत् परामृश्यते । तैर्वियादिभि । तदप्रतीतिः उत्कर्षापकर्षाप्रतीति । प्रतीतिभेदहेतौ समासासमासयोगे। प्रतीतिसामर्थ्य कर्मधारयादिवि- घये । तदसम्भवः प्रतीतिभेदासम्भव । अन्त्यावस्था प्राप्तकारणेषु युक्तैव कार्योत्पत्तिरित्यर्थ । एतदभ्युपगमे दृष्टविरोधमा । एवं हीति । लैव वेति न्यायाविशेषात् । अर्धजरतीयमिति अर्ध जरत्या इति 'समासाच तदविषया' (५-३-१०६) इति च्छप्रत्यय । यथा जरत्या वराङ्ग कामयते मुख न कामयते तद्वदेवेत्यर्थ । [४७] तत्तस्य । इति तदिति तस्मात् । तौ सूर्याच- न्द्रमसौ । तयोरिति अनुवाद्ययोस्सूर्याचन्द्रमसोः । पारम्पयेणेति विधेयतामाह पितामहत्वद्वा- रेण । अत एव सूर्याचन्द्रमसाविति द्वन्दुनिर्देशो द्वयोः स्पर्धिता प्रकाशयति । उर्वश्या च भुवा चेति समासाभावो वरणस्य मुख्यामुख्यत्वप्रदर्शनार्थम् एकस्य वास्तववादपरस्य कविप्रौढोक्तिनि- पादितत्वात् । इह चेति प्रतीतिवाचत्र्य स्पष्टतरमेव धारयतु मतिमानिति पाश्चात्य सन्बन्धनाय जनक इति । अत्र जनकाख्यराजर्षिप्रभृतय. पितृत्वादेरुत्कर्षमर्पयन्ति । एव बहुव्रीहिं विचार्य द्विगु ब्याचष्टे द्विगा यथेति । निरवशेष इति सप्तत्वसङ्ख्यायां विवेयत्वेन सरम्भास्पदत्व समासे तु न्यग्भावात् । दशस्विति दशत्वसयाया विधेयत्व रावणस्य परिभवातिशय प्रकाशयति एकस्मिन्नपि मूर्धनि पदन्यास. परिभवास्पद किं पुनर्दशस्विति। प्रत्यदाहरण सप्ताहयामिह यस्य स इतीत्यादिपाठे। वैशस बाधः । एव द्विगु व्याख्याय नसमास व्याचष्टे नसमासेति । उपदर्शितमिति असरब्धवानित्यत्र विधेयाविमर्शविचारे अनुक- वानिति नोचवा वाच्यम् । तत्पुरुषे कादीनां षण्णा कारकाणा सम्बन्धस्य च क्रमेणो- दाहरणान्याह देशेत्यादिना । सोऽयमिति । अत्र स एवायमिति व्याख्या। अहितसम्बन्धिना शस्त्राणा घस्मराणि प्रसनशीलानि अत एव गुरूणि । करणं प्रतीति क्रिया प्रतीत्यर्थ । तत्त- स्येति प्रक्रान्तत्व विशेष्यस्य करणस्य । तस्येति रामस्य । शौर्य बलम् । निघ्नः परवश । तेन तदिति रामेणेति विशेषणम् । [४८]अनेकेषामिति। अनेकशब्दस्य नसमासे उत्तरपदार्थप्राधान्यादेकवचनप्रसङ्ग । सत्यम् किन्तु नप्रयोगविषये एकशब्दस्यैकव्यतिरिक्तवस्तुविषयत्व यथा अब्राह्मण इत्यत्र ब्राह्मणशब्दस्य क्षत्रियादिगोचरत्वम् । एकव्यतिरिक्त च वस्तु कदाचिदेकत्वोपरक्त प्रतीयते, कदाचिनिजेनैव स्व- रूपण । आये पक्षे अनेकमिति भवति द्वितीये त्वनेकानीति । यथा च (पदमञ्जरिः ?) पतञ्जलि:-

• "तताऽस्य' इति मूलकोशयो' पाठ . * “पदमञ्जरिः' इत्येतत् पातजले इति स्यात् . CAMPidity intel sweetener fan unnpeamareherity naginnind worninml

व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। प्रवृत्तिभेदे प्रयोजकं चित्तमेकमनेकेषाम् ' (४ पा ५सू ) इति । गुरुदत्तमिति गुरुणा दत्तमिति, वाच्यम् । तत् तस्या इति सीताया विशेषणभूताया सीताकर्तृकाया गमनक्रियाया इत्यर्थ । गुर्व- र्थमिति गुरवे इद गुर्वर्थमिति क्रियाविशेषणमेतत् । क्रियाविशेषणानां कमत्व नपुसकलिङ्गत्व च। इप्सिततमत्वे तु षष्ठी स्यात् । अर्थनक्रियामुखेनेति अर्थयत इति निगमनात् । तत् तस्येति तद् गुर्वर्थमिति विशेषणम् । तस्यार्थिन । अवमतताम् अनभिप्रेतताम् । अवमतत्व गर्हितत्वम् । सुतनिर्विशेषामिति । क्रियाविशेषणमेव । प्रदक्षिणक्रियेति अत्र प्रदक्षिणक्रियाया अत्य- यक्रियाकर्मभूताया अन्तराथहेतुकोपनिमित्तत्वात् प्राधान्यम् । एव प्रथमप्रबोधित इति प्राथ- म्यस्य । तथा यथाकामत्वयथाकालत्वयोज्ञेयम् । यदवलोकनेति रूपसम्पत् परामृष्टा । [४९] स्वहस्तेनेति करणपदम् । स्वहस्तलिखितानीति स्वहस्तशब्दोऽत्रादरप्रतीतिहे- तुकरवेन लेखन प्रत्युत्कर्षनिमित्तमापे समासे गुणीकृत । यूर्ववदिति कृतसमासवैशसम् । तच्च विप्रदत्तमिति पठे। पितामहपितामहतयेति पितामहो ब्रह्मा पितामहः पूर्वपुरुषो यस्य । त- योर्जन्मनिधनयोः । तद्वतो जन्मनिधनवतः । ताभ्यां जन्मनिधनाभ्याम् । कृतान्ताधिकमि- ति आसमुद्रात् क्षितीशानामिति च वाच्यम् । अपादानसमानन्यायत्वादवधिरपि पञ्चम्यन्तोऽत्र गृह्यत इति प्रत्युदाहरणोपपत्ति. । उपाग(ते?)मेति उपागता इति निर्दिष्टा उपागमक्रिया। [५०] रणभूषित इति । अत्र रणभुवीति वाच्यम् । शोचनीयतागति क्रिया । तत्र समागम- प्रार्थना हेतुत्वेनोपात्ता । तस्या सम्बन्धिद्वारेण सम्बन्धित्वमुखेन कपालिन इति विशेषणम् । अत्र सम्बन्धिशब्दो भाववृत्ति सम्बन्धित्वे वर्तते, यथा 'येकयोक्चिनैकवचने' (१-४ २२) इति, सधीरमुवाचति । तत्तस्या इति । तद्विशेषणम् । तम्यास्समागमप्रार्थनायाः। तत्र शोचनी- यतागतौ । सामर्थ्यमव्यभिचारेण सम्पादकत्वम् । तस्य सकलेति तच्छब्द कपालिन इत्यस्य परामर्शक । विशेष्येण समागमप्रार्थनयेत्यनेन । प्रत्यवर गुणभूतम् । एव तातस्येति, आर्य- स्येति, स्कन्दस्योत, तवेति चेत्येषा विशेषणानामुत्कर्षसमर्पकत्व ज्ञेयम् । *तस्यैवेति गौरवदुरारो- पत्वनिवन्धनस्य हरस्य । तच्चेति प्राधान्यम् । तस्येति हरस्य । कल्पितार्थस्येति विस्तारि- तकृत्रिमत्वमात्रवाचिनोऽधिज्यत्वमात्रलक्षणार्थारोपात् । अप्रयुक्तस्येति उक्तनयेनास्मिन्नर्थे कवि- भिरप्रयुज्यमानस्य । गुणान्तरलाभ इति वक्ष्यमाणलक्षणस्य वाच्यावचनस्य परिहारात् । (अत्रेति ?) 'एव कृतम्' इत्यत्र करणम् । [५१] निष्क आभरणविशेष । विभक्त्यन्वयेति श्रूयमाणाया विभक्तरित्यर्थः । तथा च षष्ठया आक्रोशे' (६-३-२१) इति ज्ञापकम् (रूपकमुपदेश इष्यत इति ?) प्रमाणान्तरेण 'लोको वेदस्तथाध्यात्म प्रमाण त्रिविधमि'त्युक्तरूपेण सिद्धौ यौ स्वस्य विशेषणस्योत्कर्षापकर्षों तदाधायिनाम् अर्थाद्विशेष्य प्रतीत्यर्थ । आर्थ वास्तवम् । अलुकमाह 'षष्ठया आक्रोश'(६-३-२१)इत्यनेन । चिन्त्यमिति । एतदवगमाय विचार्यमित्यर्थः । समासेच विभक्तिलोपादिति ! इह हि विभक्तिश्रवणाश्रवणे(वा १) अन्वयव्यतिरेकाभ्या विशेषणगतयो- वास्तवयो. प्रयोजकता भजेते । ते तु प्रायेण वाक्यसमासगतत्वेनोपलभ्यमाने समासस्य विभ- क्त्यश्रवणाद्विधेयाविमर्शतामुत्पादयत. । अत एव समासेऽपि यदि विभक्ति. श्रूयते तदा न विधे- + आसमुद्रादित्यत. प्राक् 'कृतान्तादधिकमिति' इत्यपेक्षितमिति भाति * मूलकोशयोस्तु एवकारो न दृश्यते, । 'मात्रेति' इति स्यात् . ६ प्रशब्दात् प्राक् 'प्राधान्यगुणभा- वयो.' इति पूरणमपेक्षित भाति. Pawanitrill Tutathmandunwriters andummimantrityagnirvivoris २८ व्यकिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। साविमर्शी यथा दास्या कामुक इत्यादौ । समासस्तु तत्रैकपद्यादिप्रयोजनत्वेन कृत. । तन्निब- न्धनेति उत्कर्षापकनिबन्धना । एवञ्च विभक्त्यश्रवणान्वयव्यतिरेकानुविधायित्व विधेयाविम- शस्य व्याप्त्या प्रदर्शित भवति। एवञ्च सप्तप्रकार तत्पुरुष निरूप्याव्ययीभाव निरूपयति अव्ययीभाव इति । समापं विशेष्य प्रति दयितस्येति याविशेषण तत् तस्य समीपस्येति योजना । मध्येव्योमेति पारे मध्ये षष्ठया वा(२-१-१८)इत्यव्ययीभाव । सचेति प्रकर्ष । एवमियता द्वन्द्ववर्ज समासवृत्तिर्विचारिता ! इदानमितिदेशमुखेन कृत्तद्धितवृत्तिनिरूप्यते अनेनैवेत्यादिना । विवक्षाविशेषादित्यकारप्रश्ले- षः। ५२] सर्व कषतीति 'सर्वकूलाभ्रकरीरेषु कष '(३-२-४२) इति खचोऽय विषय । बिभर्ति यः इति 'कुक्षिभरिश्चेति निपातितस्य कुक्षिम्भरिशब्दस्यायं गोचर । विधुन्तुद इति 'विध्व- रुषोस्तुद' (३-२-३५) इति खशप्रत्ययस्थानम् । शीर्षच्छेदमिति 'शीर्षच्छेदाद्यच्च' (५-१-६५) इति तद्धितस्थ यत्प्रत्ययस्येद पदम् । तैरिति कषणादिभि । सर्वार्थस्येति, कायोपलक्षणस्य कुक्षेरिति, विधोश्चेति (व्यक्त स्थित १) उत्कर्षमाद्धतां प्राधान्येन विवक्षेत्यत्र साम- स्त्येन योजनीयम् । शीर्षच्छेदस्य चेति उत्कर्षमादधत. प्राधान्येन विवक्षेति सम्बन्धनीयम् । पूर्वेभ्योऽस्य पृथनिर्देशस्तद्धितवृत्तिविषयत्वेन भिन्नजातीयत्वात् । अत्र च सर्वार्थादीना चतुर्णा- मुत्कर्षाधाने समनन्तरनिर्दिष्ट भुवनाभयेत्यादिचतुष्टय क्रमेण हेतुत्वेन द्रष्टव्यम् । तदपीति चरि- तम् । कषणादिकर्तृध्विति खलौदरिकराहाध्वित्यर्थ । रामोऽस्मि सर्व सह इति । 'पूस्स- वयोर्दारिसहो (३-२-४१)इते खचोऽयावेषय । दशरथस्य हि प्रसूतिरसाविति । (तस्या- पत्यमिति नच्प्रत्यये)तद्धिते कृते दाशरथिशब्दस्याय गोचर । वाक्ये तु यद्यपीति तदुक्तम् - 'क्रियाप्रधानं गुणवदेकार्थ वाक्यमिष्यते' इति । अन्य इति वक्ष्यमाणन्यायेन शब्दकृतसामो- क्ति ! स इति प्रधानभावेनेत्यत्र निर्दिष्ट प्रधानभाव शब्दार्थसामर्थ्य विवक्षाकृतानां त्रयाणामपीति शब्दकृतं शब्दसंस्कारमहिना निष्पन्नं यथा कर्मधारयादुत्तरपदस्य । अर्थसाम- यकृत वस्तुवृत्तनिष्पादित यथा 'ग्रह सम्मार्टी'त्यादौ ग्रहादेः । तस्य सस्कार्यत्वेन बस्तुत. प्रा- धान्यम् । विवक्षाकृत प्रयोक्तृयदृच्छाप्रतिपादितं यदन्यस्योत्कर्षापकर्षाधानतया विवक्षित यथा रामस्य पाणिरसी'त्यादौ रामादे. । तत्र त्रिषु प्राधान्येषु विवक्षाकृतमेव ग्राधान्यं प्राधानम् । तत्कृतत्वात् काव्यार्थचमत्कारस्य । अत एवोक्तं तयोः समशीर्षिकाभावादिति । तयो- रिति शब्दार्थसामर्थ्यकृतयो विवक्षाकृतेन सहेत्यर्थात् । ननु पूर्व शाब्दस्यैव प्राधान्यस्य वैदक्षिकत्वमुक्तमन्यस्य तु वास्तवत्वम् । तत् कथमिह शाब्दवैवक्षिकयोरन्यत्वमुच्यते । अन्यत्वे वा प्राधान्यत्रयप्रतिपादनेऽर्थसामर्थ्यकृतविवक्षाकृतयोः को विशेष । शब्दकृताद्धि प्राधान्यादन्यदर्थसामर्थ्यकृतमुच्यते । तेन विवक्षाकृतस्य उक्तत्वात् । तत् किमर्थसामर्थ्यकृ- तमवाशेष्यत इति । नैष दोषः। पूर्व हि शाब्दिकैकगोचरस्य शाब्दिकविवक्षाकृतत्वाद् वैवक्षिक- त्वम् । अन्यस्य तु कविगोचरस्य वास्तवत्व तदेवार्थत्वम् । इह पुन सहृदयैकगोचरस्य कविविव- क्षावशाद्वैवक्षिकत्वमुच्यते । शाब्दिकैकविषयस्य शाब्दत्वमित्यपेक्षाभेदात् पूर्वस्तावन्न विरोधः। यदपि प्राधान्यत्रयप्रतिपादनेऽर्थसामर्थ्यविवक्षाकृतयोर्भेद उक्तस्तत्रायं भाव.-इह शाब्द वास्तवं चेति द्विविधमेव प्राधान्यम् । वास्तवत्रस्य च विवक्षानपेक्षत्वेन वस्तुसामर्थ्यप्रयोजक+++दर्थसा- “'तस्यापत्यम् ' 'अत इञ्' (४-१-९५) इतीप्रत्यय" इति पठनीय स्यात् . mratri Tanismsutarneir lonenmar annaprdentity enter was व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । २९ मर्यकृतत्वमुक्तम् । सत्यपि शब्दकृतादन्यत्व उत्कर्षापकर्षप्रतिपादनप्रयुक्तकविविवक्षाकृतत्वे वास्त- बमेव विवक्षाकृतं प्रतिपादितम् । तथा च 'ग्रह सम्माष्र्टी ति वैदिक विवक्षानपेक्षमर्थसामर्थ्यकृतस्यो- शाहरण दत्तमिति विषयविभागव्यवस्थितेन द्वितीयोऽपि विरोध इति समञ्जसं सर्वम् । एव कृत्त- द्धितवृत्तिविषये आतिदेशिक गुणप्रधानभाव विचार्य समा(स)गतत्वेनौपदेशिक प्रकृतमनुसन्धत्ते तदिदभत्रेति । सरूपाणामिति द्वन्द्वसमाससमानन्यायत्वादेकशेषवृत्तिरपि स्वीकृता । विशे. षणविशेष्यभावाभावेऽपीति समासोकनिकाया *प्रायग्रहणप्रयोजन प्रकाशयति । रूपंच कान्तिश्च विदग्धता चेति, अमृतेन विषेणेति चाभिहितानाभिहितकर्तृविभागेनोदाहरण- द्वयम् । रूपमित्यादौ हि गम्यमानभवनक्रियापेक्ष रूपादीना कर्तृत्वम् । एतेन तत्पुरुषस्य कदाह. रणप्रस्तावे क दीना (कारकाणाम् ) अनेके (षामि)ति यदुक्त, तत् समाहितम् । [५३] कश्च कश्चेति । अत्रैकशेषो न कृत. । कृतैकशेषमिति काविति प्रयोगे । अधुना प्रधानतरभावापत्ति दर्शयति यत्र पुनरिति । भवत इति रिपुस्त्रीणा सम्बन्धित्वेन, रिपुत्रीणामिति स्तनयुगस्य सन्बन्धित्वेनेति योजना । रिपुस्त्रीणामिति समासस्योदाहरणम् । न चात्र सम्बन्धमात्रादतिरिक्त प्रतीयते । तदर्थमेवेति उपमोत्प्रेक्षादयोऽप्यलकारा उपमोत्प्रेक्षादीनामुत्कर्षमपकर्ष वा प्रतिपा. दयितु विधीयन्ते । अन्यथा तद्विरचन निष्प्रयोजन स्यात् । तौ विधेयेति । उत्कर्षापकर्षों । (समास इति?) सासमास इति विवक्षा परामृश्यते । वैदर्भीति । यद्यपि वामनमते असमासा पाञ्चाली, मध्यमसमासा तु वैदर्भी, तथापि मतान्तरे विपर्यय स्थित इति तदभिप्रायेणेहास- मासा वैदी कथिता । कारिकामध्य एव सन्बन्धमात्रप्रतीतौ समासस्योदाहरणम् । 'ऊचाक्षि- तापेति । अत्र चतुर्थपादैकशेषः (देश) युक्तस्य पादत्रयस्य समासे सम्बन्धमात्र प्रतीयते, नो- त्कर्षापकर्षों । वाक्यातूभयमिति उभय सम्बन्धरूपमुत्कर्षापकर्षरूप च वस्त्वित्यर्थ । अनोदा- हरण [५४] मे यइरय इति समासे हि मदरय इति स्यात् । न चास्मादतिशय प्रतीत.। ननु पदादुत्तरपदयोर्यष्मदस्मदो ‘तेमयावेकवचनस्य' (८-९-२२) इति तेमयावादेशायुक्तौ । न चात्र पदात् परोऽस्मच्छब्द । एवशब्द पदमिति चेन । तत्प्रयोगे 'नववाहाहैवयुक्ते' (८-१-२४) इति निषेधाद् भिन्नवाक्यगतत्वाच्च । समानवाक्ये हि निघातयुष्मदस्मदादेशाः । (एतेनैव व्यतिरिक्त पदान्तर प्रत्युक्तम् ३ उत्कर्षमात्रमेव शब्दादेश 2) अत्र केचिदाहुः वाक्ये तावद्रसप्रतीतिर्नियूढा । तामनुपमर्दयन् काव्ये यद्यसाधुशब्दोऽपि स्थान तदा स्थूल: कश्चिद् दोष । काव्ये हि रसप्रतीति प्रधानम् । तदनिर्वाहे काव्यमेव न स्यात् । अपशब्दप्रयोगे सुलक्षणास्मरणमात्रम् । तदुक्त - "नीरसस्तु प्रबन्धो य. सोऽपशब्दो महान् कवे । स तेनाकविरेव स्यादन्येनास्मृतलक्षण. ॥" इति । अन्ये वाहुः । भवतु रसापेक्षयापशब्दस्य स्वल्पदोषत्व तथापि महाकवीनामपशब्द- प्रयागो महान् दोषः । तेनात्र 'तेमेशब्दौ निपातेविति तादृशो विभक्तिप्रतिरूपको मेशब्दो निपातो, यथा अहन्ता अहंयुरित्यादावहशब्दः । ततश्च नात्र कश्चिद्विशेष इति । किं सर्वात्मना करणस्य दुष्टत्वमेव । नेत्याह किन्त्विति । एतस्य समासस्य । अन्तरेणेति वीररौद्रादेः समासेन प्रकाश्यत्वात् । वृत्तं वसन्ततिलकादि । वृत्तयः कैशिक्याद्या. उपनागरिकाद्याश्च ।

• प्रायग्रहण च 'सर्वेषामेव समासाना तावत् प्रायेण' इत्यादिसमासलक्षणवाक्यस्थ (४३.

पुमूले) बोध्यम् . ConnurturToul imageantereastumsamvetymalaeivuman व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । काकु कालध्यायलक्षितो ध्वनिविकाररूपो वा । वाचिकाभिनयो वाग्विकाररूपोऽनुभावः । अर्धान्तावधिरिति श्लोकापेक्षया अर्धमन्तावधिः । न्यूनति पद्यापेक्षया न्यून रसाभिव्यक्ति. हेतुत्वमित्यर्थ । *यथा पूर्वोक्त इति 'अक्षितापे त्यादौ । समासोऽर्धान्तावधि कार्यों नाधिक इत्यनेन ब्यावर्त्यस्याधिकस्य तदुदाहरणम् । तस्येति पदार्थाना परस्परसम्बन्धश्चेन्नच्छिद्यते सदा तस्य समासस्य मध्ये विच्छेदो न कार्य इत्यर्थः । अव्यभिचारादिति विधेयत्व हि प्रा- धान्याविनाभावः । स्नेहमिति । अत्र पानादीनां प्रकाशनस्य च (विध्यनुवादलोपित्वैककर्तृकाणां प्राधान्यभावो नापस्मृतम् ?) अत्र च योयमिति यच्छब्देन दीपस्य पदार्थस्य परामर्शोपक्रमे त- तमस इति तच्छब्देन वाक्यार्थस्य परामर्शो दुष्ट इत्युपपादित प्राक् । शक्ति. सामर्थ्यम् आयु- धभेदश्च । तारकाः ज्योतीषि दैत्यविशेषश्च नारक । अधो निस्तेजस्त्वेन वाहनत्वेन च । शिखी- बहिर्मयूरश्च । चन्द्रस्य सुवर्णस्य सम्बन्धी कान्तावभासो लसन् देदीप्यमानो यस्मिन् । चन्द्रकाणां मेचकानामवभासो लसन स्फुरद्यस्य । अन्धकारे तमसि अन्धकारर्हरस्य ! गुहः कुमारः। अपर इवेति अत्रापरशब्दसामर्थ्याद् भूपे द्वितीयगुह्त्वप्रतीतौ वस्तुतस्तदसम्भवे तत्सम्भावना- यामुत्प्रेक्षा । अपरशब्दाभावे तु स्वस्वरूपस्थितस्यैव वास्तवस्य गुहस्य प्रतीतावियमुपमा स्यात् । एव मपर इव पाकशासनो' 'मौर्वी द्वितीयामि त्यादौ च मन्तव्यम् । अहर्पतेरिति । 'अइरादीनां पत्यादिषु' इति वचनाद्रेफः । अत्र धारणादीनां गुणभाव । भाधारस्य तु प्राधान्यम् । कती हि गुणक्रिया निष्पादयन् प्रधानक्रियामैदम्पर्येण निष्पादयति नतु तास्वैदम्पर्यम् । यत्र सर्वास्वैदम्पर्य तत्र भवत्येव सर्वासामाख्यातवाच्यत्वम् । यथा [५५] सौधादित्यादि । इतरप्राधान्यम् । आधा प्रधानभूता । अपरा अप्राधान्यवती । बहुलग्रहणमिति विशेषण विशेष्येण बहुलम् । (२-१-५७) इत्यत्र । कचिदित्यादि । 'क्वचित् प्रवृत्ति. क्वचिदप्रवृत्तिरिति बहुलग्रहणप्रयोजनस्य व्यवस्थितत्वात् । उत्सर्गति समासविधिः सामान्यरूपत्वादुत्सर्गः प्राधान्यादिविवक्षानिमित्तश्च तत्प्रतिषेधो विशेषरूपत्वादपवादः । अपवादस्यैवेति । 'अपवादविषयपरिहारेणोत्सर्गस्य प्रथ- सिरिति न्यायात् । कर्तुमशक्य इति । अव्यवस्थितविषयत्वात् । यथा 'उपसर्गस्य धञ्यम- नुष्ये बहुलम्' (६-३-१२२) इत्यत्र । परिशब्दे त्वय भवति । परिवादः परीवाद इति । वि- बाद इत्यत्र नैव भवति । तद्विषयः स्यादिति 'कृत्यल्युटो बहुलम्' (३-३-११३) इत्यादिगतल्य बहुलग्रहणस्य विध्यनुवादभावविषये सामर्थ्याभावात् समासाभाव इति भावः । तदभिप्रायमिति आचार्याभिप्रायम् । सापेक्षता(मि?)दौति । ऋद्धस्य राज्ञ पुरुष इत्यादौ । तत् समर्थग्रहणम् । पतद्यावृत्तीति एतच्छब्देन प्रधानेतरभावः परामृष्ट । तस्येहार्थत्वमपीति समर्थग्रहण प्र. धानेतरभावविषयनिवृत्त्यर्थमपीत्यर्थः । विधेयोद्देश्यति उद्देश्योऽत्रोवनिर्देशाईत्वादनुवाशः। यत् तेनेति । यच्छब्द. पूर्वार्थसम्बद्ध. । तेनापारणेन । अनभिधानं वेति अभिधानलक्षणा हि कृत्तद्धितसमासा इति । समर्थग्रहणं च वेति । चशब्दोऽत्रातिरिक्त., समुच्चयविकल्पयोर्विरो- धात् । एवञ्च- 'दृष्टि मृतवर्षिणी स्मितमधुप्रस्यन्दि वक्र न त- नार्दा हृदय न चन्दनरसस्पर्शानि चाङ्गानि वा'

• भारतीयनाट्यशास्त्रे सप्तदश. काकुस्वरविधानाध्यायः काकध्यायः
• 'यथानन्तरोक्ते' इति मुलकोशेषु पाठ. Laminatainmentumaratungamadarasitenden

व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। इत्यत्र चवाशब्दद्वयं प्रत्युक्त, चवाशब्दार्थयोरेकत्र विरोधात् । खण्डिकेति खण्डो ग्रन्थसम्बन्धी जतु समस्तो ग्रन्थः । स विद्यते येषाम् । अनवगततदभिप्रायैरिति समर्थग्रहणं प्रत्याचार्यस्य हि तैरभिप्रायो नावगत. । अभिधानाधानोद्धारति । अभिधानाना शब्दानामाधानमभिनवानां न्यसनम् । उद्धार पूर्वकाणामुद्धरणम् । शालीना अवृष्टा अविचारका इत्यर्थ । अपरमपीति पु- नरुक्तादिकम् । तश्चिन्तेति । प्राधान्येतरभावेन समासासमासचिन्ता। [५६] प्रकरणेति । यत्रार्थ- प्रकरणादिना शब्दभ्य वाच्योऽर्थ प्रकर्षाप्रकर्षादिकमान्तर प्रकाशयति, तत्राभिप्रेतार्थविनाशभ- यात् समासो न कर्त्तव्य.। यथा 'रामस्य पाणिरसी'ति । प्रकरणशब्दादिसख इति पाठे 'शब्दस्यान्यस्य सनिधिरिति स्वीकृतम् । यदा प्रकरणकाक्वादिसख इति पाठ , तदा काकुग्रहणेन स्वरविशेष उच्यते य 'कालो व्यक्तिस्त्ररादय' इति काव्यगतत्वेन स्वीकृत । एव प्रसकानुप्रसक्तिकया समासगतत्वेन तदतिदेशेन समग्र(प्र)वृत्तिगतत्वेनापि गुणप्रधानभावविवक्षा महता प्रपञ्चेन परिघटय्य प्रकृतोदारणे षष्ठीतत्पुरुषगतत्वेन योजयितुमाह इत्थमवस्थित इति । अम्बिकाया उपादानमिति सम्बन्ध । तत् किमिति । विशेषणस्यान्यकेसरिव्यावृत्तिा, केसरिगतप्रकर्ष- प्रतिपादन वा फलम् । आये पक्षे निर्दिष्टचमत्कारसम्भावना । द्वितीये तु समासानुपपत्तिरिति तात्पर्यम् । विवक्षितपद चमत्कारातिशयपदेन योजनीयम् । तस्या इत्यम्बिकायास्सकाशात् । जात्यन्तरं विशिष्टावान्तरकेसरिजाति । तयावच्छिन्नो विशिष्ट । विशिष्ट एवेति लोकोत्तर ! मोहन्त्विति हरेविहङ्गमो गरुड । मोहमज्ञान हन्त्वित्यर्थ । गरुडजात्यवाच्छन्न इति । सौगतदृशा गरुडाना बहुत्वादिति भाव । विहङ्गमविशेषत्व तु जात्यादिवलक्षण्यात् । स्वाभिप्रा. याविष्करणमिति । सादृश्यमूलयाप्रस्तुतप्रशसयेति भाव । तस्याश्चेति तच्छब्देन सरस्वती परामृष्टा । सरस्वत्या अम्बिका प्रतिबिम्बम् आत्मनश्च केसरीत्यर्थः । द्वितीयपक्ष इति । केसरिगतप्रकर्षप्रतिपादनपक्षे । [५७] समासादसाविति अम्बिकाकेसरिशब्दाद् उन्मिषत्येव स चमत्कार इत्यर्थः । उदयास्तमयेति । वृत्तौ चमत्कारस्या तिशयो, वाक्ये उदय इति * चूलिकाक्रमेण योग.। उपदर्शितमेव प्रागिति उदाहरणप्रत्युदाहरणप्रदर्शनद्वारेण । इष्टं हीति अभिप्रेतस्याप्राप्तिा, सा चोदनाही इष्टमेतन सिध्यतीति । यत्तु नाभिप्रेत तस्याप्राप्तिर्भूषण न तु दूषणमित्यर्थः । अस्माभिरसाविति असी चमत्कार. ! सा भ्रान्तिरेवेति निर्विकल्पविकल्पभेदेन द्विविधा भ्रान्ति । तत्राद्या तिमिराद्युपप्लुतेन्द्रियस्य द्विचन्द्रादिप्रतीतिरूपा । द्वितीया त्वभिमानरूपा शुक्तिर- जतादिप्रतीतिस्वरूपा । सेति चमत्कारावगतिः । व्याख्यावाक्यादेवेति अम्बिकायाः केस- रीति समासविवरणवाक्यात् । तेषामिति प्रतीतिवैचित्र्यानभ्युपगमवादिनाम् । तत्रारोपिते- ति तत्र समासे शुक्तिस्थानीये रजतमिवारोपितावास्तवीत्यर्थ । उदयास्तमयपक्षौ क्रमाद् वाक्य. समासगतौ । उद्योग इति । सरम्भपद निरस्योद्योगपदकरण प्रक्रम्यमाणोयुक्तवत्पदक्रमाभेदाय । योऽसावित्यदःशब्दः प्रसिद्धिपरामर्शकः यच्छब्दप्रातिनिर्देशस्य तच्छब्देन करिष्यमाणत्वात् । प्रतिपादितेति । आर्थो हि केवलतच्छब्दस्य प्रयोगनिबन्धन उपक्रमोपसहारक्रम. प्रतिपादित

• 'अतिशय इत्यस्य स्थाने 'अस्तमय' इति पाठय स्यात् .
• चूलिकाक्रमेण पूर्वसूचनक्रमेण योगः, न तु निर्देशकमेणेत्यर्थः. CommuntedinTourimagadyarture feastumsanilivalentinue

व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। एव । रजश्छलेनेति । छलेक्शब्दप्रयोगे सापह्नवेयमुत्प्रेक्षा । केवलच्छलशब्दप्रयोगेऽप्यपह्नुतिः । केवलेवशब्दप्रयोगे च सम्भावनप्रतीताबुत्प्रेक्षा । द्वयप्रयोगे तु शबला प्रतीति. ३ न चात्रापहनुत्यु- प्रेक्षयोः सङ्कर । उत्प्रेक्षा पढ्नुत्यविनाभाविनी । सोऽपह्नवः क्वचिद् गर्भीकृतो यथा 'नखक्षतानीच वनस्थलीनामि'त्यत्र, न पलाशानि किन्तु सम्भावयामि नखक्षतानीति प्रतीतेः । क्वचित्त शब्देन प्रतिपाद्यते यथा 'अभ्यारुरोहेवेति । एवञ्चास्या अपहनुत्यविनाभाविन्या अपड्नुतिबाधकत्व, न तया सह सङ्कर । भित्रवाक्यतायामेवेति । तत्र हि विभ्यनुवादभाव आजस्येन क्रमेण प्रतीयते । तदेव वेति विशेषणम् । तच्च विध्यनुवादभावविवक्षायां विधेयम् । अन्यत्रोते। उत्कर्षाषकर्षयो- विधेयत्वस्य चाभावे । कामचार इति समासासमासयो.। तदर्थमिति उत्कर्षादिविषये समासनि- षेधार्थम् । [५८] सापेक्षेति सापेक्षमसमर्थे भवतीत्येतावन्मात्रप्रतीतये । पित्रोः स्वतेवेति यथा पितरौ वन्दनीयाविति नित्यस(ब)न्धन्यायाद् निजावेव पितरौ प्रतीयेते, तद्वत् सापेक्षाणामनभि- पानाख्येन न्यायेन समासाभाव प्रत्येष्यते । स्वता आत्मीयत्वमिव । (सा) दोषप्रकारनिवृत्ति.। __ अधुना सर्वोत्कर्षशालिताप्रकटनार्थ स्वपरिश्रम पिण्डीकृत्य श्लोकेन दर्शयितुमाह काव्य- काञ्चनेति । काव्यमेव परीक्षणीयत्वात् सुवर्ण तत्र परीक्षास्थान निकषोपलमात्मान मन्यते, न पुनरुक्तक्रमेण परमार्थतस्सन् निकषोपल । अत एव कुन्तकेनेति ख्यातस्याप्युल्लुण्ठनवचनम् । श्लोक एष इति । य सर्वसारतया प्रदर्शितस्तत्रेयती दूषणवृष्टिर्मुक्ता । तत्रान्यस्य ग्रन्थस्य का गणेनेति सूचितम् । निदर्शितः स्थालीपुलाकन्यायेनोदाहृत । अत्र श्लोके वक्ष्यमाणैतदीयन्या- यानुसारेण कषेण नियमेन काञ्चनाक्षेपात् काञ्चनपद पौनरुक्त्यदोषदुष्टम् । निजकाव्यलक्ष्मणी- त्यत्र निजार्थस्य सरम्भास्पदत्वेन विवेयत्वात् समासकरण विधेयाविमर्शदूषित केचिदाचक्षते विचक्ष- णाः । तत्त्वनेनैव अन्यकृता 'स्वकृतिध्वयन्त्रित' इत्यादिना *दत्तोत्तरमेव । अस्य च विधेयाविम- शस्यानन्तेतरप्रसिद्धलक्ष्यपातित्वेनास्माभिर्नाटकमीमासाया साहित्यमीमासाया च तेषु तेषु स्थानेषु प्रपञ्च. प्रदर्शित इति ग्रन्थविस्तरभयादित एवोपरम्यते । __ एव विधेयाविमर्श प्रकारवैचित्र्येण लक्षयित्वा प्रक्रमभेद लक्षयितुमाह प्रक्रमभेदोऽपी- ति । प्रतिपत्तृप्रतीतेरिति रथस्थानीया प्रतिपत्तृप्रतीति । उत्खातो विषमोन्नत प्रदेश। पनमिति शब्दार्थव्यवहारम् । तद्विषयभावः प्रक्रमभेदविषयत्वम् । अनभिभाषणं तत्कर्तृ- कभाषणाभाव. । एवमनालपन ज्ञेयम् । अनलमसमर्था । विध्यनुवादभावप्रकारतापग- मादिति प्रकार. सादृश्यम् । उपकान्त नुवादस्थानीयम् । निर्वाहकं च विधेयप्रख्यम् । तत्र स्पटं विधेयानुवाद्यप्रकारमुदाहरति यथेति । "तदा जायन्ते गुणा यदा तैस्सहृदयैद्यन्ते । रविकिरणानुगृहीतानि भवन्ति कमलानि कमलानि ॥" "एवमेव जनस्तस्या ददाति कपोलोपमाया शशिबिम्बम् । परमार्थविचारे पुनश्चन्द्रश्चन्द्र इव वराक ॥" उत्कर्षापकर्षमात्रेति कमलानामुत्कर्षविवक्षा । चन्द्रस्य पुनरपकर्षविवक्षा । अत एवोदाहरणद्वयं दत्तम् । प्रक्रमाभेदप्रकार इति प्रकारोऽत्र विशेष. । पर्यायप्रक्रमेति। चन्द्रशब्दार्थस्य शशिशब्देन पर्यायान्तरनिर्देशो न युक्तो वक्ष्यमाणप्रक्रमभेदप्रसङ्गात् । [५९]न चै-

• द्वितीयविमर्शारम्भे इति शेषः. CAMPIMishy intuismentAwestinuumps amareherity ngistent urmins

व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । मिति तेनैव शब्देनोपसहार इत्यर्थ । तयोरिति प्रक्रमाभेदपुनरुकयोः । अस्येति प्र- माभेदस्य परामर्श । तत्र हि यथोद्देश प्रतिनिर्देशे न पौनरुक्त्यम् , ऐकरस्येन प्रतीतिप्रसरणात् । उदृश्यप्रतिनिर्देश्यभावो न पौनरुत्यस्य विषय । यथा- ___ 'क्षामाकय क्षतकोमलाङ्गुलिगलद्रक्तै सदर्भा स्थली पादै पातितयाक्कैरिव गलद्वाष्णाम्बुधौतानना । इति । अत्र गलच्छब्दद्वय निर्दिष्ट यथोद्देश प्रतिनिर्देशोऽस्य विषय इति समञ्जसम् । "तियोरिति प्रक्रमाभेदपौनरुक्त्ययो । अस्येति प्रक्रमाभेदस्य परामर्श । ननु व्रजत व ताता बजसी'त्यत्र ब्रजिना प्रक्रमे वजिना च निवाहे कथ न प्रक्रमभेद । वजतिरपि धातुरस्ति । 'वज वज गताविति पाठाद् इत्याशक्योक्त बजत इति । उदितं शिशुनेति उदितमित्यस्य वि- शेषणम् परिचयगतार्थमिति । अस्फुटमिति च । भावे चात्र प्रत्यय । कार्यार्थ पथि गच्छत" पश्चान्नामोदीरण विरुद्धमिति शिशुना ललितवचसा नामन्युदीरिते जनन्यास्य भर्त्सन कृतमिति ततोऽस्य मन्युर्विवृद्ध इत्यत्र तात्पर्यार्थ । एव धातुरूपाया प्रकृते प्रक्रमभेद प्रदर्य सम्प्रति प्रातिपदिकरूपायास्तस्या मन्ये च सर्वनामादीना प्रकारवैचित्र्येण त दर्शयति सर्वनामेति । क्वचित् पुन पुस्तकेषु प्रकृतिप्रक्रमभेदादनन्तर प्रत्ययप्रक्रमभेदोदाहरण तत्पश्चात् सर्वनामप्रक्रम- भेदनिर्देशो दृश्यते । तत्र च प्रकृतेरनन्तर प्रत्ययस्यैव निर्देश उचित इति स एव कथित इति सङ्गति । तत पर प्रकृतिविशेषाणा प्रत्ययविशेषाणा तत्समुदायाना च तत्प्रक्रमभेदो निरूपयि- ज्यते । उक्तरीत्येति । 'यस्त्वेकवाक्ये कर्तृत्वेनोक्तो यश्चेदमादिभिरि त्यत्रोक्तेन क्रमेणेत्यर्थ । ननु यच्छब्देन प्रक्रमे तच्छब्देनेदमादिभिवी (प्रक्रमे यच्छब्देन वा 2 ) कथमुपसहार इत्याह न चैवमिति । अन्योन्यापेक्षे इति । यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्ध इत्युक्तम् । एव तच्छन्दादूरविप्रकृ- ष्टार्थेष्विदमादिषु प्रागुक्ते 'योऽविकल्पम्' इत्यादौ ज्ञेयम् । तेनेति प्रकृतोपसहार । इदमादीनां परस्परावान्तरवैचित्र्येऽपि स्थूलदृष्ट्या एकार्यत्वम् । अत्र हीति अत्र हि कर्तृविशेषणद्वारेणैकस्य हेतुत्वमपरस्य साक्षादिति अक्रमभेद । यशोधिगन्तुमिति अत्र हि तृतीयातुमुनो प्रतीतिवैष- म्यजनकत्वम् । वाशब्दस्येति । वक्ष्यति हि 'तुल्यकक्ष्यतया यत्र पदार्था' इति । [६०] अप- त्यवतोऽपीति युक्तः पाठ इति । अत्र केचित् समर्थयन्ते - (विशेषत. स्निह्यन्तो दृश्यन्ते १) तत् पुत्रशब्दस्यापत्यविशेषवाचिवे अपत्यशब्दस्य च सामान्यवाचित्वेऽपि सर्वनामवशाद् विशे- षपर्यवसाने भवत्येव प्रकृतार्थपरिपोष इति । तदेतदस्य ग्रन्थकारस्य हृदयमनालोक्यैव, यस्माद् दृष्टान्तदान्तिकभावेनात्र वाक्यार्थद्वयमुपनिबद्धम् । तत्र च द्वयोर्बिम्बप्रतिबिम्बभावेन निर्देशो युज्यते । दृष्टान्ते चात्र सामान्योपक्रम , विशेषोपसहार , पुष्पशब्दस्य सामान्यवाचित्वाचूतश- ब्दस्य विशेषाभिधायकत्वाद् । विशेषस्य चोत्कृष्टतयैवातृप्तिविषयत्वम् । दान्तिके तु (अकष्ट) विशेषोपक्रम । सामान्योपसहार । सर्वनामवशाद्वा विशेषान्तरनिर्देशो न्याय्य । स्थितपाठे पुत्रश- ब्दस्य विशेषवाचित्वम् अपत्यशब्दस्य सामान्यवाचिनो विशेषपर्यवसानम् । यदा त्वपत्यवतोऽपी- ति पाठस्तदास्य सामान्योपक्रमो विशेषोपसहार । द्वितीयस्यापत्यशब्दस्य सर्वनामसम्बन्धेन वि- शेषपर्यवसानाद् यथैकीयमते 'तस्मिन्नद्रौ कतिचिदबले त्यत्र । (आदि)शब्दस्यार्थसङ्गतिश्चेदृश्येव भ्राजते । यस्य नैवापत्यसम्बन्धस्तस्य मा भूत् कन्यायामेकस्यामतृप्ति यस्य त्वनेकापत्ययोगस्त-

• कुण्डलनान्तर्गतमधिक भाति +'अनिष्टम्' इति स्यात् 'अपि'इति स्यात् Connurud-Tutal imageaverture teurismam Parityauraned

on यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। न्य कथमेकात्मन्नपले निग्धत्वमिति विस्मय । एतदर्थ एवापिशब्दो जादति । अतृप्तिकारणत्द अन्याया परसमणीयत्वना गुणगारवेण च स्नेहपात्रता । एतदर्थनामावृतन प्रतिबिम्बनम् । कालोमोलेप एव पाठ श्रेयान् । समासानुपपत्तीति( अधिकरणसिद्धान्तन्यायेन) गुणान्तरलाम इत्यर्थ । वर कृतेति । कृता शिक्षिता सन्तो वस्ता नष्ट गुणा यस्य । अमणि- गविद्यमानमणिरलङ्कार । उपलशब्देनात्र मगिरेव विवक्षित । तन्नात्र मणिशब्द प्रयुक्त इति पर्यायप्रदमभेदावम् । चमिवेति । 'हसश्चन्द्र इव चन्द्र इव हल इति युक्त पाठ । भधान इन्द्रस्य सुदेऽजुने । दोश वित्त्विनि ! वीर्यवेदनश्चेत्येव हेतुत्वेन विवक्षितम् । समुच्च- यो विकल्प वेति । विकल्पो यशोऽधिगन्तुमित्यत्रोदाहत.। समुच्चयस्य विद वीर्यञ्चेत्युदाह- रणम् । विद्वत्म वार्य तनये' इति पाठे न वेदन हेतुत्वेन विवक्षितम् अपि तु वस्तुस्वरुपप्रतिवाद- नपरत्वेनेत्यय मन्यते । एवञ्च विद्वत्स्विति विशेषणस्य नैरर्थक्यमापयत इति भानेन विचारितम । [६१] दुकूलमाव इति । सामानाविकरण्यनोपक्रमे वैयविकरण्येन प्रतिनिर्देश प्रझमभेदावह. अ चतुर्थ पादे । 'कपालमेवामलशेखरधीरि त्यत्र कपालाना बहुत्दै नाच्ये यदेकत्ववचनम अ- मलशेखरश्रीरित्यत्र च शेखरमात्रे धर्मिणि वक्तव्ये यच्छेखरश्रीरिति धर्मवचन तदनुपपन्नमेव गन्तव्यम । एवञ्च पूर्वोक्तेषु वक्ष्यमाणेपु चोदाहरणेषु सम्भवन्नपि विचारो ग्रन्थविस्तरभयान नि- रवशेषतया कृत इति तत्रवाभियोग कर्तव्य । तदुपतीमति । स्वशब्देन सर्वनाम्ना वा निर्देश- स्तुल्यफल इति प्रतिपादयिष्यमाणत्वात् । भगवति युष्मप्रसादेनेति । (अनेन) न्यायेन 'प- श्यत मात' इति वार्तिके धर्मकीतें प्रयोग प्रत्युक्त । प्राधान्यामाबादित्युक्तमिति । 'य त्रैककर्तृकानेका प्राधान्येतरभाक क्रिया' इत्यत्र । अनेनिजुरक्षालयन् । ज रखादन् । वि- सप्रसूनं पद्मम् । नेजनादाविति लिटा भूतानद्यतनपरोक्षप्रक्रमे अनेनिजुरिति तु भूतानद्यतनेन निर्वाह !तथा 'वृतविकाती'त्यत्र भूतमात्रे क्तप्रत्यय इत्यत्रापि कालप्रक्रमभेद । तत्रोपरि तिडन्तप्रक्रमभदा द्वितीयोऽत्र न स्थित । एवञ्चादिग्रहणेन वृतविकासीति गृह्यते । [विकचमस्य . दधु असूनमिति । अनेनिजुरित्यत्र] समाधान न कृतम् प्रकारान्तरेण समर्थयिध्यमाणत्वात् । यदि त्यादिनामु प्रक्रमभेद निराकरोति । अजयदिति अत्र परोक्षोऽपि जयो दर्शनार्हत्वात् परोक्षत्वेन न विवक्षित इति लिट्प्रयोगो न कृतः । विद्यमानस्यास्याविवक्षाया दृष्टान्तमाह [६२] अनुदरा कन्यति । नहि कत्याश्चित् कन्याया उदराभाव. कृशत्वात् पुनस्तदपि विवक्ष्यते । एवञ्च --- "अभूदभूमि प्रतिपक्षजन्मना भिया तनूजस्तपनद्युतिर्दिते । यमिन्द्रशब्दार्थनिवृदन हरोहिरण्यपूर्व कशिपु प्रचक्षते ॥” इत्यादे, "तात व निजतेजसैव गामेत स्वर्ग यदि स्वस्ति ते किन्त्वन्येन इता वधूरिति कथा मा सख्युरने कृथा । रामोऽह यदि राघवस्तदखिल नीळानमत्कन्धर सार्ध बन्धुजनेन सेन्द्रविजयी वक्ता स्वय रावण ॥" इस्यादेश्च महत काव्यप्रवाहस्य न किञ्चिद् दुष्टत्वम् । अर्थस्येति तद्भावोऽर्थत्व सत्ता अतद्भाव असत्त्वम् । यति पूर्वार्धशेष । यथेति । न प्रक्रमभेद इत्यन्वय. । तत्र कालविशेषो दर्शित ।

• 'अधिक न तु तद्धानिरिति न्यायेन' इति स्यात् 'अनलिजुरिति अत्र विक्रचमस्थ

दधु प्रसूनमिति' इति पठितु युक्तम् व्यक्तिविवेकज्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। बधा भूतस्य भाविनश्च कालस्यायतनानधनावे घरोक्षापरोक्षः च वैक्षिके एवेति । (२) शाला- दोसी, आहत छोल्तमतस्याहार (३.२-१३४) बलत्रा निर्दिक पा व अवसिक सत्वासत्त्वे । एकच्छ कचित्ताच्छीलिकादिप्रत्यायोमेडयन्यत्र तदकरामदुष्टम् । यथा- ___“जुजोपात्मानमत्रत्तो भेजे धर्ममनातुर । अगृध्नुराददे मोऽयमयुक्त सुस्तमन्यभूत ।" इत्यनारानुरिति ताच्छील्यावर्थप्रत्ययप्रयोगेऽप्यत्रतत इत्यत्रात्रस्युरित्यकरणेऽहणे न दुष्टकम् अन्ननुरिति वा निर्देशे अग्रनरिति निपिसेट ! कर्तुः फलवता कनिनायत्वम् । तदपि वैवक्षिकमेव । एवन्ध 'दृष्टा दृष्टिमको ददाति कुरुते नालापमानापिता' इत्यत्र यदि कत्रभिप्रायत्व क्रियाफलस्य, तदा ददातीति परस्मैपदानुपपत्ति न चेत् तदा कुरुत इत्यत्र परस्मैपदप्रसङ्ग इति प्रक्रमभेदपर्यनुयोग निरवकाश एक । एत्मन्यत्र पोद्वन्यम तेन ने इति । ते कालविशेषादय तेन विवक्षाप्रयुक्तत्वेन कारणेन । दर्शिता इत्यर्थ । गाइन्सामिाते । अत्र बर्नुराख्यातेनाभिधान कर्मणश्चानभिधान प्रक्रान्त विसब्वैरित्यन्यथाकृतमिति कारकप्रक्रमभेद । विकृति विहरण भनिभाजनस्वामित्यर्थ । विवृत्तिमिति पाठे वित्तरशालित्वमित्यर्य । रतो विग्रहो विरोध. स्तनिते- र्व्यवहितस्तत्प्रसादाद्विरोवस्य कर्तुमशक्यत्त्वात् । वितेने इति भावे प्रत्यय ? स्तनितानि वितती भूतानीत्यर्थ. । हाब्दः प्रक्रमभेद इति शब्दविषयत्वाच्छाब्द । शाब्दप्रक्रमभेद इति तु प्रकृ- तिप्रक्रमभेदस्वानुक्रमेण ये पठन्ति तै शाब्दश्चार्थश्चोत्तरो प्रन्यो नालोचित इत्युपेक्ष्यमेतत् । 'सङ्गमभूषेति । अत्र बहुव्रीहावन्यपदार्थोएसर्जननायेन क्रमेणोपसहृतमिति । भिद्यमानशब्दवि- षयत्वाच्छाब्द. प्रक्रमभेद । एवमार्थ प्रक्रमभेद इत्यत्र प्रथमप्रक्रान्तभिद्यमानार्थविषयत्वादार्थ इति व्याख्येयम् । धृतविकासीति पूर्व कालप्रकरणेनोदाहृतम् , सम्प्रति शाब्दविषयत्वेनोदाहि- यते, तिडन्तगतत्वेनाप्यूह्यते । ( नहीयम् १ ) आर्थः प्रक्रसभेद् इति अत्रोदाहरणद्वितय दत्त " मन्ततेति समतयेति । तत्र मत्ततेत्यत्र सङ्गमभूषेत्यार्थेन क्रमेण प्रक्रम , सूषवतीत्यत्र तु शाब्दरू- पतया प्रतिनिर्देश इत्यार्थ प्रक्रमभेद । किन्तु तद्वपुस्तदपि चारुतरत्वमिति पाठ स्थितपरिपाट्या- नुगुण्याभावान्न न्याय्य } 'चारुता स खलु सापि शरीरमिति तु पाठ श्रेयान् । एवञ्च दयित- सङ्गतिरेषेत्येतच्छब्द पठनीय , न पुनरासामिति पाठ । तत्र हि मत्तता केन शब्देन परामृश्येत । 'समतयेत्येतत् प्रायेणादशेषु शाब्दप्रक्रमभेदे उदाहरणतया दृश्यते । आर्थप्रक्रमभेदप्रस्तावे (वा? च) 'अनन्तरोदाहरणयोराद्यमाहितविपर्ययम्' इति पाठ । एतच्चायुक्त योजनग्रन्थे वरुण- स्यार्थप्रक्रम इति ग्रन्थविरोधात् । किन्तु नियमयनिति विदग्धम्मन्यतया दत्तोऽपि नो हृदयङ्गम. पाठ, वरुणेनैव तत्सम्बद्धमिल्लत्र प्रमाणाभावात् । न हि वरुणस्यान्योपसर्जनत्वेन स्थितस्य स्वातन्त्र्यमस्ति । तस्य नैवविधसम्बन्ध पुष्टत्व धत्ते । आर्थप्रक्रमभेदप्रस्तावे इदमेवोदाहरणमा- हितविपर्ययमिति पाठ श्रेयान् । [६३] परिहृतौ भवत इति । विभक्तिप्रक्रमभेदचशब्दयो- त्विाद् द्विवचनम् । चशब्दस्योभयथा दुष्टता च । चशब्दस्य च समुच्चयो विषयः । तद्भावः (उक्त. । येन तुल्यकक्ष्यत्वाभावाक्यत्वेन १) निवारित । प्रक्रमभेदस्त्वसताभित्यसमुच्चेतव्यनि-

• इद प्रतीक ६३पृष्ठस्थदशमपक्तिगतवाक्यसम्बन्धिपाठान्तराभिप्रायेण वृतविकासी'-

त्यत प्रतीकात् पूर्व धृतम् . + तद्भाव समुच्चयविपयकत्वम्

• 'उक्तनयेन तुल्यकक्षत्वाभावाख्येन' इति कुण्डलरेखान्तर्गत पठितु युक्तम् . ३६ व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः।

कटप्रयोगात् । स हि 'नियमनादित्यस्यानन्तर पठनीय लोष्टसञ्चार एकैकस्य भेदस्य भेदा- न्तरै. सह सयोजनप्रकाराख्यो गणनाविशेष । प्रकृतिप्रत्यययोरिति लधुशब्द प्रकृति । तस्या गुरुशब्देन भेद । गुरुशब्दे चेयसुन्नधिक प्रयुक्तो, यो लघुशब्दे न प्रयुक्त । तत्प्रत्ययस्य च प्रतिनिर्देशो न कृत इति प्रत्ययप्रक्रमभेदोऽपि । अभिनवपाठे तु तत्प्रत्ययरहितस्यैव लघु- शब्दस्य प्रतिनिर्देश कृत । क्रसेति य उद्देशकम प्रकान्त सोऽनुदेशे वैपरीत्याद न कृत इति प्रतीतेरैक्यस्य विगमाद् दुष्टत्वम् । तव कुलुमशरत्वमिति । इद क्रमप्रक्रमभेदोदाहरण न युक्त चूलिकाक्रमस्यैवात्रोचितत्वम् । तथा छुद्देश । स्मर प्रति साम्मुख्येनाभिधान विहाय नेन्दु प्रासनिक प्रत्ययथार्थज्ञानमुचितमिति स्मरस्य तावत् प्रथमनिर्देशो न्याय्य । (*अनिर्देशे) विद- विषय त्यक्त्वा न प्रासनिकेन वाक्यार्थपरिसमाप्ति शोभते इति पार्यवसानिकेन स्मरेणैव सम्मु- खीक्रियमाणेन वाक्यार्थ परिसमापनीय इति पाठक्रमापेक्षया चूलिकाक्रम एव सहृदयहृदयरञ्जक इति कुशाग्रीयधिषणैर्निपुण निरूपणीयमेतत् । तथा च 'युष्मदस्मदो पदस्य पदात् षष्ठीचतुर्थी- द्वितीयास्थयोर्वान्नावौ' (८-१-२०) इति चूलिकाक्रमेण व्यवहारो दृश्यते । क्रमप्रक्रमभेदस्य पुनरुदाहरण वस्तुप्रक्रमभेदविचारप्रस्तावे निरूपयिष्यते। प्रधानभूतस्येति अर्थप्रतिपादनाय शब्दप्रयागाच्छब्दस्यापायमानत्वाद् उपायाना च नियमाभावात् । तदुक्तम्--- ___“उपादायापि ये हेयास्तानुपायान् प्रचक्षते । उपायाना च नियमो नावश्यमवकल्पते ॥” इति । प्रक्रमभेद इति । प्रक्रमभेदविषयस्य विभ्यनुवादभावप्रकारत्वात् प्रक्रमभेदोऽयुपचाराद्वि- भ्यनुवादप्रकार इत्यर्थ । अनेनैव न्यायेन शाब्दश्वार्थश्चेति प्रक्रमभेदस्य भेदद्वय शाब्दार्थविषय- त्वाद् बोद्धव्यम् । शब्दभेदमिति । एकशब्दा (भेदत्वा )भिधेयत्वेनार्थस्य प्रत्यभिज्ञायमानत्वोप- पत्तये । शब्दभेदे तस्यैवार्थस्यान्यस्येव प्रतीते. नाजसेन प्रकारेण विध्यनुवादभावविषयत्वम् । काव्यगतत्वेन हि चिन्ता प्रस्तुता । न च काव्ये शास्त्रादिवदर्थप्रतीत्यर्थ शब्दमात्र प्रयुज्यते, स- हितयो शब्दार्थयोस्तत्र प्रयोगात् । साहित्य तुल्यकक्ष्यत्वेनान्यूनानतिरिक्तत्वम् । अस्त्वेवमिति सामान्येन प्रक्रमभेदाभ्युपगमो विशेषे तु पर्यनुयोग इति भावः । प्रक्रम(भेद ?)नियम प्रती- ति हृदयङ्गम पाठ । यद्भेदाभेदाभ्यामिति हि यच्छब्देन प्रक्रम परामृश्यते । प्रक्रमभेदनि- यम प्रतीति तु पाठे यद्भेदाभेदाभ्यानिति प्रक्रमस्यैवोद्धृतस्य यथाकथञ्चित् परामर्शो व्याख्येयः। [६४] शुचि भूषयतीति । अत्र भूषयतीति शाब्द भूषण प्रक्रान्तम् अलक्रियेसादावार्थेन रू- पेण प्रतिनिर्दिष्टम् । अत्र च पर्यायप्रक्रमभेद स्थितोऽपि साम्प्रत न चिन्तित शब्दार्थप्रक्रमभेद- चिन्तनप्रस्तावात् । अत्र विभागस्यैवेति । (अत्र वेत्यर्थादुपमेयम् !) तदभिसम्बन्ध श- ब्दाभिसम्बन्ध । विपर्ययादिति साक्षाच्छन्दसम्बन्धाभावात् । उदाहरणद्वये 'शुचि भूषय- ती'ति 'चारुता वपुरि'ति च । यादृशमिति स्थितपाठाभिप्रायेणानौचित्यं दत्तपाठाशयेन त्वौ- चित्यमित्यर्थः । तच्छब्देनान्ये परामृश्यन्ते । सादृश्यमेवेति । (तिदा यच्छब्दस्य नपुसकता स्यात् । तस्मात् सुरारिवेत्यत्र परामृश्यत इत्य)विवेकाक्षमप्रज्ञत्वात् । तदपहृतेति भनिभणिति वैचित्र्य परामृष्टम् । उत्कटेन भणितिवैचित्र्येण वर्णनीयमाच्छादितमित्यर्थः । तदुक्त वक्रोक्तिकृता लौकिकालकारानुपमानीकृत्य-

• 'अनुदेशे' इति पठितु युक्तम् ६ पदस्य पदादिति चानुवृत्तं पदद्वय प्रासाङ्गकम् .

+ कुण्डलनान्तर्गतं लेखकप्रमादायातं भाति. CRIMinihy intuismeyinmeterstinumps amarelinthy imminentaries व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । ३७ "यद्वत् तद्वदलङ्कारै समानैर्निजात्मना । स्वशोभातिशयान्तस्थमलङ्कार्य प्रकाश्यते ॥" इति । अप्राधान्यं स्यादात । अथ भाव -यदि शब्दव्यापारविषयस्य प्राधान्यमर्थव्यापारवि- षयस्य चाप्रावान्यमिति व्यवस्था, तदा त्रिविवस्य प्रतीयमानस्य परैर्ध्वन्यत्वेन व्यप(निर्दि )दि- टस्यास्माभिरनुमेयत्वेनोपपादितस्याप्रावान्य प्रसज्येत तस्यार्थव्यापारविषयत्वात् , शब्दव्यापार- विषयत्वस्य दूषितत्वात् । इष्यते च प्राधान्यम् । तत् कथमिय प्राधान्याप्राधान्यप्रतीतिर्घटत इति । 'चक्राभिवाते'त्यादौ च पर्यायोक्ते समासोक्तिवद् गम्यमानस्यैव प्राधान्य न वाच्यस्येत्यु- पपादित प्राक् । 'एकाभिघात' इति हयग्रीवदधे पाठः स्थितः, सुदर्शनस्य पुल्लिङ्गस्य प्रक्रान्तत्वाद् य इत्यनेन परामर्शात् । तत्त्वनवबुध्य चक यदि परामृश्यते, तदा यच्छब्दस्य नपुसकता स्यात् । तन्मुरारिरेवान परामृश्यत इत्याशयेन 'चक्राभिघाते'ति पठन्ति । न त्वय तत्र प्रस्ताव । (तदपेक्ष- यैव १) प्राधान्यमप्राधान्यं चेति इह गमकमप्रधानमुपायत्वात् । गम्य प्रधानमुपेयत्वात् । तेन प्रतीयमानस्य गम्यत्वात् प्राधान्यव्यवहार ।न प्रतीत्यपेक्षयेति । शब्देनार्थेन च या प्रतीतिस्तद- पेक्षया न प्राधान्याप्राधान्यव्यवहार इत्यर्थः । तथाम्लिह गम्यगमकभावविविक्तविषयत्वेन चिन्ता कृता। तदपेक्षयैव चेति । वाच्यस्यापि य शाब्दत्वेन प्राधान्यव्यवहारयोगस्तस्यापि । तद- पेक्षया गम्यगमकत्वापेक्षया । क्वचिद् यत्र प्रतीयमानसद्भावस्तत्राप्राधान्यमित्यर्थ । वाच्य हि प्रतीयमान प्रति गमकत्वेन व्यवस्थित तेन तदपेक्षत्वेनाप्राधान्यमिति तात्पर्यम् । विचित्रा भङ्गिणितय इति यथा भट्टबाणस्य तेषु तेषु स्थानेषु । अभिभूयमानत्वादिति । यदुक्तं म्वनिकृता- __'अव्युत्पत्तिकृतो दोषः शक्त्या सत्रियते करेः' इति । वाक्यभेदाचेति वाक्यान्तरापेक्षया ९ि वाक्यान्नरस्य भनिभणितिवैचित्र्यमित्यशेन प्रती- तिवैदूर्यान्न प्रक्रमभेददोष प्रकाशयति । [६५] न्यायसिद्धनादिति । न्यायोऽत्र भणितिवैष- म्यम् । कारणभेदस्यापीति न केवल प्रतीतिभेदो भेदहेतु , यावत्कारणभेदोऽपि । प्रतीतिभेदो विज्ञप्त्यपेक्षया भेदहेतु., कारणभेद पुनरुत्पत्त्यपेक्षयेति विशेषः । तदुक्तम् -- “अयमेव भेदो भेदहेतुर्वा भावाना योऽय विरुद्धधर्मा यासः कारणभेदश्च" इति । इह भाशिभणितिवैचित्र्यावैचित्र्ये प्रतीतिपरिस्खलनास्खलनयो कारणे । सचेति प्रक्रम- भेद । शाब्दश्चार्थश्चेति पूर्व प्रकृत्यादिप्रक्रमभेदविलक्षणौ शाब्दार्थप्रक्रमभेदौ लळितावुदाहृतौ च । अधुना वाच्यप्रतीयमानार्थापेक्षया पर्यवसानाभिप्रायेण सर्वप्रक्रमभेदव्यापको सामान्येन शाब्दा- थप्रक्रमभेदावुक्ताविति विशेषो बोद्धव्य । वस्तुप्रक्रमभेद इति । वस्तु वर्णनीय यथा वर्णयितु प्रक्रान्त तस्य तथा निर्वाहाभावाद् वस्तप्रक्रमभेदः । भेदेनेति अवयवसम्बन्धित्वेनेत्यर्थ. । प्र- थमे हि पादे अवयविन एव स्वरूपेण वर्णन प्रक्रान्तमित्यवयविसम्बन्वित्वेन निर्वाहण दोषः। उभयत्रापीति अवयविवर्णने अवयववर्णने च। तत् स्वरूपं नायिकास्वरूपम् । अङ्गने इत्या- मन्त्रणम् । पततु अधस्ताः गच्छतु । सादृश्यप्रतिपादनेति द्विचन्द्रमिति वि पाठे वदनेन सह चन्द्रो नभसो द्विचन्द्रतामापादयति । तच्छ वदनचन्द्रयोः सादृश्यमूलमिति व्यतिरेकप्रक्रमे सादृश्यनिर्वाहात् प्रक्रमभेदः । वस्तुसर्गपोनरुक्त्यस्योते पुनरुक्तवस्तविरस इत्यत्र हि पुनरु- कवस्तुभिर्विरस इति व्याख्याने सादृश्येन निर्वाह कृतः । व्यतिरेकेण च प्रक्रम इति दोष एवायम् । + 'विचित्रार्थ' इति कसज्ञमूलकोशे पाठः. $ 'प्राधान्य न स्याद्' इत्यव तु मूलकोशेषु पाठो दृश्यते । ConnurudLTourimagadyarturfastamanartyrepalandinavad व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । विमुख इति । केचित् पुनरुक्तवस्तुषु विरस पुनरुक्तानि वस्तूनि (न) करोतीति व्याख्यानेन व्य- तिरेकनिर्वाहाद्यथास्थितपाठ समर्थयाश्चक्रिरे । अर्थदोषाणामिति प्रक्रमातिक्रमरूपाणामित्यर्थः । तपेन वर्षा इति- “तपेन वर्षा शरदा हिमागमो वसन्तलक्ष्म्या शिशिर. समेत्य च । प्रसूनकृत्य ददतः सदर्तव. पुऽस्य वास्तव्यकुडुम्बिता दधु ॥” अत्र हि स्त्रीपुरुषयुगलत्रयरूपतया ऋतूना वर्णने प्रस्तुते स्त्रीरूपाणामृतूना तृतीयासम्बन्धादनावा- न्ये विवक्षिते यत् तपेन वर्षा इत्यत्र विपर्यय कृतः, कृते वा तथा निर्देशे शरदा हिमागम इ- त्यादौ यदन्यथाकरण स प्रक्रमभेद एव । यदि पर स्त्रीपुसयोरत्र येन क्रमेण प्रक्रम. तस्यान्यथा निर्वाहात् क्रमप्रक्रमभेदमिम विद्म । तेन पूर्व क्रमप्रक्रमभेदस्येदमेवोदाहरण देयम् । तेन वर 'घ- नश्रियोष्ण शरदा हिमागम' इति पाट कर्तव्य.। कर्तृप्रक्रमभेदोऽपीति । यत्र युष्मदस्मद- थंगत कर्तृत्व शेषेऽत्र चेतनेऽचेतने वा वा बुद्धिपूर्वकमेवारोप्यते, तत्र कर्तुरन्यस्यारोपश्चारु- वाय व्यत्यासो गुण एवेत्यर्थ 1 [६६] तयोरिति । (यत्र ?) कर्तृव्यत्यासप्रक्रमभेदयो । न प्र- करणावलित इति । युष्मदस्मदर्थस्य हि क्वचित् कर्तृत्व प्रकरणाद्यवसित न शब्देनाभिधातु प्रक्रान्तमिति नाय प्रक्रमभेददोषस्य विषय । अन्यत्रारोप्यैवमुक्तमिति शेषत्वेन विवक्षिते रामभद्रे । एवमुत्तरत्र भार्गवे वटौ चान्यत्व योजनीयम् । ननु युष्मदस्मदर्थस्य चेतनत्वात् तद- पेक्षयाचेतनस्यैवान्यत्वमुचितमिति कथ चेतनस्यैवान्यत्वमित्याह द्विविधो हीति । अय भाव' ! न युष्मदस्मदर्थगतचेतनत्वापेक्षया वस्त्वन्तरस्यान्यत्वम् , अपि तु युष्मदस्मदर्थत्वापेक्षयैव । यु- ष्मदस्मइयौं च क्रमात् सम्बोध्यमानवस्तुनिष्ठः परभावोऽस्मिताख्या प्रत्यक्ता च । ततश्च तदपे- क्षया शेषस्यान्यत्वम् । तस्य च चेतनत्वाचेतनत्वाद् द्वैविध्यमिति न विरोध कश्चित् । परशुना चन्द्रहास इति क्रमेण द्वयोरपि युष्मदस्मदर्थयोरचेतनावपयकर्तृतान्यत्यास उदाहरणम् । भोल- वेश्वर इति । अत्र राम स्वय याचत इति अस्मदर्थकर्तृत्वस्य चेतनविषयव्यत्यासस्यान्यत् स्थितमायुदाहरणीय न चिन्तित , पूर्वमुदाहरणान्तरे चिन्तितत्वात् , चिन्तान्तरप्रस्तावाच । __तदेवमियता प्रबन्धेन प्रक्रमभेद विचार्य क्रमप्राप्त क्रमभेद विचारयितुमाह क्रमभेदो यथेति । ननु यदि स्मृतिपरामर्शकस्य तच्छन्दस्यानुभूत एवार्थो विषय इत्युच्यते , येऽत्यन्तप- रोक्षा रामादयस्तेषा कविना काव्ये तच्छब्देन कथ परामर्श क्रियते तेषामतीन्द्रियत्वादित्याह [६७] अत्र च प्रतीतिमात्रमिति । अयमत्राभिप्राय । येन विना यनोपपद्यते तस्य तदपेक्षा न्याय्या । स्मृतिश्च प्रतीतिमात्रमन्तरेणानुपपद्यमाना तदपेक्षिणी स्यात् , नैन्द्रियिकप्रतीत्यपेक्षिणी ऐन्द्रियिकप्रतीति विनापि शब्दादिभ्यः प्रतीतौ तस्याः सम्भवदर्शनात् । रामादीना च यदि नैन्द्रि- यिकी प्रतीतिस्तदा शब्दात् प्रसिद्धी प्रतीतिरस्तु । तन्निबन्धनश्च स्मृतिपरामर्शकेन तच्छब्देन परामर्श इति न कश्चिद्विरोध. । नन्विति । अयमत्रार्थः । पदार्थविमर्शपुरस्सरो वाक्यार्थविमर्श इति न पदार्थविमर्शवेलाया भवत्वियमाशङ्का । वाक्यार्थविमर्शसमये त्वखण्डप्रतीतौ पूर्वापरभाव- नियमावभासनाभावान्नास्य दोषस्यावकाशः । उद्देश्यत्वाच्च वाक्यार्थप्रतीतेरन्तरगत्वमिति तदाश्र- येणैव व्यवस्थोपपत्तौ न क्रमदोषचिन्ता काचिदिति । प्रतिरूपः प्रतिबिम्बरूपः तत्सञ्चारो बक्रभिप्रायसङ्क्रमणम् । शब्दव्यवहारस्येति । शब्दव्यवहारमुखेन श्रोतृगृहीतो वाक्यार्थवि- मर्शः स्वीकृतः । वक्तुरिति यदि श्रोतृविमर्शपर्यवसायी शब्दव्यवहारो वक्तृविमर्शप्रतिच्छन्द्र- करूपो न स्यात् , तदा शब्दैर्वक्तृविमर्शस्यासम्बन्धित्वादनुमान न स्यादित्यर्थः । तत्र चासाCRIMinily intuismeyinwuranatungamarnathyingindein urminal व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयों विमर्शः । ३९ विति वक्तृश्रोतृगते वाक्यार्थविमर्श सूक्ष्मत्वेनास्फुटरूपोऽस्त्येव पौर्वाप प्रतिभात इति यावत् । पदार्थबुद्धाविति वाक्यार्थपूर्वभासिन्याम् । तत्रापीति । वक्तृश्रीनगतवास्यार्यविम्- शेऽपि सूक्ष्म पदार्थाश्रयो दोषो दुर्निवार पदार्थानतिक्रमेणैव वाक्यार्थविमर्शस्य व्यवस्थितत्वा- दित्यर्थ । प्रमादज इति । एव सति प्र( क्रम्यमान++)परामर्शदोषस्तावत् परिहृता भवति । प्रतीपगमनतोरिति गजसेतुबन्धादित्य य ! शाब्दस्येति पञ्चम्यन्तत्वात् । तदीयतोथी- भिधानेति हेतुहेतुमतोस्तदीयतीर्थशब्देन व्यवधाने सतीत्यर्थ । गङ्गाविशेषणमुनोत गज- सेतुबन्धामिति पाठे ! अयमत्राशयः- शाब्दो यत्र हेतुहेतुमद्रावस्तत्र हेतुत्वेनापन्यासान तयोर्य- वधान किञ्चित् कार्य, प्रतीतिविप्रकर्षप्रसङ्गात् । आर्य हेतुहेतुमद्भावे उपन्यस्तस्य हेतुत्वाइ विशेष- णभूतस्य हेतोर्विशेष्यस्वरूपवर्णनेन चरितार्थत्वात् सत्यपि व्यवधाने न प्रतीतिविप्रकर्ष कश्चित् . पर्यालोचनसामाद्धेतुत्वप्रतीते । अत्र च श्लोके तीर्थे तीये इति पदद्वयाकरणेऽपि वाक्यार्थस्य निराकाडक्षत्वात् तत्करणमपुष्टार्थमेव । तदेति तच्छब्देन । (इति तच्छब्द ?) आरोपनिवृत्ता- विति आरोपो भ्रमोऽन्यस्यान्यत्वेन प्रतीति , यथा नवजलधरस्य सन्नद्धदृप्तनिशाचरत्वन । तानिवृत्तावत्र वक्ष्यमाणायामारोपविषयस्य जल बरादेवस्तुसत प्रकाशमानस्येदमादिना न्याय्ये निर्देशे तस्य परामृश्यसमीप एव प्रयोगेण भाव्यम् । यस्त्ववस्तुसदारोग्यमाणनिकटे प्रयोग स क्रमभेदमावहति । यस्त्वत्रैवारोपविषयस्वरूपतया विद्युतो निकट इदमाद्यप्रयोग , तत्र दूषणान्त- रावकाश । [६८] उत्खाताममिव शैल हिमहतकमलाकरमिव लक्ष्मीविमुक्तम् । पीतमदिरमिव चषक बहुलप्रदोषमिव नुग्धचन्द्रविरहितम् ।। इतीवेति । अत्रोपालम्भरूप. पूर्ववाक्यार्थ इतिशब्दावच्छिन्न उत्प्रेक्ष्यत इत्युपालब्धेत्यत पूर्व मितीवशब्दो प्रयोज्यौ । विषयान्तरे तु प्रयोगान् क्रमभद । प्रापिपयिषुपदेनेति पूर्ववाक्या- थस्थितेन । तदधीनत्व पुरुषायत्तत्वम् । स्तस्वरम इति पीनोन्नतस्तनद्वयदर्शनादय प्रशसोक्ति । षिद्गा विटा । प्रतीतिवैचित्र्यमिति वाक्यार्थस्य तिलतण्डुलीकृतस्यावगमानवगमो । उक्ति- स्वरूपेति । उक्ति 'स्तम्बेरम परिणिनसुरसावुपैती त्यपा । तस्या विटसम्बन्धिन्या स्वरूपम् इतिशब्देनोपलक्षणत्वा र एक्शब्दादिना व्यवच्छेतुमिष्टम् । अतश्च तत्र तस्माद् इतिशब्दादिति- शब्दोपलक्षितादेवमादश्च प्राक् पूर्वम् उक्ते पूर्वप्रदर्शिताया । अन्यत् किञ्चित् पदं षिद् इत्यादि न कथनीयमित्यर्थ । एवमुदाहरणान्तरेऽपि योजनीयम् । [६९] उपाधिभावादिति इतिशब्दस्य स्वा शक्ति पूर्ववाक्यावच्छेदरूपा । तां पूर्वत्र वाक्ये समयस्तस्योपाविरितिशब्द सम्पद्यते । अतश्च न तस्यान्यत्र प्रयोग कर्त्तव्य इत्यर्थः । "पदस्यान्यस्येति षिद्भरित्यादे । अन्यथेति (विपर्ययान्तरप्रयोगे?) आसमारय विशरारुप्रतीतित्वम् । आनन्तयनियम इति “यस्य येनाभिसम्बन्धा दूरस्थस्यापि तेन स! अर्थतो ह्यसमानानामानन्तर्यमकारणम् ॥” इति न्यायेनाौचित्यवशाब्यवहितानामप्यानन्तर्यनियमो भविष्यतीत्यर्थः । अन्यतस्तहीति । अन्यतोऽचित्यवशात् । तत्कार्यलिद्धः इत्यादिकर्तव्यसिद्धेः । इति तेषा प्रयोगो नियत. स्याद् इत्युक्तम् । ननु “यस्य येनाभसम्ब(न्धो न्याय्य ?) कुत्रावतिष्ठतामित्याह कैश्चिदेवेति ।

• 'फस्यमानवस्तु' इति पठनीय स्यात् .
• “विषयान्तरप्रयोग' इति स्यात् . 'न्य इति न्यायः' इति पठितु युक्तम् . व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः।

अय भाव.-- इत्यादिशब्दवर्जनेनोक्तक्रमेण शब्दहेत्वादिवर्जनेन चान्येषां शब्दानामय न्याय । इत्यादीनामय पुनर्नियतप्रयोगविषय इति । नान्यथा तेषा प्रयोगः कर्तव्य इति ।। एवमुद्देशक्रमेण क्रमभेद विमृश्य पौनरुत्य विचारयितुमाह पौनरुक्त्यमिति । इह खलु द्विविध पौनरुक्त्य शब्दपौनरुक्त्यमर्थपौनरुत्य चेति । तदुक्तमक्षपादमुनिना- "शब्दार्ययो पुन- वचन पुनरुक्तमन्यत्रानुवादाद्" इति । तत्र शब्दपौनरुक्त्यमापौनरुक्तये न दोष , अर्थपौनरू- तयन दुष्ठत्वे अर्थस्यैव प्रयोजकत्वात् । अर्थपौनरुक्त्यमेवैक पौनरुत्त्य न शब्दपौनरुक्त्यमिति स- मुदायार्थ । आर्थमिति अर्धाश्रितम् । एव शाब्दमित्यत्रापि वाच्यम् । यदुक्तमिति वाद- न्याये । हसतीति एको हसतिशब्दः शत्रन्तः स्वामिविशेषणम् , अपर क्रियापदम् । एवमुत्त- रत्र वाच्यम् । यन्त्रमिति । अभेदोपचारेण मृत्यस्य निर्देशः कृतानुकारित्वात् । अन्यत्र ता- त्पर्यभेदादिति तात्पर्यभेदे हि स्वरूपाविशेषे लाटानुप्रास इष्ट । तदुक्त- "स्वरूपाविशेषे हि पुनरुक्ति फलान्तरात। शब्दाना वा पदाना वा लाटानुप्रास इष्यते ॥" इति । शक्रसङ्काशेति श्रीनदीसेति मेदिनीचन्द्रेति विद्विषां कालेति च चत्वार्याम न्त्रणाणि । अत्र तात्पर्यभेद स्फुट एव । तथा चैक काशशब्दो वस्त्राणामुपमेयत्वेन स्थित., अ न्यस्तु हसानामुपमानत्वेनेति भिन्न तात्पर्यम् । एवमन्यदपि योजनीयम् । उभयाभावे इति अर्थभेदस्य तात्पर्यभेदस्य चाभाव इत्यर्थः । न च घासेति कर्मत्वेन सम्बन्धित्वेन चास्तु ता त्पर्यभेद इत्यर्थः । एतन्न चेति निषिध्यते । स्वार्थमिति । एतदुक्क भवति--- न स्वार्थाभिधा- नमेव तात्पर्यम् अपि तु सत्येव स्वार्थाभिवानेऽधिकमर्थान्तरोन्नुखत्व तात्पर्य, यथा काशश- ब्दयोः । तत्र काशजात्यवच्छिन्नद्रव्यप्रतिपादनादतिरिक्त उपमानोपमेयभावः प्रतिपाद्यते । न चैव- बिसशब्दयोः । नपत्र बिसजात्यवच्छिन्नद्रव्यातिरिक्त किञ्चिद्वस्तु प्रतीयते । यत्तु कर्मत्व सम्ब- न्धित्व च तदभिवेयस्यैव तथावस्थानं नोटेकेणान्यतामावहतीति स्वशब्दपरिहारेण सर्वनामपराम- शत्यैव विषयो न्याय्य इति । ननु पुनरुक्त किमुच्यते यत्र तत्प्रयोग विनार्थप्रतीति यत्र चं तत्समानपदान्तरप्रयोगोऽवश्यमुपयुज्यते, तत्र कथ पुनरुक्तत्वम् । यत्रैकार्थेन प्रतीतिर्न तात्पय- भेद , तत्र पुनरुक्तत्व प्रतीतिवरस्यापादानात् । (यत्र तु तत्स्थानेन ? ) पदान्तरमुपयुज्यता मा वा । सर्वथा तत्प्रयोगकृत वैरस्य पौनरुक्त्यप्रयोजकमिति तदाश्रयेणाय दोष उक्त । ७०] सर्वनामेति 'जक्षुर्विसमि'त्यत्र निर्दिष्ट बिसमुत्तरत्र प्रसूनसम्बन्धित्वेन सर्वनाम- परामर्शार्ह सद्यत् स्वशब्देनोक्त, तत् शब्दपुनरुक्तम् । यद्यप्यर्थपुनरुक्तमेवैक पुनरुक्तं (*प्रयुक्त, तत् ?) तथापि शब्दस्य पुनरुक्ततेत्युक्तम् अर्थमुखेनैव शब्दस्यापि पृनरुक्ततेत्यभिप्रायेण । 'सर्व- नामपरामर्शयोग्यस्येति निर्दिष्टा योग्यता विभक्तुमाह प्राधान्यमिति । द्विविध परामर्शयोग्य- त्व शाब्दमार्थ चेति । तत्र यस्मिन् परामृश्यस्य स्वातन्त्र्येण कर्तृत्वादिना निर्देशेन प्राधान्य तत्र शाब्दम् । यत्र पुन, परामृश्यस्यान्यः कश्चित् सम्बन्धित्वेन निर्दिश्यते तत्रार्थम् । तत्र हि सम्ब- न्धिन प्रति अस्योपयोग एव योग्यत्वम् । तथा चैकमुदाहृतम् । सम्बन्धिप्रतीतिमुखेनेति । अत्र सम्बन्धी हरः तस्य मौलिद्वारेण शशाङ्कसम्बन्धित्वात् । तत्प्रतीतिमुखेन चात्र शशाङ्कः प्र- तीयते न तु 'चारुता वपुरि' यादौ चारुतादेरिव साक्षादेव शशाकस्य प्रतीति. । शशाङ्कसम्ब- + 'तत्र तु तत्समान' इति पठितव्य स्यात् . * 'प्रागुक्त' इति स्थात् . commewinthe ansi nwage threewan stampeareAalathy mee nuine व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । धिनामिति । अत्र 'सम्बन्धिनिबन्ध' इति कारिकाया य सम्बन्धी युक्त ,स निर्दिष्ट । तथा चात्राशय सम्बन्धित्वेन निर्दिया । तत्परामर्शयोग्यतेति तच्छब्देन परामृश्य शशाको नि- दिष्ट । ला हि गुणीभूतस्येति । हरमन्यपदार्थ प्रति निशापतिर्गुणीभूत. । तस्यापि निशा गुणीभूता। सा च भुवनेति । अत्र न नगेन्द्रतनयाया सम्बन्धी निर्दिष्ट । अपि तु सा चेत्य- नेन *स्वरूपेण निर्दिष्टम् । विहस्तो न क्वचिच्छक्त । समारगतस्थति परामृझ्यस्येति स- म्बन्धः । तत्र हि परामृश्यस्य समासे गुणीभावात् सम्बन्धिनश्वानिर्देशात् परामर्शो न न्याय्य । न सर्वजनसंवेदनीय इति । अस्यार्थ -- “यथास्मै रोचते विश्व तथद परिवर्तत" इति न्यायनात्रातिप्रौडतया अन्थकारो निजायत्ता पदार्थव्यवस्था कर्तुमारब्ध., येन 'तदशुनिचि- त' इति तत्तमसाम्' इति च शशाङ्कस्य निशायाश्च तच्छब्देन परामर्शमघटमानमपि समर्थ- यते, 'जक्षुर्दिस धृतविकासिबिसप्रसूना' इत्यत्र च विसप्रसूनशब्दस्य सज्ञापदस्थापि विसशब्दा- श्रयेण सूक्ष्मेक्षिकया पौनरुत्य दोषमुद्भावयति । न चैतत् समर्थन हृदयहारि, यस्माच्छशाङ्कमौ- लिरिति च निशापतिमौलिारेति च सज्ञाशब्दावेतौ । सज्ञाशब्दाना च विद्यमानस्या यथानुगमस्य न प्रयोजकत्व रूढे प्राधान्यात् । ततश्चात्र न शशाङ्कार्थो न निशार्थ कश्चित् । किन्तूपायमात्रे- गैतावर्थावाश्रित्य सज्ञिविशेष एवात्र विवक्षित । एवञ्च सश्यन्तर्गतयो शशाङ्कनिशयोस्तच्छन्द- परामर्शेन सहृदयहृदयान्यावर्जयतीति हरुसर्मथनमेतत् । किं च शशाङ्कमौलिरित्यत्र वर शशाङ्क- स्य भवतु सर्वनाम्ना परामर्श तस्य वक्राकृतस्तत्र सन्निहितत्वात् , निशापतिमौलिरित्यत्र तु नि- शाया परामर्श पापात् पापीयान् निशाएतेरेवोतक्रमेण तत्र सन्निहितत्वात् । निशाया उपलक्ष- णमात्रत्वेनेोपयोगिन्यास्तत्र सम्भवाभावात् । यत्र च तस्या एव न सम्भवस्तत्र का वार्ता तम- साम् । तदयम् 'अन्धो मणिमविन्दत् । तमनगुलिरावयद्' इति न्याय (न्याय्ये आयत:) आयात | अपि च यत्र प्रसारितानुगमेन शब्देन सज्ञिनः प्रत्यायन क्रियते, पर तत्रानुगमोत्क- र्षाद् भवति सर्वनामपरामर्शः । यथा- “उत्सवाय जगत स जायता रोहिणीरमणखण्डमण्डन । तत्प्रभाभिरिव पूरित वपु ति यस्य सितभस्मगुण्ठितम् ॥" इति । अत्र हि पदव्यापिनी संज्ञान्वर्थ (त्व)मेवोत्कर्षयति । तेनात्र परामर्शी नाप्रतीतिकरः । प्र- कृते तु ताक्ष्यपि गतिर्नास्ति । आस्ता वा प्रकृतम् । अत्रापि हि रोहिणारमणेत्यादौ यदि सूक्ष्मे- क्षिका क्रियते तदा सज्ञाप्राधान्यात् तदशस्य सर्वनामपरामर्शो न दुष्टता भजते । प्रकृते तुपा पात् पापीयान् परामर्श । कृत चात्र समर्थन ग्रन्थकृता । तदेतदस्य विश्वमगणनीय मन्यमानस्य स्वात्सनः सर्वोत्कर्षशालिताख्यापनमिति । प्रन्थकर्तुः पुनरयमाशयः- इह तु द्विविधा सज्ञाशब्दाः रूढा चोगरूढयश्च । तत्र रूढा- नामर्थानुगनाभावात् तदनुसरण न कर्त्तव्यम् । ये तु योगरूढयस्तेषां यदि चोग उत्कटतां भजते तदाश्रयो व्यवहारो न दुष्यति । अत एव निमित्तबलेन प्रवृत्तस्य शब्दस्य निमित्तान्तर्भावे प्रयो- गः सौगतैनिषिद्ध एव । यदाहु.- ___ * ‘स्वरूपम्' इति वर पाठः. 'तत्तमसाम्' इत्यस्य स्थाने 'तत्तु समासमेति च समिति' इति लिखितमादर्श दृश्यते. न्याय आपतित' इति वा 'न्याय आयात इति वा पाठ्यम् - 'पाव्यापिनी' इति स्यात् . | नादुष्टताम्' इति पाठो युक्तः. SIMILTIRLINEERINITanana M ITHAINMainm व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । "नैमित्तिकाः श्रुतेरथमर्थ वापरमार्थिकम् । शब्दानामनुरुन्धानो न बाधस्तेन वर्णितः ॥” (2) इति ! एव स्थिते योगाश्रिते व्यवहारे यदि सज्ञावयवभूतार्थस्याव्यभिचारी कश्चित् प्रतिपिपादयि- षित स्यात् तदा तदभिसम्बन्धाय तस्यावयवस्य सर्वनामपरामर्शो न दुष्ट. ! यदुक्तम्---- 'सर्व- नाम्नानुसान्धवृत्तिच्छन्नस्य' (का सू. ५-१-११)इति । मौलिरित्यत्र शशाङ्काव्यभिचारिणो रश्मयः सम्बन्धित्वेन प्रतिपादिता. ! निशापतिमौलिरित्यत्र निशाव्यभिचारीणि तमासि । तेषा चावास्त- वत्वमपि न तथा दुष्टम् उत्प्रेक्षागोचरत्वेन प्रतिपादितत्वात् । केवल पूर्वत्र सज्ञिसम्बन्धी परत्र तु सम्बन्धिसम्बन्धी परामृष्ट इति विशेषः । तदेव यौगिकानां सज्ञाशब्दानी योगनिमित्तो व्यव- हार कचित् क्वचित् सुव्यवस्थित एव । यत्तु 'कुर्या हरस्यापि पिनाकपाणे रित्यत्र पिनाकपाणि- पदस्य सज्ञाशब्दस्य सतोऽर्थानुगमो निवारयिष्यते येन सज्ञावगमार्थ हरशब्द प्रयुक्त , तन्नार्थीनुगमाभावप्रतिपादनपरेण, किन्त्वनुगम्यमानस्यार्थस्य सरम्भास्पदत्वेन विवक्षितत्व पृथक सज्ञापदप्रयोगमन्तरेण (न) निर्वहति सज्ञार्थस्यार्थानुगमस्य च युगपत् प्राधान्याभावादिति द्वयप्र- योग एवैवविधेषु स्थानेषु शस्यत इत्यभिप्रायेण ! प्रकृते वस्तुस्वरूपमात्रप्रतिपादने सज्ञाशब्दत्वेऽ. प्यथीनुगमानुसरणमव्याहतमिति । इतरथेति उभयविधयोग्यताभावे परामृश्यप्रतीतेरभावादि- त्यर्थ । अत्र त्विति । 'जक्षुर्बिसमित्यत्र । सम्बन्धिनः प्रसूनस्य निबन्धने उपादाने । आर्थ इति । क्रियाकारकभावस्थाख्यातपदवाच्यत्वेन शाब्देन क्रमेण प्रस्तावेऽत्र विशेषणद्वारेण समासेन ( तोऽर्थ. १) प्रतीतेरार्थत्वम् । तच्चानेकप्रकारमिति तच्छन्देन पौनरुक्त्य पराम- टम् । सक्षेपेण पञ्चप्रकार पौनरुत्य निर्दिश्यते । अश्वीयेति । अत्र 'केशाश्वाभ्या यञ्छौ' (४. २. ४८) इति समूहेऽर्थे छप्रत्ययः । एव छपत्यय सहतिशब्दश्च भिसः प्रकृतित्वेन निर्दिष्टौ पुन- रक्तौ । अश्वैरित्येव हि वाच्यम् । बिलेति 'बिसकिसलयच्छेदपाथेया' इति 'त्वगुत्तरासङ्गाम् इति च वाच्यम् । [१] बहुव्रीहीति मत्वर्थे बहुव्रीहिविधानम् । कर्मधारयमत्वर्थीया- भ्याम् इति । कर्मधारयमत्वर्थीयौ समुच्चयेनावस्थितौ वृत्तिलाघवाद् बहुव्रीहिणा बाध्येते इत्यर्थ । "भूमनिन्दाप्रशसासु नित्ययोगेऽतिशायने । ससर्गेऽस्तिविवक्षाया भवन्ति मतुबादयः ॥" इति बहवो भूमादयोऽर्था अत्यर्थमनुगच्छन्तो मत्वर्थीय(ता?)विषयत्वेनोक्ताः । ते क्रिमिति न बहुव्रीहिवाच्यत्वेनोक्ता इत्याह मतोरिति । मतुब्ब्रहण मत्वर्थीयानामुपलक्षणम् । भूमादयो अर्था न केवलेभ्यो मतुबादिभ्य प्रतीयन्ते, किन्तु प्रकरणादिसहायेभ्यस्तेभ्य इति (न) मतुबादिविचा- रेणोदाहियन्ते, नान्तरीयकतया तेषा गतत्वात् । जाम्बवेति तदीयेति चन्येति च तद्धित- प्रत्ययस्थ पौनरुक्त्यम् । जम्बूपल्लवानीति, तन्मातङ्गेति, वनकरिणामिति च षष्ठीसमासेनैव तद्धित- कर्मधारयलक्षणवृत्तिद्वयार्थप्रतीते । वात्रघ्नेति वृत्रन्न इन्द्रस्यापत्यमत्र विवक्षित, नेदमर्थ इति नात्र तद्धितस्य पौनरुक्त्यम् । समूहार्थाया इति । 'ग्रामजनबन्धुसहायेभ्य' इति (४-३-७.) समूहे तत्प्रत्ययः । अत्र जनशब्देनैव समूहार्थप्रतीतेस्तत्प्रत्यय(रूपाया ?)प्रकृतेर्बहुवचनस्य प्र- त्ययस्य च पौनरुक्त्यम् । पूर्ववदिति दलत्कन्दलेति लम्बाम्बुदमिति फुलाम्बुजा इति च बहुजी- बहिणैव भजत्यर्थादीनो प्रतीतेः पुनरुक्तत्वम् । विशेष्यमात्रेति विशेष्यस्याविशिष्टविशेष्यरूपतया, Cameeruity intai image SANTANIH. Canumnpanwareluithy implained winni व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । ४३ विशिष्टविशेष्यरूपतया वा प्रतीति । तत्र विशिष्टविशेष्यरूतया प्रतीतौ यत्र विशेषणमात्रादेव विशेष्यस्यैव प्रतीति , तत्र विशेष्यप्रयोगो न दुष्यति यथा तब प्रसादादि'त्यत्र वक्ष्यते । (कि- न्तूपाथमंत्रणेताव? ) भवशब्दस्येति ातकिरणाभरण इत्यनेनैव प्रतित्वाद् भवार्थस्थ, यथा निधानगर्भामिव सागराम्बराम्' इत्यत्र मागराम्बराशब्देन मेदिन्या । चमूरुगविशेष । कुथः वर्णकम्बल । एकतरस्येति इन्द्रवाहनशब्दप्रयोगे कुथसामान्नागेन्द्रप्रतातिनागेन्द्रशब्द- प्रयोगे च शुकवर्णस्य वर्णितत्वाद् इन्द्रवाहनप्रतीतिरिकतरस्यैव प्रयोगो न्याय्य । यत्र तदि. त्यादिना विशिष्टावशेष्यरूपतया विशेष्यप्रतिपत्तिमुदाहरति । तद्विशेषः विशेष्यगतो विशेष । हरशब्दस्येति पिनाकपाणिशब्देन हरगतो विशेष प्रतिपाद्यते य सर्वोत्कर्षहेतुत्वेन विवक्षितो न सज्ञिमात्रमिलार्थं । विशेष्योपादानमन्तरेणापीति । कुसुमायुधशब्दोऽपि हि विशेषणमपि विशेष्यमवगमयत्यव्याभिचारात् । न तु तस्य पृथक्प्रयोग । अत्रापीति पिनाकपाणरित्यत्र लिङ- त्तमपुरुषेणैवेति 'अस्मद्युत्तम.' (१-४-१०७ } इत्यत्र हि स्थानिन्यपीयनुवर्तनादप्रयुक्तेऽज्यस्म दे तदर्थसम्भवे उत्तमपुरुषो भवत्येव । तदनुपादानं विशेष्यानुपादानम् । [७२] अन्येषा- मिति । बहुवचनादीक्षु स्थाने वेकेनैवेवशब्देन गतार्थत्वाद् अन्येषा प्रयोगो विफल इत्यभिप्राय. । तृतीयस्यापोति वाक्याथीपम्यविवक्षायामेक एवेवशब्द प्रयोक्तव्य । पदार्थौपम्यविवक्षणे तु यावन्तो विशेष्यभूता पदार्थास्तावन्त इवशब्दा प्रयोक्तव्या । न त्वर्वजरतीय कार्यमित्यर्थ । एतच्चान्युपगमवादेनोक्तम् । न तु मम्भवन्त्या वाक्यार्थीपमाया पदार्थोपमा कार्या इत्यस्य पक्ष । तथा च दिनेदिने इत्यादिना दूषयिष्यति । दिने दिने इति । अत्र चान्द्रमस्या लेखाया पार्वत्युपमान, विशेषाणा तु कलान्तराणि । विशेषाणा च लावण्यमयानिति विशेषणम् । तत्स्थानीय कलान्तराणा ज्योत्नान्तराणीति । ज्योत्लान्तरे येषामिति हि व्याख्या । 'दिनेदिन' इत्यादि पार्वतीन्दुलेखयो साधारणो धर्म । न तु कलान्तराणि कर्तृणि ज्योत्लान्तराणि पुष्णा- तीति सान्वी व्याख्या वचनभेदादिदोषप्रसङ्गात् । अत्र चान्द्रमसीव लेखा कलान्तराणि पुष्णाती- त्येकेनैवेवशब्देन गतार्थत्वे द्वितीयस्यवशब्दस्य पौनरुक्त्यम् । य समेत्येति । अत्र यमित्यस्य चण्डमारुत उपमान, चेदिपस्य च प्रदीप । तुल्यार्थे वतिः । विलोचनप्रशमनादेव शम्भुवि- भ्रमत्याग । अत्र च दत्तेऽपि पाठे कर्मभूतयोरुपमेयोपमानयोललाटलेखयेत्यादिविजातीयपदगर्भि- तत्व विकृतपदप्रयोगो वैरस्य च दुष्परिहरमेव । तेन 'चण्डमारुतनवप्रदीपवद्' इति पाठ. श्रेयान् । एव हि मिशब्दस्थाने नशब्दमात्रकरणेन स्तोकमात्रन्यल्यासेन सौकर्येण दोषपरिहारप्रतीति सौन्द- र्य व । मलयजामिवेति हिमाशुखण्डस्योत्प्रेक्ष्यत्वेनोपनिबद्धमाकाक्षासन्निधिसामर्थ्याल्ललाट- तटस्य विशेषणं पर्यवस्थतीति कवेरभिप्राय । वस्तुतस्त्विवशब्दप्रयोगमन्तरेणापीष्टसिद्धेरिवशब्दः पुनरुक्त.। न चन्द्रखण्डस्य मलयजार्द्रत्वोत्प्रेक्षणे प्रयोजन किश्चित् । यत्र चैतद्धि विशेषणमुपयुज्यते, तत्रेवशब्दप्रयोगो व्यर्थ । तदभिन्नार्थेनेति समासे इवार्थगर्भीकारात् । विपर्ययेणेति ललाटतर- निकटे प्रयोगार्हत्वात् । वरमिति इवशब्दस्य भिन्नक्रमत्वापरिहारादनवतृप्तिः । केवल हारीत्यस्य समासाकरणादिवार्थाप्रतीतेरिवशब्दो न पुनरुक इति पौनरुक्त्यपरिहारः कृत । अहो अपर्यन्तेति 'भोद्' (१-१-१५) इति प्रगृह्यसज्ञा । उपमारूपकेल्यादि(ना?) "अलङ्कारस्य कवयो यत्रालङ्करणान्तरम् । असन्तुष्टा निदधन्ति हारादेर्मणिबन्धवद्" Luvarinity Tutalimandanteritaniumiinmaniahinindianmil व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। इति । वक्रोक्तिजीवितकृतस्तु तमलङ्कारपृष्ठपातिनमलङ्कार दूषयति । निर्मोकमुक्तिमिवेति अत्रो- पमारूपकत्व परप्रसिद्ध्योक्तम् । न त्विदमुपमारूपकम् । उत्प्रेक्षारूपक तु स्यात् , निर्मोकमुक्तस्स- म्भाव्यमानत्वेन प्रतीते । तथा हि निर्मोकानुगुण्यात् तावद् गगनस्योरगेण रूपणम् । निव्यूढे च रूपके निर्मोकमुक्तिन ताटस्थ्येन प्रतीयते किन्तु गगनोरगसम्बन्धित्वेन । (गगनोरगसम्बन्धित्वेन) च प्रतीतौ न सादृश्यम् अपि त्वध्यवसाय । तस्य च प्रवर्त्तमानत्वमित्युत्प्रेक्षैव ज्यायसी प्रतीतौ। अतश्चैवे(य) (द) मुक्तिपद कृतम् । अन्यथा शुद्धसादृश्यप्रतिपादने धर्येव विशिष्टो निर्मोक उपमा- नत्वेन निर्देश्य स्यात् । भिनलिङ्गयोरुपमाया दुष्टत्वान्न निर्दिष्ट इति चेन । साधारणधर्मस्या- निर्देशे निर्दिष्टस्यापि वा द्वैरूपयाभावे भिन्नलिङ्गसङ्ख्ययोरपि 'स्त्रीव गच्छति षण्डोऽयमित्यादौ 'हन्तावहन्ति दोषा इव नृपतीना गुण इह(सहैव ?)दुर्विनयम्' इत्यादौ चोपमानोपमेयभावस्येष्ट- त्वात् । तस्मादुपमाया निर्मोक इवेति स्यात् । उत्प्रेक्षाया क्रियानानोत्प्रेक्षणमुपपद्यत इत्युत्प्रेक्षा- रूपकर्मतत्परमार्थत । एतदस्माभिहर्षचरितवार्तिके विस्तृत्य प्रतिपादित तत एवावसेयम् । एव परशुरिवत्यादौ वाच्यम् । 'तमोरण्यवह्नरिवार्चि'रिति । अत्र तमसोऽरण्येन रूपणे वह्निरर्चि- स्सम्बन्धितया विवक्षित (ममासे न निवेशनीय कश्चिदत्र निर्दिष्टो) यो वह्निना रूप्येत । तस्मात् तमोरण्यस्य वयचिरिति वक्तव्यम् इत्यत्र वाच्यावचन दोष । आलानमिति सत्येव सादृश्ये आरोप्यारोपकभावस्य निदर्शनम् । [७३] चुम्बतीवेति । अत्रोत्प्रेक्षार्थे प्रयुक्तस्येवशब्दस्य लक्ष- पासमर्थितेनार्थेन कृतार्थत्वात् पुनरुतत्वम् ।। अ(त्र)चोपमारूपकाभिमते एवविधे च प्रदेशे ग्रन्थकारो हेवाकितयैव दूषणमदात् । तथा च शब्दार्थयोर्विच्छित्तिरलङ्कारः । विच्छित्तिश्च कविप्रतिभोल्लासरूपत्वात् कविप्रतिभोल्लासस्य चान- त्यादनन्तत्व भजमाना नं परिच्छेत्तु शक्यते । अत एवोक्तं ध्वनिकृता- “वाचस्पतिसहस्राणा सहस्रैरपि यत्नतः। निबद्धा सा क्षय नैति प्रकृतिर्जगतामिव" ॥ इति । अन्यत्राप्युक्तम्- 'अज्जवि अभिण्णमुद्दो पजअइ वाआपरिप्फन्दो' इति । एवञ्च यदि विच्छिन्त्यन्तरापेक्षया तस्य विच्छित्त्यन्तरस्य पौनरुक्त्य तदोषमाया रूपकाच- पेक्षया पौनरुक्त्य स्यात् । उपमापेक्षया हि रूपकमतिशयोक्तिर्वा बलीयसी । न चैव प्रयुज्यते, विवक्षाया नानात्वात् । तथा हि क्वचित् सादृश्यमात्र विवक्षितम् । तत्रापि कचिदभेद । तस्मि- नापि क्वचिदारोप. । कचिदध्यवसाय । (अभ्यवसायेऽपि) कचित् साध्यत्व क्वचित सिद्धत्वमि- त्यादिक्रमेणानन्तप्रकार विच्छित्तिवैचित्र्यम् । तत्रापि सयोजनक्रमेण नव विच्छित्तिवैचित्र्यमनुभू- यमानमाश्रित च महाकविभि कथ सक्षेपरुचित्वेनापह्वयते । न हीद वाक्य लक्षणशास्त्र, येन मा. त्रालाघवं चिन्त्यते । तत्रापि वा न नियमेन लाघवमाश्रित महद्भिः । तथा हि वाहणस्य स्था- नेऽन्यतरस्या ग्रहणमपि कृतम् । विच्छित्तिवैचित्र्य तैरप्याश्रितमेव । तदुक्त 'विचित्रा हि सूत्रस्थ ऋति. पाणिनेः' इति । एवञ्चात्र कृतेऽपि रूपके उत्प्रेक्षादिनिबन्धः कमपि गुणमुत्कर्षयति न दो- पमिति सहृदयनिपुणं निरूपणीयम् । नतु हेबाकस्य पश्चालगनीयमित्यास्ता तावत् । प्रकृतमनु- सरामः॥ मुर्मुरः अङ्गारः । आम्रवणस्येति 'प्रनिरन्त' (८. ४ ५) रिति णत्वम् । पथिक- ६ *समासे निवेशनीयः, यतो न कश्चिदत्र निर्दिष्टः' इति पाठः संगतः स्यात् . व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । बजान् परित इति । परितश्शब्दयोगे 'अभित. परित समयानिकषा' इति द्वितीया । अत्र दधुरिवेतीवशब्द पुनरुक्त एव, वस्वन्तरभूताना रज.कणाना वस्त्वन्तरभूतमुर्मुरचूर्णत्वधारणेन सुष्टुसादृश्यप्रतीतेः । एवं- "तत् पातु व श्रीपतिनाभिपद्म स्वाध्यायशाला कमलासनस्य । दीधैर्निनादैर्दधतेऽनुकार सामध्वनीनामिव यत्र भृङ्गा" ॥ इत्यादावनुकारशब्दप्रयोगे इवादिशब्दप्रयोगस्य पौनरुक्त्यमवसेयम् । प्रतिवस्त्वलङ्कारादिति "पूर्णः शशाङ्काभ्युदयमाकाङ्क्षति महार्णव' इति प्रतिवस्तूपमया सादृश्यप्रतीतौ दृष्टान्तशब्दोक्ति- र्दुष्टा । नच दृष्टान्तालङ्कारत्व प्रतिपादयितु दृष्टान्तशब्द , दृष्टान्तशब्दाद् दृष्टान्तालङ्कारत्वाप्रतीते । न हि षष्ठयादिपरिहारेण सम्बन्धिशब्दात् सम्बन्धप्रतीति रसशब्दाद्वा रसप्रतीति । अदूरविप्रक- र्षेण त्वभिधान वस्तुसस्पर्शि भवतीति । ननु स्वकण्ठेनाभिधानमपहाय किमिति सादृश्यप्रतीतिरा- श्रीयत इत्याह वाच्यो हार्थ इति । पूर्ववदिति । पूर्व यथा 'आलान'मित्यादौ रूपकमुखेनोपमा- नोपमेयभाव कथितस्तद्वदिह दीपकमुखेनेत्यर्थः । अत्र च दुयोः प्रभाधेन्वो प्राकरणिकत्वात् तु- ल्ययोगितामद्यतना मन्यन्ते । द्वयोरपि प्राकरणिकत्वे महाप्रकरणापेक्षया धेनो प्रकृष्ट प्राकरणि- कत्व प्रभायास्त्वप्रकृष्टमित्येतदपेक्षया चिरन्तनैदीपकमेतत् स्थापितम् । तदपेक्षयात्रानेन तद्वाचो- युक्ति कृता । एवमलङ्कारान्तरेष्वपि समासोक्त्यप्रस्तुतप्रशसादिषु । तत्राप्युपमानोपमेयभा- व स्वकण्ठेन नोपनिबन्धनीय । तथा- "द्रविणमापदि भूषणमुत्सवे शरणमात्मभये निशि दीपिका । बहुविधार्युपकारभरक्षमो भवति कोऽपि भवानिव सन्मणि " ॥ इत्यत्राप्रस्तुतप्रशसया भवदर्थस्य सदृशत्वेन प्रतीते पुनर्वचन न कर्त्तव्यमिति वक्ष्यते । अस्मा- भिश्चैतत्प्रपञ्चो बृहत्या करिष्यते। इतिनैवेति इतिशब्दो हेलर्थ. प्रयुज्यमान स्वभावत. पूर्व- वाक्यार्थस्योच्यमानत्व बोध्यमानत्व वा गर्भीकृत्य प्रवर्तते । वरमिति उक्तदोषद्वयनिवारणमा- त्रमेतत् । न तु सर्वथा निरवद्यमिद , यतश्शब्दातश्शब्दयोर्वेयात् । [७४] अनिबन्धन- स्येति नहि पूरणीयपूरकत्वेन दुष्टत्वम् । अविशेषण इति विशेषणदानार्थमव्यभिचारिणोऽपि प्रयोग शस्यत इत्यर्थ. तथा चाह वामन - 'विशेषणस्य च' (२ अधि १८ सू.) इति ! व्य- लोक्यतेति विलोकनक्रियैव लोकितार लोकमाक्षिपतीति लोकशब्दस्य पौनरुक्त्यम् । द्वयऽपी. ति प्रस्थानवशानीतिवशाचा श्रीयन्ते । गामिति गोशब्दस्य वाक्पर्यायस्य वचनक्रियायामव्य- भिचारात् प्रयोगो न कार्यः। दृष्ट इति दर्शनक्रियाया दृगेव करणत्वेनाक्षिप्तति दृक्शब्द पुनरु- क । कारकान्तरेष्वपीति यथा 'स्थाने तिष्ठती त्यत्राधिकरणस्य पौनरुक्त्यम् । विविक्ते स्था- ने तिष्ठतीति तु विशेषणार्थ प्रयोगो न दुष्ट ! एकैवेति एकैवोपमादि । शाब्दत्वं श्रौतत्वं यशेवादिशब्दप्रयोगात् । आर्थत्वं सदृशादिशब्दप्रयोगात् । अतिस्फुटामिति स्थूलदृष्टयैव दृश्यामित्यर्थ । उमावृषाङ्काविति । अत्र शरजन्मना यथेत्यादिना प्रतीतोऽप्युपमानोपमेय- भावस्तत्सदृशेनेत्यादिना पुनरुक्त. । कवेस्तु नन्दननिमित्त पूर्व उपमानोपमेयभावः । प्रतीयमा- नप्रभावादिनिमित्तस्त्वपरः । तथा चाय 'दिलीप इति राजेन्दुरिन्दु. क्षीरनिधाविव' इत्येवविधमु- पमानोपमेयभावमातनोति । ग्रन्थकारस्तु विशिष्टोपमाननिर्देशान्नान्तरीयकतया प्रभावादिप्रती- श्रयन्ते' इति च पाठान्तरम् । CATIrradhy intui imegever fantungamanenthy tagsiwniurnaings, व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । तिर्भवतीति न द्विरुपादानं कार्यमिति मन्यते । यस्येति यस्य पर्वतादेर्यद्रूपतायाः प्रियतमादि- रूपत्वस्याभिव्यकिः सामर्थ्यालिङ्गविशेषश्लिष्टपदोपनिबन्धनरूपाद् भवति, तस्य पर्वतादेः तदर्थ- प्रियतमादिरूपत्वप्रतीत्यर्थमुपमा रूपक वा यनिबध्यते तत् पुनरुक्तमित्यर्थः । [७५] उरवो महान्तः पयोधरा मेघा. उरू च पयोधरौ स्तनौ च । समयात् सङ्गतेत्यर्थः । आर्द्रनखक्ष- तमिवेति भिन्नक्रम इवशब्दः । यापितो गमितः निर्वाहित इत्यर्थः । *उपमानादेवेति आकारसादृश्येन पलाश प्राते दीयमानाद् आर्द्रनखक्षतमित्यस्मात् । तद्विशेषणोपादानमिति रंमणदत्तमित्यानखक्षतविशेषणोपादान मदयापितलजयेति प्रमदाविशेषणोपादानं चेत्यर्थः । यत इति नखक्षतमिवेत्युपमोपकृतात् सुरभिवनमालादीना पुंस्त्वस्त्रीत्वानर्देशादित्यर्थः । स्त्रीपुंस- स्वानुमितिरिति प्रथमविमर्शोक्तप्रकारेण व्यक्तेरनुमितिरूपत्वेनोपंपादेतत्वात् । ऐन्द्रं धनुः रिति अत्यन्तेति आभोगीति चोदाहरणत्रय वैधर्म्यक्रमेणोक्तम् । उपपन्नक्रमस्या(स्य?)स- द्भावात् । नायकत्वप्रतिनायकत्वे इाते । अनुमीयते इति शेषः । एवम् अंङ्गनेव माणि- स्तम्भाविति अनुमीयत इति शेष । [६] भोगी वासुाकेः स एव नेत्रमाकर्षणरज्जुस्तस्य आ समन्ताद् यत्परिवर्तनरूपो विशेषेण भ्रमो भ्रमणं, तेन मन्दरस्य मूर्तिः नितम्बे मध्यभागे वलन परिवर्तन तेनाकुला जाता । तथा आभोगि विस्तारवत् यनेत्रं नयन तस्य परिवर्तन कटाक्षीकर. ण स एव विभ्रमो विलासः । मूर्त्या समारोपितनायिकाव्यवहारया ! उत्कलिकास्तरङ्गा रुहिरुहि- काश्च हृदय मध्यदेशश्चित्तञ्च । आरोहार्थ इति आरो(मिति पूर्वश्लोकभागगत । हृदयार्थ- चेति । हृदयमम्बुनिधेरित्यत्र स्थितः । तयोरिति आरोहो जीवव्यापाराविशेषः । हृदय जविका- यैकदेशविशेषः । अलङ्कारान्तरत्वमिति सा दृश्यालक्षणा वक्रोकिरित्यादिप्रकारेण । लाक्षणिकह- दयादिशब्दप्रयोगे स्वशब्दं विनाप्यर्थान्तर प्रतीयत इत्याइ यंदति । यत्रोपमेयेऽम्युनिधित. भृतौ । यदर्थंकाश्रयो नायकादिरूपोपमानविषयो धर्मो हृदयादिराराोपतो लक्षणया भवेत्, तथो यकादेरुपमानस्यान्बुनिध्यादेश्वोपमेयस्योपमानोपमेयभाव शाब्दो नेष्यते । गम्यमानस्त्विष्ट एवैत्यर्थः । अत्रैव अपरागेत्यादिना शाब्दत्वे दोषोदाहरणमाह । मूलान्यमात्यादिप्रकृतिवर्ग: वृक्षावबन्धनानि च उन्मूलयितुं सुकर इति योजना । तद्धीति उपमानोपमेयत्वम् । रूपक यथेति । "तस्योपमा रूपक वे'त्यनुसन्धत्ते । अनुरागो लौहित्यमपि । अपिशब्दः सुखादिपद- निकटे योजनीयः । वसुशब्दस्तेजोधनयो । अत्र निष्कासनमुत्कटत्वेन गणिकाधर्मो रूपकस्य साधकः प्रमाणम् । कार्यतश्चेति कार्यमत्र निष्कासनम् । तद्विशेषस्य स्त्रीत्वविशेषस्य मणिका. रूपस्येति । उभयार्थेति द्यर्थपदप्रयोगः 'पाण्डुपयोधरणे त्यादौ । लिङ्गविशेषः 'शरद रखे.' इत्यादौ । गुणवृत्ति पदम् 'आरोढु' 'हृदयमित्यादौ । उपमानविशेषो यथा 'आईनखक्ष- ताममित्यादौ । आक्रोशो गालिदानम् । पर्यायोक्तीति येन राहुनीस्तनयोः कार्कश्यलक्ष्मी

• क.सज्ञमूलप्रन्थानुरोधी “उपमेयादेव' इति पाठस्त्वर्थासगतेरशुद्धः । ख. ग. संज्ञयोश्च मूल-

कोशयोर्व्याख्यानवदेव पाठो दृश्यते. + अस्मात् प्रतीकधरणाच्छेषपूरणाच 'शारदो नायिकात्वमिन्दो रवेश्च नायकत्वप्रतिनायकत्वे' इत्येव मूलपाठो व्याख्यातृदृष्ट इति गम्यते । न तु 'शरदो नायिकात्वस्येन्दो रवेश्च नायकप्रतिना-- यकत्वधारभिव्यक्तिः' इति । गालिनिन्दा. व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । था कृतेत्यनेन भङ्गयन्तरेण राहोः शिरश्छेद प्रकाशित इति तत्साधनमसाधारणं चक्र प्रतीयत एवेत्यर्थ । [] पदादीति पदादिगतानामक्षराणामनुप्रासो गुम्फमङ्गों दर्शयन् कवीनामत्यन्त- वल्लभ इत्यर्थ. । कलभाषिणीति । अत्र कमलेक्षणे इत्यर्थानुगुण पाठ । अन्यथानुप्रासहेवा- कितैव स्यात् । शत्रुरेव शात्रव इति प्रज्ञादित्वात् स्वार्थेऽण् । तद्पणमेवेति उपमापेक्षया रूप- कस्य गम्यमानौपम्यत्वाद् प्रयोगाईत्वेऽपि सामर्थ्यावगतरूपत्वाद् यत्राभिधान पुनरुक्त तत्रोपमायां (*दैवरक्ता किंशुका..) इति । [७८] इवशब्दस्येति मूर्च्छित इव मूर्छयतीत्यर्थप्रतीतेः सिद्ध- स्वात् । विषादिसम्पर्काद्धि मोहं प्राप्तः परानपि मोहयतीति प्रसिद्धम् । अयं मन्दयतिरिति निदर्शनाया ममेवेत्यर्थात् प्रतीत न पुनरुपात्तम् । मुमूछेति प्रससारेत्यर्थः । बाधकसद्भा- वाभाव इति । अनेन यत्रैकस्यैव विशेषणस्योपमानोपमेयसम्बन्धबाधकमस्ति तत्र पुथकप्रदो- गेऽपि न दोष यथा- “चकोर्य एव चतुराश्चन्द्रिकाचामकर्मणि । आवन्त्य एव निपुणाः सुदृशो रतनमणि॥" इत्यादौ प्रतिवस्तूपमायामित्याह । अत्र हीवादिशब्दाभावे सति वाक्यभेद । प्राकरणित्वा- प्राकरणिकत्वाभ्यामुपमानोपमेयभावप्रतीतौ साधारणधर्मस्य पृथक्प्रयोगमन्तरेण वाक्यार्थसङ्गतिर्न भवतीति पृथक्प्रयोगो न दुष्ट । तद्वचनामिति सहजपदेन स्वाभाविकत्ववचनम् । तुल्यवि- भकीनामर्थात् उपमानोपमेयानाम् । एषा निर्धारणे षष्ठी । एतन्मध्ये एकस्येत्यर्थः । पर्या- रिति । स्वाभाविकपदादिषु कृतेषु सहजपदादिभिः । समासान्तर(पद)श्रयणेनेति उमा च मा च (उमामे । तयोः) धवाविल्यादि द्वन्द्वपूर्वकतत्पुरुषाश्रयेणेत्यर्थः । छायानिहतपद्- योरिति प्रथम छायाशब्दः द्वितीयश्च निहतशब्दः कर्तव्यः स्यादिति दार्शन्तिककमेणैव दृष्ट्यन्ता- युक्तौ । अस्त्विति छायानिहतशब्दयोः प्रयोगः । उभयोरपीति । द्वन्द्रपूर्वकस्य बहुव्रीहेर्बहुव्री- हिपूर्वकस्य वा द्वन्द्वस्येत्यर्थः । एतच्च दृष्टान्तगतत्वेनोकमपि दान्तिकगतत्वेनापि पर्यवसान ने- यम् । दार्टीन्तिके हीत्थ योजना । तत्पुरुषपूर्वस्य द्वन्द्वस्य द्वन्द्वपूर्वस्य वा तत्पुरुषस्य लक्षणानुगमः सम्भवतीति । तदर्थत्वादिस्युक्तं विधेयाविमर्शविचारे । यावद्भिरिति पदैरित्यर्थात् । तत्- पुरुषलक्षणाश्रयेणेति प्रकृते द्वन्द्रलक्षणपूर्वकत्व ज्ञेयम् । एव न द्वन्द्वलक्षणमित्यत्र तत्म- रुषलक्षणपूर्वकत्व बोद्धव्यम् । तस्येति द्वन्द्रस्य । अतज्जातीय इति यत्र तत्पुरुषशङ्का नास्तीति पार्वतीपरमेश्वरावित्यत्रापि परमेश्वरपदे कर्मधारयाश्रयणदर्शनेन तत्पुरुषपूर्वकत्व योजनीयम् । अवा- न्तरचिन्तयेति पौनरुत्यप्रस्तावे समासचिन्तयेत्यर्थः । अत्र माधवशब्दस्य यौगिकत्वेऽपि स- ज्ञात्वेन निरूढेरुमामाधवाविति प्रयोगे उमाया माधवस्य च स्पष्टत्वेन प्रतीतिर्न तु द्वन्द्वपूर्वकतत्पु- रुषार्थस्येति इन्द्वलक्षण नातीव हृदयङ्गममित्याहुः । [७९] रेखाहीति रेखा मर्यादा अवधिः सोमति पर्यायाः । तत्र हेयपक्षप्रतिक्षेपण प्रयोगो यथा ससारेति । अत्र ससारसम्मनस्य नि- राकरणमिति हेयस्य प्रतिक्षेपः । उपादेयपरिग्रहो यथा त्वष्टुरिति । अत्र सम्पद प्रसरो वि- स्तार इत्युपादेयस्य परिग्रहः । इन्दूदयस्येव सन्निमा यस्येति अत्र सन्निभाशब्दः प्रमापर्यायो, व्याख्यातः । यथा तु दाण्डो ग्रन्थस्तथा सन्निभशब्दः सदृशपर्यायोऽस्ति तदुक्तम्- “इववद्वायथाशब्दाः समाननिभसनिभाः" ।

• 'पौनरुक्त्ये का शङ्का' इति युक्तं पठितुम् ।
• 'दाण्डिन' इति स्यात् । दण्डिनोऽयमिति दण्डिशब्दाच्कैषिको ह्यम् . Canavindhy in

MALAnnieistan ammpramanalistihy materiorains व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। इति । तदनुसारेणेन्दूदयेन सदृश इन्दूदयसन्निभ इति व्याख्येयम् । तदुक्त्यैवेति अवहितत्वो- त्येत्यर्थ । मूढचेतन इति [८०] मूढधिय इति च मोहनाम्नो मूढत्वस्य बुद्धिधर्मत्वात् चेतनधीशब्दयोः पौनरुक्क्यम् । तत्सम्बन्धात् तदद्वगतिरिति चेतनसम्बन्धाच्चैतन्यावग- गतिरित्यर्थ । कृपामृदुरिति । कृपा चेतनधर्म इति चैतन्यवाचिपद न कृतम् । एव 'मूढा.' 'मूढः' इत्यत्रापि वाच्यम् । उदितवपुषीति पौनरुक्त्यमेवानुसन्धत्ते । (मन कर्तृकत्व प्रमो- व) क्रियाकरणशब्दयोरिति अत्र गौ शाबलेय इतिवच्छोकक्रियाशब्दयोस्सामान्यविशेष- भावेन प्रयोगः । करणशब्देन च स्वीकाररूपमनुष्ठानमभिधीयत इत्यभिप्रायेण कविना क्रियाकर- णशब्दौ प्रयुक्तौ । प्रन्थकृतस्तु विशेषस्यैवोपयोगात् सामान्याव्यभिचाराच क्रियाशब्दस्य वैय- यम् करणशब्दस्य क्रियावाचित्वानिष्फलत्वमिति शोकशब्द एव कर्तव्य इत्यभिप्रायः । अनु. भवविशेषात्मत्वोपगम इति सौगतप्रक्रिययैतदुकम् । वैशेषिकास्तु जढमेवात्मगुणम् एका- समवायिना ज्ञानेन ग्राह्य सुखमाहु । तत्प्रक्रियाया कर्तव्यमेवानुभवग्रहणम् । [८१] एकस्येति सागरस्य । इतरस्य चेति उत्तारार्थस्य । तद्पतावगतोरत्युभयत्र योजनीयम् । तद्रूपता सागररूपता उत्ताररूपता च । सप्तानामिति शीथुमदविवशेत्येव वाच्यम् । मदिराद्रवेति । अत्र समाभातीत्येक पद गणितम् उपसर्गाणां द्योत्यपारतन्त्र्येण पृथक्पदाईत्वाभावात् । एकादि- प्रयोगे सतीति एकस्य प्रयोगाभ्युपगमेऽन्येषामेव तत्त्वम् । तत्राप्येकत्वमनियतम् । एव द्वयो- नयाणामित्यादियोजना कार्या, तत्राप्यनियतत्वेन प्रकारबहुत्वात् । [८२] अविवेकप्रयु. क्तमिति । यद्यप्यविमृश्यकारित्वस्यैवापत्करणत्व, तथाप्यविवेकस्याविमृश्यकारित्वप्रयोजकत्वात् तस्य कारणत्वेऽप्यविमश्यकारित्वमेव कारणमुक्त भवति । न हीति यस्मिन् सति 'वहौ धूम' इत्यादिके प्रतिबन्धका(ल)भाविन्यन्वये सति विशेषणस्य यस्य 'असति वह्नौन धूम' इत्यादिव्यति- रेकस्य गति प्रतीति , तस्यान्वयस्य स एव व्यतिरेको हेतुर्युक्त व्यवस्थितस्य हेतुहेतुमद्भावस्य वैपरीत्यप्रसङ्गात् । अन्वयप्रतीतिहेतुको हि व्यतिरेकप्रतीत्युपक्रमो न तु विपर्यय । विशेषणाचेति गुग्गलुब्धा इति साधारणत्वादित्यर्थ । [८३] सामयति । द्विविध पौनरुक्त्यमर्थगत शब्दगत चेति । तत्रार्थस्य सामर्थ्यसिद्धत्वेऽर्थगतं गौणम् आमुखे पौनरुक्त्यानवभासात् । शब्दगतमासुखा- वभासमानत्वाद् मुख्यम् । प्रकृतिप्रत्ययार्थस्येति प्रकृत्यर्थः प्रत्ययार्थ प्रकृतिप्रत्ययसमुदायार्थ इति व्यस्तसमस्तत्वेन योज्यम् । एव प्रकृतेः प्रत्ययस्य चेत्यत्रापि वाच्यम् । अन्यथा प्राङ् निर्दिष्टस्य पञ्चविधस्य पौनरुक्त्यस्याखड्ग्रहः स्यात् । विहितस्येति। वस्तुवृत्त्या स्थितस्य बहुव्री- हेर्या कर्मधारयशका तया मत्वर्थीयादि. शब्दः कृतो बिसकिसलयच्छेदपाथेयवन्त इत्यादौ । तस्य स्फुटं पौनरुक्त्य वृत्तिद्वयस्य गौरवात् । यस्मिन्निति 'जाम्बवपल्लवा(दौ १)नी'त्यादौ यस्मिन् पल्लव- शब्द इत्यर्थ । (अर्थ) (यत्र + त्यलक्षणो) यत्तद्धितोत्पत्ति यस्मादण्प्रत्ययाख्यात् तद्धितादु- त्पत्ति प्रतीतिविषयत्वापत्तिर्यस्यार्थस्य । तदन्तस्तद्धितप्रत्ययान्तो जाम्हवशब्दादि । तेनैव पल्लवशब्देन न समसनीयः, जम्बूपल्लवानीति समासेन गतत्वात् तद्धितर्वैयर्थ्यप्रसङ्गात् । विशे- षणवशादिति । पिनाकपाण्यादिविशेषणमाहात्म्यात् । विशिष्टमुत्कर्षापर्षवन्त संझिनं हरा- दिकं यत्रेच्छेत् न तत्र पौनरुक्त्यम् । अन्यथा तु पौनरुक्त्यम् । यथा 'पायात् स शीतकिरणा- + 'धर्मविशेषाच्च' इत्येव मूलकोशेषु पाठ उपलभ्यते, न तु विशेषणाच्च' इति । तदनुसरणे विशेषाञ्च' इति प्रतीकं धर्तुमुचितम् . व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । सरणो भवो व' इत्यादौ । सहदेवेति साम्य भिधायी इवशब्दादि । “निर्याय विद्य'त्यादौ । यद्वदिति दृष्टान्तमुखेन 'जनरजातरखलनैरि स्यादि महीतम् । अर्थरयेति 'राहु स्त्रीरतनयो- त्यादौ । यद्धशादिति तजिगीपुरिद यादौ । अथवा यत्र कार विपदशात् नियाया प्रती- ति क्रियाविशेषवशाद्वा कारकरय, तत्र क्रियाकारक्यो प्रयोगो न कार्य इत्ययमर्थ । यथा ‘मा भवन्तमि त्यादौ । यो पद्धति 'अपरदिगिले. त्यादी यो दिग्लक्षणोऽर्थों यद्धर्मस्य गिवारय निष्कासनादेरुपचारेणोपलक्षित. ! तथा : उ.म्युनिधेर्मम इत्यादी यत्य कामुक स्य सम्बन्ध यद् हृदयादि तेल नान्वितोऽम्बुधिलक्षणो यश्चार्थ , तरय तद्ग- पणा( द्? )गणिकाका मुकरूपणा (त् न? ) शाब्दी । नेष्यत । आर्थी पुनरिष्यत एव । प्रयु- तान्तगतैरेवेति 'मदिराद्रवे त्यादौ । वर्तरि इति प्रधान ते राजादौ तरि । तक्रियायां च खड्गेन छदक्रियाया रूढाया साधक्तमस्य सांगत्य यानि वहूनि तदपेक्षयासान धारावि- निपातादीनि तेषा वाग वचन नेष्यते यथा 'वरकलिते त्यादौ । एतदुक्त भवति । राजादौ क- तरि छेदादिक्रियाया यत् साधक्तम खडगाद्यङ्ग तस्याप्यगाना धाराविनिपातादीना वचन नेष्य- ते तेनैवाङ्गेन प्रधानभूतनावान्तराङ्गानाम' याक्षेपाद ! [८४] दोषद्वयं 'प्रयुक्त ति ‘कर्तराति च प्रतिपादितम् । ते इति समासा । वृत्ताविति । समासे वाक्ये वा असाधारण यत्र विशेषण तत्र विशेष्य न वाच्य यथा 'दु खानुभदेलादौ ! यो यदात्मेति बाष्पादेर्जलादिरूपत्वाव्यभि- चारात् प्रयोजनामावे जलादिपदप्रयोगा न कार्य इत्यर्थ ! यथा 'नयने वाम्पवारिणे त्यादौ । यो यस्येति यो यिन्दनादि यस्य चन्द्रकान्तादेवर्मिणोऽयभिचारी धर्म तयो समासो न प्रश- रयते, यया विषद्वधूलोचने' त्यादौ । अन्याथ इति । साधार्य इत्य५ । क्रिये ते क्रियायाः शोकादिलक्षण.या प्रतीति. करणप्रतीति न व्यभिचरति करणमेव यत क्रिया । तदप्रतीतो करणाप्रतीतों सैव शोकादिलक्षणा क्रिया न निश्चिता स्याद् एका । त्यागक्रियेत्यत्रैतदेव क्रि- याशब्दप्रतिनिमित्तम । तत तस्मात् । (त? (य)द्वशतु शोकादिशब्दप्रयागवशाद् र स्य करणस्य व्याक्त प्रकाशस्तदुक्तौ शाकादिशब्दप्रयागे तत् करणादिवत् ? ; पद न प्रयुजीतेत्यर्थः, यथा 'शोकक्रियार रणस्य लादौ । प्रयुक्ते चेति प्रकृत्यादिपानरुत्त्याना चतुर्णामु पराहार. । अन्योन्यात वाक्यपौनरुत्यसडग्रह । उभयोरुक्तिरेकस्थ उभयम यात् कस्यचित् । पौन- रुत्य नातिकामति । यथा 'सहसा विदधीत' वा ॥ एव पौनरुत्तय सप्रपञ्च विचार्य याच्यावचन प्रपञ्चयितुमाह वाच्यरय वचनं यथेति । असमासन निर्देशो वक्ष्यमा गमेतत्समानन्यायमवान् यत्य वचनमा कटाक्षायहम् । इदमा परा- मर्श इति अबावितप्रत्यक्षनिमित्तत्वाद् त्रान्तिनिवृत्ते प्रत्यक्षस्य च विषयमुखन परामर्शात्वात् । तस्य यत् स्वशब्देन वचनमिति पूर्व सत्येव सर्वनानि पुन, स्वशब्देन प्रतिपादन 'सर्वनामपरामर्शयोग्यस्यार्थस्य यत् पुनः । स्वशब्देनाभिधान सा शब्दस्य पुनरुक्तता। इति पुनरुक्तमुक्तम् । इदानी तु सर्वनामस्थानीयत्वेन स्वशब्देन वचन वाच्यावचनमुच्यते ।।८५] धर्मिधर्मेति धर्मी हरलक्षणोऽर्थः । धर्मः कपालसम्बन्धन गहितत्वम् । उभयं धर्मिधर्मात्म- मूले ५६ पृष्ठे. * मूले ८० पृष्ठे. मूल ७९ पृष्ठे. Connurud-Talimrandumurtur = fevrampraraveshuitmemainamang व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । कम् । विशेषप्रतिपत्तय इति गर्हितत्वमत्र विशेष । तस्येति गर्हितत्वस्य । एवं तस्य विवक्षितेत्यत्र ज्ञेयम् । विवक्षितोऽर्थः शोच्यतालक्षण. । आर्थ इति विशेषणद्वारेण भावात् । घामलोचनात्वमिति । न चात्र वामलोचनेति विशेष्यपदम् । यतो(पियत्तच्छब्दद्वयोत्थापित- थाक्यार्थद्वयसामर्थ्यानायिकालक्षणस्य दिशेध्यस्य प्रतीति । विशेषणमेवात्र वामलोचनापदम् । तृतीय इति उभयवार त्वाख्यः । न चासाविति आवृत्ति । न चैषामिति तनैव त. त्पर्यायण सर्वनाम्ना चेत्येषा प्रकाराणाम् । अल्पदोषत्वादिति । तस्येति व्यवहितसम्बन्धात् किश्चिदुत्कृष्टत्वम् । तस्य समागमप्रार्थनयेति वाच्यम् । अर्थभेदादिति ! अयमर्थः एकस्यासकृद्- वृत्ता, सर्वा2 वावृत्ति , यथा दरिद्राणा भोजने कांस्यपायाः । तदुक्तम् --"आवृत्तिरसकृद वृत्तिः' इति । न चार्थभदे शब्दस्यैकत्व न्याय्यम् अर्थभेदरय प्रधानभूतस्य गुणभूत शब्द प्रति भेदक- (त्वम् ? (त्वात् ) । तस्मादत्र द्वयो शब्दयोर्वरतुवृत्तेन यत् सादृव्य यश्च सादृश्यहेतुक प्रतिप- तृणामेकताम्रम , तनिबन्धनोप्य मुख्य एवावृत्तिव्यवहार इति । अतश्चेति । यत आवृतिर्न यु. ज्यते, तत इत्यर्थ । [८] धर्मिधाभयात्मकमिति । उभयमये वस्तुनि *प्रति पद्य त इत्यर्थ । यत्रान्यस्येत्यादिना । वाच्यावचनोदाहरणप्रसङ्गेन श्लेष गुणदोषवत्तया वितत विचा- रयति । अलकालीति ! अलवान्येवाळिकुलम् अलकसदृश चालिकुलम् । उदोऽधर पत्राणि च । आमोद प्रह. सौरभ च । वर्णिका कर्णभरणं वीजकोशश्च । न श्लेषस्येति । ननु श्लेष- प्रस्तावेक प्रसङ्गो जस्योपमानचीयाम् । नैतत् । अलङ्कारान्तरविविक्त विषयाभावेन सर्वाल- झारापवादवाच श्लेषस्योपमाप्रतिझोत्पत्तिहेतु श्लेष एवात्र न्याय्यो नोपमेत्यभिप्रायः । अत एव लेषे तु तस्य वाच्यतयेत्युक्तम् । (निवन्ध इति ) निबध्नन्तीति निर्दिष्ट । तत्साम्यं रज्ज्वादिसाम्यम् । न श्लेषरयेति उपमाश्लेषरयेत्यर्थः । तेन रज्ज्जादिप्रतिपादक गुणा इवेति (न. वाच्यम् । ननु विशेषणसाम्यनिवन्धना समासोक्तिर्न च निवघ्नन्तीति विशेषणमिलाह नहि विशेषणसाम्यमेवेति । एतच्चारमामिहर्षचरितवार्तिके नितिमिति तत एवादगन्तव्यम् । पृथक्तमुपादायेति तच्छब्देन शशी पराष्टः । स ह्यार्थ एवेति उपमानोपमेयभाव.. लेषविषये इति । अत्र तित्र कक्ष्या. 1 राजशब्दस्योभयार्थत्वाच् श्लेषः । तदनाश्रयणेनेन्दुना रूपण तत्पृष्ठे चेन्दुरिवेत्युपमा । ननु राजेन्दुरित्यत्र तूपमारूपकयोरेकपरिग्रहे साधकबाधकाभावात् सङ्करो न्याय्यः, न नियमेन रूपकम् । तत् कथमुक्त रूपकमासूत्रितमिति । उच्यते। प्रक्रम्यमागो. पमाभिप्रायात् पौनरखलमयेन रपवमाश्रितम् । उपमाया अभावे तु सर एवान युक्त । यद्वो- पमापेक्षया रूपकर यात्र समासे रफुटत्वेन प्रतीते रूपक सश्रितम् । अनेनैव ह्यभिप्रायेण वक्ष्यति 'रूपकस्य विषये उiमाया यति । ताभ्यां सतिमिति । (रूपक ? ) श्लेषरूपकाभ्याम् । सयोर्यथापूर्वमिति । उपमापेक्षया रूपकरय रूपकापेक्षया श्लेषस्येत्यर्थः ॥

• मूल्कोशेषु न चात्र' इत्येव पाटो दृश्यते, 'न तु न चैषाम्' इति व्याख्यानधृतः पाठः।

तत्रापि पाडे न व्याख्यानविसवार;, अत्रेत्यस्य तेनैव तत्पर्यायेण सर्वनाम्ना चेत्यषु प्रवाध्वित्यर्थात् .

• 'तिपित्सित' इति पाठ स्यात .

$ 'अलका कुबेरपुर्यामस्त्रियां चूर्णकुन्तले' इति मेदिनी. + षकृतरय' इति मूलपाठो र पुस्तके परं दृश्यते । अन्यन तु 'श्लेषे तु तस्य' इत्येव पाठः, commewinthe ansi nwage threewan stampeareAalathy mee nuine व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। [८] न न्वेवं +सतीति। अस्य दोषस्यातिप्रसङ्ग ब्रूते । ताप आतपोऽपि । फलं शाल्या- दिक्मपि । सुमनस. पुष्पाण्यपि । खलता दुर्जनत्व, धान्यादिक्षोदनस्थान च : असती दूषणीया अशोभना च । यदलकारेति । खल्तामित्यादावुपमोत्थापिते श्लेषे नोपमा श्लेष बाधते । तस्य विविक्तविष्यत्वाभावात् । श्लेषरतु ता वाधते इति युक्तम् । अरय न्यायरयालबारान्तरेऽपि भावाहाप्तिगर्भमुक्त यदलकारेति । निबन्धनान्तराभाव इति : सति समासोत्तयादिनिबन्धने पूर्ववच् श्लेपोत्थापितोपमा न कर्तव्या रयात् । न चात्रानिराकृतेलादिविशेषणसाम्यात समारोक्ति- तिति वान्यम् । विशेषणाना नियतापमानगामित्वाप्रतीते । (अत्र) विषयताशझैवेति उपमा- विषयत्वसम्भावनेत्यर्थ । कचित्तु तदयितेति पाट । तत्र श्लेषविषयत्वमुपमाविषयत्व च युग- पन्न शङ्कनीय तयोरुत्सर्गापवा दे),दभावे न व्यवस्थितरित्यर्थ । उक्तदोषयति । उक्त यच् श्ले. षविषये दोषद्वयं-यत्र समासोक्तिविषये श्लेष कृत श्लेषविषये चोपमेति, तस्यात्र सम्बन्धाभावादि- सर्थ । यदलकारेति । श्लेषोपमादीनामलकाराणामभिव्यत्तयर्थ ये शब्दा अब्जमिवेत्यादय तेभ्यो. उलझारेभ्य इतर समासोक्तिश्लेषादि तैरेव शब्दैः अत्पतरैरजमिवेत्यादिरहितैर्यदि व्यज्येत तदासी समासोक्तिश्लेषादि घु वाद ग्राह्यो, नापर श्लेषोपमादिरित्यर्थ । ननु शोभातिशयहेतुत्वस- लड्वारान्तराणा लक्षणम् । तद्विशे ते । तत् कथमिदमुक्तमित्याह न ह्यस्तीति । शोभातिशयज- नने निजे व्यापारे नारत्यल्झाराणा दिशेष. । ततश्चैवो गृह्यतेऽपररत्यज्यत इति न युक्तम् । गुरुल्धु. स्वमाश्रित्य पुनयुज्यत एतमान्यथेति तात्पर्यम् । वाच्य तिशयापेक्षा चैतदुक्तम् प्रतीयमानत्वा- येद या तु समनन्तर विशेषो वक्ष्यते । किञ्चल्यादिना काव्यत्रियाया सौन्दर्यनिष्पत्ते प्रयोजकत्व- मलारनिष्पत्तेश्च (१७ नुनिष्पादित यथा वक्ता वेदनाचामयो ?) इत्याह । सगासोक्तिलेषभाङ्गि- भ्यागे.वेति ! रमासात्त या तु (अल काली'लादौ । श्लेष्ण 'भैरवाचार्य इलादौ । नोपगयेति । अलकाली त्यादावुपमा श्लेषोरमा । भैरवाचार्य इत्यादौ उपमेवोपमा । 'अत्र समासोक्तिश्लेषभशि- भ्यामेव' इलेतग्रन्थासारण 'स्पत्य विषये उपाया यर्थ त्यादिग्रन्थ प्रक्षिप्त इव लक्ष्यते। रुपवरयेहानुपसहाराद् , 'उक्तदाषद्वय योगानुपपत्ते' इत्यरय च पूर्वोक्तग्रन्थस्यात्र पक्षे (आन- खात् ?) अतचवाय क्वचिदादर्शन पळते । अप्रक्षेपे तु (*त्रिरूपक) ग्रहणमिह कर्तव्य स्यात् । तस्मात् स वा अन्थो निवार्य इह वा रूपवग्रहण प्रक्षेप्यम् । 'उक्तदोषद्वयेति च प्रकृतौचित्येन भ्याख्यातम् । तेहि तत्सिद्धीति । रसदन्धसिद्धावलङ्कारा अवश्यं सिभ्यन्तीत्यर्थ. । निष्पादकत्व- मिहानुपकत्वम् । अत एव भरते 'रसनिष्पत्तिरित्यत्र रसानुमितिरिति व्याख्येयम् । तद्वैचित्र्य (विभावादिवैचित्र्यम् ।) तदाश्रयाः परम्परया रसाश्रया रसज्ञप्तिहेतव इत्यथः । तेनैषामिति । कावेरर्थगत चारत्वं तात्पर्येण सम्पाद्य, गाजबारोपनिवन्ध अलझाराणा तत्रान्तरीयकत्वेनाप्राधा- + 'सति' इत्यय शब्दो मूलकोशेषु न दृश्यते. 8 असतीशब्दस्य गगनवल्लीपक्षे शशशृङ्गवत् तुच्छेत्यर्थ .. + 'अनुनिष्पादिल्व यथा पत्तायोदनाचामयो' इति पटितु युक्तम् .

• 'योगासिद्ध.' इत्येव तु मूलकोशेषु पाठो दृश्यते.

$ 'न्यूनत्वात्' इति पटितु युक्तम् .

• 'त्रयरूपक' इति पाठन भाव्यम् . minutellathymeterminata)

व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्श.। न्यात् । अतवारुत्व यथा निष्पयते तथा तेषानुननिरन्धः काये । तत्त्रयोजनाबाब नोदरगादय इत्यये । नान्वराचाोद्धरणादय इत्युक्त्या अलङ्कारागा परम्पर चारुतिपादने विशन प्रतिपा- दित । पूर्व च न ह्यारित निजे' इ .देना विशेषाभाव उक्त । तत्कय न विशेष । नैतत् । पूर्वमन्यवधानेन चारुत्वनिष्पादन मनसिकृत्य विशेषाभाव. प्रतिपादित । इह तु विभावाारकर- णत्लेन गुरुलबुत्वादिना विशेष उच्च इयपेक्षाभेदान विरोधः कश्चित् । [८८] कैश्चिदिति वामनप्रभृतिभि । अधुना यत् प्रतिज्ञामात्रेण प्रतिवादित यया श- ब्दस्य शक्य न्तराभा मान्य जकत्व न सम्भवती ते तद्राच्यावचनोदाहरणवार यानि श्ले पास गाय- पादयितुमासूश्यति स च यसिनि । यस्सनासोक्तिविषये कृतो यस्य च विषये उपमा कृता स इत्यर्थ । द्विविध इति वक्ष्यमाणरयो *भय श्लेषस्यवात्रान्तर्भाव । आभ्यागेव समुचिता पात- स्योत्थापनात् । यत्रान्यूनेति यत्र विशेष्यत्य विशेषण न न्यूनीभवाने ना यातारेच्यते, तत्र श्लेष. । मात्रग्रहण लिङ्गवचनाना भेदादुभयसम्बन्धसहिष्णुशब्दतापरिग्रहार्थम् । कर्तृकति । कर्तृकर्मरूप: आदिग्रहणात् क्रियारूपो यत्र प्रधानभूतोऽर्थः श्लेषेण स्वरूपहानि नीयते, न तत्र श्लेषा निरवद्य इत्यर्थ । तस्य च धर्मप्रतिपादकशब्दविषयत्वेन धर्मिप्रातपादकशब्दविषयत्वेन च द्वैविध्यम् । उभयप्रतिपादकशब्दविषयत्व तु दूषयिष्यत् । अपरस्त्पिति । अर्थ श्लेषः । उभय- त्रापि शब्दश्लपेऽर्थश्लेषे च । यावदिवादि निवन्धन नाश्रित तावदर्यान्तरमप्रमागक मेवात श्लेषाभिव्यक्यर्थ निबन्धनमाश्रयणायम् । अत्रान्तरे इति फुलमल्लिकाभिधवा येऽटास्त्रपुर- चतुपुर मात्राकार आगा वा तात्रकामो हासो यस्य तब घाहासो यस्य । कुसुमसमय युग मासदय रम्य त्वेन तत्सदृश च युग कृतादिमुरसहरन् अजामत विकसितवान् व्यक्ताननश्चाभूद् महाकालो दीर्वसमय सहत देवताविशेवश्च : समालाकोते! मलाका र इचन महायमय इत्यश्लिष्टे विशध्यरदे प्रयुक्त विशेषणसाम्याइन देवताविशेषातीतेः समामाक्तिर्भवन्ती महाका टशब्दस्यावृत्तौ प्रमाणम् । नचान महाकालशब्दे प्रयु के प्रया स कश्चित् । येना लकालिकुरतवत् समासोक्त्या श्लेषम्य वैयर्य शङ्कथेत ! अच्छदितात । पर्वतप आच्छादित वैपुत्पाद् दिशायरमा काश च येन, उबकैरता गा भूमें चाकम्प वर्त- मान, महारोहपरि गाहानि शागि शिखाणि यस्य, तदौरत्याच शिरसि रफुरचन्द्रलेखन् , एबनिय नगेश पर्वतराज द वा को न विस्मितो भवतीत्यर्थ । हरपक्षेतु आन्छादित परिधानीकृत दिश एव (अय ना? ) बन ग्रेर तथा र त म्यूविषाण च वृषभमविरुह्य स्थित, मस्तके चन्दक ठान्वित च नगेश कैलामाधपति साक्षत्कृत्य अनुगृहीतम्मन्यत्वेन को न विस्मय र इत्यर्थ । [८९] श्वनो धावनीतिवदिशने शब्दतन्त्रम् । प्रदीपवदिति पुनरर्थतन्त्रम् । यथायोगसित तुत्यप्रधा- नत्वेन साधारण तन्त्रम् । अतुल्यप्रवा नत्वेन तु प्रस... । तयोः प्रतिपत्तिरिति । किञ्चित् खलु वस्तुशक्तयेव कार्यकारि यथा दीपादि । किञ्चिन्तु परामर्शापेक्ष यथा धूम.दि लिङ्गम् । यत्र यस्मिन् विषये परामशनैरपेक्ष्येण वस्तुशक्त्यैवाभयकारित्व तत्र तन्त्रादि नान्यत्र । शब्द. परामर्शापेोऽर्थ- प्रतीतिकारी । परामर्शो न निर्मिबन्धन इति नात्र तन्त्रादिप्रवत्तिः । अहार्यः पर्वतः । सहकारिता सह करणशीलत्व सहकारसम्बन्धश्च । अनवमा उत्कृष्टा. । नवः प्रत्यन. । माधवी वसन्तः । रस्यता- तिरेकेति सहकारसम्बन्धरूप इत्यर्थः । तस्य वाच्यस्थेति । तच्छब्देन निबन्धन पर्रामृष्टम् ।

• 'उभयश्लेषस्यात्रैवान्तर्भावः' इति पाठः श्रेयान् CAMuvindhy intel imeastmeteranaaungaamaashaadhy majuiwr orning

व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः। ५३ समयस्मृति सङ्केतस्मरणम् । असिद्धमेकत्वमिति । ततश्च नायं तन्त्रादविषयः । सत्वम् एकत्वम् । अव्ययानव्ययात्मकमिति । अव्ययमिवादि । अनव्यय सदृशादि । ध. मार्थस्येति । श्लेषादभिन्नत्वमिति योज्यम् । प्रकटेति । कुलयश्चटका. तदुक्तम्- 'कुलिः कालेङ्गश्चटक' इति । ते च ते शकुन्ता. शकुनय. तेषा चक्रेण समूहेन भास्वतीना वलीनई हिता. अनुरूपा मत्तवारणा अङ्क चिह्न यस्या । निशान्तोऽन्त.पुरम् । विडम्बयन्ती उपहसन्ती । समरभूपक्षे कुलिश वज्र । कुन्ता प्रासा । चक्राणि अरीणि । तैर्भास्वद्भि । व्यतिरेको विडम्बय. न्तीति प्रकाशितः । प्रकटेत्यादौ च विशेषणभागेऽत्रलेष । उषसीति । अन्धकार एव मलिन- त्वात् पङ्कः । तस्य विगलितस्य (प्लवमवस्थान ?) तेन शबल विचित्रम् । घनवम वियत् । दरमत्यर्थम् । मधुर सुकुमारो यस्तरणितापो रविप्रभा तद्योगेन तार हृद्यम् । मधुपायिनो भ्रम- रास्तेषा पङ्क्तिः । अन्धकारपङ्कप्लव एव विगलनेन निस्सारत्वाच्छव तस्य लवनेन वमसु (पक्षेषु?) दूरमा अरमणीयश्री. । मधुरता मकरन्दासक्ता तथा रणिता सशब्दा, यद्वा मधुर- तेन मकरन्दासङ्गेन रणितं गुञ्जितं यस्या । पयोगता जलगता । अरमत्यर्थम् । अत्र घनवमंश- ब्दस्योपमेयवाचिन श्लेषेऽन्तर्भावात् धर्मिधर्मोभयार्थस्योदाहरणत्वे न्याय्ये धर्मार्थस्योदाहरणत्व चिन्त्यम् । [९०] अनवरतेति । अनवरत नयनसलिलेन सिच्यमानो वृद्धि नीयमानः । तथा अनवरतं नयन प्रापण यस्य तेन सलिलेन सिच्यमान आर्द्रत्व प्राप्यमाण । विपदो लव सूक्ष्म- भागो विपल्लवो विगतकिसलयश्च । प्ररोहति विस्तीर्णीभवति अड्कुराश्च मुञ्चति (धर्माश्च मुञ्चति?) धर्मार्थत्वमिति । (किल') अत्र स्थितमपि धर्मार्थत्व नोपमानविशेषणत्वायाल विशेषणत्वस्य कक्ष्यान्तरभावित्वात् । न चावृत्तिमन्तरेण कक्ष्यान्तरपरिग्रहो न्याय्य । नचात्रावृत्ति कार्या। प्रमा- णाभावात् । अनावृत्तौ तु तस्यामेव कक्ष्याया विशेषणत्वे उपमेयस्वरूपापहारप्रसङ्ग इति पदार्थः । तस्योपमेयेति तच्छब्देन विपल्लवशब्द परामृष्ट । यः पुनरिति श्लेषप्रयोजक शब्दः । अप्रधानं विशेषणभूतम् । प्रधानस्य हि पूर्वोक्तन्यायेनावृत्तिाय्या । निबन्धनमिवादि । सानु पर्वतस्य मा(लभूभागः । अकोल्लाख्यास्तरव. तेषां पल्लवा भास्वन्तो यत्र । अकोल्लशब्दः प्राकृतभाषापदमपि कविभिरतिप्रसिद्ध्या श्लेषादिषु प्रयुज्यते । तथा च 'सकुशाङ्कोल्लपल्लवा । मैथिलीव श्रिय धत्ते' इति परिमलेन प्रयुक्तम् । सस्कृते पुनरकोठशब्दः स्थित । तथा भास्वा- नके उल्लपन् मुखर. लवाख्यः पुत्रो यत्रेति सामान्येनान्यपदार्थों गृह्यते । इहेति विपल्लवशब्दे । वाद्यव्ययमिति । तरुरिवेति प्रयुक्तस्येवशब्दस्यान्यथा व्यवस्थापयिष्यमाणत्वात् । अलड्डा. रान्तरं समासोक्त्यादि । प्रधानार्थसंस्पर्शमात्रादिति । यतः तेन पदेन सम्भवदप्रधानार्थे- नापि प्रधानभूतोऽर्थ सस्पृष्टः, ततोऽन्तरसम्बन्धासहिष्णुत्वात् द्विरुपादानाईत्वम् । यत्र च प्रधा- नाप्रधानोभयार्थस्य द्विरुपादानमवश्यं कार्य, तत्र दण्डापूपिकया तदेकार्थस्य प्रधानमात्रार्थस्य शब्दस्य द्विरुपादानं न्यायसिद्धमेव । रुचिर्दाप्तिः अभिलाषश्च रुचिः । अत्र द्वौ रुचिशब्दौ विशे- ध्यवाचित्वात् प्रधानार्थौ । ननूपमानस्य यदि विशेष्यत्व नोपमेयविशेषणत्व तत् कथमुपमेयसम्ब- निधन्युपमानस्य विभक्तिः यथा 'वागर्थाविव सम्पृक्तौ' इति । नैष दोष । विशेषणत्वमवच्छेदक- त्वं तच्चोपमानस्योपमेयं प्रत्युपमितिक्रियाया विद्यत एव । अन्यथा तयो सम्बन्धाभावादनन्वयप्र- "लवोऽनवस्थानम्' इति स्यात् 'पक्ष्मसु' इति स्यात् । 'हक्छब्दो वर्मवर्मनी' इति यादवः. ६४ व्यक्तिविवेकव्याख्याने द्वितीयो विमर्शः । सङ्गः । स्थिते विशेषणत्वे तस्य न विशेष्यविभक्तेर्हानि काचित् । यत् पुनरिहोपमानशब्दस्य विशेष्यवाचित्वमुक्तं तद् धर्मिताभिप्रायेण । धर्मी ह्युपमानम् । न च स्वतन्त्रत्वात् विशेज्यार्थः । अतश्चैवायं 'स्त्रीव गच्छति षण्डोऽयम्' इत्युपमेयलिङ्ग न भजते । धर्मवाचि तु विशेषण विशे- यलिंगमेव । तदुक्तम् - 'गुणवचनानामाश्रयतो लिङ्गवचनानि भवन्ति' इति । तदेवमुपमान- मुपमेयविभक्ति न (न) भजते धमित्वं च न जहातीति । खलता दुर्जनत्वम् । खलता आकाश- वल्ली । अत्र प्रयुक्त इति । तरुरिवेत्यत्र । वाक्यभेदप्रसङ्गादिति 'सम्भवत्येकवाक्यत्वे वा- क्यभेदश्च नेष्यत' इति वाक्यभेदस्य प्रतिपत्तिगौरववत्त्वाद्धेयत्वम् । अथ समासोक्तीति । अनवरतजलेल्यादेविशेषणस्य व्यर्थत्वात् । उपमानभूतेति । यत्रोपमानभूतस्य धर्मिणोऽन्यस्या- थस्य गम्यमानत्व तत्र समासोक्ति , न साक्षादुपादान इत्यर्थः । क्वचिदिति । बभ्रव कपिलाः। एतद् दावाग्निं *(विशेषाः + + + +2 ) लक्षणमर्थ प्रतिपादयतीते धर्मिधर्मोभयात्मत्वम् । एवं हरिणा हरिता मृगाश्च । जटा मूलानि केशसन्निवेशाश्च । वल्कल वृक्षत्वक् तत्कृत च वासः । कपिलाः पिज़ला मुनिविशेषा(च)। आरोपविषयबहुत्वादारोप्यमाणानामपि बहुत्वम् । [९१] केसरिण बकुलपुष्पवन्त सिह च । वसन्त माधव निवसन्त च । अभिमानो धारा- धिरूढो मानो महाप्रमाणश्च । दुर्वारणोऽशक्यवारणो दुष्टश्च करी । मत्तो मत्सकाशात् समदश्च । अभिमान इति न तथा हृदयङ्गम. पाठ. । अन्योन्यमिति वसन्तमित्यस्य केसरिणामिति विशे- षणं, सिहपक्षे च केसरिणमित्यस्य वसन्तमिति । रूप्येति यः केसरी प्रतीत स वसन्तस्य रूपकत्वेन न ताटस्थ्येन । एव वसन्तमित्यस्य निवसनार्थयोगेऽपि वसन्तार्थ केसरिणो रूपकत्वेन योजनीयः । इत्थमेव दुर्वारणाभिमानयोर्वाच्यम् । विशेष्यत्वेन रूप्यत्वेन च स्वतन्त्रत्व, तद्विपं- ययेण परतन्त्रत्वम् । विशेष्याद्यात्मकेति । आदिग्रहणेन रूप्यरूपकभावो गृह्यते । तिलक- स्तरुविशेषस्तिलकश्च विशेषकः । तदभिव्यक्तिरुभयार्थाभिव्यक्तिः । तयोरुभयोरर्थयोः । गुणवन्तो रज्जयुक्ता अपि घटकाः सङ्घटयितारो ह्रस्वाश्च घटा । पार्थिवा राजानः, नतु वक्ष्यमाणयुक्त्या पृथिवीविकारा व्याख्येया • गुणवत्त्वघटकत्वयोरिति । यद्यप्यत्र समीहितसिद्धौ हेतुत्वेन व्यवस्थितस्य घट(का) इत्यस्य पार्थिवा इति प्रति विशेषणत्व, तथापि कूप इवेत्युपमासामर्थ्याद् विशेष्यत्वमपि घटते॥

• विशेषणं सन्नकुल' इति पाठ्यस्यानरेखान्तर्गतम् . पाठभेदः।

पृष्ठम् . पति: मुद्रितपुस्तकपाठः. गपुस्तकपाठः १ प्रकल्प्यते " च्यभाव्यमा ११ प्रपत्स्यते २२ च्यमा २ पुनरस्य १२ स्वार्थाभिधानम् २ " १४ तार्थत्व १७ सार्थक " १५ " यत् पुनरस्य अभिधानम् तात्मत्वं सार्थकत्व करणस्येतिना पर्यव तरभावव्यवस्था नैव घटादिरपि व्यभिचारासं तदवगतिसिद्धेः मात्रफल नुगमित्यनुग कारस्यो धात्मकत्वमुपगतमेव भेदभणिति षिद्धत्वमुच्यते तदयुक्त तत्प्रति " " १८ करणात् तस्येतिना व्यव २१ तरव्यवस्था निर्निबन्धनैव २२ घटादिरेव व्यभिचारसं २४ तदवगतरित्युक्तम् , मात्रानुवादफलम् २६ नुगममित्यवग २८ ङ्कारान्तरस्यो २ धात्मत्वमुपगतम् ३ भणितिभेद ६ षिद्धमित्युच्यते तत् प्रति ९ तद्ध्वनि १० सद्भावा ११ तयोरुपसर्जनीभावादिति १३ लक्षणवाक्ये व्य १६ चोपसर्ज त्वमियात् १९ त्वतः " " " " तत्र ध्वनि तस्याः सद्भावा तदुपसर्जनीभाव इति लक्षणे व्य वोपसर्ज " त्वमिति यावत् " त्वात् Pata Linhal कम । FR: - (Avaliers are real is arrias ३ ३० पदमनेकप्रकार नामा १, २६ प्रवर्तमानाः ,, २७ चैषा }} २९ सत्यपि घटत्व }} संघटन् घटव्यप | }} घटव्यम् ३ घटनाक्रयाकर्तृत्वाभावावि । ५ चेह ९ यथैकेषाम् ,, १० एकार्थ १), गोत्वादि । १२ निमित्तमिति सिद्धम् पदं नामा वर्तमानाः चैका सत्यच्यघृनुत्व मघदयन् घट इति व्यप युटव्यय पटनक्रियाकर्तृत्वावि चेदम् १, १४ पाचको १) १६ सत्ताव्यभिचारात् }} }} न तु तावता तद १, २४ व्रजती ४ अपास्येत्ययम् }} ७ असंस्कृतेषु १) १० अन्यकर्तृक ६ ६ अर्थात् प्रतीतितः ७ २४ सरसापराधः १ , दश्यते | ९ ३ स्तु मृष्यते १० १६ प्रयुक्तो तथैव यथैकेयाम् तदेकार्थ गोत्वादिम् निमित्तम् एकार्थसमवायाद् घ टत्वादि प्रवृत्तिनिमित्तीकरोतीति घटात्मतापत्तिलक्षणा क्रियैवेति सर्वेषां नामपदानां क्रियैवैका प्र- वृत्तिनिमित्तामति सिद्धम् पाको सत्तावत्यव्यभिचारात् न तु तद् प्रव्रजती अपास्येत्यव्ययम् असंस्तुतेषु अन्यकर्मक अर्थाप्रतीक्षितः सुरतापराधात् दिश्यते सुमर्षणः युक्तो IPIHAA by Inial Far-trave an asansarsaritalbrrial arials

- तञ्च तत्र विधेयविषये व्यप्रतिषेध ग्धविद्वत्परिषत् अभिधानस्य सम्पत्तिः प्रकाशमाने न च प्रकाशो एव व्यङ्गया समर्थितो क्त्यादौ स्यापि व्या नाङ्ग }} १८ तद्धि ,, २९ विधेः ११ ५ व्यनिषेध ७ ग्धपरिषत्सु १० अभिमतस्य १४ संवित्तिः १९ प्रतीयमाने | २१ न प्रदीपप्रकाशो | २७ एव सन्तो व्यङ्गया | ३ समन्वितो ५ क्तादौ ,, ९ स्यापि स्यात् तस्यापि व्या }} }, नांश ,, २४ यथोक्तम् , २९ अन्ये १३ २४ प्रकल्पन्ते १, ३० ध्वपि स्थायि 1 , लक्षणश्रमः १४ ७ सत्कवि १) १० तथा स्फु }} काव्यात् ११ स्वदते। १, १७ सम्बन्धतः १, २२ तत्र हेत्वा १, २६ समस्तीति १) २७ कृतार्थ | २८ इतेरिव १५६ शक्त्यात्मना १६ ( सहैव यच्चोक्तम् अन्य एव प्रकल्प्यन्ते ध्वपि यत्स्थायि तत्कदि यथा स्फु काव्ये स्वादपर: अर्थसम्बन्धतः यत्र तु हेत्वा अस्तीति कृतात्म स्मृतरिव सूक्ष्मात्मना सदैव पृष्ठम्:व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः).pdf/२२८

" ११ रावगतिः रप्रतीतिः " १६ अत्रापि तत्रापि " १७ कार्यावग कार्यादवग " " नोपगन्तव्या नवगन्तव्या " १८ व्यवधानाविशेषात् व्यवधानात् " २१ उपरक्ता उपात्ता "१९ २ थैकवि र्यवि "९ यार्थत्वे

यत्वे

" " रेकैकस्य रेकतरस्य " १३ स्यार्यासितत्वा स्याश्रितत्वा " २२ सहकारित्वम् व्यञ्जकत्वम् " २५ न्तिमात्रमूलं त्निमूलऺ " २७ विष्टॱ विशिष्टः ,, ,, कश्चिदर्थः कश्चिदपि तादृशार्थः २० ११ न च तस्य तस्य ,, १३ भरैकाग्रो रसैकाग्रो ,, ,, क्षणम् क्षणात् " १६ चास्य च तस्य " १९ निषेधविषयव्यु निषेधव्यु " २१ रामरावणादि रामायणादि ,, ,, कसमाश्रयेण प्रतिषिद्धविधि-

     निषेधास्पदचरि          }

कचरित " २२ अनुकार अनुमान " २४ प्रयोगस्तु प्रयोगादि ,, ,, राञ्जितम रज्जकम " २९ निबन्धनभावेनास्य रसा निबन्धनं रसा २१ ३ विशिष्टत्वम् " ५ पिलशदोषः प्तिलक्षणो दोषः २१ ६ शरीरम स्वरुपम् ,, ७ शक्यम् युक्तम् ,, ,, ताभावे मुख्यवृत्त्या काव्यव्यप- नाभावे काव्यतैव

                  [देश एव 

,, १० वैचित्र्ये वैशिष्ट्ये ,, १२ केवलरसा। केवलं रसा ,, १४ अतश्च ततश्च ,, ,, दावप्यसावुप दावभ्युप ,, २२ च तेनापि चैतेनापि ,, २३ सम्बन्धादेव सम्भवादेव ,, २४ पुरुषस्याश्वविशिष्टस्यैव सतः विशिष्टस्यैव तस्य सतः ,, २७ कर्तृनिर्देशः कर्तुर्निर्देशः ,, ,, क्रियायाः क्रियायाम् २२ ४ वचनं च कथन च ,, ५ प्रभेद उपभेद ,, ,, गणिताः गदिताः ,, २२ संज्ञानाम् संज्ञायाम् ,, २३ यद्वाक्य तद्वाक्य २३ ७ परः परम् ,, ७ न च युक्तिनिरा न चायुक्तनिरा ,, १० शाब्दत्व शब्दत्व ,, २४ क्षप्रवृत्त क्षवृत्त ,, २९ रैकात्म्याः रैकार्थाः २४ ९ शाद्धर्मात् शाच्चैव ,, ११ न्यस्य प्रतीतिः न्यसम्प्रतिपत्तिः ,, १२ प्रकाशादेः प्रकाशनादेः ,, १४ तत्रासमित तत्र सम्मित ,, ,, चातत्त्वात्ं चास्तत्वात् ,, १६ तर्सन्यथा तस्यान्यथा पृष्ठम्:व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः).pdf/२३१ पृष्ठम्:व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः).pdf/२३२ पृष्ठम्:व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः).pdf/२३३ 25yer19t-1 [LagarLF - F७ aasa slrran किमसह्य अयुक्तम् ३७ १२ प्रतन्यते‌ ‌ विप्रतन्यते J; }} पुनर्बहिरङ्गं बहु पुनर्बंहु 3, १३ प्रक्रमभेदः, क्रमभेदः, पौ-) प्रक्रमभेदः, पौनरुक्त्यम् , नरुक्त्यं, वाच्यावचनम् । अवाच्यवचनम् । }} १६ पात्तम् । पात्तव्यम् }} १० निदानीमखि निमानखि }} १९ किमसभ्य किमसहा ३८ १९ इह च इह तु }} }} असङ्गतम् अयुक्तम् |}२० याभिसम्ब यासम्ब }} २४ च सत्यस्य चास्य }} ३९ नञा नञो ३९ । तत्रापि अत्रापि

;; भविष्यति

भवितुमर्हति ॐ १० तावदत्र । तावदेव | ११ प्राधान्येन प्रधानेन १२ क्रियांश क्रियाङ्गांशः • १३ क्रियाभिसम्बन्धः क्रियांशः १६ प्रसज्यप्रतिषेधश्रमः प्रतिषेधक्रमः १७ मेव तत्र समा मेव समा । २० अयथार्थत्वमेव अयथार्थमेतत् }} २६ प्रधानस्यानूद्यमानार्थ प्राधान्ये साक्षादन्यूनार्थ २६ पतितेन पतितो ४६ ३ क्षया क्षया च ४ नित्यमभिसम्बन्धः नित्यः सम्बन्धः }} ६ जहार तत् जहार तदिति }} ४ श्रृणोति य इति शृणोति यः }} २८ सफलीभवि सफलो भवि ११ ४ प्रतिपद्यते प्रतिप्स्यते पृष्ठम्:व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः).pdf/२३५ पृष्ठम्:व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः).pdf/२३६ पृष्ठम्:व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः).pdf/२३७ पृष्ठम्:व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः).pdf/२३८ पृष्ठम्:व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः).pdf/२३९ पृष्ठम्:व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः).pdf/२४० पृष्ठम्:व्यक्तिविवेकः (राजानकरुय्यककृतव्याख्यासहितः).pdf/२४१ Pimi Tani muyenewturanatimgain anchettyeginneri armins १६ २० पुलिनगता पुलिनचराः ., २३ बिसान् बिसम् , २५ पर्यभेद इ पर्यम् इ २८ तदुक्तम् यदुक्तम् ५ शेऽज्य दु शः स दु , १९ सा च भुवनैकज सापि जगत्रयज , २३ अत्र तु अन हि ,, सम्बन्धिनिबन्धने यत्पुनः रव तत्सम्बन्धे यत्स्व , २४ मिति तेन जक्षुः मिति जक्षुः २७ ततान तनोति ४ तेऽप्यस्त्यर्थी तेऽप्यस्यार्था ८ तद्धितप्रत्ययस्य तद्धितार्थस्य , ९ तद्धितस्योत्पत्ति तद्धितोत्पत्ति , सात् तत्प्रतीति सात् प्रतीति १२ मपि वर्त मतिवर्त १३ स्य चोभयो. स्योभयोरपि ॥ १६ श्रयणेने श्रयेणे २१ रेकतरस्य रन्यतरस्य २५ विशेप्यो विशेषो २६ तदनुपा तदुपा २८ मिवाभिपे मिव प्रपे ४ र्वेषामुप वेषामप्युप ११ युञ्जतः विश्रतः , १५ हरितो १५ १९. यथा च तथा चं ४३ १४ मवमान मुपगम्यमान " । वीर्य वार्य १५ मानत्ववच मानव २० नोपमेयभा नोपमानोपमेयमा १९ तिनैव तिशब्देनैव हरिताम् CRIMinihy intui meanineteetinumanmarginthyminentaries दुषितः दौ तज्ञा ७४ १९ ग्रस्त , २४ मतिस्फु मिति स्फु ७६ ५ त्रैवोत्तरेषु त्रैव चोक्तेषु ७६ ८ यदर्थैका यदेकार्था ७७ १४ लोचनपथोपरोधापराधिनोऽन्ध-रोक कारस्य ,, १७ नाभिधानम् नावस्थानम् " १८ रतिः रुचिः ७८ ३ मूर्छितः , १९ सान्तरान साथ " २८ तस्य तस्थापि र २९ दावतजा ७९ ११ भा यस्येति भस्थति , २० मुख्यवृत्त्या मुख्यया वृत्त्या ८० ६ मूढाः पापाः ,, १९ क्रियापर्यायत्वे क्रियात्वे ८१ ४ पुनरुक्ती पुनरुक्तार्थों ,, ८ तस्य सर्वतो सर्वतोमुखम् , ९ तरणार्थ तरकारणार्थ " १३ दुष्टा धृष्टा " १९ तस्य पूरणा तपूरणा २१ विवशा विवशाङ्गी ६ कथैव कथापि , ९ वज्रमिन्द्रकरविप्रसृतं वाहिनी जलधरः कुलिशं , २२ द्वयप्रयो , २७ त्वेऽवसिते सति त्वे सति ८३ ३ वाच्ये वाक्ये , ११ दयते दिश्यते , २७ र्थीष्टा पीटा द्वययो दृश्यतेऽनेकधा हि तत् तस्य तादात् सै तदेव " , दृश्यन्तेऽनेकधा हि ते । , ९ तेन १३ तादात्म्यात् सै " १४ तदेतत् , १६ बर्थगतिः , २३ न ममोर्च १, २८ वचनम् ८५ २ विषय १८ जीवयन्ति दृशैव नर्थे गतिः मम नोर्व आदानम् विषयो दशैवोजीक्यन्ति स्तुवे निवन्धनं ततश्च उभयात्मके श्लेषकृतस्य गुणवृत्त्या कार्यम् आरोपितेषु वैकं प्र २१ भिन्न " २४ निबन्धनमुक्तम् " २९ अतश्च ८६ ३ उभयात्मकम् , १० श्लेषे तु तस्य १३ मुख्यवृत्त्या " , कार्यः " १४ आरोपितः , १५ वैकमन , १६ समानर्वि ८७ ४ विन्दुगन्धहस्ति , १३ तदतद्विषय ८८ १५ इष्यते १५ १६ विना १ १७ निबद्धो " " धर्मार्थे १८ इत्यं समा ८९, २ गिरीशशब्द सामान्यवि कुञ्जगन्धहस्ति अतद्विषय उच्यते र्थविना निबन्धो धर्माद्यैः आर्थे समा नगशब्द CRIMInity intuismeenawiuretin mumtamannat hy mjninml unnainal र्शनापेक्षप्रतिपाद त्तिनिमित्तदर्शना भवितु प्रत्यक्षम् न तावता गतिः

• श्लेषव्य

१९ ५ निपेक्षमापाद्य " , त्तिदर्शना ६ न भवितु १६ प्रत्यर्थ , १७ नैतावता ॥ १९ मतिः २६ श्लेषाभिव्य ६ स्यावृत्ते " " यः पुनः , १० न चेदिवा ९१ ३ दूरात् ., ७ कश्चित् " १४ निरवतारस्य , १६ निबन्धनो , २१ विशेषणयो " सद्योगत्व , २६ इत्यत्र चशब्दनिबन्धना - व्यक्तिरिति , योगे यथा ९२ २ विशेषयोगे , ६ अवसेयम् ९३ ४ पदस्या , २२ येत " २६ कुरुताम् २४ ९त्वावृत्तिनि १ , ति न तत्रा , १५ राजितश्री: , १८ द्विक्त ९५ २ नामि ४ द्वितनि स्य वृत्ते यत् पुनः न चेहेवा कालात् कश्चन दुरवगाहस्य निबन्धनयोः विशेषयो तद्योग्यत्व अत्र वचनविशेषनिबन्धना व्यक्तिः योगे सति यथा श्लेषयोगे अवगन्तव्यम् पादस्या यते तनुताम् सदवृत्तिनि ति तत्रा राजलक्ष्मीः वृत्त नाभि द्वितयं नि CAMuvindhy intel imeatment.maaungamasalhadhy majniwniorains " १० मलिनत्व वर्णन , १२ मृगरूप मृगपतिरूप निर्वतुम् १७ निष्टं गौरत्वमात्रसाधर्म्य निष्टं यतो गौरत्वमात्रसाम्य , ,, बैवक्षिक विवक्षित , २० भूताया गताया , २१ रेकनि रेकतरनि २९ निर्देशे निर्देशाभावे 1, प्रतिपत्तिसिद्धिः प्रतिपत्तिः ९६ २ प्रतिपत्ति प्रतीति है ४ येत " ५ वृत्तत्व , नच " ८ गोऽत्रा गोऽप्यत्रा , १५ पतिपदसम्बन्ध पतिसम्बन्ध ,, १९ त्वाप्रती त्वप्रती , २७ यातिक्रि यानकि ९७ ६ मृगाङ्क शशाङ्क " , त्रैलोक्य तत्रैलोक्य 1 ९ नमत्यद्भु १० स्पदत्वमस्य स्पदमस्य " १७ पुत्रस्य हा पुत्र २१ विभवे विषये ९८ १४ प्रेरयिता चोदयिता १५ पदावामसमासा अर्थले समाना , २० मिति नेष्य मिव नेष्यः " २६ रोऽसौ ९९१ न सिंहान मृगाणां न वी सिंहानां गाण की रोऽभूत् CATIrradhy initine Traveenefentingaamanaladhytarjeiwni usines स्त्रीस . . . . . 3 ९९ ५ त इत्यवाच्य एवासौ । तेन त इति । तेन " १२ स्त्रीत्वस्य स " १६ वीप्सा वीप्सा वा " १८ मितभा मृदुभा , २३ अप्युपै अभ्युपै । ४ सहचरौ सहचरशब्दो ___, २७ नामिव नामतीव ०१ ६ शोकानलदाहभीतेव मदनानलदाहपीतेव ०२ २ तु युक्त तु न युक्त __, १९ ख्यानक्रियाकर्म ख्यापनाकर्म " २३ लोके लोके हि १०३ २६ प्रतिसञ्जहार । रहथिप्यति प्रतिसञ्जहार । अत्र नृपतेराकृ- ष्टस्यापि बाणस्य यः प्रतिसहा- रहेतुरेक एव समर्थो नानेकः । तस्य वैफल्यत । इह तु द्वावु. क्तौ शाब्दश्चार्थश्चेति । अनयोरे- कस्मिन् वाच्ये यद् द्वयोर्वचनं सोऽवाच्यवचन दोषः यथाहु:- (पर्यायशब्दो कल्प्यो ह्यपरो हे- तुरेकहेतुप्रतिपादित विषये वर्त. मानः प्रतिपाद्यविशेषाभावाद) इति । अर्थतः पुनः प्रतिपाद- मान्न भिद्यत इति । अथ शा. ब्दस्य हेतोरार्थो विषयः तस्य च शरप्रतिसंहार इति भिन्नवि- षयावेताविति । तदयुक्तम् । तयोः सम्बन्धासिद्धौ विषयविषषिमा- वसिद्धेः। प्रतिज्ञानिगमनयोश्च यवचनं सोऽवाच्यवचनं दोषः । यथा रयिष्यति CAMPIRily inst smamCenture(anatimgain anchettyegineniwand तार्थस्य ते सत्यु | यथा १०३ २९ व्याप्तिकस्य व्याप्तम्य १०४ २ पुनर्वचनम् तत्पुनर्वचनम् " , अपार्थक निगमनम् निगमनमित्यपार्थकम् निगमनम् , ५ तस्यार्थस्य , ९ पदम् धुरम् , १० पिन न च , १३ दीपकः दीपिका , १८ हतान्तरम् महान्तरम् " १९ स. प्रस्तु सोऽप्रस्तु ,, , क्रसत्पु " २२ तत्र तम्य ,, २५ यामप्रस्तु यां प्रस्तु , २८ प यथा १०५ २७ त्वेनाम्य विशेषणविशेप्यभाव' त्वे नार्थस्य विशेष. ०६ २ धसम्भवा धाभावा ___" म्भोजस्य म्भोजशब्दस्य " ८ दवदहनः भयदलन १८ तत्र प्राधान्या तत्राप्राधान्या १०७ ४ स्तावदर्थयोरन्योन्य स्तावदन्योन्य " ५ भावाभावात् भावात् " ७ वस्तु विद्वान् मस्त्रविद्वान् , १९ अर्जुनः अर्जुनः । दोस्सीमन्तितनर्मदेन वपुषा पौलस्त्यदर्पद्रुहः सूनुर्वा- छितमेघनादविजयस्तस्यैष श- त्रुन्तप । १०८ ४ वस्तुनस्ता वस्तुतस्ता " ५ मत्र मस्य ८ गोचरः गोचरम् ॥ १५ भिरुपपा भिः प्रतिपा CAnuwadihy Indimammin (ananamparamalinity mistani ormins क्लिष्टमर्थम् मेययो १०९ ५ म्लिष्टमर्थ , १५ सयक्रमयो ४ नो नार्था ११ १६ ततोऽर्थ .. , र्शनोचितः , २३ नवधारण १११ ७ प्राधान्ये , २३ वागविषय नोऽर्था तथाथ शेगोचर नवधान प्रधान्येन वाविपच प्राक् ते प्रयुक्तान्तर्गतरेव पदै स्तदर्शवगतिसिद्धे ___ ६ रत्तत्व • , २१ तद्न ११३ ९ प्रतीतिमब ,, र्य मृतेऽपि ११४ ३ तेनानु ७ शोऽने , ८ अंदैक १० नहि दृप्त , २६ श्वश्र्वाश्च , तस्याविनयदोषाशङ्कः , आभिमतम् ११५ ३ प्रत्याय्या ७ तोपक्षेपः ८ दर्शनेनान्यो ११ विशेषाणां हे , १४ सिद्धिहे , २० प्रतीति ११७ २ सती ४ भेन ता प्रतीतिपथमव हितेऽपि तेन नानु शों धूमा भेंदनैक नहि तत्र दृप्त श्वश्वा च तत्यामविनयदोषशङ्का अभिहितम् प्रत्येया तोपन्यासः दर्शनेऽन्यो विशेषाद्धे सिद्धो हे प्रतिपत्ति सखो भेनेत्थ Canuarterity intuitmanimater efanandamamalinthy metsinnect initians १. ११ वाले निद्धम् , २० विषयत्वात् (एबतित्वमग यतिरिक्तोऽयपर्थोंs नमानामावति सिद्धम् विषयमेवात ., २८ भाजो भा २९ श्रमपरित्रा ९. प्रसिद्धि १४ कृयात् १, १९ ययाति , २२ ताय मि २८ मिलमुत्र ११९ ४ वाच्योऽपि भाजोरमा श्रममा प्रसिद्ध तुच्छत्वात् यार्थचरि तमि मित तदुप वाच्येऽपि रूपाः र्थान्तरप्रतीति प्रतिविहितो खानकववृत्तिः रानुकूल्या १२० २२ र्थप्रतीति १२२ १३ प्रतिहतो ___, , खानकवृत्तिः २७ रानुगुण्या १२३ ७ स्वान . १० जानीया १२५ १३ पति- २५ ममि तन्मन्थ १२६ ६ सुचिरमभवत् १३ नुमितिव्यप १८ गोदित " २६ भाभाव १२९ २० वेत्या १३० ९ अवगन्तुम् , १० तुल्यार्थय जानीथाः गतिः मथित मन्ध चिरतरमभूत् नुमितिरिति व्यप णासादित भाविर्भाव वस्यादित्या अभ्युपगन्तुम् भिन्नार्थस्य Anowrtel,Toultrumanure - hastampearerindiyapturnimun ११८१८ प्रतिव्वत अनिय नियोक्त बदनाहीना १६ उदमा श्या क्यप्रकाशता। .. २३ वाच्यस्य १, १५ नुरणन १३४७ दविवक्षि १. २९ कन्दर्पायार्पणम् १३५ ६ वारितान्य १३६ २ रसादि ३ सम्पादने शता। व चास्य नुकरण द्विवक्षि कन्दीयासमर्पणम् अवधीरितान्य रसाभि सम्भावने Convertedy MalInI nverter-feete Manolesteroseneed version व्यक्तिविवेकस्य श्लोकानुक्रमणी। G . १०२ ८ ८ ९१ ४ ११४ १०४ १०० ० १३० १०७ " अकृत्वा पर अक्षराणामका अगाधापार अड्कुरितः कोर अड्गुलीभिरिव अतिगम्भीरे अत्ता एस्थ णि अत्यन्तपरिणाहि अत्युच्चपदा अत्रेलोचन अथ भूतानि अथाङ्गराजा अनिराकृत अनुरागवती अनुरागवन्त अपरागसमी अभिवाञ्छित अय जन प्रतु अय मन्दयुति अयथार्थक्रिया अयाचितार अलकालिकुला अलिभिरञ्जन अवगच्छति मूढ अवन्तिनायो अवन्ध्यकोप अवैमि तदव अश्वीयसहति असमप्पिअ वि अमौ मरुच्चुम्बि अल्युतरस्या अस्त्युनते सुर आ किमर्थ आच्छादिता आत्मा जानाति आभोगिनेत्र आलान जय आलिङ्गनाद आलोकमार्ग आहूतेषु विह इय गेहे लक्ष्मी इह चटुलतया इह विबुधगज इसाकलुसस्स उक्खअदुम व उच्छिणुमु पडिअ उत्कम्पिनी भय उत्तिष्ठन्त्या रतान्ते उत्फुल्लकमल उदन्वच्छिना उदितदपुषि उद्योग करि उन्नत प्रोल्लसद्वार उपपन्न ननु उपोढरागेण उमावृषाको उवाच दूत उपसि विगलिता ऊर्वासिताप ऋजुता नयत एमेअ जणो एवं वादिनि एवमुक्तो मन्त्रिमुख्य ऐन्द्र धनु ४७ १ ११० Pimi Tani mutanewanatimgain anchettyegineri awtant १०७ ककुभो मुसानि कमलमनम्मसि छयामि कासिन् १२३ ११६ ९४ १३२ ४. . ३ . ५ करिकलम कर्तुमक्षमया कला च सा कान्ति कस्स व ण होई कह णाम पा काचो मणिः काचित् की कातर्थ केवला काव्यकाञ्चन कारणगुणानु काव्यस्यात्मा काव्यार्थतत्त्वा कि ऋमिष्यति कि लोभेन कि हास्येन किमानेनायत किमवेक्ष्य कु तालीभिः कुत कुवल्य कुर्वन्नामुन्न कुसुमैः कृत कृतककुपित कृतवानास केरवेन्दीवर क्षिप्तो हस्ता शुग यदन्त- क्ष्माभररय ख येऽभ्युज्ज्वल स्खमिव जल खलता खरता गअण चमत्त गाहन्ता महिषा गुवर्थमा ग्रामेऽस्मिन् ग्रीवाभाभि घृणी कर्णः चकासित न्वार बन्दनासक्त चन्दमऊएहि चन्द्र गता पद्म चापाचार्य चास्ता वपु चुम्बने विपरि छायामपास्य जगत पितरौ जड्डाकाण्डोरु जनको जनको जनरजात जयति जगत्रय जयति निशापति जयाशा यत्र जा एज्ज वणु जुगोपात्मान ज्योतीरसाश्म ज्योत्नापूर झटिति कनक त कर्णमूल त कृपामृदु त जिगीषु त ताण सिरि त विलोक्य ततो द्रुत तदन्वये तदमृत तदवितथ तद्वक्र याद तनुत्वरम तपस्विाभि १२९ ४८ " १०२ " ०८ mro . ११९ CRIMinihy intui meaninmenistan mps an arelinthy ngisten ourits १०१ ३ १०६ ५७ १०१ १२३ ४९ ४७ ७५ तपेन वर्षा तप्ते महा तसम्यनन्दत् तरड्य दृशो तव कण्ठासृजा तव कुसुम तव प्रसादा तव वदन तस्य प्रयातस्य तस्या धौता ता जानीया ताताजन्म ताला जाअन्ति तीये तदीये तृप्तियोग तेनावरोध ते हिमालय त्रासाकुल त्वक तारवी त्वत्कीर्ति त्वष्ट सदा दत्तानन्दा दलत्कन्दल दशपूर्वरथम् दिने दिने सा दिव यदि दिशि दिशि दु खाभित दुर्मन्त्रान्नु दृढतरनिबद्ध दशा दग्ध देआपसि देव्वायत्तम्मि देश सोऽय द्रविणमापदि दय गत द्विषतामु द्विपद्वधू धात्रा स्वहस्त धैर्येण विश्वास्य न केवल यो ननु सर्व एव ननु साधु कृत नवचन्द्रिका नवजलधर नाथे निशाया निश्वासान्ध निग्रहान् स्वसु निद्रावशेन निन्नमुन्नतमव नियता लघुता निरीक्ष्य सरम्भ निर्घातो नियर्याय विया निर्वृष्टऽपि वहि निवार्यताम् निशि नान्तिक न्यकारो ह्यय पतिते पतङ्ग पतितोत्पतितै पत्ता णिअम्ब पत्युः शिरश्चन्द्र परिपाति परिहासरतिः पशुपतिरपि पातु वस्तारका पृथ्वि स्थिरीभव पृथ्वीपाल पौलस्त्य स्वयमेव प्रकटकुलिश प्रजाना विनया प्रतीक्ष्य च प्रती १०० 06 % १०३ ७२ १०१ १२८ ६ Canawadhy intimesonite. (ananapamamalinihy mensteial sernian . NY १२५ १०३ १ ७० ० प्रतीयमान पुन प्रदक्षिणक्रिया प्रभवति च प्रयच्छताच्चै प्रातु वनेर्थि प्राप्तधीरेष प्राप्तावेकरथा बहीयासो बभूव भस्मैव विश्राण शक्तिम् भक्तिप्रव भम धाम्मअ भाति सितभूति भुक्ते सदा श्राद्ध भो लङ्केश्वर। मत्तता दयित मन्नामि कौरव मदिराद्रवपान मधुकरैरप मधुश्च ते मन्मथ महदापे पर महीभृत पुत्रवतोऽपि मा धाक्षीन्मा मा भवन्तम् मिय्यैतन्मम मीलित यदभि मुग्ध कि कि य समय य स्थलीकृत य सर्व कपति यत्कोपाग्नौ यत्तदूर्जित यत्प्रभाव यदधरदल यदा दृशा यदा यदा हि यदुवाच न तन्मिथ्या यमिन्द्रशब्दार्थ यशोऽविगन्तु यस्य प्रकोप यस्यावसत्य या धर्मभास या निशा सर्व यान्त्या मुहुर्वलित यावदर्थपदा येन ध्वस्त येन स्थलीकृतो ये नाम केचिदिह येनालङ्कृत यो यत्कथा योऽविकल्प रक्तप्रसाधित रम्या इति प्राप्त रहयिष्यतित राज्ञो मान वनस्य रामस्य पाणि रामेण प्रिय रामे तटान्त राहुस्त्रीस्तनयो रुदता कुत एव रुरुचे हिमाचल रेणुरक्तविलिप्ता लक्षीकृतस्य लच्छी दुहिआ लाक्षागृहानल लावण्यकान्ति लावण्यसिन्धु वच मह ब्वि वर कृत वस्त वर्ण कतिपय वस्त्रायन्ते घाच्यवैचित्र्य ९८ ५ ७० १०३. ८ 606 0 ७२ ४६ 0 0 ५२ ० ४१ 0 १२६ AIM ० G SAN. 4 HITRASTRINA -Can AATA APARIORITER MERED १३१ १७ ९१ ४४ १२८ ११७ वाणिअअ विघटिततिमिरी विदवत पथिक विद्वान् दारसख विपदोऽभिभव विवरीअसु विसमइओ वीराण रसद व्रजत व तात! ब्रजन्ति ते मूढ शय्या शाद्रलम् शरीरकस्यापि शशाइशेखर शिखरिणि क नु शिर श्वा काको शिशिरकाल शीथुरस शुचि सूपयति शैशवेऽभ्यस्त श्रुत्वापि नाम सरम्भ करिकीट ससारसम्भव सङ्कल्पकाल्पता सग्रामनाटक सजलजलधर मुज्जेइ सुरहि सञ्चारपूतानि सततमनशोऽनङ्गो सततमनभि स दुर्मति श्रेयास सद् वृत्ते महति समतया वसु समन्तत कसरिण सममिन्दुना सरसमन्थर सरमिजम विद्ध सरस्यागेतत्या सरस्वती स्वादु सरित्समुद्रान् सरोजकाणका सवेकशरण सद शशिकला स वक्तुमलिलान् सरनु पय पपु सहला विदवीत सादयितव्य सानुस्थिति साहायकार्य लिहिपिञ्छकण्ण सुरभिसङ्गमज सुवर्णयुष्या सूर्याचन्द्रमसो सोऽय पट सोधा(द्विजते स्तनयुगमश्रु स्तम्वरम परि स्निग्धश्यामल स्नेह समापिबति स्पष्टोच्छ्वसत् स्फुरदधीर स्मररसनदी स्मरहुताशन स्मृतिभू स्मृतिभू खस्तान्नितम्दा स्वाभाविक हसति हसति हिअअहावि हे हस्त दक्षिण होइण गुणाणु MW U ७९ १३४ १ N ७३ 9 v3. ४० १०४ ६ १२८ ४४ १२७ Sanwereally Tal-limconverter laundrimazaayulisliyeniluneurnians व्यक्तिविवेकव्याख्यानस्य श्लोकानुक्रमणी। ३४ २ ३ अप्राकृतस्य अभूदभूमिः आचार्यो मे इन्दीवरं यद् उत्खातद्रुम उत्सवाय उदन्वच्छिन्ना कल्याणानाम् क्षान्तं न क्षमया क्षामाङ्गयाः क्षत चकोर्य एवं जुगोपात्मानम् तत् पातु वः तपेन वर्षा तस्मादजायत तस्याः शलाका तात! त्वं निज तीर्थे तदीये त्वमेवसौन्दयो दिलीप इति दृष्टिर्नामृत द्रविणमापदि न केवलं यो नमोऽस्तु ताभ्यो निर्वाणभूयिष्ठम् पादाहत यदु पुष्ड्रेक्षोः परि पूर्णः शशाङ्का प्रजानामेव मसूणचरण मीलित यदभि यः कल्याण येषा तास्त्रिदशे ये सन्तोष ... यो यो यं यम् .... २२ यो यः शस्त्रम् .. स मेदिनी . १९ हेम्नां भारशतानि .. २० . . . ४५ ३८ . " जालनामाकर siamensidenderHRES शुद्धिपत्रम् । पृष्ठम् पतिः ५ ७ स्व ८ २६ अशुद्धम् शुद्धम् स्तु णक्षा क्षणा । पृष्टम् पतिः अशुद्धम् शुद्धम् ६९ १३ नक्ते नरुक्त , २३ सा स । ७५ १५ मेया माना स्य स त्वे । य ति । ‘स ति । त स्य ।स त्वे य ति, ‘स तित ७७ १४ ७८ चप मशः चनप मर्श. २८ व्धो पिश प्यो षो ले कु । रसारः सा धी स्यवै मात्र स्हती मप्रा हस्ती ३० २७ ३७ , ८५ २५ ८७ ३ ८८ २४ ९० २७ धो HERE गोर्य गौ य तार्थिना ९५ १३ कु क्नुव वक्नु १२ तृवं र्तृभ्व १०० २८ को यद् सुतेन स्वतेव १११ १९ स्ती स्तदर्था तद १२३ ३० १२५ २० १३० ७ १३१ ३० १३५ २३ द ला इत्र क्षि इत्य सान् रण तिवि भानु भावानु

}}