सिद्धसिद्धान्तपद्धतिः अन्ये च

by श्रीगोरक्षनाथः

सिद्धसिद्धान्तपद्धतिः अन्ये च श्रीगोरक्षनाथः १९५४

SIDDHA - SIDDHANTA - PADDHATI

AND

OTHER WORKS OF THE NATHA YOGIS

By

SMT. KALYANI MALLIK, M.A., B.T., Ph.D.,

Author of the History, Philosophical Doctrine and

Practice of the Natha Sampradaya &c.

FOREWORD

By

Rao Bahadur P. C. DIVANJI, M.A., LL.M.

POONA ORIENTAL BOOK HOUSE

330A, Sadashiv Peth, POONA

Price Rs. 10.

(All rights reserved by the publisher)

First impression 1954

Printed by B. G. Dhawale at the Karnatak Printing Press, Chira Bazar, Bombay 2

and Published by D. K. Gondhalekar, Proprietor, Poona Oriental Book House,

330 A, Sadashiv Peth, Poona 2.

DEDICATED

IN

MEMORY

OF

MY HUSBAND

AND

OUR ONLY SON

F O R E W O R D

I have great pleasure in drawing the attention of the 'scholars and philosophers interested in the Yoga system of philosophy to this collection of 10 works of the school of the system known as that of the Natha Yogis or Kanphata Yogis, which the learned Dr. Kalyani Devi Malik has edited on pro curing MSS. thereof from far and near with great assiduity and to which she has prefixed a well-thought out and thought-pro voking thesis on the historicity and dates of the principal perso. nalities whose names are associated with the origin and deve lopment of the cult of the said Yogis, and added a compre hensive synopsis of the contents of each work, made more interesting and instructive by the supplementation of critical notes.

She has, by doing so, rendered a great service to the cause of Indian culture in its spiritual aspect because the Natha Yogis continue in an uncorrupted form the ancient Hatha yoga tradition, whose origin goes back to the proto-historic times when there lived the great Siddhas of the Mahesvara sect like the great sage Panini, who have left behind for the bene fit of civilised man, wonderful works on such scientific subjects as grammar, linguistics, mathematics, medicine, classical music etc. based on intuitive knowledge acquired by a singular devotion to the humanistic ideals and at great personal sacrifice. Dr. Gopinath Kaviraj had, in the first quarter of this century, published in the Prince of Wales Sarasvati Bhavan Text Series two works of that | sect of secondary importance, namely Gordha-siddhantasigraha and Siddha-siddhanta-saningraha. The former thereout is a 17th century work made out on the basis of extracts drawn from 60-65 works and the latter is a summary of the Siddha-siddhanta-paddhati of Nityanath, who flourished long after Gorakasanatha whose achievement in the matter of the revival of the Siddha tradition is comparable with that of Siddha Vasugupta in the matter of that of the Kasmir Saivism and of the great philosopher Sankara in that of the

Advaita Vedanta. The former contains some extracts from the

vi

Siddha-siddhanta-paddhati of Goraknath himself. But the learned editress of this collection has placed before the public the full text of that work based on a copy of a MSat Jodhpur and added comparative notes based on the copies of two other MSS. obtained from Hardwar and Tanjore. The language of the text is ungrammatical at places. But that is a usual feature of almost all the works of that sect as noted by Dr. Kaviraj in his Preface to the GSS. Such inaccuracies have not escaped the notice of Dr. Kalyani and she has wisely drawn attention to some of them by suggesting emendations thereof in brackets. The authenticity of that work is vouched for not only by the fact of the authors of the said previously-published works having incorporated extracts therefrom in the said works but also by the fact that Aufrecht has in his Catalogus Catalogorum mentioned it as one of the 9 works ascribed to Goraksanatha. Another of those works is the Yogamarthanda. It too forms part of this collection. These two supplement each other because whereas the SSP. besides mentioning the characteristics of an Avadhuta Yogi who is fit to be a Guru, works out the full details of the Pinda-Brahmanda equation, which is the very foundation of the Siddhanta of the Siddhas but mentions only the bare out lines of the Astanga-yoga, which is recommended as the modus operandi for the actual realisation of that equality and for the attainment of the Siddhis as the fruit of having meticulously gone through that hard discipline, the YM. omits the theory of the equation but supplies the full details of the constituents of the said Yoga. There is a third work in this collection, namely Amaraugha-prabodha, purporting to have been composed by the same author. Although I cannot VOuch for its authen icity as it is not one of the nine mentioned by Aufrecht and as I do not remember to have seen extracts made from it in any other work, I can recommend its study for the knowledge of the inter-relation between Mantra-yoga, Laya-yoga, Hatha yoga and Raja-yoga, the methods to be followed in the practice of each of them and the indispensability of the last to those who are anxious to see concrete results flowing from the practice of any kind of the first three varieties, etc.

Besides the above three there is in this collection a fourth

work in Sanskrit named Yogavisaya. In verse 7 thereof its

vii

author has given his name as "Minanatha, son of Umasamkara", while the colophon, probably added by a scribementions it as a work, whose name has the initial letters "Bhaktisam," "composed by Matsyendranatha." The learned editress being of the view that the two were identical individuals has put it down as a work of Minanath alias Matseyndranath " but I have my easons for doubting that identity. I cannot mention them here at length just as I cannot enter into a discussion of the questions as to the connection between the doctrine of the Siddhas and those of the Mahayana Buddhists and the Tantrikas, on which she has expressed her own views, for fear of exceeding the legitimate limit of a Foreword. Apart from that this work is not mentioned by Aufrecht under the name Minanatha." That however is no reason for considering it unauthoritative because there is the above-mentioned internal evidence and the same in verse 5 also. As for its value as an additional source of information regarding the Siddhanta of the Siddhas, it is a short treatise containing 33 couplets pur. porting to expound the nature of the "Para-tattva" leading to the knowledge of the "Kula” and the “Akula" and towards that end mentions the 6 "Kaula Cakras" which must be pierced in order to reach the "Niranjana" who is beyond them and the principal veins through which the vital air passes, refers to the mystic letters imprinted in 6 of the vital parts commencing from the Adhara and ending with the Ajna, the 10 Vayus, the 3 Granthis, the special process by which the Kundalini having 8 coils, each of which has a specific name given to it in this treatise only, can be aroused and be made to pierce the 6 Cakras, as indications whereof the lamp of knowledge blazes forth, a sound issuing from the Brahmasthana is heard and the Samkhini Nadi showers nectar from the moon in the forehead, and recommends its utilisation in bathing the "Cidrupa Isvara" before offering the mind-flower to Him. As to Him, he further explains that He, of the nature of the self or of pure knowledge can be visualised in the form of an all-pervading body, as the source of the sound "Hamsa", or in that of any of the three Lingas, the symbols of Siva, located in the lower, middle and upper parts of the body, and winds up

the topic by saying that the said process is effective in eradica

viii

ting all diseases if the involved movements of Vata and Pitta are free from 18 faults. It thus contains something new which is not found in the previous works.

All the other 6 works in this collection are in either Hindi or in its source the Eastern Rajasthani. The first of them, which is in prose, purports to be the Goraksa Upanisad, which is however probably a Hindi rendering of the Sanskrit work of that name mentioned in Aufrecht's Catalogue and utilised in the GSS. for supporting some parts of the Siddhanta ex pounded therein. The remaining 5 works are only popular songs showing that physical renunciation was considered essen tial by the votaries of this sect in the period between 801 to 1500 A.D., to which the language thereof seems to belong.

I regret to have noticed some misprints in the said Sanskrit works. I understand that they have remained uncorrected because Dr.Kalyani was required to entrust the work of proof correction to another person on account of her illness and am assured that a list of corrections will be inserted before the copies of the book are bound up. Lastly, I should not fail to refer to the enterprise of Sri D. K. Gondhalekar, whose Poona Oriental Book House undertook to publish this work and make its copies available to those interested in the lite rature of the Natha Yogis at his own cost. As much credit is due to him for doing so as to the learned editress who made the collection and prepared its press-copy.

P. C. DIVANJI.

Bombay. Dated 14th August, 1953.

PREFACE

The present book is a collection from some parts of India, of unpublished manuscripts on Nathism, which probably had little chance of being edited and published. I am now able to place these before erudite scholars who are interested in the subject. I have added an introduction in the hope of elucida ting certain facts.

Dr. B. B. Dutt, M.A., Ph.D. of Calcutta University, has been very helpful in going through the manuscripts and their proofs. My special thanks are due to him.

My publishers, The Poona Oriental Book House and its Proprietor, Sree D. K. Gondhalekar, without whose help it would not have been possible for me to see the book in print, have my sincere gratitudeI hereby thank all those who have in any way encouraged or helped me in my work, specially Rao Bahadur P. C. Divyanji, who has contributed the Foreword and made out the list of corrections and Abbreviations and has taken great pains to help me in every possible way.

Any suggestions for improvement will be thankfully received.

KALYANI MALLIK

Calcutta. Dated 13th December, 1953.

xi

C O N T E N T S

pp.

PREFACE i DEDICATION iii vii xiii FOREWORD by Rao Bahadur P. C. Divanji CORRECTIONS AND ABBREVIATIONS INTRODUCTION Part I — A Short History of the Nathapantha , II -- Summary of the contents of the Ori ginal Texts with Critical Comments 35 ORIGINAL TEXTS OF THE NATHA SAMPRADAYA 1. Siddha-Siddhanta-Paddhati of Goraksanatha 2. Yogavisaya of Minanatha 45 3. Amaraughaprabodha of Goraksanatha 48 4. Yogamartanda of Goraksanatha.. 56 5. Goraksa Upanisad 72 6. Matsyendraji-ka-Pada .. 76 7. Bharathariji-ki-Sabdi 77 8. Chirpatji-ki-Sabdi 82 ३. Gopichandaji-ki-Sabdi . 88 10. Jalandhari Paoji-ki-Sabdi 90

००

xiii

CORRECTIONS AND ABBREVIATIONS

1. CORRECTIONS

INTRODUCTION

Page Line Misprint Correction 32 Hadipaas Jnanesvara was borm Hadipa as Jnanesvai was written Muslims muslims 15 16 author indentical sampradayaviskriti its 10 authors identical sampradhydviskrti their 17 22 23 was were 39 her in his wife's 22 19 1S 1n 25 17 द्रुतं वाऽद्वैतरूपं Guru death. His Buddhism 27 32 24 searched 39 17 27 11 द्वैतवाऽद्वतरूप gura death, his Buidhism serched YogaMartyada Hata Dipika uptill origion blucakra (known as Sringra from Siva Yoganati¢a Hathadipika uptil Origin 37 12 bhrucakra known as 39 26 23 41 32 he Sringara From Siva स्वप्रसारचातुर्यं she ones mind harishajini meaning of the term vadha 45 38 his mind Ksitijaya meaning of the term avodhuta

47

xiv

ORIGINAL TEXTS :

The learned editress has at page 27 of her Introduction noted that the texts as printed are full of incorrect readings and that "The language is not strictly grammatical." Her explanation is that this was apparently done on purpose, as it was easily understood by all. The Sant poets also follow ed this policy of preaching in the popular language which was in their case the Hindi." In view of the fact that some of the texts of the Natha cult edited in the Sarasvati Bhavan Texts Series of Banaras are also similar this explanation is plausible. At the same time it must be admitted that some of the errors and irregularities may have been due to the careless ness or incompetence of the scribes who may have transcribed the previous manuscripts and that some divergences of the print from the press-copy may have remained uncorrected till the end. Whatever the cause or causes, the following corrections are suggested for consideration by the class of learned readers. for whose benefit this edition can be deemed to have been undertaken, in order that the texts may be able to convey to them intelligible notions about the principles of the Natha cult.

१. सिद्धसिद्धान्तपद्धतिः ।

२४ २४ पृष्ठम् पंक्तिः अयुद्धम् १२ निस्पन्द निःस्पन्द ४ शब्दवत्वमिति शब्दवत्त्वमिति ,, २१ क्लान्ति आलस्यमिति क्लान्तिरालस्यमिति ८ निस्पृहत्वमिति निःस्पृहत्वामिति १ एव २ (अन्या सर्वा ( अन्याः सर्वा ३ दशावयवः दश वायवः ४ -उच्छूस ६ पावकश्च पाचकश्च १०-११ धनञ्जयो नाद धनञ्जयो नादो , घोषक इति घोषकः । इति 9) ११ १) ११ ११ पृष्ठम्

११ ,

१६

१९ २०

२१

२२ पंक्तिः अशुद्धम् , दशवायुरवलोकनेन पिण्डो- दशवाय्वलोकनेन पिण्डोः त्पत्तिः नरनारी रूपम् । त्पत्तिः. नरनारीरूपा ।। १८ मेढ* भवति मेढं" (च) भवन्ति ११ दशघातुमयं शरीरंमिति दशधातुमयं शरीरमिति १२ भित्वा १५ पञ्चम... संकोचनं पञ्चम...धारयोर्बन्धना ९-१० २०-२१ २१ २२ २४ १२ १६ २ १३ ९ १ ब्रह्मरन्ध्रपर्यंतं अधोवायुतत्वं तेजस्तत्वं कलोल...तत्वं तत्वावकाश निज-लोकयेत् शनैःशनै साधयेत् निजतत्वस्वरूप भूलॉकं श्रृङ्गारे त्रयस्त्रिशत् ५ कायंकारणकतणा ९ स्वास्मिनुन्मीलिन्यां १९ चित्तचमत्कार ९ -पराम्पराशक्ति ६ सर्व-तत्वान्यपि १० ध्यशक्ति ६ तत्वसारे १२ सिद्धयथ १५ तत्वानामुपरि २ सत्वे सत्वे ११ विस्मयां अधोवायुतत्वं पार्थिवतत्त्वं तत्त्वाकाशं निजतत्वस्वरूपं तत्त्वाकाश शनैः शनैः साधयेत् (? श्रृङ्गाटे) सदाचारतत्वे स्वस्मिन्नन्मीलिन्यां चिञ्चमत्कार सिद्धयर्थ

सत्वे सत्वे

xvi

पृष्ठम् पंक्तिः अशुद्धम् २५ २६ २७ गुरु..पूर्वकम् ।। १६ ।। स्यात्, द्वितीये बाध्यते २ ' गुरु.. पूर्वकम् २१ स्याद्वितीये ४ वाध्यते १८ सव १९ सशिवः १५ प्रकाशितम् ।। २२ ।। २१ वज्यवज्यकल्पना ४ न विरक्तो , २८ सः शिवः प्रकाशितम् ॥ ५२ वज्र्यावज्यंकल्पना न विरक्तौ २९ ३० २२ तारियतुं ३२ १५ वारूढिः (दः) वा रूढः , १८ संघट्टनाद् भवत् संघट्टनादवत् , २० –पुंगवच् महाहृतम् -मृगवच्च महाव्रतम ३३ ५ षट्सास्वादने षड्रसास्वादने , ६ जारणा (त) तन्मयीभावः जारणात्तन्मयीभावः ३४ ४ सोऽवधूतु योगी सोऽवधूतो योगी १३ यत्सर्वेषांमवस्थितम् यत्सर्वेषामवस्थितम् । ,, २२ (रादाने ) (? तुरीयानन्दो ) २३ परिकीर्तिताः ।। परिकीर्तिता । ३५ ११ यस्तयोर्निवसत्यत्र यस्तयोर्निवसत्यत्र २१ दबु शुद्धशैवो ३६ , १६ शक्तिं विजानाति शक्तिं (यो ) विजानाति , (२१ स्फुटं वलात् स्फुटं बलात् ३८ १२ न वाध्यते न बाध्यते • २१ सिद्धपदं धत्त सिद्धपदं धत्ते ३९ १३ निरतास्ते सत्तत्त्वतो निरताः सत्तत्त्वतो १८ तेषां न नित्यं पदम् । तेषां न नित्यं पदम् ॥७९ , १९ तस्मात्सिद्धमतं...संश्रयेत् (समस्तां पंक्तिमपमृज्यताम् ) • २१ ते सर्वं तरन्ति ते सर्वे न तरन्ति , सात्विकाः ॥ सात्विका ॥ २३ न मोक्षपदम् न मोक्षप्रदम् ३ हूनभिमध्ये हृन्नाभिमध्ये 29

Y०

xvii

४० पृष्ठम् पंक्तिः अयुद्धम् शुद्धम् विद्युदाभं ११ वङ्गदण्डीचोलीक्रमेण वजदण्डीक्रमेण , १६ पङ्कविधपानकाष्टितजनां पञ्चविधपानकाष्टितजनां ४१ २२ तत्वं परं तत्त्वं परं ४ भस्मोद्धलनमी कर्कशतरं भस्मोलङ्गनमङ्ककर्कशतरं ११ ४४ ६ न मोहान्नवृन्ताच्छलात् न मोहान्नानृताच्छलात् १३ विदधात्वत्यर्थनिच (ल) यं विदधात्वर्थनिचयं ,, १४ गणप (य) त्यभिधं महः गणपत्यभिधं महः , पा. टि. ३६ (बो) . (यो.)

२. योगविषयः ।।

४५ ४६ ४६ ११ ११ १ गुरुबान्धवाः ।। १ ।। गुरुबान्धवः । २ नमाम्यहम् । नमाम्यहम् ।। १ ।। यादृशी यादृशी (?) ८ आकुलेनादिनाथन अकुलेनादिनाथेन ९ बधतः २ ३ पत्र दै पत्रे ६ पञ्चकर्मेन्द्रिययुक्ताः पञ्चकर्मेन्द्रियैर्युक्ताः ८ पञ्चज्ञानेन्द्रियैयुक्ता पञ्चशनेन्द्रियैर्युक्ता १६ मकारे च शिवं मकारो च शिवः १८ रसनापीड्यमानास्तु रसना पीड्यमाना तु १९ त्रिहठा चैव गोल्हाटं त्रिहठं चैव कोल्हाटं २० -मूर्वनार्च -मूर्वनासं २ बजगुम्भानि वब्रगुम्फान १५ मथो लिङ्क अधो लिी १८ पश्चलिी

३. अमरोधप्रबोधः ।।

६ नमश्चारङ्गिनाथाय नमश्चौरङ्गिनाथाय १४ यश्चित्तवृत्ति रहितः यश्चित्तवृत्तिरहितः १८ कीटवन्न (द) भि मनो कीटवन्न हि मनो २ प्रविष्टो युवतिभगवतद्विन्दुमूर्वं प्रविष्टा युवतिभगवशाद्विन्दु नयन्ति । मूर्वं नयन्ति ४७ १) ११ ४८ ११ 9

४९

xviii

पृष्ठम् पंक्तिः अयुद्धम् ५ चित्तो समस्त्वमापने चित्ते समत्वमापन्ने ६ एषाऽमरोली वजोली तदामति एषाऽमरोली वजोली सह मतेति च (सहजोली प्रजायते)। जोली मतेति च ।। ८ विभ्राणः २२ चितराते २ मयादिभि ३ मृदुमध्याघ मात्रश्च मृदुमध्याधिमात्रश्च ८ मध्यसंत्वो मध्यसत्त्वो ५१ ५ २ १४ भवाम्भाधिं भवाम्भोधिं १८ तत्सप्रणवादिकम तच्च सप्रणवादिकम् पदं कृत्वा पदं धृत्वा ३ आफालयेन्महामेरू आस्फालयेन्महामेरुं ६ मृतावस्था मृतावस्था १५ ब्रह्मग्रन्थे भवेद् वेधादानन्दा... ब्रह्मग्रन्थेर्भवेद् वेधादानन्दा- न्यसम्भवम् । नुभवः स्वयम् । १६ देहेनाहृतः देहेऽनाहतः २३ भित्वा भित्त्व 3B 3b - ३ १२ तत्क्षात्र १४ १७ सहस्राण्येकविंशतिः ,, २१ क्षुधाकान्तिर्नश्यते , २३ इथं..मृत्युजीवितं ५४ २० सर्वसत्ववशङ्करम् ५५ तत्क्षात्र (१ तत्क्षेत्रं ) यद् द्रवाकृतिः । सहस्राण्येकविंशतिः सुधाक्लान्तिर्नश्यति इत्थं...मृत्युर्जीवितं सर्वेसत्त्ववशङ्करम् वाक्पटुः १

४. योगमार्तण्डः ॥

५६ ९ षोडशानो शतं ,, १२-१५ ६-७ श्लोक १४ ( पश्येद् ) , १६-१९ ८-९ श्लोक ५७ २ योगवित । 9B घोडशोनः शतं एकैव श्लोक इति पठनीयौ ( पश्येद्ध-) एकैव लोक इति पठनीय

योगवित्।

xix

पृष्ठम् पंक्तिः अयुद्धम् ५७ ४ (मेद्रात्प्रतिष्ठितम् ) (मेड्राप्रतिष्ठितम् ॥ १२ अ ।। ५ स्मृतम् ।। १३ ।। स्मृतम् । ६ निगद्यते । निगद्यते ।। १३ ।। १० यावत्तत्वं यावत्तत्त्वं ,, ११ उर्वमेद्रादधो ऊर्वं मेढ़ादधो १३ उदाहृता १४ प्राणवाहिन्यो भवस्तत्र दशस्मृता ।। प्राणवाहिन्यो भवस्तत्र दश स्मृताः । ५८ ५ नागो गृहान्ति पश्यैता नागो गुह्वति पचैताः (?)। ९ अधश्चोद्धर्वे अधश्चोर्दै षट्च्छतान्यहोरात्रं षट्शतानि अहोरात्रं ५९ ६ मुखेन चाध्य (आछाद्य) वतिष्ठति ।। मुखन चाध्यव (? चाच्छाद्य ) तिष्ठति १) ११ ,, १५-१८ ४१-४२ लोकौ एकैव लोक इति पठनीयौ १७ ( वारंवारमपानमुखें ) मनिलं (वारंवारमपानमूर्व-) 9B ६ ० 9; ६ मूलबन्ध मूलबन्धो १५ गे गता खे गता १७ खेशरी ।। ५४ ।। खेचरी । १८ तृषा तृषा ॥ ५४ ॥ १९ खेचरी ॥ ५५ ॥ खेचरी सर्वसिद्धेर्नमस्कृता ॥५५॥ २१ (बिन्दूमूल शरीरं यः ( विन्दुर्मुलं शरीराणां ) प्रतिष्ठिसम् प्रतिष्ठितम् २२ भावयन्ति शरीरा णां (शरीरं यः) भावयन्ति शरीराणां () २ चारितोऽपि चालितोऽपि १) 9B 99 9D ६ १ ४ विन्दुः 99 99 ११ 9 ८ (विन्दुरिन्दुः-) ९ रजः विन्दोः बिन्दुरिन्दुः-)

रजो बिन्दोः

xx

पृष्ठम् पंक्तिः अद्धम् ६१ १० ताप्यते ह्यमृत्रपदम् प्राप्यते ह्यमृतं पदम् । ,, १६-१९ ६६-६७ लोकौ एकैव श्लोक इति पठनीय १६ रसाः ( सुचिरं ) रसाः (? हठाद्-) १८ शनैः रेचयेत् शनै रेचयेत् ६२ ( जपेत् ) ( जपे-) १२ ज्योतिरीमिति । ज्योतिरोमिति ॥ २० यावच्चक्षु भुवोर्मध्ये यावच्चक्षुश्रुवोर्मध्ये १ शुद्धीयेत् (द्धमेति ) शुद्धियेत , नाडीचालं नाडीजालं यदाशक्ति यथाशक्तिः ,, ११ चेदिल ( ड ) या प्रवेश्य च चेदिड्या प्रवेश्य च तं । भूयो च तथा भूयो १२ बध्वा १४ मासत्रयादूर्वजः मासत्रयादूर्ध्वतः २ ७ संस्कृताः । २२ ज्ञातव्य ज्ञातव्यौ २३ द्वादश ६४ २ उत्तमाः ६४ ६ समुच्चालितम् ।। ९७ ।। 25 ११ ११ x X x || ९७ ऊर्ध्वमाकृष्य प्राणायामो भवत्यषः आसनेन रुजं उर्वमाकृष्य ११ प्राणायामे भवत्येप १३ आसने मरुतो १५ धारणायां १८ प्रत्याहारद्विषट्केन १९ धारणा द्वादश धारणाया प्रत्याहारद्विषट्केन ११ धारणाद्वादश ११ २२ तस्माद्दष्ट ६४-६५ २३-२४, १०६-७ १-२ लोक तस्मादू दृष्टुं एकैव श्लोक इति पठनीयौ

१ अस्य श्लोकस्योतराधं न विद्यते हस्तलेखे ।।

xxi

पृष्ठम् पंक्तिः अयुद्धम् छम् ६५ घंटादिनादं कासः भवेद्वशः -च्चैवमिन्द्रियाणि यत्तु वसत्येषो ग्रसत्पूर्वमुखो विपरीतस्य करणं ७ कास भवेद्वश १८ -च्चैव इन्द्रियाणि २ यं तु ५ वसत्येष ७ ग्रसमृध्वमृद्धो विज्ञातस्य करणं ६६ ९ नाभरधस्ताद्य ऊध नाभरधस्तालुरूध्वं १३ नाकृष्य १४ प्राते प्राणि , १५-१८ १२६-२७ श्लोकौ आकृष्य प्राप्ते प्राणे एकैव श्लोक इति पठनीयों शक्तिं परां शतलं सलीलं मासार्धेन (वि-) संमोह १) १६ शक्तो परां १९ शीतल सलीलं २० मासार्धेन संमोहो २२ उन्मार्गेनात्र २४ य प्राणं ६७ १–४ १३१-३२ श्लोकौ। ११ यः प्राण एकैव लोक इति बद्धवा ११ ६७ १ बध्वा २ नासान्तो ४ नवास्ति ५ उर्वजिह्वास्ततो ६ मृत्यु जयतु ७ राजदण्डैबिलं ९ बनंमूर्धफलं ,, विष्णु निवारितम् १३ यदूवतु ,, १५-१८ १३८-३९ श्लोकौ नासान्तं नैवास्ति ऊर्घजिहस्ततो मृत्थं जयति राजदन्तैर्बिलं ११ ११ ११ मृत्यु निवारितम् यदोर्वं तु एकैव श्लोक इति पठनीयौ सक्षीराकटुक्काथदुग्ध सदृशो ...धवः १६ स क्षीराकटुकाथदुग्धसदशा

• •

xxii

पृष्ठम् पंक्तिः अयुद्धम् ६७ १७ याधिनां हरणं व्याधीनां हरणं ,, २०-२१ योरन्तराले २२ नित्यं...नमुञ्चति । नित्यं...न मुञ्चति ॥ १४० अ. । ६८ भूरादिपवभूताना ३-६ १४३-४४ लोकौ एकैव लोक इति पठनीयौ ३ यः पृथ्वी हरितालहेमरुधिरातत्वे- यत्पृथ्वी हरितालहेम- रुचिरं तत्त्वं प्राणांस्तत्र विलीय्य ५ प्राणं तत्र विनीय ६ येषां क्षितिजयाकुर्यात्ततो ,, ७-१० १४५-४६ लोकौ क्षितिजया कुर्यात्ततो एकैव श्लोक इति , ११-१४ १४७-४८ लोकौ । एकैव लोक इति ११ तत्व ११ ६८ १३ प्राणं तच्च विलीन प्राणांस्तत्र विलीय ,, धारण ।। १४८ ।। धारयेत् । १४ तेषां--धारणा । तेषां वहिमसंशयं तु ज्वलते वैश्वानरी धारणा ॥ १४८ ।। , १५-१८ १४९२, १५०१-२, १५११ एताः पंक्तय एकैव लोकस्य, वायवी धारणायाः । १७ प्राणं तच्च विनीय्य प्राणांस्तत्र विलीय्य १८ येषां , १९-२२ १५१२, १५२१-२, १५३।१ एताः पंक्तय एकैव श्लोकस्य नभो धारणायाः ॥

---

१ अस्य लोकस्य प्रथमा पंक्तिर्न विद्यते हस्तलेखे ।

xxiii

पृष्टम् पंक्तिः अशुद्धम् ६८ १९ शुचिशुद्धवा सदृशं

२० तन्मध्ये

२१ प्राणं तत्र विलीनपंचघटिका शुचिशुद्धव्योमसदृशं तन्मध्ये (च) प्राणांस्तत्र विलीय्य पञ्चघटिका एकैव लोको इति पठनीयौ २३ १५३।२-१५४ } मधुराः सर्वा २ मधुरस्सर्वा ४ सर्वे द्वित्वा समायुतं ५ यस्तत्वे चेतः तद्ध्यानं ६ सगुण ध्यानयोगेन सर्वे द्वित्वासमायुक्तं यत्तत्त्वे चेतस्तद्ध्यानं १ '७७ १ लक्षणं नित्यं २ आत्मनावर्जितं प्राण ध्यानयोगेन (? ध्यानयोगस्य ) लक्षणं नित्यं ( लक्षयेन्नित्यं ) आत्मानं विजित प्राणो भूमध्यञ्च कुर्वन्त्यष्टगुणोदयम् उपाधिस्थतया ८ भ्रमध्य ५० कुर्वत्यष्टगुणोदयम् ११ १२ उपाधि १७ प्रकाशिते । ,, १८-१९ १७४ लोको ७७ प्रकाशिते ।। १७३अ '। चतुष्पाद एव न ,, १९-२० १७४२-१७५१ ७० २१-२२ १७५२-१७६१ षट्पादः । पंक्त्योरन्तराले + + + + + + इति संज्ञा आवश्यकी । अनयोरन्तरालेऽपि सा आवश्यकी, १७६१ पंक्तिर्न १७६ तमस्य लोकस्यान्तर्गता । इन्द्रियाणि...स: (?) ७१ ३ इन्द्रियाणि ..सः

---

१ अस्य श्लोकस्य पूर्वार्थो हस्तलेखे न विद्यते ।

xxiv

द्धम् पृष्ठम् पंक्तिः अशुद्धम् ७१ ९ योगियुक्तः योगी युक्तः १) १) ७४ ७५ योगिलीनः योगी लीनः ,, २१-२४ १८७-८८ श्लोक । एकैव श्लोक इति पठनीय २३ पठतिच मयः शृणोत पठति चायं यः १८णोत समाप्ति लेखः -योगमार्तण्डं समाप्तम् ॥ - ( योगमार्तण्डः समाप्तः ॥ )

५. गोरख उपनिषद ॥

९ निशक्ति निजशक्ति वैश्व वैश्य

६. मत्स्येन्द्रजी का पद ।।

७६ आल्हारे टेक वाल्हारे।।टेक। ६ बाल्हारे १ वाल्हारे ।। १ ।। ७ बाल्हारे २ वाल्हारे ॥ २ ॥ वाल्हारे ३ वाल्हारे ।। ३ ।। बाल्हरे ४ वाल्हारे ।। ४ ।। ११ बाल्हारे ५ वाल्हारे ।। ५ ॥ १६ चकार १ चकोर ।। १ ।। १८ आय २ आय ॥ २ ॥ २७ नाथ । २ ।। । नाथ ।। ३ ।।

८. चिरपटजी की सबदी ।

११ ११ ८४ ८५ ११ १७ प्रमांनंद । प्रेमानंद । १ गिरिंकंद लिवाभ गिरिकंदनिवास ७ चौर वाजारी चौर बाजारी ८ बेस्यां नाडि बेस्या नारी

९. गोपीचंदजी की सबदी ।

८६ १० बारा सेकन्या बारामै कन्या

१०. जलंदी पावजी की सबदी ।

९७ २ जहा प्रम जहां प्रेम

३ प्रमपद

xxv

पृष्ठम् पंक्तिः अयुद्धम् ९० १४ सिरोमणि सारं १५ बाई अहार धुध्यान संतपै । सिरोमणि सार बाई अहारषु ध्यान संतायै

II. ABBREVIATIONS

The abbreviations used in the foot-notes indicate the places from which he manuscripts had been secured. Thus :-)

यो. = योधपूर-आदी ग्रन्थः । है. = हरिद्वार । तं. = तंजावर ।

का. = काशी.

INTRODUCTION

A Short Account of the Natha Yogis

The Natha Yogis have played a very important role in the history of mediaeval Indian mysticism. These Yogis worshipped God as 'Natha' or the Supreme Master, who according to their faith, transcends not only the finite, but the infinite as well. The worshippers of Natha were adepts n Yogic cult, which was supposed to give them supernatural powers. Among them, Sree Guru Matsyendranath and his most able disciple Sree Gorakhnath or Goraksanath have been known throughout India for their marvellous performances of miracles. Legends of the superhuman powers of the Natha gurus ( spiritual teachers ) abound in Indian Literature - Sanskrit, Hindi, Marathi, Gujrati, Oriya, Nepalese and extensively in Bengali. Matsyendranath, the foremost of the Natha gurus was born in Bengal and some scholars mention that Goraksanath too hailed from Eastern Bengal. Thus the Natha gurus must have profoundly influenced the religious fe of the people of Bengal in the mediaeval period and their cult naturally found expression in Bengali literature.

Besides popular legends and ballads, the contributions to Natha philosophical texts, both in prose and poetry, by the Natha gurus themselves are by no means negligible. Luipada or Minanath, which were other names by which Matsyendranath was known, was one of the first verse writers in Bengali in the tenth century, and Gorakhnath was probably the first prose writer in Hindi. Other important works by these two gurus are found in Sanskrit.

The Natha gurus taught their doctrines to the rich and the poor alike. Kings have given up their thrones to preach the doctrines of the Natha sect. The renunciation of king Gopichandra of Bengal, in the eleventh century, created a sensation all over India, which even at this distance of time continues to be echoed in poems and dramas, and in popular ballads sung by minstrels amongst rural folk. King Bhar- trhari of Ujjain in Western India also became a Yogi. Bhartrhari's renunciation of wealth and enjoyment to take the wow is associated with the same popular pathos as that of

S I

2

king Gopichandra. In Western India songs of Bhartrhari are as widely sung as those of Gopichandra in Bengal.

Bhartrhari was initiated by Jalandhari, who according to the tradition of the Yogiswas the prince of Hastinapur in Northern India. The same guru Jalandhari is known in Bengal as Hadipa, the menial and the miracle worker in the capital of Maynamati, who was the mother of Gopichandra. Later on Hadipa, became also the guru of king Gopichandra. Cauranginath, another Natha Yogi, initiated by Matsyendranath, was the son of king Devapala of the Pala Dynasty of Bengal.

That Gorakhnath and other Natha Gurus were not mythical persons can be proved from Kabir's verses. Kabir was a well-known Sant poet (A Sant is one who has realised the Only Reality ), philosopher and preacher of the sixteenth century. He highly praised Sree Gorakhnath, Bhartrhari and Gopichand, "United with the Universal Mind they revel", said he. Kabir, Kamal and Dadu among the Sant poets were known as Nirgunis as they worshipped the nirguna or the supreme aspect of God which is beyond the pale of attributes. But they are indebted to the Natha Yogis for certain practices of Yoga, e. g., Sabda Yoga, Shad-chakras etc., and they have avowed their indebtedness to the Yogis. The terminology used by both these sects as found in Hindi poetry, is remarkably alike. But the Natha cult, like many other cults in India, lost its popularity in time, and is now confined to a small esoteric group of worshippers. While it is found that verses by the Sant poets are published by different compilers, we rarely find the verses and books written by the Natha Yogis being published. Scholars like Grierson, Levi, Tucci, Grunwedel, Briggs etc. have studied the legendary and partly the historical aspects of the Natha School but not much of their writings. Shastri, Kaviraj , Bagchi, Sahidullah, Singh and some other scholars have tried to secure MSS. and study the underlying philosophy. The language used in these MSS. is often a mixture of languages, hence difficult to comprehend. Often the authorship of the same book is contested, therefore, it is difficult to ascertain the real author. But numerous books and MSS., exclusively on the Natha cult, are found in well-known libraries and in

possession of some Natha Yogis who are loathe to part with

3

their treasures. In this book are published for the firs time a set of collections of MSS. of the Natha Yogis secured by me from Northern and Southern India. In my first book on the subject, The History, Philosophical Doctrine and Practice of the Natha School (of Yogis )” written in Bengali and published by the Calcutta University in 1950. I have given some detailed account of these Yogis and their practices, with their fundamental philosophy.

The Legends

Legends relating to the different gurus ( preceptors ) and their shisyas ( disciples ) are often contradictory, except in the case of Sree Matsyendra and Sree Gorakhnath. That Gorakhnath learned Yoga from his guru Sree Matsyendranath, who in turn learnt it from Adinath or Siva, is unanimously accepted by the different traditions and 'paramparas' i.e., the list of the gurus and their disciples. The followers a (Gorakhnath are known as Gorakhnathis, and Kanphatas ( Kan = ears, phatas = slit ) as well, as they wear huge ear-rings by slitting the cartilages about three quarters of an inch of both ears in imitation of Lord Siva. The kanphata yogis are found even to the present day in different regions of India and their places of pilgrimage are scattered all over the country.

Of Gorakhnath's disciples King Jalandharnath of Northern India and Queen Maynamati of Comilla ( East Bengal, now Pakistan ) have become famous in the ballads sung in honour of the Queen's only son King Gopichandra. Gopiclhandra’s renunciation is a familiar subject on which ballads and dramas have been composed in Bengali, Oriya, Nepalese and Hindi. Gopichandra was the ruler of Bengal in the eleventh century. His mother Maynamati was a disciple of Saint Gorakhnath. Gopichandra's span of life was short. So Gorakhnath ordered Maynamati to conmpel her only son to become a Yogil and accept as his guru Hadipa, a man of low caste and a scavenger. Ha¢ipa was none other than Jalandharnath, the disciple of Gorakhnath, in disguise. As Maynamati and Hadipa were both adepts at performing rniracles, Gopichandra suspected some foul play at first and

resented the idea of becoming Ha¢ipव's disciple. The two

4

queens Aduna and Paduna with the help of Gopichandra himself, put several tests to the queen mother. She was made to walk on fire and on a bridge of hairs. She was drowned in water and given poison to swallow. By uttering the name of her Guru, queen Maynimati passed all ordeals and convinced him of the great powers of Yoga. To cut a long story short, Raja Gopichandra renounced his throne and accepted Hadlipaas his guru. As a Yogi, Gopichandra suffered untold misery. The heart-rending tale of his renunciation became a popular theme, and ballad-singers still earn their living by singing Gopichandrer Gan (songs of Gopichandra) in certain parts of Bengal. Gopichandra is known in a legend of Sind as Pir Patao.

Hadipa, the performer of miracles, could order the cocoanuts to come down to him, and when he had devoured the kernel and drunk the water, could order the outer skins to return to the trees The dead revived if he kicked them. Mother Earth brought a chair for him to rest and the son of Yama, the god of death, held an umbrella over him, if he went in the sun. The sun and the moon were his ear-ringsin other words, he was the perfect Yogi who had the control over Prana and Apana or the vital airs. If Hadipa was such a great Yogi, what made him clean the streets of Gopi chandra's capital ? Legends show that he had coveted Mahadevi (the wife of Siva) who in the disguise of a beautiful woman was testing the characters of the Yogis. It was by her curse that the Yogi worked as a Hadi or menial in the state of the beautiful Queen Maynamati and her son Gopichandra.

In the same ballad, we find that Gorakhnath was flying through mid-air by his yogic powers in search of a perfectly innocent child, to whom he could bequeath his gift of Mahajnana or supreme knowledge by which one can be free from fear of death and on finding Maynamati, initiated her. Sree Gorakhnath had obtained this knowledge from his guru Matsyendranath who in turn had obtained it from Lord Siva. While Siva was expounding the theory to his consort Gauri on the sea-shore, Gauri had fallen asleep and Matsyendranath in the form of a fish in the sea overheard Siva. When discovered by Siva he was initiated and named Matsyendranath ie., the king of fishes.

But at the same time he was cursed by Siva's consort that he would

5

for a time being, forget the knowledge thus obtained by decep- tion. In the Bengali story of Goraksa Vijaya or Minachetan it is related how the great guru Matsyendranath has temporarily forgotten this knowledge and has become immersed in love of the queens of Kadali in Assam, who are proficient in magic There are only women in this state, sixteen hundred of them, all able to bewitch men who happened to come their way. This belief is still held in certain parts of Assam! Gorakhnath, however, on receipt of this sad news of his guru'sdownfall goes forth in the disguise of a woman, delivers him and changes t] sixteen hundred women of Kadali to bats, where to this day they can be found in a cave. This rather farfetched story was invented in all probability to depict the greater powers of Gorakhnath over his guru. Gorakh is said to have attained superhuman powers by reason of his perfection in Yogic practices. But at the same time Gorakh delivers his guru by uttering "Jai Matsyendra' thus showing reverence to the guru though he may have fallen temporarily. This is the subject matter of the legend Goraksa-Vijaya which means 'the conquest of Gorakh', or Minachetan, which means 'the awakening of Mina' ( Mina = Matsya =fish ). The books Goraksa-Vijaya and Minachetan are identical but published from different places. Both the works are in Bengali.

In the Kaula-jnana-nirnaya in Sanskrit, edited by Bagchi, we find that the Lord Siva had himself appeared on the earth, in the disguise of a fisherman as Matsyendra, to preach the doctrines of the Kaula sect. The Natha Yogis were at one time all known as Kaulas, a special branch of the Tantriks, who were worshippers of the Goddess. Matsyendra initiated Gorakhnath, though there is no mention of Gorakhnath in Kaula-jnana-nirnaya.

Guru Gorakhnath initiated Jalandharnath. In a drama discovered in Nepal on Gopichandra's renunciation, we find Jalandharmath telling Gopichandra that he was the king of Jalandhar and had given up his throne and seven hundred queens to become a yogi. Jalandhar later on became Gopichandra's guru.

Bhartrhari, the king of Ujjain, became the disciple

of Gorakhnath. In some legends we find the mention of

6

Bhartrhari as the brother of Queen Maynamati, and the uncle of Gopichandra.

Cauranginanth, another disciple of Matsyendranath, belonged to the Pala Dynasty of Bengal. Cauranginath's step mother had his hands and feet cut off and his body thrown into a forest. Here he was discovered by Matsyendranath, initiated by him and restored to his former self after twelve years of self-discipline by Yoga. This story is narrated in the form of a drama Purnachandra written in Bengali by the well-known dramatist Late Girish Chandra De. Cauranginath is believed to be the son of Devapal, and queen Maynamati the sister of Devapal. This same Maynamati encouraged Ramai Pandit in the worship of Dharma, a later form of Buddhism adopted at the tinm of conflict with the Muslims. Buddhist contacts with the Natha cult are numerous. In Bengal Hadipa, Gorakh and Matsyendra are claimed as Buddhist Saints and they are supposed to be related to the Dharma movement. One of the Yogi castes of Bengal are still known as the Dharmaghori Yogi. In Nepal, Matsyendranath is identified with Avalokitesvara, the fourth divine Bodhisattva, and his annual festival there is connected with an ancient Buddhist image. In a hymn composed in Bengali in honour of the god Dharma who is of a non--Hindu origin, we find the meeting of the Saints Haipa, Kanupa, Gorakhnath and Caurangi described. Ramai Pandit is the chief priest of this Dharma worship and the composer of its tenets known as Sunya- Purana.

From Marathi tradition we know that there was an old connection between Gorakhnath and Jnanesvar's grandfather Govindpanth. Jnanesvar was the famous commentator of the Gita, known as Jnanesvari, and he was initiated into the Natha cult by his elder brother Nivrttinath. Jianesvar was born in 1290. Bhave in his Maharastra Saraswat mentions that the Natha sect was well-known throughout Maharastra in the twelfth century. Bhave also repeats the tradition of Govind- panth's connection with Gorakhnath and says that Govind- panth's father, who worked under Jaitrapal of Bira in 1207, had his mind turned to religion by Guru Gorakhnath.

(Vol. I. p. 30 ).

7

These legends and traditions help us to give the Natha gurus some definite place in history. The stories of Gorakhnath. Matsyendranath and Gopichand had been current in Bengal and many other parts of India, before the time of conquest of Bengal by the muslims in the thirteenth century. Later on the songs of Minanath ( Matsyendra ) and Gorakhnath became popular among the muslims of East Bengal. In the Vaisnava love lyrics of Bengal occasional references are found of Gorakh. Yogi. In Nepal, it is believed that Avalokitesvara came to Nepal at the command of Buddha from somewhere outside Nepal. He came in the guise of a Saivite priest and is identified with Matsyendra. These Yogis are still found in Nepal , Bihar, Bengal, U. P., Gujrat, Maharastra and Northern Deccan.

The Origin of the Sect

The Natha Yogis who were Saivites ( worshippers of Lord Siva ), originated in Northern India as an expression of revival of Hinduism, during the second millennium A. D. After the decline of Buddhism, Saktaism and Vaisnavism, in which the personal element was predominant, the Natha Cult flourished side by side with Islam Union with Siva was preached by Sankaracharya at an earlier period (788-850 A. D. dates of Sankara ), but this impersonal ideal of Advaitavada had died out. The Natha Yogis helped in reviving this ideal. To them Siva was the permanent principle; while the pheno menal world was attributed to Shakti, the ever active principle.

On the above principle, the Natha gurus preached their doctrines; but as to the origin of the Natha Sect we are still uncertain. A mass of legends have grown round the hoary name of Gorakhnath, who is undoubtedly the greatest of the Natha Yogis, but his birthplace and family history are still shrouded in mystery. Indian Yogis never reveal their past, this is the age old customExcept in case of kings who have forsaken their thrones to become Yogis, we can never be certain of their ancestry. Gorakhnath is known as Isvara-Santana meaning the son of God. In the Goraksa-Siddhanta-Sangraha, published by the Sarasvati Bhavana Texts of Benaras and edited by Dr. Gopinath

Kaviraj, we find on page 40, the names of the nine Nathas,

8

popularly known as Nava-Natha. In this list we find the names of Adinath (Siva ) as Guru, then Matsyendra, Udaynath, Dandanath, Santoshnath, Kurmanath, Bhavanarji and Gorakhnath, the son of God.

From all other sources we find that Matsyendra is the guru at whose feet Gorakhnath spent twelve years and emerged as a great Yogi and mystic. The name of Matsyendra is very familiar in Bengal, as he was born in Eastern Bengal and preached in Kamarupa, Assam, where he was supposed to be ensnared by the queens of Kadali.

Gorakhnath, the master Yogi, was known throughout the Northern and Western India in the eleventh century and later, he was held in great reverence in Sikkim, Nepal, Hardwar, Nainital, Gorakhpore, Benaras, in the U. P., the Punjab, Kashmir, Peshawar, Sind, Beluchistan, Cutch, Bombay, Rajputana, Orissa, Assam and Bengal. In the Punjab there is a famous temple in the name of Gorakhnath, known as Gorakh-Tilla. The liberal Emperor Akbar is said to have been initiated into the secrets of the Yogis and he presented some villages with an annual income, for the maintenance of this Tilla.

Gorakhnathis (followers of Gorakhnath) also visit holy shrines of Gorakhnath, Dharmanath and others in far off places like Dhinodhar in Cutch, Kotesvar near Karachi in Sind Hinglaj in Beluchistan and Devi Patan in Nepal. Hinglaj is in the keeping of Muslims and considered to be beyond the confines of India. So on their return home from Hinglaj, the Yogis are branded on the upper part of the right fore-arm . with the emblem of Siva-Shakti (Yoni-linga) at Kotesvar. Gorakhnathis lost hold of Kotesvar to the Atits in the sixteenth century. The monastery at Dhinodhar is one of the most imporant centres in Western India, and in this place Dhamanath, a disciple of Gorakhnath, carried out his penance for twelve long years. At Devi Patan, the image of Matsyendra is worshipped. An annual car-festival is still held at Patतुंn in honour of Matsyendra, who is the guardian deity of Nepal. Matsyendra, though a Saivite, is worshipped in Nepal as an incarnation of Buddha as Avalokitesvar, the fourth divine

Bodhisattva. But his Saiva image is also worshipped as

9

Saivism was introduced in Nepal through him. Gorakhnath holds the same respect as Pasupatinath, who is the God of the Nepalese. The 'Gurkhas' of Nepal are named after Goraksa. (Gorakhnath's name is engraved in Nepalese coins. Gorakhpore in the U. P. is named after the great saint; temples Gorakhpore and Chunar are dedicated to his name. In Bengal there is a place called Gorakh-Basuli near Dum--Dum, and also a place called Tribeni near the river Hooghly where the Natha Yogis assemble and worship Sree Gorakhnath, uttering the mantra Siva-Gorakh.

The Historicity and date of

Matsyendranath

Some MSS. found in Nepal have been published by Dr. P. Bagchi under the name of Kaula-jnana-nirnaya. The author of these are Matsyendranath and Minanath as found in the colophons. Dr. Bagchi has proved them to be indentical and also shown that the language is not later than that of the eleventh century, and is a form of old Sanskrit. In one place is mentioned that Matsyendra was an Avatar or incarnation of Siva. It is generally supposed that when a person is considered to be an Avatar, he must have belonged to at least a century earlier. This fact, with that of the language, helps us to place Matsyendra sometime in the tenth century. Abhinava Gupta, the great scholar, in his treatise Tantraloka salutes Matsyendra as his Guru and greets him as 'equal to Siva'. Dr. K. C. Pandey has discussed the time of Abhinava Gupta and placed him in the second half of the tenth century and his writings not later than that of the beginning of the eleventh century. This also helps us to place Matsyendra not later than the tenth century. Abhinava does not mention Gorakhnath.

In the commentary of Tantraloka we find that Matsyendra was the founder of the fourth branch of a particular Advaita Tantrik Sect. This sect was founded in Kamarupa in Assam, where according to other traditions also, Matsyendranath preached. This mention is made because Abhinava's great guru was also connected with this particular Tantrik Sect.

Bagchi in his introduction to Kaula-jnana-nirnaya has shown from a MS. that Matsyendra was born in Bengal and he was the founder of the fourth branch of Yogini Kaula

and preached his doctrines in Kamarupa.

10

In an old book of the Yogis by Jnanesvar written in Marathi, translated in Hindi and published from Hardwar as Yogi- sampradayaviskriti, we find that Matsyendera was thrown in the sea by his parents, because he was born under an inauspicious star and was devoured by a fish. It is then that he overheard Siva and was initiated by him, the time being the end of the Dvapara Yuga i. e., the Brazen Age, the third of the four ages of the world comprising 864,000 years. Then he preached in Kamarupa. Gorakhnath became his disciple. and in Yudhistir Samvat 1939. (i.e., in the year of Yudhistir, the eldest of the Pandavas) he left his charge to Gorakhnath and put himself in eternal trance or Samadhi in the Girnar Hills.

In the Carya-padas (i. e. , verses on practices composed by Siddhacharyas) discovered by Shastri and published by him, we find a couplet in Bengali by Minanath, quoted in the commentary. As we have nentioned before, those Caryas do not belong to any period earlier than the tenth century. From this too, we may place Matsyendranath not later than the tenth century, if Matsyendra and Minanath are considered to be the same person.

In the list of the 84 Siddhas who had fourished between the tenth and twelfth centuries, we find the name and picture of Matsyendranath, who is also known as Minanath Vajrapada.

The Historicity and date of Gorakhnath

Gorakhnath was the disciple of Matsyendranath and as such he must belong to a period later than the tenth century, which date we have accepted for Matsyendranath, the guru.

Gorakh's disciple was Gaininath, and his disciple was Nivrttinath, the elder brother of Jnanesvar. Nivrttinath, though older than Jnanesvar by two years only, had initiated Jnanesvar in the Natha cult. Jianesver is a well-known saint of Maharastra, who wrote his commentary on the Gita, known as Jnanesvari, in 1290 A. D., as has been proved by scholars. From Jnanevar's own writings the fact has been established that he was put in 'Samadhi' or eternal trance, at his own request, only at the age of 21 years in 1296 A. D. This 'Samadhi' can still be seen and is only a few miles off from

Poona. Therefore Jnanesvar's date of birth is 1275 A. D.

11

If we accept the theory that the time between a guru and his disciple is about a hundred years, considering their longevity which was well-known, we may place Gorakh in the eleventh century on the following grounds:-

Nivrtti's date of birth - 1273 A. D.

Jnanesvar's date of birth - 1275 A. D

Gaininath's time - C. 1175 A. D.

Gorakhnath - C. 1075 A. D.

If we accept this date for Gorakhnath, Matsyendranath can be placed a century earlier, i. e., in the tenth century and then the facts mentioned before as to the composition of Kaula-jnana and the salutation of Matsyendra by Abhinava in the eleventh century, can all be admitted.

Gopichandra was the king of Bengal, his father was Manikchandra Raja, the brother of Dharmapala. The Pala dynasty came to an end in Bengal in the eleventh century. The Yogis rose to power under the Palas in Bengal; and Manikchandra's wife Maynamati was a disciple of Gorakhnath. So Gorakhnath must belong to the eleventh century also.

Maynamati is spoken of as the sister of Bhartrhari, who abdicated his throne in favour of his brother Vikramaditya (Chandragupta II.) of Ujjain. Vikrama ruled from 1079 to 1126 A. D. Bhartrhari became a Yogi. One of the sub-sects of Kanphatas is named after him. Bhartrhari was a disciple of Gorakhnath, so we can place Gorakh in the eleventh century.

The tradition in Bengal of Maynamati's supporting Ramai Pandit in the worship of Dharma gives us the historical data of the eleventh century. The treatise on Dharma composed by Ramai and known as Sunya Purana points to a sufficiently archaic language, determined by scholars as of the eleventh century.

Gorakhnath accepted both Hindus and Mohammedans as his disciples. Baba Ratan Haji was probably a Moha- mmedan follower of Gorakhnath and is said to have converted a number of Mohammedans to the Yogi's creed. In Kabul they are known as faqirs of Ratan Haji. Kafirbodha was perhaps written by Ratan Haji but was known as the work of Gorakhnath. Ratan Haji belonged to the eleventh century by tradition, so Gorakhnath may be placed in the same

century.

12

The Historicity of Gopichandra

All over India are found dramas, ballads, famous paintings and at the present time moving pictures depicting the home-leaving of Gopichandra which is as heart- rending as that of Lord Buddha. In the Cambridge University Library there is a copy of a Bengali drama, written in the Newari language of Nepal, which was composed in the 17th century. The story of the drama is partly similar to the Bengali ballad known as Govindachandrer Git. Grierson collected and published in 1873 Manikchandra Rajar Gan, which relates to the father of Gopichandra, but the story is the same, showing Gopichandra's homeleaving. There is a Hindi version of Gopiclhandra's song by Laksandasa. In the Punjab, Ambala District, this drama is still played and the ballad singers of the Rangpore District in Bengal still earn their living by singing this sad song. The famous painter Ravivarma has put this sad home-leaving on canvas. Several copies of books of dramas on the subject of Gopichandra's renunciation are found in Northern and Eastern Bengal, Orissa, the Punjab, Bhagalpore and Benaras, in the languages of these places.

Who was this widely known Gopichandra? On marrying Maynamati, Manikchandra got Meharkula in Tripura (in the Chittagong District) as a dowry. His ancestral throne and kingdom was at Vikrampore in the Dacca District Thus he ruled over these two places. Their only son was Gopichandra whose capital was at Pattikanagar in Tripura. A range of hillocks in Tripura is still known by the name of Maynamati. An inscription has been found here dated 1219 A. D. in which mention of Pattikkera is made. Gopichandra had also taken on lease a part of Northern Bengal, so the people of the Rangpore district knew of his renunciation. Dr. D. C. Sen collected the above facts from different verses on Gopichandra and he believes that Gopichandra belonged to the Chandra kings and had no connection with the Pala kings of Bengal.

Gopichandra married the two daughters of King Harischandra who probably belonged to Savar in the Dacca district. This Harishchandra belonged to the eleventh century.

If we accept the fact that Gopichandra's mother was a disciple

13

of Gorakhnath, both Maynamati and Gopichandra cannot belong to a period much later than the eleventh century.

Gopichandrer Gan has been published by the Calcutta University with two different renderings, one by a Hindu, the other by a Mohammedan. From Dacca, Dr. N, K. Bhattasali published two books under the caption Gopichadrer Git and Maynamatir Gan. Sivachandra Sil published Govindachandrer Git, but Govindachandra is the same as Gopichandra.

These books, however, have all been written at a much later date, in about the 17th and 18th centuries. Gopichandra can be placed in the 12th century or earlier from the facts of Maynamati being Gorakh's disciple and Ha!ips being the guru of Gopichandra. We have already discussed the relationships between Gorakh, Maynamati and Hadipa in the legends concerning them. The Pala dynasty also came to an end in the twelfth century; Gopichandra and his father were contemporaries of the Pala kings.

The Historicity of Bhartrhari, Jalandharnath

Jnanesvar and Ganmbhirnath

Bhartrhari, who was once a king, became a Yogi. In Maharastra a drama has been written in ]904 A. D. which is known as Bhartrhari Nirveda. Gray published it in an American Journal. Bhartrhari is supposed to be the king of Ujjain. But the Maharaja of Alwar who is interested in the story of Bhartrhari, failed to gather correct information from Ujjain. Moreover, it is said that Bhartrhari and Vikram were brothers, and Bhartrhari abdicated in favour of Vikram. Who is this Vikram? If it is the Vikramaditya, who was defeated by Salibahan, in whose name an era was established (1872 = 1951 A. D.) we arrive at an impossible conclusion. We have no intention of placing Gorakhnath in the first century. If we accept Vikramaditya as Chandragupta II. of Ujjain, who ruled from 1076 to 1126 A. D., we may arrive at a probable conclusion and place Bhartrhari before the end of the eleventh century. The death of his devoted wife Rani Pingala made him accept the discipleship of Gorakhnath. This also corresponds to the date we have accepted for

Gorakhnath, i.e., the eleventh century.

14

Jalandharnath was also known as Jalandharipa or Hadipa. One opinion is that he was the king of Jalandhar, and another is that he was born in Sind. He was by caste a Sudra and learnt Yoga at Uddiyana, the great centre of Buddhist tantrikism and magic. We have already described the great powers of Hadipa. Jalandhar was praised in sixteen different books written by his follower Mansingh, the ruler of Jodhpore. In the literature of the Siddhas, Jalandhar is known as Vicharnath and Gopichandra, his disciple, as Sringaripava. In the Siddhanta Vakya we find some questions and answers between Jalandhar and Gopichandra in which the ideal of Natha cult is described. Jalaridhar is a disciple of Gorakhnath and the guru of Gopichandra, so we may place him in the eleventh century.

Jnanesvar has been dealt with before, and it is sufficient to mention here that he was a Maharastra saint and his books Jnanesvari and Yogi-sampradayaviskrti have earned the fame he deserves. Jnanesvar belonged to the thirteenth century and we have given our reasons when discussing the date of Gorakhnath.

We shall now deal with a Yogi of modern times. He is Yogiraj Sree Gambhirnathji who passed away not so long ago in 1917 A. D. He was initiated by a Mohant of Gorakhpore Termple. Gambhirnath was a non-Bengali, yet he had about six hundred Bengali disciples. Gambhirnath was in charge of the Gorakhpore Temple, but he never accepted the Mohant's post, which was offered to him. The character of this saint was spotless, and he was well-known for his charities at Kumbha Melas and elsewhere. In Gorakhpore a small but beautiful temple of white marble with a life-size image of the once handsome Gambhirnath done in white marble too, has been erected by his Bengali followers. Santinath and Nivrittinath, two of his Bengali disciples, still reside in the temple grounds and carry on their studies of religious books. Thus the cult which originated with Matsyendra and Gorakhnath, is still a living source of inspiration to many.

Matsyendranath, Minanath and Luipa -

Are they Identical ?

The names of the gurus and their sishyas (i. e. preceptors and their disciples), as found in the different lists, are often

confusing. In the history of the 84 Siddhas as found from

15

Tibetan sources, we find the mention of practically all the important Natha gurus. Matsyendra is often called Minanath and even Luipa. Luipa belonged to the East and was in the service of king Dharmapal of the ninth century, and was the author of five books. By another version he was an employee of the king of Uddiyana, which Bagchi has proved to be the same as Swat Valley in the N. W. Frontier of India. But how could Luipa belong to the East and at the same time be employed in the N. W. and compose verses in Bengali? It is well-known that Yogis in ancient times travelled on foot all over India, which might explain the position. On the other hand, the mystic cult with which his name was associated, was in vogue in distant parts of India. So Luipa's name was associated both with Uddiyana and Bengal. The name Luipa in Tibetan means the intestine of a fish. According to Bengali legends Matsyendra was found in the womb of a fish. Tibetan pictures show that he was fond of eating the entrails of fish and was surrounded by fish. Shastri in a Bengali novel has given a vivid description of Luipa’s fondness for the entrails which were supplied by a king of Bengal, who was Luipa’s disciple.

Luipa is considered to be the Adiguru or first guru by the Tibetans; while Matsyendra is looked upon as such by Indians. So, we may conclude that Luipa and Matsyendra both looked upon as Adigurus and both having some connection with fish, are identical persons.

The word Mina also means fish, and in the colophons of Kaula-jnana-nirnaya we find the name of Minanath once and at the end, that of Matsyendranath. Bagchi has concluded from other MSS. that they are identical persons, the one name being a synonym of the other, and they are not related as father and son, as may be supposed from the above colophons.

The river Bramhaputra in Assam is known as 'Lohit' because of its red water. Matsyendra who preached in Kamarupa, may have been known as 'Lohipada' i. e., belonging to Lohit. Luipa was probably the shorter form of 'Lohipada’. In Bengal a small fish-catching contrivance made of cane is known as Lui, which may also account for

the name Luipa as the 'catcher of fish with a lui'. In the

16

Kaula-jnana-nirnaya he is also mentioned as Macchaghna, which means the 'killer of fish'.

So Matsyendranath, Minanath and Luipa are identical and known under different names, in different sources.

The Doctrines of Luipa and Matsyendra

We have mentioned above that Luipa and Matsyendra flourished at the same time viz. tenth century A. D. and that they are identical. In the list available from Tibetan sources we find Luipa's name in the very beginning. His name in Sanskrit would be Matsyantrad or Matsyodara, which is associated with the intestines of a fish. Luipa is described as a Buddhist sage, originally belonging to the fisherman caste. While Luipa is considered to be the first Siddhacharya (preceptor who has attained perfection). Matsyendra was accepted as the first Natha Guru.

The Siddhacharyas wrote the Caryas or verses which Shastri discovered in Nepal arrd published them as being “thousand years old Bengali verses". Luipa is known to be one of the earliest of these verse-writers. Luipa wrote another book conjointly with Dipankar Srijnana, from whose date we can fix Luipa's date as the second half of the tenth century, and the date of composition of this book as the beginning of the eleventh century.

Bagchi has published some MSS. with Kaula-jnana- nirnaya by Matsyendranath and has proved that these were composed in the eleventh century.

The doctrines preached by Luipa in these old verses and by Matsyendra (Minanath) In the Akula Vira Tantra under the collection named Kaula-jnana-nirnaya, both relate to the ways of attaining supreme bliss of sahaja samadhi' (i. e., easy fixation of the mind in the Supreme Bliss). It is curious to note that Matsyendra of the Natha cult has been deified in Nepal as Avalokitesvar, and is still honoured as such. We can only repeat therefore that Luipa and Matsyendra were one and the same person.

The doctrine of Luipa as found in the Caryas is as follows:- Luipa says that the mind is solely responsible for creating

the illusory world. The world as seen by human beings is

17

neither existent nor non-existent. It is like the shadow of the moon in the water. When the moon disappears, the shadow is no more: thus when the mind is destroyed by being merged in the Sahaja or Supreme Bliss, the outer world disappears for the Yogi.

Luipa also insists that the elaborate practices of Yoga, which are concerned with Mudras and Bandhanas should be abandoned, because in spite of such practices one has to face death as an ordinary man. Therefore, the Sahaja or the easy way should be adopted.

The idea of the phenomenal world as an illusion, is not Buddhistic in origin, neither are the Mudras and the Bandhanas as we shall see later. But Luipa was known as the Adi (first) Vajracharya (the preceptor of Vajrayana). Vajra-yana is a later form of Buddhist tantrik worship. The question arises, "Was Matsyendra a Buddhist tantrik or a Saivite tantrik?" To this, we may reply that 'Tantra' is neither Hindu nor Buddhistic in origin. The ancient Agamic tenets are the common source of all tantrik worship, whether Hindu or Buddhist. Tantra consisted of the practices of Mantras, Mudras, Bandhanas etc., but gradually Sexo-yogic practices found its way into it. Such practices for the attainment of Supreme Bliss was advised by Buddhists of the Vajrayana school and Luipa is said to be its first exponent.

On the other hand, the Natha gurus have repeatedly advised their disciples to shun the company of woman, though we do find some Mudras described in the books of the Natha cult in which the company of woman seems necessary. The names of these Mudras remind one of the cults of 'Sahajayana' and 'Vajrayana'.

Dr. Barthwal concludes that it is not to be understood that Gorakhnath totally abandoned Tantrik practices though he did change its perspective and made it a difficult test for the Yogi who aims to attain Siddhi. So these Mudras were practised under trying conditions. Continence was a very important means of attaining siddhi. It is under Gorakhnath's advice that Maynamati compelled her only son to separate from his two queens. When, by the Goddess' scheme, Gorakh was compelled to marry, he at once became a baby in her arms by his Yogic powers and wanted her to nurse him! In

Gorakh-Vani and also in some Bengali ballads we find

18

Gorakh comparing a woman to a tigress, who sucks human blood! Again says Gorakh in a Hindi verse, "The tree by the river bank and the man by the side of a woman, verily they cannot expect to last long. The restlessness , the unfettered activity of the mind causes the back bone to wear away, and the body of the man perishes."

In a book, on Hatha Yoga full descriptions of Asanas (postures) as practised by Matsyendra and Gorakh are given. To try to hear the Anahata Nada (the unstruck sound) in the body by practice is another difficult process adopted and advised by the Natha gurus. The awakening of the Kundalini Shakti (the Dormant Power) and Kaya-sadhana (Practice of the body) which we shall discuss later are not at all easy or 'Sahaja' ways of sadhana (practice).

Matsyendra as a fisherman1 or as Macchaghna, the killer of fish, and Gorakh as a killer of animals2 could not possibly be Buddhists, whose principle of non-killing (Ahimsडa) is well-known. The Natha Yogis sacrificed animals in their temples3. This too is opposed to Buddhism.

Thus we find that the Sahaja way of the Buddhists and the doctrines of the Nathas have not much in common, though in Akula-vira-tantra in Bagchi's edition of Kaula-jnana- nirnaya, Matsyendra does advise the following of Sahaja which is a state of equilibrium and is the same state of Sahaja Samadhi of Tantrik-Buddhism.

The very word Hatha indicates the theory of the Sun and the Moon, the details of which we shall presently discuss. Thus this theory as found in the Natha cult, can be found in the Buddhist Sahajia cult too. It is because of such general similarities and also the fact that the Vajra-satta of the Buddhists is also known as Adinath (the name also for Siva) that the Natha gurus are often called Buddhists by mistake. But the Nathas were actually Saivites, as we shall presently prove.

(1) As described in his own book Kaula-jnana-nirnaya in Patala XVI. (2) As found in Kaya Bodha, a book by Gorakhnath. Vide "Some aspects of the History and Doctrines of the Nathas" by Gopinath Kaviraj, in Sarasvati Bhavana Studies. Government Sanskrit Library, Benares. Vol. VI. pp 91 ff. (3) Monograph of the Religious Sects of India D. A. Pai - p. 70

Published by the Bombay Corporation, 1928

19

The Philosophical Doctrines of the sect and Successive

steps of their Sadhana

The Natha Yogis who call themselves Siva-gotra1 i.e., originating from Siva, worship Siva in his inactive form - yet Shakti is powerless without Siva. This philosophy is based on the Advaitavad (monotheism ) of the early Saiva School, but the conception of 'Natha' was beyond the Dvaita Advaita (dual and non-dual state ) and also beyond Sakar and Nirakar i. e., the form and the formless. These conceptions of 'Natha ' and Shiva-Shakti are well depicted in the orks of Nathism, in Sanskrit as well as in Bengali. Siva is pure consciousness and perfect rest while Shakti is the aspect of change and evolution.

Beyond the sphere of virtue and vice, of pleasure and pain, is Siva, representing Eternity in the midst of all changes. Sir John Woodroffe has justly described it as "the changeless principle of all our changing experience."

The Natha Yogi strives to attain the state where pleasure or pain, virtue or vice, friend or foe does not affect him. To him fragrant sandal paste is of the same value as mud. This state is described as the Avadhuta state, i. e., the liberated state or when one has got rid of all the changes.

सर्वान् प्रकृतिविकारानवधुनोतीत्यावधूतः

Goraksa Siddhanta Sangraha. p. 1.

As the yogis state that the human body is the epitome of the universe, the life process is also divided into the two aspects of the Siva and Shakti. It is Shakti which leads to change and decay through Bhog (enjoyment), which is in the region below the naval. The region of Siva is above the naval, and is the domain of rest or Tyag (renunciation).

---

( १ ) शिवस्याभ्यन्तरे शक्तिः शक्तेरभ्यन्तेर शिवः

Siddha Siddhanta Sangraha P. 26

Saraswati Bhavan Texts, Banaras.

भ्रमरं भामते शक्तिः संकेचं भामते शिव

Vide Saraswati Bhavana Texts, Banaras.

No 13. Sidha Siddhanta Samgraha p. 36

No 18. Goraksa Siddhanta Sangraha

The same idea is contained in the Bengali book Goraksa Vijaya p.3

re: Adya and Anadya.

20

The Avadhuta is equally unaffected by Tyag or Bhog. The Natha Yogis adopted some mystic procedure in performing certain Mudras (gestures) for spiritual realisation which consisted of Bhog and Tyag at the same time. These procedures, however, remain obscure to the uninitiated.

The beginnings of the Yoga system can be traced back to ancient times, but the path is not an easy one. It is only through self-discipline that one can rise above the empirical self and be one with Siva. A course of both physical austerities and mental discipline has to be followed to achieve this state of Bliss and forsake the outer world which binds us in its alluring snares. Mystic syllables such as OM help the Yogis to achieve this state by concentration on the Mantras (i. e., the sacred text or syllable). The Yogi forgets the outer world and is in Union with the Unseen. The Natha Yogis advocate this practice as is seen from their works. The concentration and constant repetition of the Mantras leads one to the state of Ajapa-jap which means that one has entered internal life. The mantra is spontaneously repeated all the time. Such a Yogi with the help of Hatha Yoga gains control over the vital airs, the Prana and Apana and is able to perform miracles. It would be an injustice to say that the Natha Yogis Hadipa, Gorakhnath etc. practised control over the vital airs to gain some occult powers only. Their final aim was higher. It was the attainment of Sivahood, with Hatha Yoga as the means. The vital airs are often termed as the Sun and the Moon. These terms have been used both in the Buddhist and Bramhinical texts of mysticism. There are other synonyms as found in the Caryapadas. In Hatha yoga Candra (Moon) is the nerve on the left of the body and is nown as Ida and Surya (Sun) is Pingala on the right. They are also known as Ganga and Yamuna (the name of the two important rivers in India). An individual soul can attain Sivahood by abandoning the left and the right through Yogic practices and bringing them under control. Hadipa makes the Sun and Moon his earrings i. e., in other words, he has controlled them. The Sun and the Moon are the symbols of day and night, the Prana and Apana or inspiration and expiration are the two important functions of the body, on

which depend the notion of time. So when a Yogi controls

21

them, he subdues time and becomes a Kalajayi Yogi. By commingling the Sun and the Moon, so that they can no longer work independently, the Yogi's state of the mind goes beyond the reach of the senses, which is Samadhi or the final state of Yoga process.

This Samadhi is the final state of bliss, or the Advaya or Yuganaddha state as found in esoteric Buddhism. The word Advaya means a synthesis of a!l duality in the principle of unity or achievement of the non-dual state. This principle of non-duality was adopted by Luipa and others, who have given repeated warnings not to go either to the left or the right, but to follow the middle path. The middle nerve in the body is the most important nerve and is called the middle path by the Siddhacaryas.

The human body was conceived as a microcosm, in which everything found in the macrocosm has a parallel. In Hindu Tantrik Texts we find similar ideas. Siva and Shakti reside in the body, in the lowest of the nerve centres lies Shakti in its dormant state, the Yogi rouses it and makes it follow the middle nerve (the Susumna) and unite with Siva in the highest centre (the Sahasrara), the thousand petalled lotus in the head. Thus Siva and Shakti unite in Samarasa or Advaya state which is the Yuganaddha state of the Sahajia Buddhists. The nerves on the left and right in the human body, represents the principles of duality. The Yogi checks the separate functions of duality, and unites them with the middle nerve to function conjointly. This middle nerve or path leads the Yogi to 'truth', while the other two on the left and right lead him to pollution. When the two nerves are controlled, the anahta nada or spontaneous sound, within the recesses of one's soul can be heard. By the control of the nerves is really meant the Apana wind which has a downward motion and the Prana which has the upward motion should both be arrested by Yogic practice and then made to follow through the middle nerve and held there by a mudra known as Kumbhaka. Thus the mind of the Yogi becomes steady, his breaths are suspended and the senses are controlled, and he achieves his final aim of attaining Samadhi. The siddhas of Ancient India laid special emphasis on

Kaya-sadhana or culture of the body. The Natha Siddhas

22

were no exception to this rule. To make the body free from impurities and thus be free from death, was one of the most important factors of the Natha school. The final aim of the Natha Siddhas was Jivan-mukti or attaining liberation in this body, while living. This state of Jivan-mukti meant immortality for the Yogi in a trans-materialised or pure body. With such a body a Yogi can go wherever he likes and act as he pleases. He can help his disciples in distant lands, by flying through air, or by transmitting his spiritual guidance over a distance of thousands of miles. A particular sect of Siddhas in Tibet are well known for such helps to their disciples.

The Rasesvara Siddhas in India, and some preceptors in the West, are nown to have used chemicals to make the body immutable. Rasayana or alchemy at one time had gained prominence all over the world. The Natha Siddhas vere known as a band of death defying Yogis who traversed the three worlds. In Natha Cult, the actual use of chemicals is not mentioned, but reference of the Rasesvara Siddha is often found. It is, however, mentioned is the texts that nectar oozing from the Moon in the Sahasrara centre in the head, where Siva and Shaki unite, is drunk by the Natha Yogis to make them immortal. Thus the attainment of jivan-mukti by having an immorial body through the practice of Hatha Yoga was the final aim of the Nathas. We find no such idea of a Jivan- Mukta Yogi in Sahajia Buddhism, neither the idea of the culture of the body to attain the pure body or Siddha-deha. In the Caryapadas the perfection of the body or Kayasadhana is considered as a means only for realisation of Sahaja. This Sahajia Buddhism had once flourished in Bengal. The Pala kings of Bengal built Viharas (monasteries) and gave land grants to Buddhists. Pattikera which had been identified with Gopichandra's capital, had a Vihara known as Kanakstupa. Tantrik Buddhist scholars Tilopa, Nadapa, Advayavajra, the nun Mekhala, all of whom are mentioned in the list of the 84 siddhas fourished in Bengal under the Palas. Thus we may conclude that many of the authors of the Caryas, also lived and preached during the Pala period. The Caryapadas embody the tenets of Sahajia Buddhism which forbid the practice of Asana, Mudras, Vandhanas as prescribed by Hatha Yogis.

The nerve centres called the 'cakras' hold an important

place in Hatha yoga practice. Union of Siva and Shakti is not

23

possible, if the yogi is unaware of the cakras. A yogi, who knows the six cakras and has been able to unite the dormant Shakti with Siva (the process known as raising the Kundalini Shakti), is known as a Kaula. The Kaulas were Saivas and not Buddhists. Matsyendra calls himself a Kaula in his treatise Kaula-jnana-nirnaya.

That the Natha Yogis were Saivites can be proved from the sect mark of Yoni-linga, the organs of generation symbolsing divine procreation, on their right fore-arm, and of tripundra (three horizontal lines drawn with ashes) on their forehead. The Natha yogis visit Saiva shrines and pierce the cartilages of the ears to wear Kundalas (ear-rings) like Siva. They wear woollen holy thread from which is hung a nada and pabitri, or a horn whistle and a brass ring which represent Siva and Shakti. The Natha Yogis do not necessarily shave their heads and beards like the Buddhists. Neither are they strictly vegetarians; they smoke and use siddhi (hemp), which is the favourite intoxicant of Siva. Matsyendra went to Nepal dressed as a Saiva Yogi to preach Saivism. Above all Matsyendra was known as a fisherman and was associated with fish even as a yogi, while non-injury is a special feature of Buddhism.

The mantra of the Natha yogis is 'Siva-Gorakh', and they call themselves descendants of Siva, and are thus known as belonging to Siva Gotra to the present day. Gorakh is deified as Siva, but Matsyendra is deified in Nepal as Avalokitesvar. What can be the reason of this association of the first Natha guru with Buddhism? Gorakhnath and some other Natha gurus have been also identified with Buddhist Sahajias, and on the other hand, we find the names of Buddhist siddhas Sringaripao and Ramanvajra, associated with those of the Natha gurus, Gopichandra and Gorakhnath.

We have proved that the Natha Yogis were Saivites, why then were there these confused identifications? We may only suggest that the general similarity in practice and in rites and rituals between the Buddhist Sahajias and the Natha Yogis resulted in these confusions. The Bengali writings of Luipa-Minanath and the fact that Luipa belonged to ‘Lohita' country in Kamarupa were also responsible for turning a Kaula

yogi into a Sahajia Buddhist.

24

We may mention here that while verses in old Bengali by Minanath have been discovered, none has yet been found by Gorakhnath. Gorakh's Upadeshas are commonly found in Hindi and Sanskrit; some scholars even claim Gorakh to be the first Hindi prose writer.

It is not true that the esoteric Buddhist cult, which drifted away from original Buddhism, later on transformed itself into a Saivite cult or vice versa. The element of yoga as practised by both these schools, together with the rites and rituals were neither Buddhistic nor Brahmanic, they were of a common heritage. The similarities can also be traced in the Jaina Dohas (i. e. couplets) of the tenth century. The uniformity in spirit, as well as in form with the Buddhist Dohas of the same period, is rather striking. Aversions to scholarship and injunctions of religion as preached by the Pundits (the learned) are the special features of these Dohas. The motto is that Liberation can only be attained when the mind is fixed on Reality (नाथस्वरूपेणावस्थानम्)1 and not by outward practices or knowledge of Shastras (scriptures).

The esoteric yogic practices in India have a common background in the idea of the 'dual' and 'non-dual' state. To destroy the dual and the non-dual state and attain Reality or अद्वैतोपरि सदाननृदेवता2 is the aim. It is only when the Yogi transcends the outer mental processes that he can know God as the experienced 'Reality' through his own intuition, which is called Sahaja. This idea is found in the Buddhist and Jaina Dohas and in the verses of the Nirgunis, like Kabir and Dadu. 'One-ness' with God is described as Sahaja Samadhi (i. e., attainment of the final state through one's intuition ) by the Buddhist Sahajias and as Samarasa (i. e. realisation of the oneness of the universe amidst all its diversities) by the Natha Yogis. But the practice of the Natha Yogis differ from that of the Sahajia Buddhists, who endeavour to attain the non-dual state through the dual. The Natha Yogis aim to attain that which is beyond the dual and the non-dual state, which yogis call the 'Parampada' (i. e. the Supreme Reality). In describing this state Jalandhar Nath in his Siddhantavakya says द्वैतवाऽद्वैतरूपं द्वयत उत परं योगिनां शंकरं वा

(1) Goraksa Siddhanta Sangraha P. 10

(2) Ibid, P. 10

25

This state is beyond description as it is beyond the dual and the non-dual conception which are common, and so the yogis call this state यादृशः एव तादृश एवेति सर्वविलक्षण एवैतादृशो नाथो महासिद्धानां लक्ष्यः i. e., “It is what it is” (vide Goraksa-Siddhanta Sangraha, p. 73.).

Another common background in mediaeval times was the idea of the human body being the epitome of the universe, thus naming the nerves and nerve centres in the body as rivers, mountains etc. The idea was to search for Truth within One's self. If God was to be found in the universe, we may very well look for Him within ourselves. This was the central idea of the preachings in mediaeval times.

The reverence of the preceptor or guru was another striking feature in mediaeval times, though the conception of different schools vary from one another. The Natha yogi's guru is addressed as नादबिन्दुकलात्मने i. e., he in whom nada and bindu have mingled together, such a gura is as great as Siva. Nada and Bindu are the audible and inaudible forms of sound, and as sound is taken as the basis of creation, the guru is considered to be a good as the Creator, and is honoured as such. This is the special feature of the guru in the Natha cult. In Sahajia Buddhism the guru is thought of in the form of Yuganaddha i. e., in the state of union with his consort (as that of the Buddhist icons).

Gopichandra's renunciation depict the unquestionable authority of the guru over his pupil. The rescue of Matsyendranath from evil company by Gorakhnath while uttering the guru's name is another example where a guru, though fallen, is yet a guru to his disciple. Such is the high esteem in which a 'guru' was held by his sishyas or disciples.

Not only in the 'guru' aspect but also in some of their practices, the Sahajia Buddhists thought of the Yaganaddha- rupa. But the Natha Yogis were strict celebates and avoided the company of women, examples of which we find in the ballads in Bengal and elsewhere.

The story of the great yogi Matsyendra, being ensnared by the women of Kadali in Assam, only shows that worldly pleasure leads a man to death, his forgetfulness of ‘yoga' shows,

we are by nature forgetful of our immortal self. The women

26

of Kadali represent the snares of everyday life. The story is an allegory, showing man's oblivion of his true immortal state. Gopichandra's renunciation also shows that the Yogi is in search of 'truth' and 'immortality' and as such women are thought of as hindrances on the path of Yoga.

Thus from various aspects the difference between the Sahajia Buddhists and the Natha Yogis is easily discernible, yet Luipa and Matsyendranath are thought of as identical. Luipa wrote the Dohas of the Sahajia cult, while Matsyendra called himself a Kaula. Rajmohan Natha suggests that there were two Matsyendras, one was also known as Luipa and wrote the Caryas and Kaula-jnana-nirnaya and advocated Sahaja. The other was Matsyendra-Minanath who was the first guru of the Natha cult, and adhered strictly to Natha- Yoga practices.

We would like to point out that in the Kaula-jnana-nirnaya both the names Minanath and Matsyendranath are found in the colophons, and also from different copies of 'Akula-Vira- Tantra' MSS. they have been proved by Dr. P. Bagchi to be identical persons. Probably Rajmohan Natha has overlooked this fact. It is true that the doctrine ascribed to Luipa the 'Sahaja' way, as opposed to Matsyendra's difficult practices but Matsyendra has also described the 'Sahaja' state in his Akula-Vira-Tantra. So not only Luipa, but Matsyendra also advocates Sahaja. In the vernacular literature of the Natha Yogis we very often find mention of Sahaja. This 'Sahaja' is the same as the Sahaja of the Sahajia Buddhist Dohas. But the Sahaja of Matsyendra school is the union of Siva and Shakti, which was known only to Kaulas who were Saivas. So there is no reason to call the Natha-Yogis Buddhists.

It is a fact that since the advent of Mahayana Buddhism in this country, in spite of differences in views, there was an innate harmony of all religious creeds. The Natha doctrine had many ideas in common with the Sants, the Sufis, the Sahajia Buddhists and others. In determining the special features of the Philosophical Doctrine of the Natha Sect and in following the steps of their 'sadhana' (practice), I have taken help mainly of the authentic texts belonging to the

Natha school of yogis. The Tantric practices and also the

27

Upanishads have partly helped me to come to a decision regarding the practice of the Natha yogis. These Natha yogis were a mystic sect, who kept their doctrines and practices a secret amongst their disciples. So there is no other way but to take the help of their texts and that of the other schools by way of comparison to determine the correct philosophical doctrine and the practices of the Natha Sect.

Texts Belonging to the Sect and their Importance

The texts belonging to the Natha Sect are mostly unpublshed and are lying scattered , unknown and uncared for, in different places of India. At one time the Natha gurus travelled from one end of India to the other, so a patient search for MSS. may yield wonderful results, and my humble attempt in this line has not been futile. Of course it is a well-known fact to scholars that it is extremely difficult to find positive documents of mystic sects and also judge the authenticity of the authors. The texts I have so far gathered are from Jodhpore, Hardwar, Benaras, Tanjore and Madras. These texts are full of incorrect readings, yet they are being published with certain notes in the hope that the doctrines may be brought to light. Even if authorship be disputed in some cases, there is no doubt that the texts belonged to the Natha Sect. The language is not strictly grammatical, but this was apparently done on purpose, as it was easily understood by all. The Sant poets also followed this policy of preaching in the popular language, which was in their case Hindi . In Gorakhnath's verses a mixed Hindi, partly Rajasthani and partly Hindusthani, is found; this was popular all over Northern India.

Matsyendra's verses were in Old Bengali, as discovered and published by Shastri. The work is a collection of verses by Sahajia Buddhists, and Shastri speaks of Nathism as another school of Tantric Buidhism1.

The language of these verses was unique and was known as "intentional speech", in which the esoteric doctrines were preached. Scholars have established the dates of these verses as between the tenth and twelfth centuries; the authors'

---

(1) Introduction to Modern Buddhism and its followers in Orissa -

by N. N. Vasu.

28

names appear in the list of the 84 siddhas. These verse writers were known as Siddhacaryas and were mostly Buddhists, so Shastri published them as "Buddha Gan and Doha", (i. e., the songs and couplets of the Buddhists); Bagchi published some MSS. by Matsyendranath under the caption "Kaula-jnana-nirnaya".

Gorakhnath's "Siddha-Siddhanta-Paddhati" is now being published with some other texts, belonging to the Natha Sect. "Siddha-Siddhanta-Paddhati" is nmentioned in "Hath- Yoga-Pradipika" as being uttered by Sree Gorakhnath and this tradition is still held by the sect. For obvious reasons this has remained a sealed book to the layman, though it was published by the Nath-Bramhacharyasram at Hardwar; it was meant only for the members of its own mystic sect and is unavailable. Repeated requests by Dr. Gopinath Kaviraj and Dr. P. Bagchi for a copy of the book have been fruitless. In 1942 my diligent search was rewarded in the form of a transcription of the Ms. A scholar, Sree Giridharilal Vyasji of Benaras had been to Hardwar, mixed with the yogis, earned their favour and thus obtained a copy of the book. Sree Vyasji had a vast library and helped me with books whenever I needed them. I am deeply indebted to him also for the transcription of "Siddha-Siddhanta-Paddhati". Since then I have searched and obtained copies of MSS. of the same Siddha- Siddhanta-Paddhati from Jodhpore and Tanore. In the Tanjore copy, after the colophon are given four lines in praise of god Rama.

Jodhpure was once a very influential centre of Nathism. Maharaja Mansingha of Jotihpure had himself written sixteen books on Nathism and had several others written by his court poets about the middle of the nineteenth century. Dr. Singh gives the list of as many as twenty-five Hindi works about Gorakhnath and his cult as mentioned by the state library, Jodhpore. The Maharaja made a collection of Gorakhnath's books and verses, a detailed note of which can be obtained from the Report on Search of Hindi MSS, 1902, Banaras University.

In Tanjore the Ms. is found in Telegu script, a copy of which has been obtained by me, together with another MS.

Yoga-Martyanda, by Sree Gorakhath. The very existence

29

in South India of MSS. belonging to the Natha Yogis of Northern India, proves the influence these yogis exerted throughout India.

My present collection consists of the following:-

1. Siddha Siddhanta Paddhati by Gorakhnath from Jodhpore.

Do. Do. Do by Gorakhnath from Hardwar.

Do. Do. Do by Gorakhnath from Tanjore.

2. Yoga Visaya by Matsyendra from Madras.

3. Amaraugha Probodha by Gorakhnath from Madras.

4. Yoga Martyanda by Gorakhnath from Tanjore.

5. Gorakh-Upanishad — Jodhpore.

6. Matsyendra-ji-ka pad - Jodhpore.

7. Bhartrihari-ji-ka Sabdi – Banaras.

8. Chirpat-ji-ka-Sabdi – Banaras.

9. Gopichandra-ji-ka Sabdi – Banaras.

10. Jalandhar-ji-ka Sabdi-Banaras.

In 1951, at Poona, through the help of Principal S. V. Dandelkar, I secured a Marathi Drama, partly written in Hindi by B. Varve. In this drama Gorakhnath is telling Karifa about Gopichandra the king of Sundarpur, near Bengal. Gopichandra has confined Jalandhar in a well. Kanifa the other hand tells Gorakh that his guru, Matsyendra, is attracted by the queen Parimala of the ladies' country in Maliyal. Gorakh says, "Well, you go to Bengal in search of your guru and I shall rescue my guru from Maliyal and come to Sundarpur". They wish good-bye with the words Adesh, Adesh (the usual custom with the Natha Yogis).

In this drama we find names of places and of the queen which are unknown in Bengal; otherwise this drama is not of much value and is comparatively new.

A copy of the MS. of 'Atmabodh' though obtained from Jodhpore, is not being published in this volume, as it is to be found in Dr. Barthwal's 'Gorakh-Vani' in Hindi. A list of another ten books has also been obtained by me, viz. Abhayamatra, Kaferbodh, Pransankali, Sristipuran, Saptabar, Narvebodh, Sodastithi, Siksadarsan, Brahma jnana Panchamatra. But most of these have been already published by Dr. Barthwal in his Gorakh-Vani. Kabirbodh has been mistakenly

published as a work of Kabirpanth. A pamphlet describing

30

twentyfive pictures relating to the MS. Siddha-Siddhanta- Paddahati, which were drawn in the reign of Maharaja Mansingh of Jodhpore in V. S. 1881 (1824 A. D.), has also been obtained by me. I am indebted to Professor P. L. Nag of Jodhpore in helping me to obtain them.

In 1947, 1 found at the Darbhanga Raj's Sanskrit Library two MSS:-

(i) Goraksa Siddha Sabar;

(ii) Atreya Gorakhsa Samvade Satmopadesha

but I did not have them copied, as they did not seem to be very old or important.

In the same year Dr. S. K. Belvalkar went to Nepal and very kindly looked up on my behalf the Nepal Durbar Library, and found the following MSS.:-

(i) Siddhanta Sara Paddhati;

(ii) Siddhanta Sara Samhita;

(iii) Hata Dipika:

In the library of the Rajaguru Pandit Hemraja, however, Dr. Belvalkar found the following MSS. in Newari characters:-

(i) Gorakh-Satakam • • pp 1-19

(ii) Yoga-Satakam • • pp 1-16

(iii) Gorakh-Satakam

(another copy) pp 1-14

(iV) Tatwa Sara by Matsyendra

(v) Jnana Sara by Matsyendra

I tried to obtain copies of the last two but have been unable to secure them uptill now. Scholars interested in this subject may do so and study them.

In publishing this volume the idea is to bring out the importance of the MSS. relating to the Natha Sect, and at the same time to rescue the texts from perishable materials. At this age a better understanding of the rites and rituals of the sect, which once held great sway over India, is also necessary. The works are mostly known to be of Gorakhnath, the foremost yogi of mediaeval India and the most powerful of the Natha Sect.

---

(1) Nirgura School of Hindi poetry – Barthwal, P. 281

31

The Siddha-Siddhanta-Paddhati contains a brief exposition of the form of Yoga, which is associated with the name of Gorakhnath. As such, it is a valuable work, though cryptic in character. Except from Hardwar, as previously mentioned, no further attempt has been made to publish and preserve this original and authentic work.

In publishing this volume I have taken the MS. from Jodhpore as my model, for two reasons -

(i) as it is still unpublished;

(ii) as it contains many more details regarding the names of books of the Natha Sect, etc. than the copies from Hardwar and Tanjore.

The different versions secured of the same MS. for collation, all bearing the name of Sree Gorakhnath in the colophons, have been made use of and the variations are nentioned in the footnotes. An abstract of the above MS. was compiled by one Balabhadra at the bidding of Krishnaraja, but the date of compilation is unknown. This abstract known as "Siddha-Siddhanta-Sangraha" was published from Banaras under the auspices of the Saraswati Bhawan and ably edited by Dr. Gopinath Kaviraj, over twenty-seven years ago. Since then no further attempt has been made to publish the original. I have also taken the help of this abstract in some places.

The texts are inaccurate in many places. There are unnecessary repetitions, ambiguity of expression and frequent violation of the rules of grammar. But I have not taken much liberty of correcting them, though some corrections are given within brackets. I hope this attitudle will be appreciated by the readers and allowances made for such defects.

The Probable Dates of the Texts

The date of composition of Matsyendra's Bengali verses have been established as the tenth century A. D. According to Dr. H. P. Shastri who collected the verses from Nepal, the verses were composed in the ninth century, but authorities differ in this matter and place them between the tenth and twelfth centuries. Matsyendra's 'Kaula-jnana-nirnaya' belongs to the eleventh century; it was written in old Sanskrit,

and was not strictly grammatical.

32

The MSS. published in this volume are also written either in the old form of Sanskrit or an old form of Hindi, which is partly Rajasthani and partly Hindusthani.

It is difficult to ascertain the dates of these MSS. as in the colophons the original dates of composition are not given, but only the dates when the scribes have copied them. But the probable dates of the texts will be between the fourteenth and seventeenth centuries, the time when the leaders of the sect had finished preaching their cult and had passed into oblivion. It was only then that their disciples became eager to preserve their teachings in writing.

Of the already published books belonging to the Natha sect, 'Gorakhbodh' is written in an old form of Hindi and is reported to date from the fourteenth century1. Another book 'Hatha-yoga Pradipika' by Svatmarma Muni probably belongs to the fourteenth century but certainly not earlier2.

In 'Hatha Yoga Pradipika' we find Sree Gorakhnath mentioned as the author of 'Siddha-Siddhanta-Paddhati' so it must have been written earlier. A long list of yogis preceding the author of 'Hatha-yoga-Pradipika' is also given by him; there we find Matsyendra, Gorakh, Cauranad etc. mentioned.

The copies of the MSS. collected by me belong to a much later date however. The present edition of 'Siddha-Siddhanta- Paddhati is based on the collation of the following:-

I. (a) MS. from Jodhpore Library, Sardar Museum. Complete up to the sixth Upadesha, written in Devnagri, contains about 60 pages of MS. Author-Sree Gorakhnath.

Copies by Balauram Sadhu in V. S. 2002.

Reference of this is given by me as (यो)

(b) MS. from Tanjore. This MS is in fairly good condition, After the colophon are given four lines in praise of god Rama. Burnell's catalogue N0. 9895C,

---

(1) Tessitori, E. R. E., Vol. XII., P.-834

(2) Indian Historical Quarterly, Vol. XVI., 1940 Article on date of

Hatha-yoga-Pradipika by P. K. Gode.

33

The left column palm-leaf MS. of 73 leaves, size 9" X 1 1/4', 5 lines to a page of Siddha-Siddhanta-Paddhati is one of the three works contained in a single MS. written in the same hand, and in one of them the scribe calls himself "Seetaram". In another MS. copied by the same scribe, the date is given as Saturday, the second phase after the New Moon in the Mithuna month of the year Pramadi. The last Pramadi was 1939 and the MS. must be 4 X 60 = 240 years before that to judge from its appearance i.e., 1699 A. D. In 1699 the Jyestha New Moon fell on a Thursday, so the dwitiya was on a Saturday. Therefore the MS. must also have been written about that time.

The script of the MS. is Telegu; the number of granthas in it are 700, but 550 according to Burnell's catalogue. This has not been printed.

The above information has been supplied by Sr- K. Vasudev Sastri, B. A., the Pandit for Research, T. M. Si Library, Tanjore.

Reference of this is given by me as (त)

(c) Copy from Hardwar. Transcription, character Devnagri, complete in six Upadeshas; Sree Gorakhnath is mentioned in the colophons as author. In this copy there is an extra sloka on Hatha Yoga, which is not found in (a) or (b).

Reference given by me as (ह)

(d) Siddha-Siddhanta-Sangraha by Balabhadra; Edited by G. N. Kaviraj; S. B. S. No. 13, Banaras, 1925.

Reference given by me as (का)

The following short description can be given of the other MSS.:-

II. Yogavisaya by Minanatha.

Obtained from Govt. Oriental MSS. Library, Tirupati Madras. MS. No. D. 4367.

Number of granthas - 60

Number of pages - 4

This work describes how salvation may be attained

through practice of yoga.

34

III. Amaraugha Prabodha. by Goraksanatha, (from Tirupati) Madras. MS. No. D- 4339.

Number of granthas - 125

Number of pages - 9

This is a short treatise on Laya Yoga, Hatha yoga, Mantra yoga and Raja yoga. Its aim is to make a man fit for Raja yoga, which is held to be the highest kind of yoga.

IV. Yoga Martyanda by Gorakhnath is a right column palm-leaf MS. in Telegu Script, consisting of 17 leaves, (size 8-7/8 " x 1 1/4 "), 6 lines to a page and 250 granthas. Complete. Not printed.

In Burmell's catalogue No. 9911.

See Descriptive Catalogue of Sansksit MSS. Vo1. XI, 1931. Editor P. Sastri, B. A. (Oxon.)

The Tanjore Maharaja Serfoji's Saraswati-mahal Library, Tanjore.

V. Gorakh Upanishad. About 12 pages of half foolscap size, the copy has been obtained from Jodhpore.

VI . Matsyendra-ji-ka Pad. Copy from Jodhpore.

VII-X. Chirpat, Gopichandra, Jalandhar and Bhartrihari-ji-ka Sabdi from Banaras in the collection of Sevadas-ki-vani, MS. No. 873.

Date of compilation: 1856 Sakavda.

Seen at Nagri-pracharini Sabha, Nawabpura, Gorakh Tilla,

Banaras.

SUMMARIES OF THE IMPORTANT TEXTS,

WITH SOME CRITICAL NOTES.

1. SIDDHA-SIDDHANTA-PADDHATI.

This MS. has the name of Sree Gorakhnath in the colophon of each chapter called Upadesa. The work is written in couplets and there are six Upadesas. Quotations are made from various texts of the Natha Yogis, and the following subjects are treated :-

Upadesa I. - Origin of the body: -- पिण्डोत्पत्तिः

Upadesa II. - Discussion of the body : पिण्डविचारः

Upadesa III. - Knowledge of the body: पिण्डसंवित्तिः

Upadesa IV. - The foundation of the body : पिण्डाधारः

Upadesa V - The Union of the body with the Supreme Reality: - पिण्डपदयोः समरसकरणम्

Upadesa VI. - The definition of an Avadhuta Yogi: - अवधूतयोगीलक्षणम्

Summary of Upadesa I.

The Natha Yogis believe that in truth there is no such thing as Creation; yet for human conception this work deals with it. The Supreme Reality evolves Itself through six stages into a material organism, known as Creation or सृष्टिः. But the Supreme Reality which is called Anama, i.e., the Nameless One, has by itself no power of Creation; it is Sakti, the Prime Power, which is at the basis of Creation, working with its five evolutes निजा, परा, अपरा, सूक्ष्मा and कुण्डली. Anama is the noumenal aspect, while Sakti is the phenomenal aspect of world activity. Each is powerless to create, without the help of the other. (This Anama, also known as Parampada, remains for ever complete or पूर्ण​ inspite of creation with its help. Anama is in other words the Infinite; so it is like subtracting infinity from infinity, the result being infinity).

Now each of the six pindas or bodies through which the Anama evolves itself, has five factors, and each factor has five quaJities. Thus each Pinda has twenty-five qualities, known as Tattvas.

The six stages through which one has to pass are known as Para, Anadi, Adi, Mahasakara, Prakrti and Garbha pindas.

S-3

36

The physical body, with which we are familiar, represents the last stage i.e., Garbha pinda; the other five pindas, being progressively subtler states of the Garbha pinda. All these stages are described and the different stages of the embryonic growth in the mother's womb are also given.

The human body also consists of twenty-five qualities, and as such it is known as Jiva (1.54). Liberation is sought by Jiva only when he knows he is a part and parcel of Siva. It is then that he seeks the Supreme Reality or the Parampada of the Nathas and is eager for union with Him. So jiva must know his own origin and nature. With this idea in view Gorakhanath described how the six pinda are created and Jiva formed, and what is Siva. The Mahasakara pinda is Siva, and from Siva we have Bhairava, Srikantha, Sadasiva, Isvara, Rudra, Visnu and Brahma, known together as the eight incarnate beings or मूर्यष्टकम् (1.36).

From the last aspect of Siva or from Brahma's avalokana we have the union which produces Jiva in the Garbha pinda. Thus from Siva we have Jiva in six stages. (So Jiva can attain liberation from human birth if he so desires, and be in union with Siva. This is the philosophy of the Natha Yogis.)

In this chapter the gross and subtle bodies of man are also described. The five qualities of speech viz., para, pasyanti, madhyama, Vaikhari and matrka, the moon's seventeen Kalas (digits), the Sun's twelve Kalas, the ten nerves and the ten vital airs or vayus in the body are mentioned. These are worth noting.

Notes : In the Hardwar copy an additional couplet on Hatha Yoga is given (vide foot-note No. 26 on 1.68 of Siddha Siddhanta Paddhati). While nine Vayus (vital airs) are mentioned in the Hardwar copy, the additional name of Udana Vayu is found in the Jodhpur copy which has been printed here. That परशिवः is जातः from शक्तिचक्र is found in different forms in the different copies as under :-

शक्तिचक्रक्रमेणोत्थो जातः in Jodhpur and Tanjore copies. (1.14)

शक्तिचक्रक्रमणोत्थो जातः in Hardwar copy. (1.16)

शक्तिचक्रक्रमेणैव जातः in Banaras copy.

क्तिचक्रक्रमेण तज्जातः is perhaps better.

37

Summary of Upadesa II.

The real Yogi must know the inner environments of the body. This chapter, therefore, deals with the nine nerve-centres, sixteen supports or adharas, the three laksyas (points of concentration) and the five vyomans (firmaments), which are all located in the body. Concentration on the nerve-centres known as Cakras, confers on the Yogi superhuman powers. The various pithas, bandhas and some mudras mentioned in this chapter may suggest some connection with the Buddhist Vajrayana School, specially the Vajroli Mudra (2.13). In the Banaras copy of Siddha Siddhanta Sangraha Vajroli Mudra is mentioned as Vajrolika (2.18) and the blucakra, nirvanacakra and akasacakra are called ghantika, monolaya and brahmacakra.

The Bhramara Guha which is mentioned in connection with the Vajroli mudra is an important factor, as it is from this place in the lower region that Samadhi starts. The Santa poets, Kabir and others, also speak of the Bhramara Guha, but the location is different; they describe it to be beyond the Sahasrara or Brahmarandhra which is in the highest cerebral region.

Additional Note : The six nerve-plexuses (Satcakra) well known in Yogic practices, are muladhara, svadhisthana, manipura, anahata, visuddha and ajna, but the Natha Yogis have added to this list, three more, talu, nirvana and akasa. This Talucakra is important, as at this place there is the Ghantika- lingamukha (the uvula) and the Rajadanta or the tenth door of the Sankhini nerve. Here the Yogi meditates on Surya (the void) and his mind merges in it. It is again at this point that the nectar flows from the moon and the Yogi turns his tongue backwards (known as Khecari mudra (and saves it from falling into the destructive fire, situated in the navel). By this mudra the Yogi attains immortality and Sivahood. The physical body is made up of five factors as has been described before (1.61) viz., Karma (activity), Kama (desire), Candra (the moon), Surya (the sun), Agni (fire). Of these the primary elements are the Sun and the Moon. The Sun and fire are generally held to be the same. The moon represents the quintessence in the form of juice and possesses the nivrtti kala (digit) which is the digit of nectar (1.64). Hence the attempt

to save the nectar from the moon falling into the fire or sun.

38

The Akasa-cakra is called Brahmacakra in the Banaras copy. It is where Sunya is meditated upon while uttering the Hamsa mantra. There is some difference regarding the number of petals in the lotuses of the cakras. The scheme of the Siddha- Siddhanta-Paddhati is not exactly the same as the usual one in practice. So I think a comparative table will not be out of place.

THE NERVE PLEXUSES

The usual Names found in Names found in S.S.

in Yogic tests S. S. Paddhati Sangraha (Banaras copy.)

1. Muladhar Brahmacakra Brahmacakra

(triangular) (Kamarupa Pitha)

(Kamarupa Pitha)

2. Svadhisthana Svadhisthana Svadhisthana

(six petalled) (four petalled)

(Uddiyana Pitha) (Uddiyana Pitha)

3. Manipura Nabhicakra Nabhicakra

(Kundalini with 5

coils)

4. Anahata Hrdayacakra Hrdayadhara

(eight petalled)

5. Visuddha Kanthacakra Kanthacakra

Talukacakra Talucakra

6. Ajna Bhrucakra Ghantika

7. Sahasrara Nirvanacakra Manolaya

(Jalandhara Ptha). Brahmacakra.

Akasacakra

(16 petalled)

(Purnagiri Pitha)

---

Notes :- It is interesting to note that in the Sangraha the first and the last cakras are both called Brahmacakra. Under the first Brahmacakra which is a three-folded triangular region, there is a kanda (nerve-root) where Sakti is located. The Kamarupa Pitha is located here. The other pithas are shown in the table above. The usual ajna or Bhrücakra is not

mentioned in this copy; instead we find 'Ghantika.'

39

Sahasrara, Nirvana and Manolaya in the above table have more or less the same significance, as it is here that the Yogi attains liberation and his mind is absorbed in the Parampada.

Another point of interest is that the Kundalini in the Nabhi- cakra is stated to have five coils instead of the usual eight.

The sixteen adharas (supports) on which the mind is to be fixed for attainment of different results are described. The three laksyas or points of concentration and the five vyomans (firmaments) lead one to various stages of purity and perfection. The asanas (postures) and the eight Yogangas (different stages of Yoga) all help the Yogi in attaining Samadhi (i. e. fixation of the mind on the Supreme Spirit).

In this Chapter there is a definition of the real Yogi, (2. 61).

नवचक्रं कलाधारं त्रिलक्ष्यं व्योमपञ्चकम् ।
सम्यगेतन्न जानाति स योगी नामधारकः॥ ३१ ॥

i.e., One must be familiar with the nine cakras, sixteen adharas, three lakyas and five vyomans properly in order to be a Yogi in the true sense.

Summary of Upadesa III.

This chapter deals with the knowledge of the body and shows the identity of the microcosm with the macrocosm i. e., whatever exists in the outside world is present also in the human body. Thus the seven nether worlds are located in the portion of the body below the bottom of the spinal column, and the twenty-one in the upper region of the body. The place of Siva is in the Taludvara (uvula) (3.5). The Lambikamula, Sringara, Trikuta are all described in this chapter. In (2.27) we find 'Gollata' (Hardwar copy) or 'Kollata' in (Jodhpur copy) mentioned. The nine khandas (Bharat, Kashmir etc.) are in the nine avenues. The hills, rivers, planets, devas, siddhas, the sun and the moon (these are the two eyes), clouds (these are the tears), creepers, plants &c. have their counterparts in the human body. What is our happiness is Heaven, our sorrow is Hell, our Karma is what binds us to this world, but for which

we may attain Mukti i.e. liberation. When ones mind does not

40

register any sense impression, it is then only that one is united with Siva. Be such a person awake or asleep, he is always enlightened about himself. Liberation and peace are achieved by such a person i. e., he who has realised the identity of the world with himself. Moreover, the Paramatma is manifest in every human soul. This is how the knowledge of the body is gained.

Note : The nine chakras are also mentioned in the Yoga-Visaya, which is given later on. In this we find the mention of gollata and not kollata.

Summary of Upadesa IV.

The fourth chapter treats of the support of the body which is Sakti. Thus Sakti is called pindadhara and is all pervading. The different aspects of Sakti are described. Sakti is both kula and akula. Kula is the revealed form, and akula, the unrevealed. Thus kula is the karya and the akula is the karana or nimitta. When Sakti is unruffled and quiet, it is same as Siva or akula. In her revealed form Sakti is fivefold, para, bhasa, satta, ahanta and kala.

Akula is unique in the sense that it assumes kula, thence descends into vyavahara i.e., service (4.12). But Siva without Sakti is incapable of creation (4.13) . This couplet is quoted from Vamakesvara Tantra, as mentioned in the Jodhpur copy, from Siva we have Sakti, who manifests herself in various forms and then again 'Sakti rests in Siva (4.12).

Additional note : In the Kaula-jnana-nirnaya by Matsyendranath in Chap. II we find that at the time of destruction the Sakti merges into Siva, who Himself is then merged into the Kriyasakti. The two aspects of Sakti, which are Kriya and Iccha merge into Jnana Sakti. In this state it is the ultimate Siva or परःशिव who alone remains. The world then ceases to exist. We may note here that this is the reverse of Creation, which has been described in our text Siddha-Siddhanta Paddhati Upadesa I.

What is then the Parampada and who is Siva? The Parampada which we have described as anama before

has no karana bhava in it, but Siva who is akula has the karana

41

bhava underlying in it; thus it can manifest itself as kula. This is the difference between Parampada (anama) and Siva (akula). There is a quotation from Lalitasvacchanda (4.11) which says that akula and kula are essentially one; so after manifestation the kula merges into the akula (4.12).

Kula is both static and kinetic or aprabuddha and prabuddha (4.14). As the support of the body Sakti is known as Kundalini; she is either asleep in a coil in its aprabuddha state, or awake in its prabuddha state. The Yogi who airms at the purity and stability of his body awakens the Kundalini and as such the Sakti is called pindasamsiddhikarini (1) in its kinetic aspect or the conscious aspect.

The Primal Sakti is one, but she becomes manifest as minor Saktis in the different nerve centres. The Saktis, though really one (4.17), those at the Muladhara, Hydaya and Sahasrara are respectively called the अधः , मध्य and ऊर्ध्व Saktis or kundalinis. The first or adha keeps one attached to the outer world. The second or madhya Sakti is twofold, one being lower or gross and the other higher or subtle. Then the third urdhva sakti leads one to the attainment of Parampada (4.16).

Owing to the upward tension, effected by the so-called muladdhara bandha, the Sakti rises upwards (4.18). The creation and dissolution of the world follow from the expansion (प्रसर) and contraction (संकोच) of this Sakti who is known as the Mula or the Root of the Universe (4.19).

Note : In this chapter there is one important factor which should be noted, namely that the Madhyakundali is twofold, one being lower and gross, while the other higher and subtle. The word स्वप्रसारचातुर्यतया (4.21) in connection with the gross aspect signifies the 'ukara' of Tantricism. That 'ukara' is the manifestation or उन्मेषभाव of the Jnana of Siva. As in its gross form it is the support of the world and is sakara it has स्वप्रसारचातुर्य​. In her subtle form she is nirakara. The siddhas rouse this to attain salvation. The stability and purity of the body देहसिद्धि is possible only when she is roused.

Such are the different aspects of Sakti, although he is one

with Siva.

42

शिवस्याभ्यन्तरे शक्तिः शक्तेरभ्यन्तरः शिवः ।
अन्तरं नैव जानीयाच्चन्द्रचन्द्रिकयोरिव ॥ २६ ॥ (४.२६)

The difference between Siva and Sakti is unreal and is due to our ignorance.

Summary of Upadesa V.

This chapter deals with the manner in which the pinda or body may be equilibrated with the Supreme Reality or the Parampada. This equilibrium is known as samarasa, but one has to know all about the different pindas before one can attain this stage. How is this knowledge to be attained? Discussions and reasonings will lead one nowhere : it is only through the Grace of the Guru that knowledge of Self and Parampada is obtained (5.3, 4) and equilibrium attained. The Grace of the Guru, which is something beyond words, enables the aspirant to shake off all the siddhis he has attained and realise the निरुत्थान state and obtain union of the body with Parampada (5.7). When the self is revealed, there is supreme delight, and there arises a consciousness of pure and eternal joy (5.8). This is the highest state in which the Yogi realises the non-dual state of the Self and the Parampada.

A Yogi who aspires for such a state should wear the sankha and mudra and stay in a secluded place, but he should not attach too much importance to the outer symbols.

After the Union the Yogi conquers death and decay, has the knowledge of everything and all siddhis come to him automatically (5.33 etc.). But all this is unattainable without the aid of a Sadguru, who is held in high esteem by the Natha Yogis. There is no one greater than the Guru (5.63). The last verse which is important says that the Sadguru can show in an instant the Parampada which is otherwise, unattainable by the aspirant (5.66, 80).

Summary of Upadesa VI.

This chapter gives the distinguishing characteristics of an Avadhuta Yogi who alone can be deemed to be a siddha. Such a Yogi is free from all bondages and has complete control over all the senses, the mind and the body.

In order to give the reader an idea of the comparative

superiority of an Avadhuta Yogi to the Siddhas of the other

43

sects the author says that he combines in himself the attainments of the Siddhas of all the sects known by different technical names (VI 34-71). It is an Avadhuta Yogi who initiates a pupil into the doctrine of the Natha Yogis. That doctrine combines in itself the good points in the doctrines of all the systems of philosophy and it is such an Avadhuta who is eulogised as a Sadguru. (V. 72).

Additional Note : In the Banaras edition of Siddha-Siddhanta- Sangraha there is an additional chapter which we do not find in the MSS. of Siddha-Siddhanta-Paddhati. This seventh chapter deals with the siddhis which a Yogi can attain but which he should disregard if he wants to attain the parampada.

2. YOGA VISAYA

This is a MS of a work by Matsyendra (Minanatha) as gathered from its colophon. The Guru who is held in high esteem is described therein as भावनातीत. He alone can show the right path to his disciple. The disciple must have faith in his Guru, and must have good qualities. When the difference between the Guru and his Sisya disappears, then the relationship between the two is that of समसिद्धि i.e., equality (I.6).

The author referring to the nerve centres of the body says that a Kaula knows the six centres which are the adhara, svadhisthana, manipura, anahata, visuddhi and ajna (1.8). The place of Niranjana is beyond the cakras i.e., चक्रातीत (1.10).

The author also describes the main nerves, and having given the locations of अ. उ and म of omkara says that by pronouncing them realisation comes and the three granthis of Bramha, Visnu and Rudra are broken.

N. B. : The most important feature of this MS is the names of the nine cakras beyond the ajna, viz. Trikuta, trihata, gollata, sikhara, vajra, omkara urdhvanakha and bhruvormukham (1.20). Either by contracting the ravi (sun) or by piercing these nine cakras the 'moon' can be seen (1.20-21).

The eight names given to the eight coils of the Kundalini, are mentioned in 1.22. By awakening the Kundalini, the nine

doors are closed and the vajra-gumpha siddhi attained (1.23).

44

When the sound, i.e., नाद is heard in the Brahmasthana, the sankhini nerve showers nectar; thereby the six cakras are purified (liberated) and 'knowledge' is manifested. By this 'lamp of knowledge' one can know God, and on knowing Him one should offer to Him the 'flower' which is his mind and thus worship Him. God should be known as the Self, because the formless is manifest everywhere in form. Also a man by breathing 1600 times a day, utters the hamsa mantra, thereby saying "I am He" (1.29). Siva resides in the space between the eyebrows in the form of jyoti i.e. light and the brahmasthana (mentioned above) is free from either heat or cold.

3. AMARAUGHA PROBODHA

This Ms. is that of a work by Gorakhnath. It mentions the names of Adinath, Minanath and Chauranginath as siddhas.

The distinctive features of the four yogas, laya, hatha, mantra, and raja are mentioned. The rajayoga is divided into two sections - osadhi and adhyatmaka. Hatha is also of two kinds. Perfection and stability of the body or देहसिद्धि cannot be attained without rajayoga (1.8). The aghori who performs various acts, is unable to obtain a perfect body. The mind should be controlled to enable one to control the vital air (1.9).

Note : This couplet is also found in Hathayoga Pradipika (4.14) with a slight variation in the second line, where sahajoli is mentioned.

Next is mentioned a book, 'Sri Samputa', in which Siva tells Parvati, his consort, that 'time' is not greater than the 'soul.' Medicines cannot save one; the great physicians, Caraka and others have all died. Bindu and Nada are the two great medicines which are present in every human being; those who have no Guru and are unaware of these, naturally face death (1.12, 13).

There is only one Amaraugha which is known as Rajayoga (1.17).

The four kinds of sisyas and the four yogas are then described. How Kayasiddhi is obtained (1.28), what are the mahamudra and mahabandha, where is kedar, and what is triveni (1.35), how the four pithas are penetrated by the vital air

(1.39) etc.are all given.

45

The four conditions while practising yoga e.g.,

आरम्भश्च घटश्चैव प्रत्ययश्च तृतीयकः।
निष्पत्तिः सर्वयोगेषु योगावस्था चतुर्विधा॥

are described in detail (1.45)

Then Sri Gorakhnath tells us how one can avoid death and conquer 'time' and be like Siva. This siddhi is known as Amaraugha-Siddhi and can be attained in ten months (1.64, 65). Then the yogi knows the non-dual state and there is equilibrium of citta which is life and acitta which is death. Such a yogi is a jivanmukta, and he can do what he pleases.

One should practise the four yogas and find out the results for himself. As no medicinal books can cure a patient, so no theoretical knowledge can make one a yogi : such is the advice of Sri Gorakhnath.

4. YOGA MARTANDA

This MS is by Gorakhnath, and it begins with salutations to the guru. Then it goes on to define yoga, which is the fruit of Sruti and says that yoga should be practised by those who are pious and desire to dispel the agonies of the world.

The six parts of yoga are mentioned, the asanas of which siddhasana and padmasana are the best, are fully described, as they destroy disease and the six vikaras. Then the adharas are mentioned with the different pithas (2.10).

Of the 72,000 nerves, 72 are considered important, of which ten are the most important. Of these sankhini in the tenth nerve. The yogi should have knowledge of all these nadis or nerves (17-19).

Then the ajapa-gayatri and the eight kinds of kundali sakti are described (33).

The mulabandha, oddyana, jalandhara, khecari mudra, mahamudra, the peculiarities of omkara etc., all find a place in this MS. (47-76).

How pranayama should be performed by the yogi is further described. (77-113).

Then pratyahara, anahatacakra, visuddha cakra, the eight qualities of amrta and the benefit obtained from amrta are given.

The different kinds of dharana for a yogi are haristayini,

varuni, vaisvanari, vayavi and nabho and for the ordinary man

46

stambhi, nidra, dahini, bhramini and Sosana are the five dharanas (143-154).

Dhyana is saguna and nirguna. How to perform these with the help of different mudras is then described. (157-170).

The yogi is without any upadhi. By upadhi is meant the lack of proper knowledge of things. (173). Then comes samadhi, which is the union of the soul and the mind (176).

Note : In this Ms. are found many slokas which are similar to the slokas found in the Hathayoga Pradipika. Though we find much more detail of the asanas etc. in the Hathayoga Pradipika, yet this Yoga-Martanda by Gorakanath deals in short with all the important aspects of yoga. Hence We might consider this as an important Ms. belonging to the Natha Yogis.

5. GORAKH UPANISAD.

This MS is in mixed Hindusthani and Rajasthani.

It explains the meaning of Gorakh Upanisad, as this look is well known amongst the siddhas. This book which liberates the devotee, described how Isvara and Jiva were the products of the Mahabhuta which again was the product of some अनिर्वचनीय पदार्थ i.e., an undefinable object.

This entity is beyond the form and the formless. It is द्वैताद्वैत रहित, सदानन्द स्वरूप and it is the Natha.

In the Natha cult the 'god' or devata is beyond even the advaita, but it has iccha, jnana and kriya saktis through which the pinda and brahmanda are created.

The 'one' manifests itself into nine forms which are Satyanath, Santosanath, Kurmanath, Adinath, Sarvanath, Matsyendranatha, his son, and his disciple Sri Gorakhnath.

Note: The name of Matsyendra's son is omitted and one name of Dandanath is not mentioned in these lines. Later on we find the name of Dandanath.

How Nirrantarnath is attainable is explained here thus :- There are two ways — the kula and the akula. The kulamarga is Saktipatha, while akulamarga is the Caitanyapatha.

The Natha, who is beyond the dvaita and advaita, becomes advaita and then dvaita and then again the nine Nathas for all practical purposes. The meanings of the names of the nine

Nathas are given.

47

Note: In this MS. the names of "Siddha-Siddhanta-Paddhati" and of "Sisya-Paddhati" are mentioned as important reference books.

The special qualities of the guru and the sisya are given. The eight parts of yoga, and the meaning avadhuta are explained.

6. MATSYENDRAJI KA PADA.

The glories of the name Matsyendranath have been revealed. He is manifest in all holy places so why seek for others? We should only worship Matsyendranath : such is the strain of this small pada or song.

There is another song also giving some indications of the name Macchendranath.'

7-10. BHARTHARI, CHIRPAT, GOPICHAND AND

JALANDHARI PAO'S SABDIS.

These are the eulogies of the different yogis, who had forsaken the worldly pleasures to gain the Parampada or the Nathasvarupa. The language is a mixture of the colloquial and

pure Rajasthani.

॥ श्रीगोरक्षनाथकृत
सिद्धसिद्धान्तपद्धतिः॥

॥ श्रीगोरक्षनाथकृत-

सिद्धसिद्धान्तपद्धतिः॥

प्रथमोपदेशः ।

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

आदिनाथं नमस्कृत्य शक्तियुक्तं जगद्गुरुम् ।
वक्ष्ये गोरक्षनाथोऽहं सिद्धसिद्धान्तपद्धतिम् ॥१॥
नास्ति सत्यविचारेऽस्मिन्नुत्पत्तिश्चाण्डपिण्डयोः ।।
तथापि लोकवृत्त्यर्थं वक्ष्ये सत्सम्प्रदायतः ॥ २॥
सा पिण्डोत्पत्त्यादिः सिद्धमते सम्यक् प्रसिद्धा ।
पिण्डोत्पत्तिः पिण्डविचारः पिण्डसंवित्तिः
पिण्डाधारः पिण्डपदसमरसभावः श्रीनित्यपिण्डावधूतः ॥३॥
यदा नास्ति स्वयंकर्ता कारणं न कुलाकुलम् ।
अव्यक्तं च परं ब्रह्म अनामा विद्यते तदा ॥ ४॥
अनामेति स्त्रयंमनादि सिद्धमेकमेवानादिनिधनं
सिद्धसिद्धान्तप्रसिद्धं तस्येच्छामात्रधर्माधर्मिणी
निजा शक्तिः प्रसिद्धा ॥५॥
तस्या उन्मुखमात्रेण परा शक्तिरुत्थिता ।
तस्यास्स्पन्दनमात्रेण​ अपरा शक्तिरुत्थिता ॥६॥
ततोऽहन्तार्धमात्रेण​ सूक्ष्मशक्तिरुत्पन्ना ।
ततो वेदनशीला कुण्डलिनी शक्तिरुद्गता ॥७॥

---

१ -श्रीनियाद्धूत (ह.). २-न ( यो. तं. ). ३ -उन्मुखत्व ( ह.).

४ :- तस्य (ह. ). ५-अहन्तार्थ (ह. ).

२

नित्यता निरञ्जनता निस्पन्दता निराभासता ।
निरुत्थानता इति पञ्चगुणा निजा शक्तिः ॥८॥
अस्तिता अप्रमेयता अभिन्नता अनन्तरता ।
अव्यक्तता इति पञ्चगुणा परा शक्तिः ।। ९ ।।
स्फुरत्ता स्फुटता स्फारता स्फोटता स्फुर्तिता ।
इति पञ्चगुणा अपरा शक्तिः ॥ १० ॥
निरंशता निरन्तरता निश्चलता निश्चयता ।
निर्विकल्पता इति पञ्चगुणा सूक्ष्मा शक्तिः ।। ११ ।।
पूर्णता प्रतिबिम्बता प्रबलता प्रोच्चलता ।
प्रत्यङ्मुखता इति पञ्चगुणा कुण्डलिनी शक्तिः ॥ १२॥
एवं शक्तितत्वे पञ्च - पञ्च - गुण - योगात्परपिण्डोत्पत्तिः।१३।।
उक्तञ्च :-
निजा पराऽपरा सूक्ष्मा कुण्डली तासु पञ्चधा ।
शक्तिचक्रक्रमेणोत्था जातः पिण्डः परः शिवः ॥ १४ ॥
अपरम्परं परमं पदं शून्यं निरञ्जनं परमात्मेति ।
अपरम्परात्स्फुरत्ता - मात्रमुत्पन्नं परमपदात्भावना -
मात्रमुत्पन्नम् शून्यात्स्वसत्तामात्रमुत्पन्नं निरञ्जनात्स्व​-
साक्षात्कारमुत्पन्नं परमात्मनः परमात्मोत्पन्नः ॥ १५॥
अकलङ्कत्वमनुपमत्वमपारत्वममूर्तत्वमनुदयत्वमिति
पञ्चगुणमपरम्परम् ॥ । १६ ।।
निष्कलत्वमणुतरत्वमचलत्वमसंख्यत्वमपरित्वमिति
पञ्चगुणं परमं पदम् ॥ १७॥

---

६–कुण्डलिन्यासु (इ.), कुण्डलीतासु (का). ७-क्रमेणोत्थः (ह.). क्रमेणैव

( का. ). ८–शिवे (का. ). ९ -साक्षात्कारमात्रमुत्पन्न ( ३. ). १०-आधारत्वं (है. ).

३

लीलता^११ पूर्णता उन्मनी लोलता मूर्च्छता इति पञ्चगुणं
शून्यम् ।। १८ ।।
सत्यत्वं सहजत्वं समरसत्वं सावधानत्वं सर्वगत्वमिति
पञ्चगुणं निरञ्जनम् ।। १९ ।।
अक्षय्यत्वमभेद्यत्वमछेद्यत्वमदाह्यत्वमविनाशित्वमितिपञ्चगुणो
परमात्मेति अनाद्यपिण्डस्य पञ्चतत्वपञ्चविंशतिगुणाः।। २०॥
उक्तञ्च :-
अपरम्परं परमपदं शून्यं निरञ्जनं परमात्मनः
पञ्चभिरेतैः सगुणैरनाद्यपिण्डः समुत्पन्नः ।। २१ ॥
अनाद्यात्परमानन्दः परमानन्दात्प्रबोधः प्रबोधाचिदुदयः
चिदुदयात्प्रकाशः प्रकाशात्सोऽहम्भावः ।। २२।।
स्पन्दः हर्षः उत्साहः निस्पन्दः नित्यसुखत्वमिति
पञ्चगुणः परमानन्दः ।। २३ ।।
उदयः उल्लासः अवभासः विकासः प्रभा इति पञ्चगुणः
प्रबोधः ।। २४ ।।
सद्भावः विचारः कर्तृत्वं ज्ञातृत्वं स्वतन्त्रत्वमिति पञ्चगुणः
चिदुदयः ॥२५॥
निर्विकारत्वं निष्कलत्वं निर्विकल्पत्वं समता विश्रान्तिः
इति पञ्चगुणः प्रकाशः ।। २६ ॥
अहन्ता ऽखण्डैश्वर्य​ स्वात्मता विश्वानुभवसामर्थ्यं ।
सर्वज्ञत्वमिति पञ्चगुणः सोऽहम्भावः ॥ २७ ॥
इति आद्यपिण्डस्य पञ्चतत्वं पञ्चविंशतिगुणाः ।। २८।।
उक्तञ्च :-
परमानन्दः प्रबोधः चिदुदयः चित्प्रकाशः ।
सोहम्भाव इत्यन्तः आद्यपिण्डो महातत्व​गुणयुक्तः समुत्थितः ॥ २९॥

---

११-लीनता ( ह.) नीलता, (का. ). १२-महातत्वयुक्तः (ह. ).

४

आद्यान्महाकाशः महाकाशान्महावायुः महावायोर्महातेजः ।
महातेजसो महासलिलं महासलिलान्महापृथ्वी ।। ३० ।।

अवकाशः अच्छिद्रमस्पृशत्वं नीलवर्णत्वं
शब्दवत्वमिति पञ्चगुणो महाकाशः ।। ३१ ।।

सञ्चारः सञ्चालनं स्पर्शनं शोषणं धूम्रवर्णत्वमिति
पञ्चगुणो महावायुः ।। ३२ ।।

दाहकत्वं पाचकत्वमुष्णत्वं प्रकाशत्वं रक्तवर्णत्वमिति
पञ्चगुणं महातेजः ।। ३३ ।।

प्रवाहः आप्यायनं द्रवः रसः श्वेतवर्णत्वमिति
पञ्चगुणं महासलिलं ।। ३४ ।।

स्थूलता नानाकारता काठिन्यं गंधः पीतवर्णत्वमिति पञ्चगुणा
महापृथ्वी इति महासाकारपिण्डस्य पञ्चतत्त्वं
पञ्चविंशतिगुणाः ।। ३५ ।।

स​ एव शिवः शिवाद्भैरवो भैरवात् श्रीकण्ठः श्रीकण्ठा-
त्सदाशिवः स​दाशिवादीश्वरः ईश्वराद्रुद्रो रुद्राद्विष्णु-
र्विष्णोर्ब्रह्मा इति महासाकारपिण्डस्य मूर्त्यष्टकम् ।। ३६ ।।

तत्तद्ब्रह्मणः सकाशादवलोकनेन नरनारीरूपः प्रकृतिपिण्डः
समुत्पन्नस्तञ्च पञ्चपञ्चात्मकं शरीरमिति ।। ३७ ।।

अस्थि-मांस-त्वक्-नाडी-रोमाणि इति पञ्चगुणा भूमिः ।। ३८ ।।

लाला मूत्रं शुक्रं शोणितं स्वेद इति पञ्चगुणा आपः ।। ३९ ।।

क्षुधा तृषा निद्रा क्लान्ति आलस्यमिति पञ्चगुणं तेजः ।। ४० ।।

धावनं प्लवनं प्रसारणमाकुञ्चनं निरोधनमिति पञ्चगुणो वायुः ।। ४१ ।।

१३-पाच​कत्वम् (ह. का.). १४-अवनम् (त.), भ्रमणां (ह.).

५

रागो द्वेषो भयं लज्ज़ा मोह इति पञ्चगुण आकाशः
इति पञ्चविंशतिगुणानां भूतानां प्रकृतिपिण्डः ।। ४२ ।।
मनोबुद्धिरहङ्कारश्चित्तं चैतन्यमित्यन्तःकरणपञ्चकम् ॥ ४३ ॥
संकल्पः विकल्पः मूर्छा जडता मननमिति पश्चगुणं मनः ॥ । ४४ ॥ ।
विवेको वैराग्यं शान्तिः सन्तोषः क्षमा इति पञ्चगुणा बुद्धिः ॥४५॥
अभिमानं मदीयं मम सुखं मम दुःखं ममेदमितिपञ्चगुणोऽहंकारः ।।४६॥
मतिर्धृतिः स्मृतिस्त्यागः स्वीकारः इति पञ्चगुणं चित्तम् ।। ४७ ।।
विमर्शः तच्छीलनं धैर्यं चिन्तनं निस्पृहत्वमिति पश्चगुणं
चैतन्यम्—एवं अन्तःकरणगुणाः ॥ । ४८ ॥
सन्त्वं रजस्तमः कालो जीव इति कुलपञ्चकम् ।। ४९ ।।
दया धर्मः कृपा भक्तिः श्रद्धेति पञ्चगुणं सत्त्वम् ॥ ५० ॥
दानं भोगः शृङ्गारः वस्तुग्रहणं स्वार्थमिति पञ्चगुणं रजः ॥ ५१ ॥
विवादः शोकः कलहः बंधः वञ्चनमिति पञ्चगुणं तमः ॥ ५२॥
कलना कल्पना भ्रान्तिः प्रमादोऽनर्थ इति पञ्चगुणः कालः ॥५३॥
जाग्रत् स्वप्नः सुषुप्तिस्तुर्यं तूर्यातीतमिति पञ्चावस्थागुणोजीवः ।।५४ ।।
इच्छा क्रिया माया प्रकृति र्वाक् इति व्यक्तिशक्तिपञ्चकम् ॥ ५५ ॥
उन्मादो वासना वाञ्छा चिन्ता चेष्टेति पञ्चगुणा इच्छा ।। ५६॥
स्मरणमुद्योगः कार्यं निश्चयः स्वकुलाचार इति पञ्चगुणा क्रिया ।५७।
मदो मात्सर्यं दम्भः कृत्रिमत्वं असत्यमिति पञ्चगुणा माया ॥ ५८ ॥
आशा तृष्णा स्पृहाकांक्षा मिथ्या इति पञ्चगुणा प्रकृतिः ।।५९॥

---

१५-शीलनम्-(ह. तं. ). १६-क्रिया ( ह.). १७–स्वार्थसंग्रहणमिति (ह.),

स्वार्थादाने (का. ).

६

परा पश्यन्ती मध्यमा वैखरी मातृक इति पञ्चगुणा वाक्
इति पञ्चगुणा व्यक्तिशक्तिः पञ्चविंशतिगुणा ॥६०॥
कर्म कामश्चन्द्रः सूर्यः अग्निरिति प्रत्यक्षकरणपञ्चकम् ॥ ६१ ॥
शुभमशुभं यशः अपकीर्तिः अदृष्टफलसाधन-
मिति पञ्चगुणं कर्म ॥६२॥
रतिः प्रीतिः क्रीडा कामना आतुरता इति पञ्चगुणः कामः ॥ ६३ ॥
उल्लोलिनी कल्लोलिनी उच्चलन्ती उन्मादिनी तरंगिणी
शोषिणी अलम्पटा प्रवृत्तिः लहरी लोला लेलिहाना
प्रसरन्ती प्रवाहा सौम्या प्रसन्ना प्लवन्ती एवं चन्द्रस्य
षोडश कलाः सप्तदशी कला निवृत्तिः साऽमृतकला ।। ६४॥
तापिनी ग्रासिका उग्रा आकुंचिनी शोषिणी प्रबोधिनी स्मरा
आकर्षिणी तुष्टिवर्द्धिनी उमीरेखा किरणावती प्रभावतीति
द्वादश कलाः सूर्यस्य त्रयोदशी स्वप्रकाशता निजकला ।। ६५॥
दीपिका राजिका ज्व​लिनी विस्फुलिंगिनी प्रचण्डा पाचिका
रौद्री दाहिका रागिणी शिखावतीति अग्नेर्दश कलाः
एकादशी कला ज्योतिरिति प्रत्यक्षगुणकलासमूहः ॥ ६६ ॥

अथ नाडीनां दश द्वाराणि ।

इडा पिङ्गला च नासाद्वारयोर्वहतः
सुषुम्ना तालुमार्गेण ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं वहति
सरस्वती मुखद्वारेण वहति पूषाऽलम्बुषा च चक्षुद्वार-
योर्वहतः गान्धारी हस्तिजिह्विका च कर्णद्वारयोर्वहतः
कुहूः गुदद्वारे वहति शंखिनी लिङ्गद्वारे वहति ( सा

---

१८-उल्लोला (ह. ).१९–लम्पटा (ह. तं.). २० -किरणवती ( इ.), किरणिनी ( का.). २१-रंजिका ( ह. ). २२-ज्वालिनी (ह.ओ. ), २३-वाहका (त. ),

दाहा (का. ).

७

दण्डमार्गेण ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं वहति ) एवं दशद्वारेषु
वहन्ति (अन्या सर्वा नाड्यो रोमकूपेषु वहन्ति )।। ६७ ।।

अथ दशावयवः ।।

हृदये प्राणवायुः उच्छूास -निश्वास-कारको
हकार - सकारात्मकश्च​ । गुदे त्वपानवायुः रेचकः
कुम्भकश्च​। नाभौ समानवायुः दीपकः पावकश्च​। कण्टे
व्यानवायुः शोषणाप्यायनकारकश्च । तालौ उदानवायुः
ग्रसन - वमन- जल्पकारकश्च । नागवायुः सवोङ्गच्यापकः
मोचकश्चालकश्च । कूर्मवायुः चक्षुषोरुन्मेष-कारकश्च। कृकलः
उद्गारकश्च क्षुत्कारकश्च। देवदत्तो मुखे विजृम्भकः । धनञ्जयो नाद ।
घोषक इति दशवायुरवलोकनेन पिण्डोत्पत्तिः नरनारीरूपम्। ६८
अथ गर्भोलिपिंडोत्पत्तिः ।।
नरनारीसंयोगे ऋतुकाले ।।६९॥
रजोबिन्दुसंयोगे सः जीवः
प्रथमदिने कल​लं भवति सप्तरात्रे बुद्धदाकारं भवति
अर्द्धमासे गोलाकारं भवति मासमात्रे कठिनं भवति
मासद्वयेन शिरो भवति तृतीये मासि हस्तपादादिकं भवति
चतुर्थे मासि चक्षुकर्णादि-नासिका-मुखं मेढ्रं भवति
पञ्चमे मासि पृष्ठोदरौ भवतः षष्ठे मासि नखकेशादिकं भवति
सप्तमे मासि सर्वचेतनयुक्तो भवति अष्टमे मासि सर्वलक्षण
संयुक्तो भवति नवमे मासि सत्यज्ञानगर्भसंयुक्तो भवति
दशमे मासि योनिसंस्पर्शादज्ञानी बालको भवति ।। ७० ॥

---

२४नास्तिवाक्यामिदम्(ह.). २५नास्ति वाक्यमिदम् (ह.). २६-*अस्यैवावस्थाभेदे कुम्भकपूरकश्च (ह. ). २८. पाचकश्च ( ३. ). २९-सवोर्ज( ह. ). ३० -शब्दोऽयं नास्ति (ह. ). ३१ कुम्भकश्चनु (हे.. ३२–कलनं ( यो. ), कलिलं ( का.). ३३-मेद् गुदं (ह. का.).

३४ सत्यज्ञानयुक्तः (ह..

८

शुक्राधिक्ये पुरुषः रक्ताधिक्ये कन्या समशुक्ररक्ताभ्यां
नपुंसकः परस्पर-स्त्री - पुरुष-चिन्ता-व्याकुलत्वादन्धः कुब्जः
वामनः पङ्गुरङ्गहीनश्च भवति ।। ७१ ।।
परस्पररतिकाले अङ्गनिपीडनकरणगुणैः शुक्रं द्विस्त्रिवारं
पतति तेन द्वितीयो बालको भवति ॥ ७२ ॥
सार्द्ध​पलत्रयं शुक्रं विंशतिपलं रक्तं द्वादशपलं मेदः
दशपलं मज्जा शतपलं मांसं विशंतिपलं श्लेष्मा
तद्वत् वातं स्यात् षष्ट्य​धिक-शत-त्रयमस्थीनि अस्थिमात्रं
सन्धयः सार्द्धत्रय -कोटिरोमकूपाणि पितृमातृवीर्यं
भवति । वात-पित्त-श्लेष्मधातुत्रयसहितं दशघातुमयं शरीरंमिति
गर्भोलि पिण्डोत्पत्तिः ॥ ७३ ॥
इति गोरक्षनाथ-कृतौ सिद्धसिद्धान्तपद्धतौ पिण्डोत्पत्तिर्नाम
प्रथमोपदेशः ।। १ ।।

३५-गर्भपिण्डोपत्तिः (का.).

द्वितीयोपदेशः

अथ पिण्डविचारः कथ्यते ।

पिण्डे नवचक्राणि । आधारे ब्रह्मचक्रं
त्रिधावर्त भगमण्डलाकारं तत्र मूलकन्दः तत्र शक्तिं
पानाकारां ध्यायेत् तत्रैव कामरूपं पीठं सर्वकामप्रदं भवति ।। १॥
द्वितीयं स्वाधिष्ठानचक्रं तन्मध्ये पश्चिमाभिमुखं लिङ्गं प्रवाला-
ङ्कुरसदृशं ध्यायेत् तत्रैवोड्यानपीठं जगदाकर्षणं भवति ॥ २ ॥
तृतीयं नाभिचक्रं पञ्चावर्त सर्पवत्कुण्डलाकारं तन्मध्ये
कुण्डलिनीं शक्तिं बालार्ककोटिसदृशीं ध्यायेत् सा मध्या
शक्तिः सर्वसिद्धिदा भवति ॥३॥
चतुर्थं हृदयाधारमष्टदलकमलमधोमुखं तन्मध्ये कार्णिकायां
लिङ्गाकारां ज्योतिर्ध्यायेत् सैव हंसकला सर्वेन्द्रियवश्या भवति ॥४॥
पञ्चमं कण्ठचक्रं चतुरंगुलं तत्र वामे इडा चन्द्रनाडी दक्षिणे
पिङ्गला सूर्यनाडी तन्मध्ये सुषुम्नां ध्यायेत् सैवानाहतकला
अनाहतसिद्धिर्भवति ॥५॥
षष्ठं तालुचक्रं तत्रामृतधाराप्रवाहः घंटिकालिङ्ग मूलरन्ध्रं
राजदन्तं शंखिनीविवरं दशमद्वारं तत्र शून्यं ध्यायेत् चित्त-
लयो भवति ॥ ६ ॥
सप्तमं भूचक्रं मध्यमाङ्गुष्ठमात्रं ज्ञाननेत्रं दीपशिखाकारं
ध्यायेत् वाचां सिद्धिर्भवति ॥७॥
अष्टमं ब्रह्मरन्ध्रनिर्वाणचक्रं सूचिकाग्रवेध्यं धूमशिखाकारं
ध्यायेत् तत्र जालन्धरपीठं मोक्षप्रदं भवति ॥८॥

{rule}} १ - पावकाकारां (ह. तं.). २-कामफलप्रदं (ह. तं.). ३ - सर्वेन्द्रियाणि

वश्यानि (ह.).

१०

नवममाकाशचक्रं षोडशदलकमलमूर्ध्वमुखं तन्मध्ये
कर्णिकायां त्रिकूटाकारां तदूर्ध्व​शक्तिं तां परमशून्यां ध्यायेत्
तत्रैव पूर्णगिरिपीठं सर्वेच्छासिद्धिर्भवति ॥ ९ ॥
इति नवचक्रस्य विचारः ।

अथ षोडशाधारः कथ्यते ।

तत्र प्रथमं पादाङ्गुष्ठाधारं तत्राग्रतस्तेजोमयं ध्यायेत् दृष्टिः
स्थिरा भवति । । १०॥
द्वितीयं मूलाधारं सूत्रं वामपार्ष्णिना निपीड्य स्थातव्यं तत्राग्नि-
दीपनं भवति ।। ११॥
तृतीयं गुदाधारं विकाससंकोचं निराकुञ्चयेत् अपानवायुः
स्थिरो भवति ॥ १२॥
चतुर्थं मेढ्राधारं लिङ्गसंकोचनेन ब्रह्मग्रंथित्रयं भित्वा भ्रमर -
गुहायां विश्रम्य तत ऊर्ध्व​मुखे बिन्दुस्तम्भनं भवति । एषा
वज्रौली प्रसिद्धा ।। १३॥
पश्चममोठ्याणाधारयो बर्न्ध​नान्मलमूत्रसंकोचनं भवति ॥१४॥
षष्ठे नाभ्याधारे ॐकारमेकचित्तेनोच्चारिते नादल​यो भवति ॥१५॥
सप्तमे हृदयाधारे प्राणं निरोधयेत् कमलविकासो भवति ।। १६ ।।
अष्टमे कण्ठाधारे कण्ठमूलं चिबुकेन निरोधयेत् इडापिंगलयोर्वायुः
स्थिरो भवति । १७॥
नवमे घण्टिकाधारे जिह्वाग्रं धारयेत् अमृतकला स्रवति ॥ १८ ॥
दशमे ताल्वाधारे ताल्वन्तर्गर्भे लंबिकां चालनदोहनाभ्यां
दीर्घीकृत्वा विपरीतेन प्रवेशयेत् काष्ठी भवति ।।१९॥
एकादशमथ जिह्वाधारं तत्र जिह्वाग्रं धारयेत् सर्वरोगनाशो
भवति ॥२०॥

---

४- नादोदयमुपैति (का. ).

११

द्वादशं भ्रूमध्याधारं तत्र चन्द्रमन्डलं ध्यायेत् शीतलतां याति ॥२१॥
त्रयोदशं नासाधारं तस्याग्रं लक्षयेत् मनः स्थिरं भवति ।। २२॥
चतुर्दशे नासामूलं कवाटाधारं तत्र दृष्टिं धारयेत् षण्मासाज्ज्योतिः-
पुंजं पश्यति ।। २३ ।।
पञ्चदशे ललाटाधारं तत्र ज्योति:पुंजं लक्षयेत् तेजस्वी भवति ॥ २४ ॥
अवशिष्टे ब्रह्मरन्ध्रे आकाशचक्रं तत्र श्रीगुरुचरणाम्बुजयुग्मं
सदावलोकयेत् आकाशवत्पूरर्णो भवति । इतिषोडशाधारः ॥ । २५।।
अथ लक्ष्यत्रयं ।
मूलकन्दाद्दण्डलग्नां ब्रह्मनाडीं श्वेतवर्णां ब्रह्म-
रन्ध्रपर्यतं गतां संस्मरेत् । तन्मध्ये कमलतन्तुनिभां विद्युत्कोटि-
प्रभामूर्ध्व​गामिनीं तां मूर्तिं मनसा लक्षयेत् तत्र सर्व-
सिद्धिदा भवति ॥ २६ ॥
अथवा ललाटोर्ध्वे कोल्लाटमण्डपे स्फुरत्काराकारं
लक्षयेत् । अथवा भ्रमरगुहामध्ये आरक्तभ्रमराकारं
लक्षयेदथवा कर्णद्वयं तर्जनीभ्यां निरोधयेत् ततः शिरो-
मध्ये धूं धूं कारं नादं शृणोति अथवा चक्षुर्मध्ये नीलज्योति-
रूपं पुतल्याकारं लक्षयेदित्यन्तर्लक्ष्यम् ॥ २७ ॥
बहिर्लक्ष्यं कथ्यते ।
नासाग्रात् बहिरंगुलचतुष्टये नीलज्योतिः-
संकाशं लक्षयेत् । अथवा नासाग्रात् षडंगुल अधोवायु-
तत्वं धूम्रवर्णं लक्षयेदथवा अष्टांगुले आरक्तं तेजस्तत्वं
लक्षयेत् अथवा दशाङ्गुले कल्लोलवदापस्तत्वं
लक्षयेत् । अथवा नासाग्रात् द्वादशाङ्गुले पीतवर्णं
पार्थिवतत्वं लक्षयेदथवा आकाशमुखं दृष्ट्वावलोकयेत्

---

५-धारयेत् (ह. ). ६ - ध्यायेत् (ह. ). ७-गोल्ललाट (ह.), ८-द्वयमारक्तं

तेजस्तत्वं ( ह. त. ).

१२

किरणानाकुलितं पश्यति एवं निर्मलीकरणम् । अथवोर्ध्व-
दृष्टयान्तरालं लक्षयेत् ज्योतिर्मुखानि पश्यति अथवा यंत्र
तत्राकाशं लक्षयेदाकाशसदृशं चित्तं मुक्तिप्रदं भवति अथवा
दृष्ट्यान्तस्तप्तकांचनसंनिभां भूमिं लक्षयेत् दृष्टिः स्थिरा
भवति । इत्यनेकविधं बहिर्लक्ष्यम् ।। २८ ।।
अथ मध्यमं लक्ष्यं कथ्यते ।
श्वेतवर्णं वा रक्तवर्णं वा कृष्णवर्णं
वा अग्निशिखाकारं वा ज्योतिरूपं वा विद्युदाकारं सूर्यमण्डलाकारं
वा अर्द्धचन्द्राकारं वा यथेष्टस्वपिण्डमात्रं
स्थानवर्जितं मनसा लक्षयेत् इत्यनेकविधं मध्यमं लक्ष्यम् ॥ २९॥
अथ व्योमपञ्चकं लक्षयेत् । आकाशं पराकाशं महाकाशं
तत्वाकाशं सूर्याकाशमिति व्योमपञ्चकम् । बाह्याभ्यन्तरेऽत्यन्तं
निर्मलं निराकारमाकाशं लक्षयेत् । अथवा बाह्याभ्यन्तरेऽ-
त्यन्तान्धकारनिभं पराकाशमवलोकयेत् । बाह्याभ्यन्तरे
कालानलसंकाशं महाकाशमवलोकयेत् । बाह्याभ्यन्तरे
निजतत्वखरूपं तत्वाकाशवलोकयेत् । अथवा बाह्याभ्यन्तरे
सूर्यकोटिसदृशं सूर्याकाशमवलोकयेत् । एवं व्योम-
पश्चकावलोकनेन व्योमसदृशो भवति ॥ ३० ॥

उक्तञ्च :

नवचक्रं कलाधारं त्रिलक्ष्यं व्योमपञ्चकम् ।
सम्यगेतन्न जानाति स योगी नामधारकः ॥ ३१ ।।

अथ अष्टाङ्ग योगः ।

यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहार-
धारणाध्यानसमाधयोऽष्टाङ्गानि । यम इति उपशमः

-किंरणा आकुलितं तटं ( तं. ). १०-तत्र ( ह.).

१३

सर्वेन्द्रियजयः आहार -निद्रा -शीत-वातातपजयश्चैवं
शनैः शनै साधयेत् ।। ३२ ॥
नियम इति मनोवृत्तीनां नियमनमिति एकान्तवासो निःसंगतौ-
दासीन्यं यथा- प्राप्ति - सन्तुष्टिर्वैरस्यं गुरुचरणावरूढत्वमिति
नियमलक्षणम् ।। ३३ ।।
आसनमिति स्वस्वरूपे समासन्नता । स्वस्तिकासनं पद्मासनं
सिद्धासनमेतेषां मध्ये यथेष्टमेकं विधाय सावधानेन
स्थातव्यं इत्यासनलक्षणम् ।। ३४ ।।
प्राणायाम इति प्राणस्य स्थिरता रेचक-पूरक-कुम्भक-
संघट्टकरणानि चत्वारि प्राणायाम -लक्षणम् ।। ३५॥
प्रत्याहारमिति चैतन्यतरङ्गाणां प्रत्याहरणं यथा नानाविकारग्रसनोत्पन्न-
विकारस्यापि निवृत्तिः निर्भातीति प्रत्याहारलक्षणम् ।। ३६ ।।
धारणेति सबाह्याभ्यन्तर एकमेव निजतत्वस्वरूपमेवान्तः-
करणेन साधयेत् यथा यद्यदुत्पद्यते तत्तन्निराकारे धारयेत्
स्वात्मानं निर्वातदीपमिव धारयेदिति धारणालक्षणम् ।। ३७॥
अथ ध्यानमिति ।। अस्ति कश्चन परमाद्वैतस्य भावः स
एव आत्मेति यथा यद्यत्स्फुरति तत्तत्स्वरूपमेवेति भावयेत्
सर्वभूतेषु समदृष्टिश्चेति ध्यानलक्षणम् ॥ ३८॥
अथ समाधिलक्षणम् । सर्वतत्वानां समावस्था निरुद्यमत्वमनायास-
स्थितिमत्वमिति समाधिलक्षणम् ।। इति अष्टाङ्गयोगलक्षणम् ।।

।। इति श्रीगोरक्षनाथकृतौ सिध्दसिध्दान्तपद्धतौ

पिण्डविचारो नाम द्वितीयोपदेशः ॥ २॥

---

११ -तुरङ्गाणां (ह. का. ).

तृतीयोपदेशः

अथ पिण्ड -संवित्तिः कथ्यते ।
पिण्डमध्ये चराचरौ यो जानाति
स योगी पिण्ड - संवित्तिर्भवति ॥ १ ॥
कूर्मः पादतले वसति पातालं पादाङ्गुष्ठे तलातलमङ्गुष्ठाग्रे
महातलं पृष्टे रसातलं गुल्फे सुतलं जङ्घायां वितलं जान्वोः
अतलमुर्वोरेवं सप्तपातालं रुद्रदेवताधिपत्ये तिष्ठति
पिण्डमध्ये क्रोधरूपी भावः स एव कालाग्निरुद्रः॥ २ ॥
भूल्लोकं गुह्यस्थाने भुवलोकं लिङ्गस्थाने स्वर्लोकं नाभिस्थाने
एवं लोकत्रये इन्द्रो देवता पिण्डमध्ये सर्वेन्द्रियनियामकः
स एवेन्द्रः ॥ ३ ॥
दण्डाङ्करे महर्लोकः दण्डकुहरे जनो लोकः दण्डनाले तपो
लोकः मूलकमले सत्यलोकः एवं लोकचतुष्टये ब्रह्मदि-
देवता पिण्डमध्ये अनेकमानाभिमानस्वरूपी तिष्ठति ।। ४॥
विष्णुलोकः कुक्षौ तिष्ठति तत्र विष्णुर्देवता पिण्डमध्येऽनेक-
व्यापारकारको भवति । हृदये रुद्रलोकः तत्र रुद्रो देवता
पिण्डमध्ये उग्रस्वरूपी तिष्ठति । वक्षःस्थले ईश्वरलोकः
तत्र ईश्वरो देवता पिण्डमध्ये तृप्तिस्वरूपी तिष्ठति । कण्ठमध्ये
नीलकण्ठो लोकस्तत्र नीलकण्ठो देवता पिण्डमध्ये नित्यं
तिष्ठति । तालुद्वारे शिवलोकस्तत्र शिवो देवता पिण्डमध्येऽ
नुपमस्वरूपी तिष्ठति । लम्बिकामूले भैरवलोकस्तत्र
भैरवो देवता पिण्डमध्ये सर्वोत्तमस्वरूपी तिष्ठति । ललाट-
मध्येऽनादिलोकस्तत्रानादि-देवता पिण्डमध्ये आनन्दपरा-

---

१ - महातलं पादपृष्ठे ( ह. ते.).

१५

हन्तास्वरूपी तिष्ठति । शृङ्गारे कुललोकस्तत्र कुलेश्वरो
देवता पिण्डमध्ये आनंदस्वरूपी तिष्टति । शंखमध्ये नलिनीस्थाने
अकुलेश्वरो देवता पिण्डमध्ये निरभिमानावस्था तिष्ठति । ब्रह्मरन्ध्रे
परब्रह्म - लोकस्तत्र परब्रह्म देवता पिण्डमध्ये परिपूर्णदशा
तिष्ठति । ऊर्ध्व​कमले परापर -लोकस्तत्र परमेश्वरो देवता
पिण्डमध्ये परापरभावस्तिष्ठति । त्रिकूटस्थाने शक्तिलोक-
स्तत्र पराशक्तिर्देवता सर्वासां सर्व-कर्तृत्वावस्था तिष्ठति ।
एवं पिण्डमध्ये सप्तपातालसहितैकविंशतिब्रह्माण्ड-
स्थान-विचारः॥५॥
सदाचारतत्वे ब्राह्मणाः वसन्ति शौर्यं क्षत्रिया:व्यवसाये
वैश्याः सेवाभावे शद्राश्चतुषष्टिकलास्वपि चतुःषष्टिवर्णाः ॥६॥
अथसप्त समुद्राः सप्त द्वीपाः कथ्यन्ते ।
मज्जायां जम्बूद्वीपः अस्थिषु शक्तिद्वीपः
शिरासु सूक्ष्मद्वीपः त्वक्षु क्रौञ्चद्वीपः
रोमसु गोमयद्वीपः नखेषु श्वेतद्वीपः मांसे (अस्थिनि) प्लक्ष-
द्वीपः एवं सप्तद्वीपाः ॥ ७॥
मूत्रे क्षार-समुद्रः लालायां क्षीर-समुद्रः कफे दधि-
समुद्रः मेदसि घृत-समुद्रः वसायां मधु-समुद्रः रक्ते
इक्षु-समुद्रः शुक्रेऽमृत-समुद्रः एवं सप्तसमुद्राः ॥८॥
नवखण्डाः नव द्वारेषु वसन्ति । भारतखण्डः काश्मीरखण्डः
करैर्पर​र्खण्डः श्रीखण्डः शंखखण्डः एकपादखण्डः
गान्धारखण्डः कैवर्तकखण्डः महामेरुखण्डः एवं नवखण्डाः ॥ ९॥

---

( २-नास्ति वाक्यमिदम् ( यो. तं). ३-शाकद्वीपः (ह.), शाल्मलिद्वीपः (का. ), मस्तिष्के शाकद्वीपः (तं ). ४-भाई खण्डा (यो. ). ५-खर्वखण्डः ( ते . ),

कर्परखण्डः (ह​.).

१६

मेरुपर्वतो मेरुख​ण्डे वसति कैलासो ब्रह्मकपाटे वसति
हिमालयः पृष्ठे मलयो वामकन्धरे मन्दरो दक्षिणकन्धरे
विन्ध्यो दक्षिणकर्णे मैनाकः वामकर्णे श्री-पर्वतो ललाटे
एवमष्ट कुलपर्वताः अन्ये उपपर्वताः सर्वाङ्गुलिषु वसन्ति ॥ १० ॥
पीन​सा गंगा यमुना चन्द्रभागा सरस्वती । पिपासा शतरुद्रा
च श्रीरात्रिश्चैव नर्मदा एवं नव नद्यो नवनाडीसु वसन्ति ॥ ११ ॥
अन्या उपनद्यः कुल्योपकुल्याः द्विसप्तति-सहस्र-नाडीसु वसन्ति ।। १२ ।।
सप्तविंशति नक्षत्राणि द्वादश राशयः नव ग्रहाः पञ्च-
दश तिथयः एते अन्तर्वलये द्विसप्तति-सहस्र-स्वहस्त-कोष्ठेषु
वसन्ति । अनेकतारामण्डलं ऊर्मिषु वसन्ति । त्रयस्त्रिंशत्-कोटि-
देवता बाहुरोमकूपेषु वसन्ति । अनेकपीठोपपीठकाः रोम-
कूपेषु वसन्ति । देवदानव-यक्ष-राक्षस-पिशाच-भूतप्रेताः
अस्थिसन्धिषु वसन्ति । कुलनागा वक्षसि वसन्ति ।
अन्ये सनकादिमुनिसंधाः कक्षरोमकूपेषु वसन्ति ।
अन्ये पर्वता उदर-लोमसु वसन्ति । गन्धर्व-किन्नर​-
किंपुरुषा अप्सरसो गणा उदरे वसन्ति । अन्याः खेचरी-लीला-
मातरः शक्तयः उग्रदेवता वायुवेगे वसन्ति । अनेकमेघाः
अश्रुपाते वसन्ति । अनेकतीर्थानि मर्मस्थाने वसन्ति । अनन्तसिद्धाः
मतिप्रकाशे वसन्ति । चन्द्रसूर्यौ नेत्रद्वये वसतः । अनेक-वृक्षलता-
गुल्मतृणानेि जंघारोमककूपस्थाने वसन्ति । अनेककृमिकीटपतङ्गाः
पुरीषे वसन्ति ॥ १३ ॥
यत्सुखं तत्स्वर्गं यद्दुःखं तन्नरकं यत्कर्म तद्बंधनं यन्निर्वि-
कल्पं तन्मुक्तिः स्वस्वरूपदशायां निद्रादौ स्वात्मजागरः
शान्तिर्भवति । एवं सर्वदेहेषु विश्वस्व​रूपः परमेश्वरः

---

६-दण्डे (ह. का.). ७–पीतसा (ते.). ८-वितस्ता (का.).

१७

परमात्मा अखण्डस्वभावेन घटे घटे चित्स्वरूपी तिष्ठति ।
एवं पिण्डसंवित्तिर्भवति ॥ १४ ॥
॥ इति श्रीगोरक्षनाथकृतौ सिद्धसिद्धान्तपद्धतौ
पिण्डसंवित्ति र्नाम तृतीयोपदेशः ॥ ३॥

२

चतुर्थोपदेशः

अथपिण्डाधारः कथ्यते॥

अस्ति काचिदपरम्परा संवित्स्वरूपा
सर्वपिण्डाधारत्वेन नित्यप्रबुद्धा निजा शक्तिः
प्रसिद्धा कार्यकारणकतणामुत्थान-दशांकुरोन्मीलनेन
कर्तारं करोति अतएवाधारशक्तिरिति कथ्यते ।
अत्यन्तं निजप्रकाश-स्वसंवेदानुभवैक्यगम्यमान-शास्त्र
लौकिक-साक्षात्कार-साक्षिणी सा पराचिद्रूपिणी
शक्तिगीयते । सैव शक्ति र्यदा सहजेन स्वास्मिन्नुन्मीलिन्यां
निरुत्थानदशायां वर्तते तदा शिवः सैव भवति ॥१॥
अतएव कुलाकुलस्वरूपा सामरस्य-निज-भूमिका निगद्यते ।। २ ।।
कुलमिति । परासत्ताहन्ता-स्फुरत्ता-कलास्व​-
रूपेण सैव पञ्चधा विश्वस्याधारत्वेन तिष्ठति ।।३।।
अतएव परापरा निराभासावभासकात्प्रकाशस्वरूपा या सा परा ।।४।।
अनादि-संसिद्धा परमाद्वैत​-परमेकमेवास्तीति या
अङ्गीकारं करोति सा सत्ता ॥५॥
अनादिनिधनोऽप्रमेय-स्वभावः किरणानन्दोऽस्म्यहमि-
त्यहं-सूचनशीला या सा पराऽहन्ता ॥६॥
स्वानुभव-चित्तचमत्कार -निरुत्थान -दश प्रस्फुटी
करोति या सा स्फुरत्ता ॥ ७ ॥
नित्य-शुद्ध-बुद्ध-स्वरूपस्य स्वयं प्रकाशत्वमाकलयतीति
या सा पराकलेति उच्यते ॥८॥

१-अनन्तराधार (ह.). २–पराचिदूचिणी (ह.). ३-पराभासत्वादहन्ता सत्ता ।

स्फुरत्ता कुला (यो.). ४-संवित् (तं.).

१९

अकुलमिति । जातिवर्ण-गोत्राद्यखिल-निमित्तत्वेनैकमेवास्तीति
प्रसिद्धं ।
तथा चोक्तमुमामहेश्वरसंवादे:-
निरुत्तरेऽनन्यत्वादखण्डत्वादद्वयत्वादनन्याश्रयत्वाद्
निर्धामत्वादनामन्वादकुलं स्यान्निरुत्तरमिति ॥९॥
एवं कुलाकुल-सामरस्य-प्रकाश-भूमिका-स्फुटीकरणे एकैव समर्था
या साऽपरम्परा शक्तिरेवावशिष्यते । अपरम्परं निखिल-
विश्वप्रपञ्चजालं परं तत्त्वं सम्पादयत्येकीकरोत्य-
पराम्पराशक्तिराशावती प्रसिद्धा । १०॥

उक्तं ललित-स्वच्छन्दे :-

अकुलं कुलमाधत्ते कुलं चाकुलमिच्छति।
जल-बुद्बुदवद्न्न्यायादेकाकारः परः शिवः ॥११ ॥
अतएवैकाकार एवानन्त-शक्तिमान् निजानन्दतयावस्थि-
तोऽपि नानाकारत्वेन विलसन् स्वप्रतिष्ठां स्वयमेव भजतीति
व्यवहारः।

उक्तं प्रत्यभिज्ञायाम्:

अलुप्त-शक्तिमान्नित्यं सर्वाकारतया स्फुरन् ।
पुनः स्वेनैव रूपेण एक एवावशिष्यते ।। १२॥
अतएव परमकारणं परमेश्वरः परात्परः शिवः
स्वरूपतया सर्वतोमुखः सर्वाकारतया स्फुरितुं शक्नोतीत्यतः शक्तिमान्।

उक्तं वामकेश्वरतन्त्रे :-

शिवोऽपि शक्तिरहितः शक्तः कर्तुं न किञ्चन ।
स्वशक्त्या सहितः सोऽपि सर्वस्याभासको भवेत् ॥१३॥
अतएवानन्त -शक्तिमान् परमेश्वरः विश्वसंवित्स्वरूपी विश्वमयो
भवतीति प्रसिद्धं सिद्धानां च परापर-स्वरूपा कुण्डलिनी

---

५–अनाशनात् (का.),अनाश्रयात् (त.). ६–निरन्तरं (का.). ७–अपराशक्ति (ह.).

२०

वर्तते । अतस्ते पिण्डसिद्धाः प्रसिद्धाः । सा कुण्डलिनी प्रबुद्धाऽप्रबुद्धा
चेति द्विधा । अप्रबुद्धेति तत्तत्पिण्डे चेतन-रूपा (स्वभावेन नाना-
चिन्ता-व्यापारोद्यमप्रपंचरूपा) कुटिल-स्वभावा कुण्डलिनी ख्याता ।
सैव​ योगिनां तत्तद्विलसितविकाराणां निवारणोद्यम - स्वरूपा
कुण्डलिन्यूर्ध्व​गामिनी सुप्रसिद्धा भवति ॥ १४ ॥
ऊध्वमिति । सर्व-तत्वान्यपि स्व-स्वरूपमेवेत्यूर्ध्वे वर्तते अतएव
सा विमर्शरूपिणी योगिनः स्व-स्वरूपमवगच्छन्तीति
सुप्रसिद्धा ॥ १५ ॥

तथा चोक्तमेवरूलके :-

ध्यशक्ति -प्रबोधेन अधः-शक्ति-निकुञ्चनात् ।
ऊर्ध्व-शक्ति-निपातेन प्राप्यते परमं पदम् ॥ १६ ॥
एकैव सा मध्योर्ध्वधः -प्रभेदेन त्रिधा भिन्ना शक्तिरभि-
धीयते ।। १७ ॥
बाह्मेन्द्रिय-व्यापार-नाना-चिन्तामया सैवाधः - शक्तिरुच्यते ।
अतएव ये योगिनः तस्या आकुञ्चनं मूला-धार- बन्धनात्
सिद्धं स्यात् । यस्माञ्च चराचरं जगदिदं चिदचिदात्मकं
प्रभवति । तदेव मूलाधारं संवित्प्र​सरं प्रसिद्धम् ।। १८ ।।

उक्तं शिवानन्दाचार्यैः :-

सर्व-शक्ति-प्रसर-संकोचाभ्यां जगत्सृष्टिः
संहृतिश्च भवत्येव न सन्देहः तस्मात्तां मूलमि-
त्युच्यते । अतः प्रायेण सर्वसिद्धाः मूलाधार-रता भवन्ति ॥ १९॥
तरङ्गित-स्वभावं जीवात्मानं वृथा भ्रमन्तमपि स्वप्रकाशमध्ये
स्व-स्वरूपतया सर्वदा धारयितुं समर्था या सा मध्याशक्तिः
कुण्डलिनी गीयते ।
स्थूल-सूक्ष्म-रूपेण महासिद्धान्तं प्रतीयते इति निश्चयः ॥ २० ॥

---

८-आकुञ्चने रता यस्याकुञ्चन (ह.).

२१

स्थूलेति निखिल-ग्राह्याधार-ग्राह्यस्वरूपापि पदार्थान्तरै-
र्भ्राम्यमाणा इव तद्रूपा वर्तते सा कुण्डलिनी साकार-
स्थूला पुनस्त्वियमेव स्व-प्रसार-चातुर्यतया वर्तमाना योगिनां
परानन्दतया कुण्डलिनी या निश्चयभूता वर्तते सा सूक्ष्मा
निराकारा प्रबुद्धा महासिद्धानां मते प्रसिद्धा ॥ २१॥

उक्तं तत्वसारे :

सृष्टिः कुण्डलिनी ख्याता द्विधा भावगता तु सा ।
एकधा स्थूलरूपा च लोकानां प्रत्यया(गा)त्मिका ॥ २२ ॥
अपरा सर्वगा सूक्ष्मा व्याप्तिव्यापक​-वर्जिता ।
तस्या भेदं न जानाति मोहितः प्रत्ययेन तु ॥ २३॥
तस्मात्सूक्ष्मा परा संवित्स्वरूपा मध्याशक्तिः कुण्डलिनी
योगिभिर्देह - सिद्ध्यत​ सद्गुरु-मुखाज्ज्ञात्वा स्व-स्वरूप-दशायां
प्रबोधनीया ॥ २४॥

अथ ऊर्ध्व-शक्तिनिपातः कथ्यते ।

सर्वेषां तत्वानामुपरि-वर्तमानत्वान्निर्नाम
परमं पदमेव ऊर्ध्वं प्रसिद्धं तस्याः
स्व-संवेदन-नाना साक्षात्कारसूचनशीला या ऊर्ध्वं-
शक्तिरभिधीयते । तस्याः निपातनमिति स्व-स्वरूप-द्विधा-
भास-निरासः किन्तु स्व-स्वरूपाखण्डत्वेन भवति ॥२५॥

उक्तं च -

शिवस्याभ्यन्तरे शक्तिः शक्तेरभ्यन्तरः शिवः ।
अन्तरं नैव जानीयाञ्चन्द्रचन्द्रिकयोरिव ॥ २६ ॥
अत ऊर्ध्व-शक्ति - निपातेन महासिद्ध - योगिभिः परमपदं
प्राप्यत इति सिद्धम् ॥ २७॥

---

। ९-चिद्रूपा (ह.), १०-व्याप्य (तं.).

२२

उक्तश्च ।

सत्वे सत्वे सकलरचना राजते संविदेका ।
तत्त्वे तत्त्वे परम - महिमा संविदेवावभाति ।। २८ ।। ।
भावे भावे बहुल तरला लम्पटा संविदेषा ।
भासे भासे भजन-चतुरा वृंहिता संविदेव ।। २९॥
किमुक्तं भवति परापर-विमर्शरूपिणी संविन्नाना-शक्ति-
रूपेण निखिल-पिण्डाधारत्वेन वर्तते इति सिद्धान्तः ॥ ३० ॥

।। इति श्रीगोरक्षनाथकृतौ सिद्धसिद्धान्तपद्धतौ

पिण्डाधारो नाम चतुर्थोपदेशः ॥४॥

पञ्चमोपदेशः

अथ पिण्डपदयोः समरसकरणं कथ्यते -
महासिद्धयोगिभिः पूर्वोक्तक्रमेण परपिण्डादिस्व​पिण्डान्तं
ज्ञात्वा परमपदे समरसं कुर्यात् ।। १ ॥ ।
परमपदमिति स्वसंवेद्यं अत्यन्ताभासाभासकमयं ॥२॥

उक्तं तत्त्वसंहितायाम् :-

यत्र बुद्धिर्मनो नास्ति तत्वविन्नापरा कला।
ऊहापोहौ न कर्तव्यौ वाचा तत्र करोति किम् ॥
वाग्मिना गुरुणा सम्यक् कथं तत्पदमीयते ।
तस्मादुक्तं शिवेनैव स्वसंवेद्यं परंपदम् ॥ ३॥
अतएव नानाविध-विचारचातुर्य-वच​सा विस्मयां गत्वा
गुरुचरणरतत्वात् निर्णीतत्वात् स्वसंवेद्यमेव परमं पदम्
प्रसिद्धमिति सिद्धान्तः ॥४॥
गुरुत्र सम्यक् सन्मार्गदर्शनशीलो भवति ।
सन्मार्गो योगमार्गस्तदितरः पाषंडमार्गः ।।

तदुक्तमादिनाथेन :-

योगमार्गेषु तंत्रेषु दीक्षितास्तांश्च दूषकाः ।
ते हि पाषंडिनः प्रोक्ताः तथा तै: सहवासिनः ॥५॥
यस्मिन् दर्शिते सति तत्क्षणात् स्वसंवेद्य​साक्षात्कारः
समुत्पद्यते । ततो गुरुरेवात्र कारणमुच्यते ॥६॥
तस्माद्गुरुकटाक्षपातात् स्वसंवेद्यतया च महासिद्ध-
योगिभिः स्वकीयं पिण्डं निरुत्थानानुभवेन समरसं क्रियते
इति सिद्धान्तः ॥७॥

---

१ - चर्चा (ह.), २-सारांग (तं.). ३ -कृपातत्वमात्रेण ( हं. ), गुरुचरणत्वात्

निरुपाधिकत्वात् निर्निकेतत्वात् (तं.). ४-आचार्यस्वामिना (तं.).

२४

तद्यथा—निरुत्थानप्राप्त्युपायः कथ्यते ।
महासिद्धयोगिनः स्वस्वरूपतयानुसन्धानेन निजावेशो भवति
निजावेशान्निपीडित -निरुत्थान-दशा-महोदयः कश्चिज्जायते ।
ततः सच्चिदानन्द- चमत्कारात् अद्भुताकारप्रकाशप्रबोधो जायते ।
प्रबोधादखिलमेतद् द्वयाद्वय-प्रकटतया चैतन्यभासाभासकं परात्परं
पदमेव प्रस्फुटं भवतीति सत्यं ।८॥
अत एव महासिद्धयोगिभिः सम्यक् (उक्त ) गुरूप्रसादं लब्ध्वाऽ-
वधान-बलेनैक्यं भजमानैस्तत्क्षणात् परमं पदमेवानुभूयते ॥९ ॥
तदनुभवबलेन स्वकीयं सिद्धं सम्यक् निजपिण्डं परिज्ञात्वा
तमेव परमपदे एकीकृत्य तस्मिन् प्रत्यावृत्यारूढेवाभ्यन्तरे स्वपिण्ड
सिद्धयर्थं महत्त्वमनुभूयते ॥ १० ॥
निजपिण्डमिति स्वरूपकिरणानन्दोन्मेषमात्रं यस्योन्मेषस्य प्रत्या-
हरणमेव समरसकरणं भवति ॥ ११॥ ।
अतएव स्वकीयं पिण्डं महारश्मिपुंजं स्वेनैवाकारेण प्रतीयमानं
स्वानुसन्धानेन स्वस्मिन्नुररीकृत्य महासिद्धयोगिनः पिण्डसिद्ध्य​र्थं
तिष्ठन्तीति प्रसिद्धम् ।। १२ ॥
अथ पिण्डसिद्धौ वेषः कथ्यते-
शंखमुद्राधारणञ्च केशरोमप्रधारणम् ।
अमरीपानममलं तथा मर्दनमुत्कटम् ॥ १३ ।।
एकान्तवासो दीक्षा च सन्ध्या जपमाश्र​या।
झानभैरवमूर्तेस्तु तत्पूजा च सुरादिभिः ॥ १४ ॥
शंखाध्मातं सिहंनादं कौपीनं पादुका तथा ।
अङ्गवस्त्रं बहिर्वस्त्रं कम्बलं छत्रमद्भुतम् ॥ १५ ॥

---

५-भूतकरणं (तं.). ६-पिण्डपरीक्षा च स्व (ह.). ७-उत्तमम् (ह.).

८-जपममायया (ह.). ९ यथाविधि; (ह.).

२५

चेत्रं कमंडलुञ्चैव​ भस्मना च त्रिपुण्ड्रकम् ।
कुर्यादेतान् प्रयत्नेन गुरुवन्दनपूर्वकम् ।
तेषां पिण्डसिद्धौ सत्यां सर्वसिद्धयः सन्निधाना भवन्ति।।१७॥
उत्तञ्च :-
यस्मिन् ज्ञाते जगत्सर्वं सिद्धं भवति लीलया ।
सिद्धयः स्वयमायान्ति तस्माद् ज्ञेयं परमं पदम् ॥ १८ ।।
परं पदं न वेषेण प्राप्यते परमार्थतः।
देहमूलं हि वेषं स्याल्लोकप्रत्ययहेतुकम् ।। १९ ॥ ।
लोके निकृष्टमुत्कृष्टं परिगृह्य पृथक् कृतम् ।
तत्स्वधर्म इति प्रोक्तो योगमार्गे विशेषतः ॥ २० ॥
योगमार्गात्परो मार्गो नास्ति नास्ति श्रुतौ स्मृतौ ॥ २१ ॥
शास्त्रेष्वन्येषु सर्वेषु शिवेन कथितः पुरा ।
योगः सन्नहनोपायो ज्ञान​संगतियुक्तिषु ।। २२ ।।
लोके निकृष्टं सततं यं वा यं वा प्रकुर्वतो ।
तं वा तं वा वर्जयन्ति लोकज्ञानबलेन तु ।। २३ ॥
मनुष्याणां च सर्वेषां प्राक्संस्कारवशादिह ।
शास्त्र​-युक्ति-समाचारः क्रमेण भवति स्फुटम् ॥ २४ ॥
एवं पिण्डे संसिद्धे ज्ञानप्राप्त्यर्थं तच्च परमपदं महासिद्धानां
मतं परिज्ञाय तस्मिन्नहंभावे जीवात्मा च सहजसंयम-
सोपायाद्वैतक्रमेणोपलक्ष्यते ॥ २५॥
तत्र सहजमिति ।
विश्वातीतं परमेश्वरं विश्वरूपेणावभासमानमिति
एकमेवास्तीति स्वस्वभावेन यद् ज्ञानं तत्सहजं प्रसिद्धम् ॥ २६ ॥

---

१०-ध्यान (तं.).

२६

संयम इति । सावधानानां प्रस्फुरद्-व्यापाराणां निजवृत्तीनां
संयमनं कृत्वा आत्मनि धीयते इति संयमः ॥ २७ ॥
सोपायमिति । स्वयमेव प्रकाशमयं स्वेनैव स्वात्मन्येकी-
कृत्य सदा तत्चेन स्थातव्यम् ॥ २८ ॥
अद्वैतमिति । अकर्तृतयैव योगी नित्यतृप्तो निर्विकल्पः सदा
निरुत्थानत्वेन तिष्ठति ॥ २९ ॥

उक्तञ्च

सहजं स्वात्मसंवित्तिः संयमः स्वात्मनिग्रहः ।
सोपायः स्वस्य विश्रान्तिरद्वैतं परमं पदम् ॥ ३०॥
तज्ज्ञेयं सद्गुर्वक्त्रात् नान्यथा शास्त्रकोटिभिः ।
न तर्कशब्दविज्ञानान्नाचाराद्वेदपाठनात् ॥ ३१ ॥
वेदान्तश्रवणान्नैव तत्त्वमस्यादिबोधनात् ।
न हंसोच्चारणाज्जीवब्रह्मणोरैक्यभावनात् ॥ ३२ ॥
न ध्यानान्न लयाल्लीनः सर्वज्ञः सिद्धिपारगः
स्वेच्छो योगी स्वयंकर्ता लीलया चाजरोऽमरः॥३३॥
अवध्यो देवदैत्यानां क्रीडते भैरवो यथा ।
इत्येवं निश्चलो योऽसौ क्रमादाप्नोति लीलया ॥ ३४॥
असाध्याः सिद्धयः सर्वाः सत्यमीश्वरभासितम् ।
प्रथमे त्वरोगतासिद्धिः सर्वलोकप्रियो भवेत् ।
कांक्षते दर्शनं तस्य स्वात्मारूढस्य नित्यशः ॥ ३५॥
कृतार्थः स्याद्वितीये तु कुरुते सर्वभाष​या।
तृतीये दिव्यदेहस्तु व्यालैर्व्याघ्रैर्न बाध्यते ॥ ३६ ॥

---

११ - स्व स्व निग्रहः (ह.). १२-पारगात् (ह.). १३ - लयाल्लीनात् मौन कर्म समाश्रयात् लीने पिण्डे भवेदू योगी (तं.). १४ - सद्गुरोः करुणां विना (ह.)

१५–कविता (तं.). १६-भाषणं

२७

चतुर्थे क्षुत्तृषानिद्राशीततापविवर्जितः ।
जायते दिव्ययोगीशो दूरश्रावी न संशयः ।। ३७ ।।
वाक्सिद्धिः पञ्चमे वर्षे परकायप्रवेशनम् ।
षष्ठे न छिद्यते शस्त्रैर्वज्र​पातैर्न बाध्यते ।। ३८ ॥
वायुवेगी क्षितित्यागी दूरदर्शी च सप्त​मे ।
अणिमादिगुणोपेतस्त्वष्टमे वत्सरे भवेत् ॥ ३९ ॥
नवमे वज्र​कायः स्यात् खेचरो दिक्चरो भवेत् ।
दशमे पवनाद्वेगी यत्रेच्छा तत्र धावति ।। ४० ।।
सम्यगेकादशे वर्षे सर्वज्ञः सिद्धिभाग्भवेत् ।
द्वादशे शिवतुल्योऽसौ कर्ता हर्ता स्वयं भवेत् ॥ ४१ ॥
त्रैलोक्ये पूज्यते सिद्धः सत्यं श्रीभैरवो यथा ।
एवं द्वादशवर्षेषु सिद्धयोगी महाबलः ।
जायते सद्गुरोः पादप्रभावानात्र संशयः ॥ ४२ ॥
गुरुकुलसन्तानञ्चेति पञ्चधा प्रोक्तम्
आई-सन्तानं विलेश्वर-सन्तानं विभूति-सन्तानं नाथ-सन्तानं
योगीश्वर-सन्तानञ्चेति एषामपि सन्तानानां पृथक् पृथक् वैशिष्ट्यं
वर्तते ॥ ४३ ॥
परमार्थतः सव पाञ्चभौतिकं । तज्जाताः पुरुषाः । (स्ववोघ) सम्बोध-
मात्रैकरूपः सशिवः । तदितरत्सर्वमज्ञानमव्यक्तं भवति तत्र
शिवस्तु ज्ञानं ॥ ४४ ॥
एतेषामपि सन्तानानां केचित्स्वरूपपराङ्मुखाः वेश-
मात्रसम्पनाः क्रयविक्रयादिकं कुर्वन्ति सन्तानभेदं
प्रत्यन्योऽन्यमधः कुर्वन्ति योगमार्गं द्वेषयन्ति ॥४५॥

---

१७- यत्रेच्छा तत्र धावति (यो.). १८ - न जाताः (ह.).

२८

रजसा घोरसंकल्पाः कामुकाः अतिमन्यवेः ।
दाम्भिकाः मानिनः पापाः धिक्क्रुर्वन्त्यीश्वरप्रियान् ॥४६॥
साधुसङ्गम-सच्छास्त्र-परमानन्द-लक्षितान् ।
स्वेच्छाचारविहारैक-ज्ञानविज्ञानसंयुतान् ॥४७॥
यूयं दुष्टा वयं शिष्टा भ्रष्टा यूयं वयं तथा।
इत्येवं परिवदन्ति संप्रमोहे निरन्तरम् ॥ ४८ ॥
पृथ्वी जलं तथा वह्निः वायुराकाशमेव च ।
एते सन्तानोदयास्तु सम्यगेव प्रकीर्तिताः ।। ४९ ॥
काठिन्यञ्चार्द्रता तेजो धावनं स्थिरता खलु ।
गुणान्येतानि पञ्चैव सन्तानानां क्रमात् स्मृताः ॥ ५० ॥
ब्रह्म विष्णुश्च रुद्रश्च ईश्वरश्च सदाशिवः
एताश्च देवताः प्रोक्ताः सन्तानानां क्रमेण तु ॥५१॥
स्थूल-सूक्ष्म-कारणं तूर्यं तूर्यातीतमिति पवञ्चावस्थाः क्रमेण
लक्ष्यन्ते । एतेषामपि सर्वेषां विज्ञाता यः स योगी स सिद्ध-
पुरुषः स योगीश्वरेश्वर इति परमरहस्यं प्रकाशितम् ॥ २२॥
अतएव सम्यक् निजविश्रान्तिकारकं महायोगिनं सद्गुरुं सेव-
यित्वा सम्यक् सावधानेन परमं पदं सम्पाद्य तस्मिन् निज-
पिण्डे (पिण्डं) समरसभावं कृत्वाऽत्यन्तं निरुत्थानेन सर्वानन्दतत्त्वे
निश्चलं स्थातव्यम् । ततः स्वयमेव महासद्धो भवतीति
सत्यम् ॥ ५३ ॥
न विधिर्नैव वर्णश्च​ न वर्ज्यावज्यकल्पना ।
न भेदो निधनं किञ्चिनाशौचं नोदकक्रिया ॥ ५४ ॥
योगीश्वरेश्वरस्यैवं नित्यतृप्तस्य योगिनः ।
चित्स्वात्मसुखविश्रान्तिभावलब्धस्य पुण्यतः ॥ ५५॥

---

१९-अहिमन्यवः (यो.). २० -निषेधश्च (तं.).

२९

सम्यक् स्वभावविज्ञानात् क्रमाभ्यासान्न चासनात् ।
न वैराग्यान्न नैराश्यान्नाहार-प्राण-धारणात् ।। ५६ ॥
न मुद्रा-धारणाद्योगान्न मानकर्म-समाश्रयात् ।
न विरक्ता वृथायासान्न कायक्लेशधारणात् ।।५७
न जपान्न तपोध्यानान्न यज्ञात्तीर्थसेवनात् ।
न देवार्चनाश्रयाद्भक्त्या नाश्रमाणाञ्च पालनात् ।। ५८ ।।
न पड्दर्शनकेशादिधारणान्न​ च मुण्डनात् ।
नानन्तोपाययत्नेभ्यः प्राप्यते परम पदम् ।। ५९॥
एतानि साधनानि सर्वाणि दैहिकानि परित्यज्य परमपदेऽदैहिके
स्थीयते सिद्धपुरुषैरिति ॥। ६०॥
तत्कथं। गुरुदृक्पातनात् प्रायो दृढानां सत्यवादिनां सा स्थिति-
र्जायते ।। ६१॥
कथनाच्छाक्तपाताद्वा पादावलाकनात् ।
प्रसादात् स्वगुरोः सम्यक् प्राप्यते परमं पदम् ।। ६२ ।।
अतएव शिवेनोक्तम् -
न गुरोरधिकं न गुरोरधिकं न गुरोरधिकं न गुरोरधिकम् ।
शिवशासनतः शिवशासनतः शिवशासनतः शिवशासनतः॥६३॥
वाङ्मात्राद्वाथदृक्पातात् यः करोति च तत्क्षणात् ।
प्रस्फुटं शाम्भवं वेद्यं स्वसंवेद्यं परं पदम् ।। ६४ ।।
करुणाखड्गपातेन छित्वा पाशाष्टकं शि(प)शोः ।
सम्यगानन्दजनकः सद्गुरुः सोऽभिधीयते ।। ६५॥
निमिषार्धार्धपाताद्वा यद्वा पादावलोकनात् ।
स्वात्मानं स्थिरमाधत्ते तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥ ६६ ॥

३०

नाना-विकल्प-विश्रान्तिं कथया कुरुते तु यः ।
सद्गुरुः स तु विज्ञेयो न तु मिथ्या-विडम्ब​कः ॥ ६७ ॥
अतएव परमपदप्राप्त्यर्थं स सद्वरुः सदा वन्दनीयः
गुरुरिति गृणाति शं सम्यक चैतन्यविश्रान्तिमुपदिशति ।
विश्रान्त्या स्वयमेव परात्परं परमपदमेव प्रस्फुटं भवति
तत्क्षणात्साक्षात्कारो भवति ।। ६८ ॥
अतएव महासिद्धानां मते प्रोक्तं । वाग्मात्रेण वा दृक्पात-
मात्रेण वा सम्यगवलोकनेन वा तत्क्षणान्मुहुर्विश्रान्तिमत्तां
नयतीति ( विश्रान्तियुक्तं करोतीति, ह)
यः स सद्गुरुर्भवति । नो चेन्निजविश्रान्तिं
विना पिण्डपदयोः समरसकरणं न भवतीति सिद्धान्तः ।
तस्मान्निजविश्रान्तिकारकः सद्गुरुरभिधीयते नान्यः ।
पुनर्वागादि-शास्त्रदृष्ट्यानुमानतस्तर्क-मुद्रया भ्रामिको
गुरुस्त्याज्यः ।। ६९ ।।
उक्तश्च :-
ज्ञानहीनो गुरुस्त्याज्यः मिथ्यावादी विडम्बकः ।
स्वविश्रान्तिं न जानाति परेषां स करोति किम् ॥ ७० ॥
शिलया किं परं पारं शिलासंघः प्रतार्यते ।
स्वयं तीर्णो भवेद्योऽसौ परान्निस्तारयत्यलम् ॥ । ७१ ॥
विकल्पसागरात्घोराञ्चिन्ताकल्लोलदुस्तरात् ।
प्रपश्च-वासना-दुष्ट(ग्रह) ग्राहजालसमाकुलात् ।। ७२ ॥
वासना-लहरी-वेगाद्यः स्वं तारियतुं क्षमः।
स्वस्थेनैवोपदेशेन निरुत्थानेन तत्क्षणात् ॥ । ७३ ।।

---

२१-गुणातिशय (यो.), गुणातीतः (त​.). २२-श्रामको (ह.). २३-

नास्वस्थतरितुं क्षयः (त​.).

३१

तारयत्यैव दृकूपातात् कथनाद्वा विलोकनात् ।
तारिते स्वपदं धत्ते स्वस्वमध्ये स्थिरो भवेत् ।। ७४ ।।
ततः स मुच्य​ते शिष्यो जन्मसंसारबन्धनात् ।
परानन्दमयो भूत्वा निष्कलः शिवतां व्रजेत् ।। ७५ ।।
कुलानां कोटिकोटीनां तारयत्येव तत्क्षणात् ।
अतस्तं सद्गुरुं साक्षात् त्रिकालमभिवन्दयेत् ॥ ७६ ।।
सर्वाङ्गप्रणिपातेन स्तुवन्नित्यं गुरुं भजेत् ।
भजनात्स्थैर्यमाप्नोति स्वस्वरूपमयो भवेत् ।। ७७ ।।
किमत्र बहुनोक्तेन शास्त्रकोटिशतेन च ।
दुर्लभा चित्तविश्रान्तिर्विना गुरुकृपां पराम् ॥ ७८ ॥
चित्तविश्रान्तिलब्धानां योगिनां दृढचेतसाम् ।
स्वस्वमध्ये निमग्नानां निरुत्थानं विशेषतः ।। ७९ ।।
निमिषात्प्रस्फुटं भाति दुर्लभं परमं पदम् ।
यस्मिन् पिण्डो भवेल्लीनः सहसा नात्र संशयः ।। ८० ।।
संवित्क्रिया-विकरणोदय-चिद्विलोल-
विश्रान्तिमेव भजतां स्वयमेव भाति ।
ग्रस्ते स्ववेगनिचये पदपिण्डमैक्यं,
सत्यं भवेत्समरसं गुरुवत्सलानाम् ॥ ८१ ॥

॥ इति श्रीगोरक्षनाथकृतौ सिद्धसिद्धान्तपद्धतौ

पिण्डपदयोः समरसकरणं नाम पञ्चमोपदेशः ।। ५॥ ।

---

२४-सजनः ( ह.). ३५–सम्यक् स्वभावकिरणोदयचिद्विलास (तं.).

षष्ठोपदेशः

अथ अवधूतयोगिलक्षणं कथ्यते :-
अवधूतयोगी नाम क इत्यपेक्षायामाह ।
यः सर्वान् प्रकृतिविकारान् अव​धूनोतीत्यवधूतः । योगोऽ
स्यास्तीति योगी । धूञ् कम्पने इति धातुः कम्पनार्थे वर्तते ।
कम्पनं चालनं देह - दैहिक-प्रपंचादिषु विषयेषु संगतं मनः
परिगृह्य तेभ्यः प्रत्याहृत्य स्वधाममहिम्नि परिलीन-
चेताः प्रपञ्चशन्य आदिमध्यान्तनिधनभेदवर्जितः ॥ १ ॥
यकारो वायुबीजं स्याद्रकारो वह्निबीजकम् ।
तयोरभेदओंकारश्चिदाकारः प्रकीर्तितः ॥२।
तदेतद् व्यक्तमुच्यते :-
क्लेशपाशतरङ्गाणां कृन्तनेन विमुण्डनम् ।
सर्वावस्थाविनिर्मुक्तः सोऽवधूतोऽभिधीयते ॥३॥
निजस्मरविभूतियों योगी स्वाङ्गे विभूषितः ।
आधारे यस्य वारुढिः (ढः) सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। ४॥
लोकमध्ये स्थिरासीनः समस्त-कलनोज्झितः।
कौपिनं खर्परोऽदैन्यं सोऽवधूतोऽभिधीयते ॥५॥
शं सुखं खं परं ब्रह्म शंखं सर्घट्टनाद् भवत् ।
सिद्धान्तं धारितं येन सोऽवधूतोऽभिधीयते ॥ ६॥
पादुका पदसंवित्ति र्मृगत्वच् महाहतम् ।
वेला यस्य परा संविन्सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। ७॥
मेखला निवृत्तिर्नित्यं स्वस्वरूपं कटासनम्
निवृत्तिः षड्विकारेभ्यः सोऽवधूतोऽभिधीयते ॥ ८॥

---

१-उकारं (तं.). २-निजस्फार (तं.). ३-त्वक् स्यादनाहता (ह.). ४-

शेली (ह.), चलं (तं.). ५–निरतिः (तं.).

३३

चित्प्रकाश- परानन्दौ यस्य वै कुण्डलद्वयम् ।
जपमालाक्षविश्रान्तिः सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। ९ ।।
यस्य धैर्यमयो दण्डः पराकाशं च खर्परम् ।
योगपट्टं निजा शक्तिः सोऽवधूतोऽभिधीयते ॥ १० ॥
भेदाभेदौ स्वयं भिक्षां षट्र​सास्वादने रतः
जारणा(त) तन्मयीभावः सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। ११ ।।
अचिन्त्ये निज-दिग्देशे स्वान्तरं यस्तु गच्छति ।
एकदेशान्तरीयो यः सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १२ ।।
स्वपिण्डममरं कर्तुमनन्ताममरीं च यः ।
स्वयमेव पिवेदेतां सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १३ ।।
अचिन्त्यं वज्र​वद्गाढा वासनामलसंकुला ।
सा वज्री भक्षिता येन सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १४ ।।
आवर्त्त​यति यः सम्यक् स्वस्वमध्ये स्वयं सदा ।
समत्वेन जगद्वेत्ति सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १५॥
स्वात्मानमवगच्छेद्यः स्वात्मन्येवावतिष्ठते ।
अनुत्थानमयः सम्यक् सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १६ ॥
अनुत्वा(त्था)धारसम्पन्नः परविश्रान्तिपारगः ।
धृतिचिन्मयतत्त्वज्ञः सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १७ ।।
अव्यक्तं व्यक्तमाधत्ते व्यक्तं सर्वं ग्रसत्यलम् ।
स्व(स)त्यं स्वान्तरे सन् यः सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १८
अवभासात्मको भासः स्वप्रकाशे सुसंस्थितः ।
लीलया रमते लोके सोऽवधूतोऽभिधीयते ।।१९।।
क्व​चिद्भोगी क्व​चित्त्यागी क्व​चिनग्रः पिशाचवत् ।
क्व​चिद्राजा क्व​चाचारी सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। २० ॥

---

६-निर्वृति (यो.) कृत्वा स्वास्वादने (ह.). ७–अविद्या (तं.).

३४

एवं-विध नानासंकेतसूचकनित्यप्रकाशे (वस्तुनि) सुनिजस्वरूपी सर्वेषां सिद्धान्तदर्शनानां स्वस्वरूपदर्शने सम्यक् सद्वेध​कोऽ वधूतयोगी-त्यभिधीयते स सद्गुरुर्भवति । यतः सर्वदर्शनानां स्वस्वरूपदर्शने समन्वयं करोति सोऽवधूतुयोगी स्यात् ।

अत्याश्रमी च योगी च ज्ञानी सिद्धश्च सुव्रतः ।
ईश्वरश्च तथा स्वामी धन्यः श्रीसाधुरेव च ।। २१॥
जितेन्द्रियश्च भगवान् स सुधीः कोविदो बुधः ।
चार्वाकश्चार्हतश्चेति तथा बौद्धः प्रकाशवित् ॥ २२ ॥
तार्किकश्चेति सांख्यश्च तथा मीमांसको विदुः।
देवतेत्यादिविद्वद्भिः कीर्तितः शास्त्रकोटिभिः ।। २३ ।।
आत्मेति परमात्मेति जीवात्मेति पुनः स्वयम् ।
अस्तितत्त्वं परं साक्षाच्छिव-रुद्रादि-संज्ञितम् ।। २४ ॥
शरीरपद्मकुहरे यत्सर्वेषांमवस्थितम् ।
तदवश्यं महायासाद्वेदितव्यं मुमुक्षुभिः ॥ २५॥
ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च सोऽक्षरः परमः स्वराट् ।
स एव इन्द्रः स प्राणः स कालाग्निः सचन्द्रकः ॥ २६ ॥
स एव सूर्यः स शिवः स एव परमः शिवः ।
स एव योगगम्यस्तु सांख्यशास्त्रपरायणैः ॥ २७ ।
स एव कर्म इत्युक्तः सर्वकर्ममीमांसकैरपि ।
सर्वत्र सत्परानन्द इत्युक्तो वैदिकैरपि ॥ २८ ॥
व्यवहारैरयं भेदः तस्मादेकस्य नान्यथा।
मुद्-मोदे तु रानन्दो (रादाने) जीवात्मपरमात्मनोः ॥२९॥
उभयोरैक्यं संवित्ति र्मुद्रेति परिकीर्तिताः ॥ ३० ॥

---

८ - सद्वोधकोऽवधूत (ह.). ९ -संन्यासी (तं.) १० - शाब्दि कश्चेति (तं.).

११-महापाशात्ष्छेदितव्यं (ह.).१२. शास्ता स विनायकः स कालाग्निः स चन्द्रार्कौ (तं.).

३४

मोदन्ते देवसंघाश्च द्रावन्तेऽसुरराशयः।
मुद्रेति कथिता साक्षात्सदा भद्रार्थदायिनी ॥ ३१ ॥
अस्मिन् मार्गेऽदीक्षिता ये सदा संसाररागिणः ।
ते हि पाषण्डिनः प्रोक्ताः संसारपरिपेलवाः ॥ ३२ ॥
अवधूत-तनुर्योगी निराकारपदे स्थितः । ।
सर्वेषां दर्शनानां च स्वस्वरूपं प्रकाशते ॥ ३३ ॥
तत्र ब्राह्मणेषु ब्रह्मचर्याश्रममाह :-
सर्वतो भरिताकारं निजबोधेन बृंहितम् ।
चरते ब्रह्मविद्यस्तु ब्रह्मचारी स कथ्यते ।। ३४ ।।
गृहिणी पूर्णता नित्या गेहं व्योम सदाचलम् ।
यस्तयोर्निवसत्यत्र गृहस्थः सोऽभिधीयते ।। ३५॥
सदान्तःप्रस्थितो योऽसौ स्वप्रकाशमये वने ।
वानप्रस्थः स विज्ञेयो न वने मृगवञ्चरन् ।। ३६ ॥
परमात्माथ जीवात्मा आत्मन्येव स्फुरत्यलम् ।
तस्मिन् न्यस्तः सदा येन संन्यासी सोऽभिधीयते ।। ३७
मायाकर्मकलाजालमनिशं येन दण्डितम् ।
अचलो नगवद्भाति त्रिदण्डी सोऽभिधीयते ।। ३८ ।।
एकं नानाविधाकारमस्थिरं चञ्चलं सदा ।
तच्चित्तं दण्डितं येन एकदण्डी स कथ्यते ।। ३९॥
शुद्धं शान्तं निराकारं परानन्दं सदोदितम् ।
तं शिवं यो विजानाति शुद्धबुद्धशैवो भवेत्तु सः ॥४०॥
सन्तापयति दीप्तानि स्वेन्द्रियाणि च यः सदा । ।
तापसः स तु विज्ञेयो न च गोभस्मधारकः ।। ४१ ।।

---

१३-सदावलं (ह.).

३६

क्रियाजालं पशुं हत्वा पतित्वं पूर्णतां गतम् ।
यस्तिष्ठेत्पशुभावेन स वै पाशुपतो भवेत् ।। ४२॥
परानन्दमयं लिङ्गं निजपीठे सदाऽचले ।
तल्लिङ्गं पूजितं येन स वै कालमुखो भवेत् ।। ४३ ।।
विलयं सर्वतत्त्वानां कृत्वा संधार्यते स्थिरम् ।
सर्वदा येन वीरेण लिङ्गधारी भवेत्तु सः ॥ ४४॥
अन्तकादीन् तत्त्वानि त्यक्त्वा नग्रो दिगम्बरः ।
यो निर्वाणपदे लीनः स निर्वाणपरो भवेत् ।। ४५।।
स्वस्वरूपात्मकं ज्ञानं समन्त्रं (समन्तात् ) तत्प्रतिपालितम्
अनन्यत्वं सदा येन स वै कापालिको भवेत् ।। ४६ ।।
महाव्याप्तिपरं तत्त्वमाधाराधेयवर्जितम् ।
तदूव्र​तं धारितं येन स भवेद्वै महाव्रतः ।। ४७ ।
कुलं सर्वात्मकं पिण्डमकुलं सर्वतोमुखम् ।
तयोरैक्यपदं शक्तिर्यस्तां वेद स शक्तिभाक् ।। ४८ ।।
कौलं सर्वकलाग्रासः स कृतः सततं यया ।
तां शक्तिं विजानाति शक्तिज्ञानी स कथ्यते ।। ४९।।
ज्ञात्वा कुलाकुलं तत्त्वं स क्रमेण क्रमेण तु ।
स्वप्रकाशमहाशक्त्या ततः शक्तिपदं लभेत् ।। ५० ।।
मदो मद्यं मतिर्मुद्रा माया मीनं मनः पलम् ।
मूर्च्छ​नं मैथुनं यस्य तेनाऽसौ शाक्त उच्यते ।। ५१ ।।
यया भासस्फुरद्रूपं कृतं चैव स्फुटं वलात् ।
तां शक्तिं यो विजानाति शाक्तः सोऽत्राभिधीयते ।। ५२॥
यः करोति निरुत्थानं कर्तृचित्प्रसरेत्सदा ।
तद्विश्रान्तिस्तया शक्त्या शाक्तः सोऽत्राभिधीयते ।। ५३ ।।

३७

व्यापकत्वे परं सारं यद्विष्णोराद्यमव्ययम् ।
विश्रान्तिदायकं देहे तज्ज्ञात्वा वैष्णवो भवेत् ।। ५४ ।।
भास्वत्स्वरूपो यो भेदाद् भेदाभेदभवोज्झितः ।
भाति देहे सदा यस्य स वै भागवतो भवेत् ।। ५५ ।।
यो वेत्ति वैष्णवं भेदं सर्वासर्वमयं निजम् ।
प्रबुद्धं सर्वदेहस्थं भेदवादी भवेत्तु सः ।। ५६ ।।
पञ्चानामक्षया हानिः (पञ्चानामक्षपातानां) पञ्चत्वं रात्रिरुच्यत ।
तां रात्रिं यो विजानाति स भवेत्पांचरात्रिकः ॥ ५७ ॥
येन जीवन्ति जीवा वै मुक्तिं यान्ति च तत्क्षणात् ।
स जीवो विदितो येन सदाजीवी स कथ्यते ।। ५८ ।।
यः करोति सदा प्रीतिं प्रसन्ने पुरुषे परे
शासितानीन्द्रियाण्येव सात्विकः सोऽभिधीयते ॥ ५९॥
सर्वाकारं निराकारं निर्निमित्तं निरञ्जनम् ।
सूक्ष्मं हंसश्च यो वेत्ति स भवेत्सूक्ष्मसात्त्विकः ।। ६० ।।
सत्यमेकमजं नित्यमनन्तञ्चाक्षयं ध्रुवम् ।
ज्ञात्वा यस्तु वदेद्धीरः सत्यवादी स कथ्यते ।। ६१ ॥
ज्ञानज्ञेयमयाभ्यां तु योगिनः स्वस्वभावतः ।
कलङ्की स तु विज्ञेयो व्यापकः पुरुषोत्तमः ।। ६२ ॥
मुक्तिचारे मतिर्या वै व्यापिका स्वप्रकाशिका ।
एषा ज्ञानवती यस्य ज्ञाताऽसौ सात्विको भवेत् ॥ ६३ ॥
क्षपणं चित्तवृत्तीनां रागद्वेषविलुण्ठनम् ।
कुरुते व्योमवन्नग्नो योऽसौ क्षपणको भवेत् ॥ ६४ ॥
प्रसरं भासते शक्तिः संकोचं भासते शिवः ।
तयोर्योगस्य कर्ता यः स भवेत् सिद्धयोगिराट् ॥ । ६५॥

३८

विश्वातीतं यथा विश्वमेकमेव विराजते ।
संयोगेन सदा यस्तु सिद्धयोगी भवेत्तु सः ।। ६६ ॥
सर्वासां निजवृत्तीनां प्रसृति र्भ​जते लयम् (तु यः )
स भवेत् सिद्धसिद्धान्ते सिद्धयोगी महाबलः।। ६७ ।।
उदासीनः सदा शान्तः स्वस्थोऽन्तर्निजभासकः ।
महानन्दमयो धीरः स भवेत् सिद्धयोगिराट् ॥ ६८ ॥
परिपूर्णः प्रसन्नात्मा सर्वासर्वपदोदितः ।
विशुद्धो निर्भरानन्दः स भवेत् सिद्धयोगिराट् ।। ६९ ।।
परिपूर्णः प्रसन्नात्मा सर्वानन्दकरः सुधीः ।
सर्वानुग्रहधीः सम्यक् स भवेत् सिद्धयोगिराट् ॥ ७० ॥
गते न शोकं विभवे न वांछां प्राप्ते च हर्यं न करोति योगी ।
आनन्दपूर्णो निजबोधलीनो न वाध्यते कालपथेन
नित्यम् ॥ ७१ ॥

एवं सर्वसिद्धान्तदर्शनानां पृथक् पृथक् भूतानामपि ब्रह्मणि समन्वयसूचनशीलोपदेशकर्ताऽवधूत एव सद्गुः प्रशस्यते । एषामुपदेशानां पृथक् पृथक् सूचितानां जायते यत्र विश्रान्तिः सा विश्रान्तिरभिधीयते ॥ ७२॥

लीनतां च स्वयं याति निरुत्थानचमत्कृतेः ।
य​तो निरुत्थानमयात् (मयः) सोऽयं स्यादवधूतराट् ॥ ७३ ॥
तस्मात्तं सद्गुरुं साक्षाद्वन्दयेत् पूजयेत्सदा।
सम्यक् सिद्धपदं धत्त तत्क्षणात्स्वात्मभासितम् ॥ ७४॥
न वन्दनीयास्ते काष्टोः दर्शनभ्रान्तिकारकाः ।
वर्जयेत् तान् गुरून् दूरे धीरः सिद्धमताश्रयः ।। ७५।।

---

१४-अतो (तं.). १५–कष्टः (तं.).

३९

परपक्षं निरासं करोति :-
वेदान्ती बहुतर्ककर्कशमतिर्ग्र​स्तः परं मायया ।
भाट्टाः कर्मफलाकुला हतधियो द्वैतेन वैशेषिकाः ।
अन्ये भेदरताः विवादविकला स्ते तत्त्वतोवञ्चिताः
( सत्तत्त्वतोवञ्चिताः )।
तस्मात्सिद्धमतं स्वभावसमयं धीरः सदा संश्रयेत् ॥ ७६ ॥
सांख्या वैष्णवा वैदिका विधिपराः संन्यासिनस्तापसाः ।
सौरा वीरपराः प्रपञ्चनिरता बौद्धा जिनाः श्रावकाः ॥
एते कष्टरता वृथापथगतास्ते सत्तत्त्वतो वञ्चिताः ।
तस्मात्सिद्धमतं स्वभावसमयं धीरः सदा संश्रयेत् ।। ७७ ।।
आचार्या बहुदीक्षिता हुतिरता नग्नव्र​तास्तापसाः ।
नानातीर्थनिषेवका जपपरा मौनस्थिता नित्यशः ।
एते ते खलु दुःखभारनिरतास्ते सत्तत्त्वतो वञ्चिताः ।
तस्मात्सिद्धमतं स्वभावसमयं धीरः सदा संश्रयेत् ।। ७८ ।।
आदौ रेचक-पूरक-कुम्भक-विधौ नाडीपथा शोधितम् ।
कृत्वा हृत्कमलोदरे तु सहसा चित्तं महामूर्च्छितम् ।।
पश्चादव्ययमक्षरं परकुले चोंकारदीपाङ्कुरे ।
ये पश्यन्ति समाहितेन मनसा तेषां न नित्यं पदम्।
तस्मात्सिद्धमतं स्वभावसमयं धीरः सदा संश्रयेत् ।। ७९॥
चार्वाकाश्चतुराश्व तर्कनिपुणा देहात्मवादे रताः।
ते सर्वं तरन्ति दुःसहतरं ये ते परं सात्विकाः ।
ते सर्वे प्रभवन्ति ये च यव​नाः पापे रता निर्दयाः ।
तेषामैहिकमल्पमेव फलदं तत्त्वं न मोक्षपदम् ॥ ८० ॥

१६-कमयं (तं). १७- शैवाः पाशुपता महाव्रतधरा कालामुख़ा जंगमाः ।शाक्ताः कौल कुला कुलार्चनरता - कापालिकाः शाम्भवाः । एते कृत्रिममंत्रतंत्रनिरतास्ते तत्त्वतो

वञ्चिताः तस्मात सिद्धमतं (तं.). १८-रजसा (तं.). १९-मोक्षफलम् (तं.).

४०

श्रीहट्टे मस्तकान्ते त्रिपुटपुटबिले ब्रह्मरन्ध्रे ललाटे ।
भ्रूनेत्रे नासिकाग्रे श्रवणपथरवे घण्टिका राजदन्ते ।
कण्ठे हृन्नाभिमध्ये त्रिकमलकुहरे चोड्डियाणे च मूले।
एवं ये स्थानलग्नाः परमपदमहो नास्ति तेषां निरुत्थम् ॥। ८१ ॥
कोल्लाटे दीप्तिपुंजे प्रलयशिखिनिभे सिद्धजालन्धरे वा ।
शृङ्गाटे ज्योतिरेकं तडिदिव तरलं ब्रह्मनाड्यन्तराले।
भालान्ते विद्युद्दाभं तदुपार शिखरे कोटिमार्तण्डचण्डे ।
ये नित्यं भावयन्ते परमपदमहो नास्ति तेषां निरुत्थम् ।। ८२॥
लिङ्गाद्दण्डांकुरान्तर्मनःपवनगमात् ब्रह्मनाड्यादिभेदम् ।
कृत्वा बिन्दुं नयन्तः परमपदगुहां शंखगर्भोदरोर्ध्व​म् ।
तत्रान्तर्नादघोषं गगनगुणमयं वज्र​दण्डीचोलीक्रमेण ।
ये कुर्वन्तीह कष्टात् परमपदमहो नास्ति तेषां निरुत्थम् ।।८३।।
सम्यक् चालनदोहनेन सततं दीर्घी कृतां लम्बिकाम् ।
तां ताल्वभ्यंतरवेशितां च दशमद्वारेऽपि चोल्लंघिनीम् ।
नीत्वा मध्यम-सन्धि-संघट-घटात्प्राप्तां शिरोदेशतः
पीत्वा षड्विधपानकाष्टितजनां मूर्च्छा चिरं मोहिताः ॥ ८४॥
गुह्यात्पश्चिमपूर्वमार्गमुभयं रुध्वानिलं मध्यमम् ।
नीत्वा ध्यानसमाधिलक्षकरणैर्नानासनाभ्यासनैः॥ ।
प्राणापानसमागमेन सततं हंसोदरे संघटा ।
एवं येऽपि भजन्ति ते भवजले मज्जन्त्यहो दुःखितः ॥८५॥
शक्त्याकुञ्चनमग्निदीप्तिकरणं त्वाधारसंपीडनात्
स्थानात्कुण्डलिनीप्रबोधन्मनः (तः) कृत्वा ततो मूर्धनि ।

---

२०-श्रृगाटे (तं.). २१-पीटे (ह.). २२-द्वारोदरे सन्धिनीम् (ह.). द्वारोदरे शंखिनी (तं.). २३ - प्राप्तां (तं.). २४–भजनं वाञ्छन्ति ये मोहिताः

(ह.). २५-गमागमेन (ह.). २६ -सद्धटात् (तं.).

४१

नीत्वा पूर्णगिरिं निपातनमधः कुर्वन्ति तस्याश्च ये ।
खण्डज्ञानरतास्तु ते निजपदं तेषां हि दूरं पदम् ॥ ८६ ॥
बन्धं भेदं च मुद्रां गल-बिल-चिबुका-बद्धमार्गेषु वन्हिम् |
चन्द्रार्कौ सामरस्यं शमदमनियमानादबिन्द्धं कलान्ते ।
ये नित्यं मेलयन्ते ह्यनुभवमनसाप्युन्मनीयोगयुक्ताः ।
ते लोकान् भ्रामयन्ती निजसुखविमुखाः कर्मदुःखाध्वभाजः ।।८७ ।।
अष्टाङ्गं योगमार्गं कुलपुरुषमतं षण्मुखीचक्रभेदम् ।
ऊर्ध्वाधो वायुमध्ये रविकिरणनिभं सर्वतो व्याप्तिसार​म् ।
दृष्ट्या ये वीक्ष्यन्ते तर​लजलसमं नीलवर्णं नभो वा ।
एवं ये भावयन्ते निगदितमतयस्तेऽपि हा कष्टभाजः ॥ ८८॥
आदौ धारण शंग्व​ धारणमतः कृत्वा महाधारणम् ।
सम्पूर्णं प्रतिधारणं विधिबलात् दृष्टिं तथा निर्मलां ।
अर्धोली बहुलीह दृष्टासनमथो घण्टी वसन्तोलिका ।
ये कुर्वन्ति च कारयन्ति च सदा भ्राम्यन्ति खिद्यन्ति ते ॥ ८९ ॥
शंख​क्षालनमन्तरं र​सनया ताल्वोष्टनासारसम् ।
वान्तेरुल्लटनं कवाटममरीपानं तथा खर्परी ॥
वीर्यद्रावितमात्मजं पुनरहो ग्रासं प्रलेपञ्च वा ।
ये कुर्वंति जडास्तु ते नहि फलं तेषां तु सिद्धान्तजम् ।। ९० ।।
घण्टाकादल–कालमर्दल-महा-भेरीनिनादं यदा।
सम्यङ् नादमनाहतध्वानिमयं श्रुण्वान्ति चैतादृशम् ।
पिण्डे सर्वगतं निरन्तरतया ब्रह्माण्डमध्येऽपि वा ।
तेषां सिद्धपदं ततः समुचितं तत्वं परं लभ्यते ।। ९१ ॥
वैराग्यात्तृणशाकपल्लव​जलं कन्दं फलं मूलकम् ।
भुक्त्वा ये वनवासमेव भजन्ते चान्ये च देशान्तरम् ।

---

२७-मधो (तं.), वासनमथो (ह.). २८ -रुछुनम् (तं.). २९-कपाट

(ह.). ३०. -प्रासप्रदं पञ्चधा (तं.).

४२

बालोन्मत्तपिशाचमूकजडवत् चेष्टाश्च नानाविधा ।
ये कुर्वन्ति पदं विना मतिबलाद्भ्रष्टा विमुह्यन्ति ते ।। ९२ ।।
कथां दर्शनमद्भुतं बहुविधं भिक्षाटनं नाटकम् ।
भस्मोद्धूलनमङ्गं ककर्शतरं कृत्वाथ वर्षं चरेत् ।।
क्षेत्रं क्षेत्रमटन्ति दुर्गमतरं छित्वाथ सर्वेन्द्रियम् ।
नो विन्दन्ति परं पदं गुरुमुखाद्ग​र्वेण कष्टाश्च ते ।। ९३ ॥
वाणीं ये च चतुर्विधां स्वरचितां सिद्धैश्च वा निर्मितां ।
गायत्रीचतुराश्च पाठनिरता विद्याविवादे रताः ।।
नो विन्दन्ति तदर्थमात्मसदृशं खिद्यन्ति मोहाद्वलात् ।
दण्डैः कर्तरिशूलचक्रलगुडैर्भण्डाश्च दुष्टाश्चये ।। ९१ ।।
एवं शून्यादिशून्यं परमपरपदं पञ्चशून्यादिशून्यम् ।
व्योमातीतं ह्यनाद्यं निजकुलमकुलं चाद्भुतं विश्वरूपम् ।।
अव्यक्तं चान्तरालं निरुदयमपरं भासनिर्नाममैक्यम् ।
वाङ्मात्राद्भासयन्तो बहुविधमनसो व्याकुला भ्रामितास्ते ।। ९४ ॥
आज्ञासिद्धिकरं सदा समुचितं सम्पूर्णमाभासकम् ।
पिण्डे सर्वग​तं विधानममलं सिद्धान्तसारं वरम् ।
भ्रान्तेर्निर्हरणं सुखातिसुखदं कालान्तकं शाश्वतम्।
तन्नित्यं कलनोद्ग​तं गुरुमयं ज्ञेयं निरुत्थं पदम् ॥ ९५॥
आत्मेति परमात्मेति जीवात्मेति विचारणे ।
त्रयाणामैक्यसंभूतिः आदेश इति कीर्तितः ।। ९६ ।।
आदेश इति सद्वाणीं सर्वद्वन्द्वक्षयापहाम् ।
यो योगिनं प्रतिवदेत् स यात्यात्मानमैश्वरम् ।। ९७ ।।
आशादहनं भसितं कुण्डलयुगलं विचारसन्तोषः ।
कौपीनं स्थिरचित्तं खर्परमाकाशमात्मनो भजनम् ॥ ९८ ।।

---

३१ -त्वरेत् (ह.). ३२ - शून्यातिशून्यं (तं.). ३३ -मृत्युहरं (तं.). ३४ •

कलज्ज्ञितं (ह.).

४३

एतच्छास्त्रं महादिव्यं रहस्यं पारमेश्वरम् ।
सिद्धान्तं सर्वसारस्वं नानासंकेतनिर्णयम् ।। ९९ ।।
सिद्धानां प्रकटं सिद्धं सद्यःप्रत्ययकारकम् ।
आत्मानंदकरं नित्यं सर्वसंदेहनाशनम् ॥ १००॥
न देयं परशिष्येभ्यः नान्येषां सन्निधौ पठेत् ।
न स्नेहान्न बलाल्लोभान्न मोहान्ननृन्ताच्छलात् ।। १०१ ।।
न मैत्रीभावनाद्दनान्न सौन्दर्यान्न चासनात् ।
पुत्रस्यापि न दातव्यं गुरुशिष्यक्रमं विना ।। १०२॥
सत्यवन्तो दयाचित्ताः दृढभक्ताः सदाचलाः
निस्तरङ्गाः महाशान्ताः सदाज्ञानप्रबोधकाः ॥ १०३॥
भयदैन्यधृणालज्जातृष्णाशाशोकवर्जिताः ।
आलस्यमदमात्सर्यदम्भमायाछलोज्झिताः ।। १०४ ॥
अहङ्कारमहामोहरागद्वेषपराङ्मुखाः
क्रोधेच्छाकामुकासूयाभ्रान्तितालोभवर्जिताः ।। १०५ ।।
निस्पृहा निर्मला धीराः सदाद्वैतपदे रताः ।
तेभ्यो देयं प्रयत्नेन धूर्तानां गोप​येत् सदा ।। १०६ ।।
निन्दका ये दुराचाराश्चुम्बकाः गुरुतल्पगाः ।
नास्तिका ये शठाः क्रूरा विद्यावादरतास्तथा ।। १०७ ।
योगाचारपरिभ्रष्टाः निद्राकलहयोः प्रियाः ।
स्वस्वकार्ये परानिष्ठाः गुरुकार्येषु निस्पृहाः ।। १०८॥
एतान् विवर्जयेद् दूरे शिष्यत्वेन गतानपि ॥ १०९ ॥
सच्छास्त्रं सिद्धमार्गञ्च सिद्धसिद्धान्तपद्धतिम् ।
न देयं सर्वदा तेभ्यो यदीच्छेञ्चिरजीवनम् ॥ ११० ॥

३५- कारणम् (तं.).

४४

गोपनीयं प्रयत्नेन तस्करेभ्योधनं यथा ।
तेषां यो बोधयेत् मोहादपरीक्षितम​न्दधीः ॥ १११ ॥
न हि मुक्तिर्भवेत्तस्य सदा दुःखेन सीदतः ।
खेचरी भूचरी योगी शाकिनी च निशाचरी ।। ११२ ॥
एतेषामद्भुतं शापः सिद्धानां भैरवस्य च।
मस्तके तस्य पतति तस्माद्यत्नेन रक्षयेत् ॥ ११३ ॥
गुरुपादाम्बुजस्थाय प​रीक्ष्य प्रवदेत्सदा ।
कुतो दुःखं च भीतिश्च तत्त्वज्ञस्य महात्मनः ।। ११४ ।।
कृपयैव प्रदातव्यं सम्प्रदायप्रवृत्तये ।
सम्प्रदायप्रवृत्तिर्हि सर्वेषां सम्मता यतः ॥ ११५ ।।
मायाशंकरनाथाय नत्वा सिद्धान्तपद्धतिम् ।
लिखित्वा यः पठेद्भक्त्या स याति परमां गतिम् ।। ११६ ।।
विदधात्वत्यर्थनिच(ल)यं भक्तानुग्रहमूर्तिमत् ।
स्मरानन्दपरं चेतो गणप​(य)त्यभिधं महः ॥ ११७ ॥

।। इति श्रीगोरक्षनाथकृतौ सिद्धसिद्धान्तपद्धतौ अवधूत-

योगिलक्षणं नाम षष्ठोपदेशः ॥ ६ ॥

---

३६ -उपरोक्ष तु (बो). ३७ -यआश्रित्य​ (यो.).

॥ योगविषयः॥

गुरुश्च गुरुपुत्रश्च ये चान्ये गुरुबान्धवाः ॥१ ॥
अन्येषांच क्रमाज्ज्येष्टास्तेषां पादौ नमाम्यहम् ।।
यादृशी भावनातीतं तं गुरुं प्रणमाम्यहम्।
भ्रान्तश्च भ्रमते लोको निर्भ्रान्तः कृतनिश्चयः ॥ । २ ॥ ।
तस्य सिध्यन्ति पुरुषा आदिनाथे व्यवस्थिताः।
कुलजातिसमायुक्तः सुचरित्रगुणान्वितः ॥३॥
गुरुभक्तियुतो धीमान् स शिष्य इति कथ्यते ।
आकुलेनादिनाथेन केनापूपीनवासिना ।।४॥
कृपयैव परं तत्त्वं मीननाथोऽपि बोधतः ।
मीननाथोऽपि सच्छिष्यं प्रत्युवाच समाहितः ॥५॥
त्वं गुरुस्त्वञ्च शिष्यश्च शिष्यस्य च गुरोरपि ।
नानयोरपि भेदोऽत्र समसिद्धिः प्रजायते ॥६॥
उमाशङ्करपुत्रोऽहं मीननाथो मुनीश्वरः।
कथयामि परं तत्त्वं कुलाकुलविबोधकम् ॥ ७ ॥
आधारः स्वाधिष्ठानञ्च मणिपूरमनाहतम्।
विशुद्धिराज्ञा कौलानि षट् चक्राणि शुभानि च ।।८ ॥
आधारश्च गुदे तस्थौ स्वाधिष्ठानञ्च लिङ्गके ।।
मणिपूरं नाभिगतं हृदये चाप्यनाहतम् ॥ ९॥
विशुद्धिः कण्ठदेशे च आज्ञाचक्रं भ्रुवोर्मुखम् ।
चक्रभेदमिति ज्ञात्वा चक्रातीतं निरञ्जनम् ॥ १० ॥
इडा वहति वामे च पिङ्गला वहति दक्षिणे ।
इडापिङ्गलयोर्मध्ये सुषुम्ना सुखरूपिणी ॥११॥

४६

आधारे लिङ्गनाभौ हृदयसरसिजे तालुमूले ललाटे ।
द्वे पत्र षोडशारे द्विदशदशदले द्वादशार्धे चतुष्के
नासान्ते बालमध्ये डफकठसहिते कण्ठदेशे स्वराणाम् ।
हं क्षं तत्वार्थयुक्तं सकलदलगतं वर्णरूपं नमामि ।। १२
प्राणोऽपानः समानश्च उदानो व्यान एव च ।
पञ्चकर्मेन्दिययुक्ताः क्रियाशक्तिसमुद्यताः ।। १३ ।।
नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः।
पञ्चज्ञानेन्द्रियैयुक्ताः बुद्धिशक्तिसमन्विताः ॥ १४॥
पावकश्शक्तिमध्यस्थो नाभिचक्रे रविः स्थितः ।
बन्धमुद्रा कृतास्सर्वे नासाग्रे तु सुलोचनम् ॥ १५॥
अकारो वन्हिदेशे च उकारो हृदि संस्थितः
मकारश्चः भ्रुवोर्मध्ये वचनाञ्च निबोधयेत् ।। १६ ।।
ब्रह्मग्रन्थिरधष्कारे विष्णुग्रन्थि र्हृदि स्थितः ।
रुद्रग्रन्थिर्भ्रुवोर्मध्ये विमुच्यन्ते त्रयस्तथा ।। १७॥ ।
अकारो ब्रह्म इत्याहुः उकारो विष्णुरुच्यते ।
मकारे च शिवं साक्षाच्छान्तेश्शान्ततरं परम् ॥ १८ ॥
कण्ठसंकोचनं कृत्वा द्वे नाड्यौ स्तम्भयेद् दृढम् ।
रसनापीड्यमानास्तु षोडशश्चोर्ध्व​गामिनी ॥ १९॥
त्रिकूटं त्रिहठाचैव गोल्हाटं शिखरं तथा।
त्रिशिखं वत्रमोङ्कार मूर्ध्वनाखं भ्रुवोर्मुखम् ॥ २० ॥
आकुञ्चयेद्रविञ्चैव​ पश्चान्नडी प्रवर्तते ।
भेदे त्रिहठसंघट्टमुभयोश्शशिदर्शनम् ॥ २१ ॥
प्रणवा गुदनाला च नलिनी सर्पिणी तथा ।
वङ्कनालि क्षया शौरी कुण्डली कुण्डलाः स्मृताः ॥ २२॥

४७

कुण्डलीं (ली) चालयेत् प्राणो (णान् ) भेदिते शशिमण्डले ।
सिध्यन्ति वज्र​गुम्भानि नव द्वाराणि बन्धयेत् ॥ २३ ॥
सुमनः पावनारूढः स गाढं निर्गुणस्तथा ।
ब्रह्मस्थाननिनादेन शंखिन्यामृतवर्षिणी ॥ २४॥
षट्रचक्रमण्डलोद्धारं ज्ञानदीपं प्रकाशयेत् ।
सर्वेषां स्नापनं देहे क्रियते देवतार्चनम् ।। २५ ॥
चन्द्रामृतेन चिद्रूपमीश्वरं स्नाप्य​ भक्तितः ।
मनःपुष्पं तथा देयमर्चयेत्परमं शिवम् ।। २६ ।।
आत्मरूपं तमालोक्य ज्ञानरूपं निरामयम् ।
दृश्यते देहरूपेण सर्वव्यापी निरञ्जनः ॥ २७॥
हंस हंस पदे वाक्यं प्राणिनां देहमाश्रितः ।
सम्प्राणापानयोर्ग्र​न्थिरूपे...त्यभिधीयते ।। २८॥
सहस्रमेकञ्च युतं षट्छतं चैव सर्वदा।
उच्चरपदतो हंसः सोऽहमित्यभिधीयते ॥ २९॥
पूर्वभागे मथो लिङ्गं शंखिन्यां चैव पश्चिमम्।
ज्योतिर्लिङ्गं भ्रुवोर्मध्ये रक्तशुक्लात्मकं शिवम् ।। ३० ।। ।
पूर्वपश्चिमदिग्भागे वज्र​दण्डे व्यवस्थिते ।
द्वौ षष्टिभोगिनी स्थानं पशाल्लिङ्गं प्रकाशयेत् ॥ ३१ ॥
शीताशीतं परं स्थानं मेदोमज्जाभिपूरितम् ।
स्रवति ब्रह्मणः स्थानात् सिञ्चते भुवनत्रयम् ॥ ३२॥
सर्वव्याधिक्रियाकर्म-वातपित्तसमन्वितम् ।
दशाष्टदोषरहितं मीननाथेन कथ्यते ॥ ३३ ॥

॥ इति मत्स्येन्द्रनाथविरचितं भक्तिसं (?) सम्पूर्णम् ॥

॥ श्री ॥

श्रीमद्गोरक्षनाथविरचितः

अमरौघप्रबोधः

ओं नमोऽस्त्वादिनाथाय मीननाथाय वै नमः ।।
नमश्चारङ्गिनाथाय सिद्धबुद्धाय धीमते ॥१॥
लयादिप्रतिपन्नानां कलहोत्सुकचेतसाम् ।
गोरक्षकेण कथितः प्रबोध-प्रत्ययात्मकः ॥ २॥
लययोगो हठश्चैव मंत्रयोगस्तृतीयकः ।
चतुर्थो राजयोगश्च द्विधाभवविवर्जितः ॥३॥
यच्चित्तसन्ततलयः स लयः प्रदिष्टः ।
यस्तु प्रभञ्जनविधानरतो हठस्सः ।
यो मंत्रमूर्तिवशगः स तु मन्त्रयोगः ।
यश्चित्तवृत्तिरहितः स तु राजयोगः॥ ४ ॥
ओषध्योऽध्यात्मकश्चेति राजयोगो द्विधा क्व​चित् ।
हठोऽपि द्विविधः कापि वायुबिन्दुनिषेवणात् ॥५॥
पट्कर्मप्रतिपत्तिहेतुकमिदं मंत्रं न तद् दृश्यते ।
भ्रूनासादिषु कीटवन्न (द) भि मनो मग्नं कथञ्चिद्भवेत ।।
आधारे पवनो न याति विविधादभ्यासतो योगिनाम् ।
नित्यानन्दमयात्प्रभावनिलयाच्छ्रीराजयोगादृते ॥६॥
नित्यं मंत्रयतो लभेन्न नृपतां (तिः) नैवाधिपत्यं तथा ।
दिव्यस्त्रीनवसङ्गमोऽप्यनुदिनं न ध्यायतो लभ्यते ।
हस्तिन्यास्तुरगः खराञ्च करभः शाल्योदनं कोद्रवात् ।।
जायन्ते हठतः कथं वद विभो स्वीयं प्रभावं विना ॥ ७ ।।

४९

केचिन्मूत्रं पिबन्ति प्रमलमशनतः केचिदश्नन्ति लालां ।
केचित्काष्ठीं प्रविष्टो युवतिभगवतद्विन्दुमूर्ध्वं नयन्ति ।
केचित्खादन्ति धातून्निखिलतनुसिरा वायुसञ्चारदक्षाः ।
नैतेषां देहसिद्धिर्विगतनिजमनो राजयोगादृतेऽस्मात् ॥८॥
चित्तो समत्वमापन्ने वायौ व्रजति मध्यमे
एषाऽमरोली वज्रोलीतदामति मतेति च (सहजोली प्रजायते) ॥ ९॥
तथाच श्रीसम्पुटे :-
विभ्राणः पवनं हठान्नियमितं ग्रासोऽस्ति मीनोदरे ।
कैवल्यो भगवान्विमुच्य सहसा यावन्नचेतत्यसौ ।
तं चोक्त्वा गिरिशेन भाषितमिदं कालो न चेतः परं ।
पार्वत्या सह मीननाथमवदन्नित्यं चिरं जीमहि ॥ १० ॥
यदि जीवेदोषधीभिः संसारे निरुपद्रवे ।
आमयास्ता जराग्रस्ता म्रियन्ते भिषजः कथम् ॥ ११ ॥
चरकानुचरणचतुराश्चटुलधियः सुश्रुतश्रवणलोलाः ।
अमनस्कौषधि... वा ...ज्या कथमखिलंगतं तत्क्षयो भवति ।। १२ ॥
बिन्दुनादं महौषध्यौ विद्येते सर्वजन्तुषु ।
तावविज्ञाय सर्वेऽपि म्रियन्ते गुरुवर्जिताः ॥ १३ ॥
चालयेत्संवृतं वायुं भानुमग्निंच धुक्ष्यति ।
ज्वलन्नसौ चलत्यस्माद्बीजश्चलति पार्वति ॥१४॥
यो जानात्यनयोस्सारं सद्गुरोरुपदेशतः ।
कायक्लेशजराव्याधिपापमृत्युभयं कुतः ॥ १५ ॥
निर्याते चित्तराते व्रजति खररुचौ मेरुमार्गं समन्तात् ।
दुद्रज्ञे (?) वन्हिभावे स्रवति शशधरे पूरयत्याशुकाये ।
उद्यत्यानन्दवृन्दे त्यजति तव ममेत्यादि मोहान्धकारे ।
प्रोद्भिन्ने ब्रह्मरन्धे जयति शिव शिवा सङ्गमः कोप्यपूर्वः॥ १६॥

५०

एक एवामरौघो हि राजयोगाभिधानकः ।
मयादिभिस्समायुक्तश्चतुर्थो दीयते कथम् ॥ १७ ॥
मृदुमध्याध मात्रश्च अधिमात्रतरस्तथा।
चतुर्धा साधको ज्ञेयस्तत्सोपानमिहोच्यते ।। १८ ॥
मन्दोत्साही मन्दरागी पराधीनो विदूषकः ।
व्याधिस्थो हीनसत्वश्च​ ग्र (गृ) हवासी मृदुः स्मृतः ॥ १९ ॥
समबुद्धिः समाभ्यासी समकायः समाश्रयः । ।
मध्यस्थः सर्वकार्येषु मध्यसत्वोऽभिधीयते ॥ २० ॥ ।
क्षमावीयेनयेर्युक्तो वयस्थस्सत्ववानपि ।
स्वाधीनश्च खरश्शूरस्सोऽधिमात्रो निगद्यते ॥ । २१ ॥
सर्वशास्त्रकृताभ्यासो मनोज्ञो वीर्यशौर्यवान् ।
निर्मोहस्सर्वसम्पन्नो निर्विकारो महाश्रयः ॥ २२ ॥
अधिमात्रतरस्सोऽपि महाकायः प्रवर्तते ।
तरन्ति च भवाम्भोधिं तारयन्ति परानपि ॥ २३॥
मृदवे दीयते मंत्रो मध्याय लय उच्यते ।
अधिमात्रे हठं दद्यादमरौघो महेश्वरे ॥ २४ ॥
तत्र मंत्रम् :-
अह (ओ) मिति एकाक्षरं मंत्रं तत्सप्रणवादिकम् ।
शिवं शम्भं हृदि ध्यात्वा द्वादशे भिन्नमण्डले ॥ २५ ॥
एकलक्षजपान्मृत्युं नाशयेदतिदारुणम्।
दशांशं हवनं कृत्वा क्षौद्रक्षीरघृताम्बुजैः ॥ २६ ॥
अथलय  :--
कामरूपे शिवं देवं लिङ्गाभं मणिसन्निभम् ।
स्रवन्तं चामृतरसं यो ध्यायेन्निजविग्रहे ॥ २७ ॥

५१

निरन्तरकृताभ्यासात्पण्मासात् सिद्धिभाग्भवेत् ।
वलीपलितनिर्मुक्तो जीवेदब्दशतत्रयम् ॥ २८ ॥ ।
अथ हठ :-
पादमूलेन वामेन योनिं सम्पीड्य दक्षिणम् ।
प्रसारितं पदं कृत्वा कराभ्यां पूरयेन्मुखे ।। २९॥
कण्ठे बन्धं समारोप्याधाराद्वायुमूर्ध्वतः ।
यथा दण्डाहतस्सर्पो दण्डाकारः प्रजायते ।। ३० ॥
ऋजुभूता तदा शक्तिः कुण्डली सहसा भवेत् ।
तदासौ मरणावस्था जायते द्विपुटाश्रिता ॥ ३१ ॥
महारोगा महाक्लेशा जीर्य​न्ते मरणादयः ।
महामुद्रांच तेनैनां वदन्ति विबुधोत्तमाः ॥ ३२ ॥
महामुद्राकृता येन साधकाय प्रसिध्यति ।
कथ्यतेऽसौ महाबन्धो जरामरणनाशकः ॥ ३३ ॥
पूरयित्वा मुखे वायुं हृदय चु (चि) बुक कृते ।
निभृतं योनिमाकुञ्चेन्मनो मध्ये नियोजयेत् ॥ ३४ ॥
अयं च सर्वनाडीनामूर्ध्वं गतिविशोधनः।
त्रिवेणीसङ्गमं कृत्वा केदारं प्रापयेन्मनः ॥ ३५॥
रूपलावण्यसम्पन्ना यथा स्त्री पुरुषं विना ।
महामुद्रामहाबन्धौ निष्फलौ वेधवर्जितौ ।। ३६ ॥
सव्यं प्रसारितं पादं कराभ्यां धारयेद् दृढम्।
आन्दोलनं ततः कुर्याच्छरीरस्य त्रिमार्गतः ॥ ३७ ॥
पुनरास्फालनं कट्यां सुस्थिरं कण्ठमुद्रया ।
वायुना गतिमाहृत्य कृत्वा पूरककुम्भकौ ॥ ३८ ॥

५२

समहस्तयुगो भूत्वा समपादयुगस्तथा।
वेधयेत्क्रमयोगेन चतुष्पीठं तु वायुना ।। ३९॥
आफालयेन्महामेरू वायुवज्राग्निकोटिभिः ।
पुटद्वयं समाक्रम्य वायुः स्फुरति सत्वरम् ।। ४० ॥
सोमसूर्याग्निसम्बन्धं जानीयादमृताय वै ।
मृतावस्स्था समुत्पन्ना ततो मृत्युभयं कुतः ॥ ४१ ॥
एतत्त्रयं महागुण्यं जरामृत्युविनाशनम् ।
अष्टधा क्रियते चैतत् यामे यामे दिने दिने ।।४२ ॥
वह्निवृद्धिकरं चैव अणिमादिगुणप्रदम् ।
पुण्यं सञ्जयसंहारि पापौधभिदुरं सदा ॥४३॥
सम्यग्शिक्षावतामेवं स्वल्पं प्रथमसाधने ।
वह्निस्त्रीपथसेवानामादौ वर्जनमाचरेत् ॥ ४४ ॥
आरम्भश्च घटश्चैव प्रत्ययश्च तृतीयकः ।
निष्पत्तिः सर्वयोगेषु योगावस्था चतुर्विधा ।। ४५॥
ब्रह्म​ग्रन्थे भवेद् वेधादानन्दा...न्यसम्भवम् ।
विचित्रक्व​णको देहेनाहतः श्रूयते ध्वनिः ॥ ४६ ॥
दिव्यदेहश्च तेजस्वी दिव्यगन्धस्त्वरोगवान् ।
सम्पूर्णहृदयश्शूर आरम्भे योगिनो भवेत् ॥ ४७॥
द्वितीयायां घटीकृत्य वायुर्भवति मध्यगः ।
दृढासनो भवेद्योगी ज्ञानादेव समप्रभः ॥ ४८ ॥
विष्णुग्रन्थेस्तथा वेधात् परमानन्दसूचकः ।
अतिशून्ये विमर्दश्च भेरीशब्दस्तथा भवेत् ॥४९॥ ।
तृतीयायां ततो भित्वा विपाको (विहायो) मर्द्द​लध्वनिः ।
महाशून्यं तदा जातं सर्वसन्धि (सद्धि)समाश्रयम् ॥ ५० ॥

५३

चित्तानन्दं ततो जित्वा सहजानन्दसम्भवः ।
दोषमृत्यु-जरा-दुःख-क्षुधा-निद्राविवर्जितः ॥ ५१ ॥
रुद्रग्रन्थिं ततो भित्वा सत्वपीठगतोऽनिलः ।
निष्पत्तौ वैणवश्शब्दः क्वणन्वीत (न्निव) क्वणो भवेत् ।। ५२॥
एकीभूतं तदा चित्तं राजयोगाभिधानकम्
सृष्टिसंहारकर्ताऽसौ योगीश्वरसमोभवेत् ।। ५३॥
न नादो न च बिन्दुश्च न चेतो नाप्यचेतनः ।
नाभ्यासदुस्तरं किञ्चित् राजयोगो निगद्यते ॥ । ५४॥
लीनं यत्र चराचरं लयवशात् तल्लिङ्गमित्युच्यते ।
सा शक्तिर्यदचिन्त्यरूपगहनाल्लोकत्रयोद्भासिनी ॥
तद्ध्यानं यदशेषवस्तुविषयव्यापारहीनं मनः ।
तत्क्षात्र यदसीमकालपटलध्यानासनं हेलया ॥५५॥
पञ्चभूतात्मको देहः पञ्चमण्डलपूरितः ।
काठिन्यात्पृथिवी ज्ञेया पानीयं यद्द्रुवाकृतिः ॥ ५६ ॥
दीपनं तु भवेत्तेजः स्पर्शे वायोस्तथा भवेत् ।
आकाशे चेतनं सर्वं ज्ञातव्यं योगमिच्छता ॥ ५७ ॥
षट्च्छतान्यधिकान्यत्र सहस्राण्येकविशंतिः ।
अहोरात्रं वहेच्छ्वासो वायुमण्डलरेचनात् ॥ ५८ ॥
तत्पृथ्वीमण्डले क्षीणे बलिरायाति देहिनाम् ।
तोये क्षीणे तृणानीव चिकुराः पाण्डुराः क्रमात् ।। ५९॥
तेजःक्षीणे क्षुधाकान्तिर्नश्यते मारुते श्लथे।
वेपथुश्च भवेन्नित्यं साहसेनैव जीवति ॥ ६० ॥
इत्थंभूतक्षयान्मृत्युजीवितं भूतधारणात् ।
प...श्चेद्वर्षशते लक्ष्येन्नान्यथा मरणं भवेत् ॥ ६१ ॥

५४

यामाष्टककृताभ्यासात्सर्वाञ्छ्वासान् ग्रसत्यसौ ।
स षोडशकलोपेतश्शशी तिष्ठति पूरकान् (त्)।। ६२ ।।
निस्तरङ्गे स्थिरे चित्ते वायुर्भवति मध्यगः ।
रविरूर्ध्व​पदं याति विन्दुना याति वश्यताम् ॥ ६३ ॥
आनन्दपूरितो योगी जायते शिवसन्निभः ।
तदेश्वरगुणास्सर्वे दृश्यन्ते दशमासतः ।। ६४ ॥
इत्यमरौघसंसिद्धौ गोरक्षेण प्रकाशितः ।
लयाद्युपायकौशल्यप्रबोधप्रत्ययात्मकः ।। ६५ ॥
सर्वचिन्तां परित्यज्य दिनमेकं परीक्ष्यताम् ।
यदि तत्प्रत्ययो नास्ति तदा मे तु मृषा वचः ॥ ६६ ॥
रुमो (?) मरीचि खद्योत दीपज्चालेन्दु भास्कराः ।
अमी कला महाविम्बं विश्वविम्बं प्रकाशते ॥ ६७ ॥
प्रबोधं यो न जानाति सोऽमरौघं न विन्दति ।
समीभावे समुत्पन्ने चित्ते द्वैतविवर्जिते ॥ ६८ ॥
अहं ममेत्यपीत्युक्त्वा सोऽमरौघं विचिन्तयेत् ।
चित्तं जीवितमित्याहुरचित्तं मरणं विदुः ।। ६९ ॥
चित्ताचित्ते समीभूते जीवन्मुक्तिरिहोच्यते ।
यत्र स्वभावसद्भावो भाषितुं नैव शक्यते ॥ ७० ॥
न जीवति ततः कोऽपि न च कोऽपि मरिष्यति ।
राजयोगं पदं प्राप्य सर्वसत्ववशङ्करम् ॥ ७१ ॥
सर्वं कूर्यान्न कूर्याद्वा यथारुचि विचेष्टितम्।
नग्नः कोऽपि गुहासु दिव्यवसनः कौपीनवासाः क्व​चित् ।
दिव्यस्त्रीसुरतान्वितोऽपि कुहचित्स ब्रह्मचारी क्वचित् ।

५५

मिक्षाहाररतः क्व​चित् क्व​चिदपि प्राप्नोति भोगास्पदम् ।
सर्वत्राप्रतिबद्धवृत्तिरखिलक्लेशापहा योगिराट् ॥ ७२ ॥
श्रीमद्गोर​क्षनाथेन सदामरौघवर्तिना ।
लयमंत्रहठाः प्रोक्ताः राजयोगाय केवलम् ।। ७३ ।।
कायेनैव परीक्षेत वाक्पठुः किं करिष्यति ।
चिकित्सापाठमात्रेण रोगिणः किं करिष्यति ॥ ७४ ॥

।। इति श्रीमद्गोरक्षनाथविरचितं --

अमरौघप्रबोधं सम्पूर्णम् ॥

॥ अथ योगमार्तण्डग्रन्थः प्रारम्भः ।

द्विजचोदितशंखस्य (शाखस्य) श्रुतिकल्पतरोः फलं ।
शमनं भवतापस्य योगं सेवत सत्तमाः ॥ १ ॥
आसनं प्राणसंरोधः प्रत्याहारश्च धारणा ।
ध्यानं समाधिरेतानि योगाङ्गानि भवन्ति षट् ।। २ ।।
आसनानि च तावन्ति यावन्तो जीवजन्तवः ।
एतेषां लक्षणं भेदं विजानाति महेश्वरः ।। ३ ।।
चतुराशीतिलक्षाणामेकमेकमुदाहृतम् ।
ततः शिवेन पीठानां षोडशानो शतं कृतम् ।। ४ ।
आसनेभ्यः समस्तेभ्यः द्वयमेव विशिष्यते ।
एकं स्वस्थासनं (सिद्धासनं) प्रोक्तं द्वितीयं कमलासनम् ।। ५॥
योनिस्थानैकमंघ्रिमूलघटितं कृत्वा दृढं विन्यसेत् ।
मेढ्रे पादमथैकमेव हृदये कृत्वा समं विग्रहं ।। ६ ।।
स्थाणुः संयमितेंद्रियोऽचलदृशो सश्चद्भु (पश्येद्भु) वोरन्तरम् ।
चैतन् मोक्षकवाटभेदजनकं सिद्धासनं प्रोच्यते ।। ७ ।।
वामोरूपरि दक्षिणं च चरणं विन्यस्य वामं तथा ।
नाम्यो (दक्षो)रूपरि पश्चिमेन घटिता धृत्वा कराभ्यां दृढम् ।। ८ ।।
अङ्गुष्ठ (ष्टौ) हृदये निधाय चिबुकं नासाग्रमालोकयेत् ।
एतद् व्याधिविकारहारि यमिनां पद्मासनं प्रोच्यते ।। ९ ।।
आधारं प्रथमं चक्रं स्वाधिष्ठानं द्वितीयकम् ।
योनिस्थाने तयोर्मध्ये कामरूपं निगद्यते ।। १० ।।
आधाराख्ये गुदस्थाने पङ्कजं यच्चतुर्दलम्।
तन्मध्ये प्रोच्यते योनिः कामाख्या सिद्धवन्दिता ॥ ११ ॥

५७

योनिमध्ये महालिङ्गं पश्चिमाभिमुखं स्थितम् ।
मस्तके मणिमद्भिन्नं (वद्बिम्बं) यो जानाति स योगवित् ॥ १२ ॥
तप्तचामीकराभासं तडिल्लेखेव विस्फुरत् ।
त्रिकोणं तत्पुरं वन्हेः अथो (धो) मेढ्रे प्रदेशतः ( मेढ्रात्प्रतिष्ठितम् )
स्व शब्देन भवेत्प्राणः स्वाधिष्ठानमिति स्मृतम् ॥ १३ ॥
स्वाधिष्ठानमिदं चक्रं मेद्रमेव निगद्यते ।
तन्तुना मणिवत्प्रोक्तं (तं) पूर्यते यत्र वायुना ॥
तं नाभिमण्डलं चक्रं प्रोच्यते मणिपूरकम् ॥ १४॥
द्वादशारे महाचक्रे पुण्य-पाप-विवर्जिते ।
तावज्जनो भ्रमत्येव यावत्तत्वं न विन्दति ॥ १५॥
ऊर्द्ध्व​ मेढ़ादधो नाभेः कन्दो योऽस्ति (निः) खगांडवत् ।
तत्र नाड्यः समुत्पन्नाः सहस्राणि द्विसप्ततिः ।। १६॥
तेषु नाडीसहस्रेषु द्विसप्ततिरुदाहृता ।
प्रधानाः प्राणवाहिन्यो भवस्तत्र दश स्मृता ॥ १७ ॥
इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना च तृतीयकम्
गान्धारी हस्तजिह्वाच पूषा चैव पयस्विनी ॥ १८ ।।
अलम्बुषा कुहूश्चैव शंखिनी दशमी स्मृताः।।
एवं नाडीमयं चक्रं ज्ञातव्यं योगिभिः सदा ॥ १९॥
सततं प्राणवाहिन्यश्चन्द्रसूर्याग्निदेवताः ।
इडा पिङ्गला सुषुम्नेति तिस्रो नाड्य उदीरिताः ॥ २०॥
इडा वामे स्थिता भागे पिङ्गला दक्षिणे तथा ।
सुषुम्ना मध्यदेशे तु प्राणमार्गास्त्रयः स्मृताः ॥ २१ ॥
प्राणापानसमानश्च उदानो व्यान एव च ।
नागः कूर्मोऽथ कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः ॥ २२ ॥

५८

हृदि प्राणो वशी नित्यं अपानो गुदमण्डले ।
समानो नाभिदेशे तु उदानः कण्ठमध्यगः ।। २३ ।।
व्यानो व्याप्य शरीरे तु प्रधाना पञ्च वायवः
प्राणाद्याः पञ्च विख्याताः नागाद्याः पञ्चवायवः ।। २४ ।।
नागो गृह्यन्ति पञ्चैताः कूर्म उन्मीलने स्थितः ।
क्षुधं करोति कृकरो देवदत्तो विजृम्भणे ।। २५ । ।
वृत्तं धनञ्जयः शब्दे क्षणमात्रं न निश्र​येत् ।
एवं नाडीसहस्रेषु वर्तन्ते जीवरूपिणः ॥ । २६ ॥
प्राणापानवशाच्छ्वासो अधश्चोर्द्ध्वं प्रधावति ।
वामदक्षिणमार्गेण चञ्चलत्वान्न दृश्यते ।। २७ ॥ ।
आक्षिप्तो भुविपाशेन (भुजदण्डेन) यथा चलति कन्दुकः ।
प्राणापानसमुत्क्षिप्तस्तत्त्व (था) जीवो न विश्रमेत् ॥ २८॥
रज्जुबंधे यथान्योऽन्यो (श्येनो) गतोऽप्याकृष्यते पुनः ।
गुणबन्धस्तथा जीवः प्राणापानेन कृष्यते ।। २९ ॥
प्राणेनाकृष्यतेऽपानः प्राणोऽपानेन कृष्यते ।
उर्द्ध्वं चाधःस्थितावेतौ यो जानाति स योगवित् ॥ ३० ॥
हंकारेण बहिर्याति सकारेण विशेत्पुनः ।
हंसो हंसेत्यमुं मंत्रं जीवो जपति सर्वदा ॥ ३१ ॥
षट्च्छतान्यहोरात्रं सहस्राण्येकविशंतिः ।
एतत्संख्यान्वितं मंत्रं जीवो जपति सर्वदा ॥ ३२॥
अजपा नाम गायत्री योगिनां मोक्षदाय (यि) का ।
अस्य संकल्पमात्रेण नरः पापैः प्रमुच्यते ॥ ३३ ॥

५९

अनया सदृशी विद्या अनया सदृशो जपः ।
अनया सदृशं पुण्यं न भूतो न भविष्यति ॥ ३४॥
कुण्डलिन्या समुत्पन्ना गायत्री प्राणधारिणी ।
प्रणवाद्यास्तथा (प्राणविद्यामहा) विद्या यस्तं वेद स वेदवित् ॥३५॥
कन्दोर्ध्वं कुण्डली शक्तिः अष्टधा कुण्डलीकृता ।
ब्रह्मद्वारमुखं नित्यं मुखेन चाध्य (आछाद्य) वतिष्ठति ॥ ३६॥
योगमार्गेण (येनद्वारेण) गन्तव्यं ब्रह्मस्थानं निरामयम् ।।
मुखेनाभ्युद्यते तत्र प्रसन्ना (मुखेनाच्छाद्य तद् द्वारं प्रसुप्ता) परमेश्वरी ॥ ३७॥
प्रस्फुरद्भुजगाकारा पञ्चतन्तुनिभा शुभा ।
प्रसुप्ता वायुना सार्धं प्रबोधं यान्ति साग्निना ॥ ३८ ॥
प्रबुद्धावग्नियोगेन मनसा मरुता सह ।
मूचीव गुणमादाय व्रजत्युर्ध्वं सुषुम्नया ।। ३९ ॥
उद्धाटयेत् कवाटं तु यथा कुम्भि (ञ्चि) कया हठात् ।।
कुण्डलिन्या तथा योगी मोक्षमार्गं प्रभेदयेत् ॥४० ॥
कृत्वा संघटितौ करौ दृढतरं बध्वा तु पद्मासनम् ।
गाढं वक्षसि सन्निधाय चिबुकं ध्यानं ततश्चेतसा ॥४१॥
पारं वा...समूर्ध्नि (वारं वारमपानमुर्ध्वं )मनिलं प्रोञ्चालयन् पूरितम्।
प्राणं मुञ्चति रोधमेति शनकैः शक्तिप्रबोधान्नरः॥ ४२॥
अङ्गानां मर्दनं कुर्यात्स्वेदवारिनिवारणम् ।।
दृढता लघुता चापि तेन गात्रस्य जायते ।।४३ ॥
कट्वम्ललवणत्यागी क्षीरभोजनमाचरेत् ।।
ब्रह्मचारी मिताहारी योगी योगपरायणः ॥४४॥
कन्दोर्ध्वं कुण्डली शक्तिरष्टधा कुण्डलीकृता ।
बन्धनाय च मूढानां योगिनां मोक्षदायिका ॥ ४५॥

६०

महामुद्रा नभोमुद्रा ओड्याणं च जलन्धरम् ।
मूलबन्धं च यो वेत्ति स योगी सिद्धिभाग् भवेत् ।। ४६ ॥
अपानप्राणयोरैक्यं क्षयो मूत्रपूरीषयोः ।
युवा भवति वृद्धोऽपि सततं मूलबन्धनात् ॥ ४७ ॥
पार्ष्णिभागेन सम्पीड्य योनिमाकुञ्चयेद्गुदम् ।
अपानमुर्ध्व​माकृष्य मूलबन्ध निगद्यते ॥ ४८॥
ओड्याणं कुरुते यस्मादविश्रान्तं महाखगः ।
ओड्याणं च तथैव स्यात्तच्च बद्धो विधीयते ॥४९॥
उदरात्पश्चिमे भागे अधो नाभेस्तथा युते ।
ओब्याणाख्यो स्वयं बद्धो मृत्युमातङ्गकेसरी ॥ ५०॥
बध्नाति हि शिराजालं अधो नाभिं नभोजलम्।।
ततो जालन्धरो बन्धः कण्ठदुःखौघनाशनः ॥५१॥
जालन्धरे कृते बद्धे कर्ण (कण्ट​) संकोचलक्षणे ।
पीयूषं न पतत्यग्नौ न च वायुः प्रकृप्य​ति ॥ ५२ ॥
चित्तं चरति खे यस्माज्जिह्वा चरति गे गता ।
कपालकुहरे जिह्वा प्रविष्टा विपरीतगा ॥ ५३ ॥
भ्रुवोरन्तर्गता दृष्टि र्मुद्रा भवति खेशरी ॥ ५४ ॥
न रोगो मरणं तस्य न निद्रा न क्षुधा तृषा ।
न च मूच्छा भवेत्तस्य यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम् ॥ ५५ ॥
तेनैषा खेचरी मुद्रा सर्वलिद्धेर्नमस्कृता ।
गुदमूल शरीराणां (बिन्द्रसूल शरीरं यः) शिरस्तत्र प्रतिष्ठिसम्॥५६॥
भावयन्ति शरीराणां (शरीरं यः) आपादतलमस्तकः ।
खेचरीं (र्या) मुद्रितं येन विवरं लम्बिकोर्ध्व​तः ॥ ५७ ॥
न तस्य क्षरते बिन्दुः कामिन्याश्लेषितस्य च ।
यावद्विन्दुः स्थितो देही (हे) तावन्मृत्युभयं कुतः ॥५८॥

६१

यावद्ब​द्धा नभो मुद्रा तावद्बिन्दुर्न गच्छति ।
चरितोऽपि यदा विन्दुः संप्राप्तस्य हुताशनम् ॥५९॥
व्रजमूर्ध्वं तथा शक्त्या निबद्धो योनिमुद्रया ।
सततं द्विविधो विन्दुः पाण्डुरो लोहितस्तथा ॥ ६० ॥
पाण्डुरं शुक्लमित्याहुः लोहिताख्यं महारजः
सिन्धूरर​जसंकाशं रविस्थाने स्थितं रजः ॥ ६१ ॥
शक्तिस्थाने स्थितो विन्दुस्तयोरैक्यं सुदुर्लभम् ।
बिन्दुः शिवो रजश्शक्तिः लम्बे यदारजः (विन्दुरिन्दुः रजो रविः ।।६२।
यदा रजः विन्दोः सहैकत्वं भवेद्दिव्यं वपुस्तथा ।
सुप्रभया संगमादेव ताप्य​ते ह्यमुत्रपदम् ।
वायुना शक्तिं चालयेदिन्दु विन्दु रजो रविः ॥ ६३ ॥
शुक्रं चन्द्रेण संयुक्तं रजस्ट्र्येण संयुतम् ।
द्वयोस्समरसैकत्वं यो जानाति स योगवित् ।। ६४ ।।
शोधनं नाडिजालस्य चालनं चन्द्रसूर्ययोः ।
रसना शोषणं चैव महामुद्रां च योऽभ्यसेत् ।। ६५ ॥
हंस (वक्ष) न्यस्त हनुः प्रपीडयत रसाः (सुचिरं) योनिं च वामांघ्रिणा।
हस्ताभ्यां हनुं धारयेत् प्रसारितं पादं तथा दक्षिणम् ।। ६६ ।।
आपूर्य श्वसनेन कुक्षिविवरं बध्वा शनैः रेचयेत् ।
सर्वव्याधिविनाशिनीति महती मुद्रा नॄणां प्रोच्यते ।। ६७ ॥
सूर्याङ्गेण​ समभ्यस्य चन्द्राङ्गेणाभ्यसेत्पुनः
यावत्तुल्या भवेत्संख्या ततो मुद्रां विसर्जयेत् ।। ६८ ॥
न हि पथ्यमपथ्यं वा रसाः सर्वेऽपि नीरसाः ।
अपि भुक्तं विषं घोरं पीयूषमिव जीर्यते ॥ ६९ ॥
क्षयकुष्ठगुदावर्त​गुल्मशूल​ज्वरव्यथा ।
रोगाः सर्वे क्षयं यान्ति महामुद्रां च योऽभ्यसेत् ॥ ७० ॥

६२

कथितेयं महामुद्रा महासिद्धिकरा नृणाम् ।
गोपनीयं प्रयत्नेन न देयं यस्य कस्यचित् ।। ७१ ॥
पद्मासनं समारुह्य समकायशिरोदरः ।
नासाग्रे दृष्टिरेकाकी जीवे (जपेत्) दोङ्कारमव्ययम् ॥ । ७२ ।।
भूर्भुवः स्वरिमे लोकाश्चन्द्रसूर्याग्निदेवताः ।
त्रयो वर्णा स्थिता यत्र तत्परं ज्योतिरोमिति ॥ ७३ ॥
अकारश्च उकारश्च मकारो विन्दु-संज्ञकः ।
त्रयो वर्णाः स्थिता यत्र तत्परं ज्योतिरोमिति ॥ ७४ ॥
त्रयः काला स्त्रयो लोकास्त्रयो वेदास्त्रयो स्वराः ।
त्रयो देवा स्थिता यत्र तत्परं ज्योतिरोमिति ॥ ७५ ॥
वचसा यज्जपेद्बीजं वपुषा यत्समभ्यसेत् ।
मनसा यत्स्मरेन्नित्यं तत्परं ज्योतिरीमिति ।। ७६ ।
शुचिर्वाप्यशुचिर्वापि जपेदोङ्कारमव्ययम् ।
न स लिप्यति पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ।। ७७ ।।
चले वाते चलेत्सर्वं निश्चले निश्चलं तथा ।
योनिस्थानमवाप्नोति ततो वायुं निरोधयेत् ।। ७८ ।।
यावद्वायुः स्थितो देहे तावज्जीवं न मुञ्चति ।
मरणं तस्य निष्प्राणः ततो वायं निरोधयेत् ।। ७९।।
यावद्वद्धो मरुद्देहे तावच्चित्तं निरामयम् ।
यावच्चक्षु र्भ्रुवोर्मध्ये तावत्कालभयं कुतः ।। ८०॥
अतः सू (का) लभयाद्ब्र​ह्म प्राणायामपरायणः ।
योगिनामुत्तमश्चैव ततो वार्यं निरोधयेत् ॥८१॥
षट्त्रिंशदङगुलो हंसः प्रयाणं कुरुते बहिः ।
वामदक्षिणभागेन ततः प्राणो निधीयते ॥८२॥

६३

शुद्धीयेत् (द्धमेति) यदा सर्वं नाडिचालं महाजलम् (मलाकुलम्) ।
तथै (दै) व जायते योगी समप्राण निरोधने (प्राणसंग्रहणेक्षमः) ॥८३॥
बद्धः पद्मासन योगी प्राणं चन्द्रेण पूरयेत् ।
धारयित्वा यदाशक्ति पुनः सूर्येण रेचयेत् ॥ ८४॥
अमृतद्रवसंकाशं गोक्षीरधवलोपमम् ।
ध्यात्वा चन्द्रमयं बिम्बं प्राणायामे (मी) मुखो (खी) भवेत् ॥८५॥
प्राणं सूर्येण चाकृष्य पूरयेदुदरं शनैः ।
कुम्भयिन्वा विधानेन पुनश्चन्द्रेण रेचयेत् ।। ८६ ॥
प्रज्वल-ज्वलन-ज्वाला-पुंजमादेत्यमण्डलम्।
ध्यात्वा नाभिस्थितं योगी प्राणायामे सुखी भवेत् ॥ ८७॥
प्राणं चेदिल (ड) यापि प्रवेश्य च तं भूयोन्यया रेचयेत् ।
पीत्वा पिङ्गलया समीरणचयं बध्वा त्यजेद्वामया ॥८८ ॥
सूर्याचन्द्रमसोरनेन विधिना बिम्बद्वयं ध्यायतां ।
शुद्धा नाडिगणा भवन्ति यमिनां मासत्रयादूर्ध्व​जः ।।८९॥
यथेष्टं धारणा वायोरनलस्य प्रदीपनम् ।।
नादाभिव्यक्तिरारोग्यं जायते नाडिशोधनात् ॥ ९० ॥
प्राणो देहे स्थितो वायुरपानस्य निबन्धनम् ।
एकस्य श्वसने मात्रमुद्धारेद्ग​मने गतिः ॥ ९१॥
रेचकः पूरकश्चैव कुम्भकः प्रणवात्मकः ।
प्राणायामो भवेत् त्रेधा मात्रा द्वादश संस्कृताः ॥ ९२॥
मात्रा द्वादशसंयुक्ता दिवाकरनिशाकरौ ।।
दोषजालं विनिघ्नन्तौ ज्ञातव्यो योगिभिस्सदा ॥९३॥
अधमो द्वादश प्रोक्तो मध्यमो द्विगुणः स्मृतः ।
उत्तमस्त्रिगुणः प्रोक्तः प्राणायामस्य निर्णयः ॥९४॥

६४

अधमस्याधमो धर्मः कम्पो भवति मध्यमः ।
उत्तमाःस्थाणुमाप्नोति ततो वायुं निरुन्धयेत् ॥ ९५॥
बद्धपद्मासनो योगी नमस्कृत्वा गुरुं शिवम् ।
नासाग्रे दृष्टिमादाय प्राणायामं समभ्यसेत् ॥ ९६ ।।
द्वाराणां नर(व​)कं निरुध्य पवनं जित्वा दृढं धारयेत् ।
नीत्वाकाशमपानवह्निसहितं शक्त्या समुच्चालितम् ।। ९७।।
उर्ध्व​माकृष्य चापानं वायुं प्राणेन योजयेत् ।
अपानेन धत्ते प्राणं सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥९८॥
आत्मध्यानयुतं त्वनेन विधिना साभ्यासमूर्ध्वं सुखम् ।
यावत्तिष्ठति तावदेव महता सांख्येन संस्तूयते ।। ९९ ॥
प्राणायामे भवत्येषा पातके घन पावकः ।
भवेद्व्याधिमहासेतुः प्रोच्यते योगिभिस्सदा ।। १०० ।।
आसने मरुतो हन्ति प्राणायामेन पातकम् ।
विकारं मानसं हन्ति प्रत्याहारेण योगवित् ।। १०१ । ।
धारणायां मनोधैर्यं ध्यानादैश्वर्यमद्भुतम् ।
समाधेर्मोक्षमाप्नोति त्यक्त्वा कर्मशुभाशुभम् ।। १०२॥
प्राणायामद्विषट्केन प्रत्याहारः स उच्यते ।
प्रत्याहारद्विषट्केण जायते धारणा शुभा ।। १०३॥
धारणा द्वादश प्रोक्तं ध्यानं ध्यानविशारदैः ।
ध्यानद्वादशकेनैव समाधिरभिधीयते ।। १०४॥
यस्समाधिः परं ज्योतिः सर्वाङ्गं विश्वतोमुखम् ।
तस्माद्ष्टुं क्रिया कार्या यातायातं निपातिते ।। १०५ ।।
संबध्यासनमूलमंघ्रिघटितं कर्णाक्षिनासापुट-
द्वाराण्यङ्गुलिभिर्नियम्य पवनं वक्त्रेण वा पूरितम् ।। १०६॥

६५

धृत्वा वक्षसि वह्निवायुसहितं घूर्णिस्थितं धारयेत् ।
एवं याति शिवेन तच्च समता योगी चिरं जीवति ।। १०७ ॥
गगनं पावने प्राप्ते ध्वनिरुद्येत्ततो महान् ।
गंडादिनादं गम्भीरं सिद्धिस्तस्य न दूरतः ॥ १०८ ॥
प्राणायामेन युक्तेन सर्वपापक्षयो भवेत् ।
अयुक्ताभ्यासयुक्तेन सर्वरोगसमुद्भवः ॥ । १०९ ॥
हिक्काश्वास्यं तथा कासं शिरःकर्णाक्षिवेदना ।
भवन्त्याविधिना दोषाः पवनस्य व्यतिक्रमात् ॥ ११० ॥
यथा सिंहो गजो व्याघ्रो भवेद्वश शनैः शनैः ।
अन्यथा हन्ति योक्तारं तथा वायुरसेवितः ।। १११ ॥
युक्तं युक्तं त्यजेद्वायुं युक्तं युक्तं च पूरयेत् ।
युक्तं युक्तं च बध्नीयात् एवं सिद्धिं निगच्छति ॥ ११२ ॥
चरतां चक्षुरादीनां विषयेषु यथाक्रमम् ।।
यत्प्रत्याहरणं तेषां प्रत्याहारः स उच्यते ॥ ११३ ॥
यथा तृतीयकालस्थो रविः संहरते प्रभाः।
तृतीयाङ्गस्थितो योगी विकारं मानसं तथा ॥ ११४ ॥
अङ्गमध्ये यथाङ्गानि कूर्मः संकोचमाचरेत् ।
योगी प्रत्याहरेश्चैव इन्द्रियाणि तथात्मनि ।। ११५॥
यं यं शृणोति कर्णाभ्यां प्रियं वाप्यथवाऽप्रियम् ।
तं तमात्मेति संपश्यन् प्रत्याहारस्स उच्यते ।। ११६ ॥
सुखमुष्णं समं दुःखं वाचा संस्पृश्यते तु यत् ।
तं तमात्मेति संपश्यन् प्रत्याहारः स उच्यते ।। ११७॥
अगन्धमथवा गन्धं यं यं जिघ्रेति नासया ।
तं तमात्मेति संपश्यन् प्रत्याहारः स उच्यते ।। ११८ ।।

६६

चन्द्रामृतमयीं धारां प्रत्याहरति भास्करः ।
तं प्रत्याहरणं यं तु प्रत्याहारः स उच्यते ॥ ११९ ॥
एकांस्त्रि युज्यते त्वाभ्यां आगता सोममण्डलात् ।
तृतीयो यः पुनस्ताभ्यां स भवेच्चाजरामरः ॥ १२० ॥
नाभिमध्ये वसत्येषा भास्करो दहनात्मकः ।
अमृतात्मा स्थितो नित्यं तालुमध्ये तु चन्द्रमाः ॥ । १२१ ।।
वर्षत्यधोमुखं चन्द्रो ग्रसमुर्ध्व​मुखो रविः ।
विज्ञातस्य करणं तत्र येन पीयूषमाप्यते ॥ १२२ ॥
ऊर्ध्वं नाभिरधस्तालु ऊर्ध्वं भानुरधश्शशी ।
करणं विपरीताख्यं गुरुवाक्येन लभ्यते ॥ १२३ ॥
त्रिधा बद्धो वृषो यत्र रोरवीति महान् पुनः
अनाहतं च तच्चक्रं योगिनो ह्यतिदुःखभित् ।। १२४ ॥
अनाहतमतिक्रम्य नाकृष्य मणिपूरकात् ।
प्राप्ते प्राणि तथा पद्मं योगिनाममृतायते ॥ १२५ ।।
ऊर्ध्वं षोडशपद्मपत्रगलितं प्राणादवाप्तं हठात् ।
ऊर्ध्वास्ये रसनां नियम्य विवरे शक्तो परां चिन्तयन् ॥ १२६
उत्कल्लोलकलाजलं सुविमलं जिह्वाकुलं यः पिबेत् ।
निर्दोषस्य मृणालकोमलवपुः योगी चिरं जीवति ॥१२७॥
काकचञ्चुपुटास्येन शीतलं सलिलं पिबेत् ।
मासार्धेन संमोहो सर्वरोगविवर्जितः ॥ १२८ ॥
विशुद्धं परमं चक्रं भूत्वा सोमकलात्मकम् ।
उन्मार्गेनात्र जलं याति वञ्चयित्वा मुखे रवौ ॥ १२९ ॥
प्राणापानविधानेन योगी भवति निर्जरः।
रसनातालुमूलेन य प्राणं सततं पिबेत् ॥ १३० ॥

६७

बध्वा सोमकलाजलं सुविमलं कर्णस्थलादूर्ध्व​तो ।
नासान्तो सुचिरेण याति गमनद्वारं ततः सर्वतः ॥ १३१ ॥
ऊर्ध्वास्ये भ्रुवसन्निवेश नयने सिक्ताङ्गात्रं पिबेत् ।
एवं यो विजितेन्द्रियमना नवास्ति तस्य क्षयः ॥ १३२॥
ऊर्ध्व​जिव्हास्ततो भूत्वा सोमपानं करोति यः ।
मासार्धे नात्र सन्देहो मृत्युं जयतु योगवित् ।। १३३ ॥
सम्पीड्य रसनाग्रेण राजदण्डैर्बिलं महत्।
ध्यात्वामृऽतमयीं देवीं षण्मासेन कविर्भवेत् ॥ । १३४॥
बध्नंमूर्ध्व​फलं येन तेन विष्णुं निवारितम् ।।
अजरामरमाप्नोति यथा पञ्चमुखो हरः॥ १३५ ॥
आसनेन समायुक्तः प्राणायामेन च संयुतः ।।
प्रत्याहारेण सम्पन्नो धारणं च समभ्यसेत् ॥ १३६ ॥
सर्वद्वाराणि बध्नाति यदूर्ध्वंतु बिलं धृतम् ।।
न मज्जत्यत्यमृतं क्वापि सम्पन्नाः पञ्चधारणाः ॥ १३७ ॥
चुं.......तायद्धि लम्बिकाग्रमनिशं जिह्वा रसस्यन्दिनी ।
स क्षीराकटुकाथदुग्धसदशा मध्वाज्यतुल्योधवो । १३८ ॥
याधिनां हरणं जरान्तकरणं शास्त्रागमो धीरणम् ।
तस्य स्यादमृतत्वमष्टगुणकं सिद्धाङ्गनाकर्षणम् । १३९ ॥
अमृतं पूर्णदेहस्य योगिनो द्वित्रिवत्सरात् ।
ऊर्ध्वं प्रवर्तते तस्य अणिमादिगुणोदयः ॥ १४० ॥
नित्यं सोमकलापूर्णं देही देहं न मुञ्चति ।
आसनेन समायुक्तः प्राणायामेन संयुतः ।
प्रत्याहरणसम्पन्नः धारणं च समभ्यसेत् ॥१४१॥

६८

भ्रूरादिपंचभूतानां धारणा च पृथक् पृथक् ।
मनसो निश्चलत्वेन धारणा च विधीयते ॥१४२॥
यः पृथ्वी हरितालहेमरुधिरातत्वेलकारान्वितम् ।
संयुक्तं कमलासनेन हि चतुःकोणा हरिस्थायिनी ॥ १४३ ॥
प्राणं तत्र विनीय्य पंच घटिकाचित्तान्वितं धारयेत् ।
येषां स्तंभकरी सदा क्षितिजयाकुर्यात्ततो धारणा ॥१४४ ॥
अर्धेन्दुप्रतिमं च कुन्दधवलं कर्णे च तत्त्वस्थितं ।
तत्पीयूषवकारबीजसहितं युक्तं सदा विष्णुना ।। १४५ ।।
प्राणं तत्र विलीय्या पंचघटिकाचित्तान्वितं धारयेत् ।
विषाग्निः सह कालकूट रजिना तद्वारुणी धारणा ।। १४६ ।।
तालौ संस्थितमिन्द्रगोषसदृशं तत्वं त्रिकोणान्वितम्।
तेजो रेफमयं प्रवालरुचिरं रुद्रेण सत्संगतम् ॥१४७ ॥
प्राणं तच्च विलीन पंच घटिका चित्तान्वितं धारणा ॥ १४८॥
तेषां वह्निमसंसलं ज्वलते वैश्वानरी धारणा ।
यद्भिन्नांजनपुंजसन्निभमिदं दृष्ट्वा भ्रुवोरन्तरे ॥१४९॥
तत्त्वं सत्यमयं यकारसहितं यत्रेश्वरो देवता ।
प्राणं तच्च विनीय्य पंचघटिका चित्तान्वितं धारयेत् ॥१५०॥
येषां योगमनं (लं) करोति यमिनां सा वायवी धारणा ।
आकाशं शुचिशुद्ध वा सदृशं यद्ब्र​ह्मरन्ध्रस्थितम् ।। १५१ ॥
तन्मध्ये सदाशिवेन सहितं युक्तं यकाराक्षरम् ।
प्राणं तत्रविलीनपंचघटिका चित्तान्वितं धारयेत् ॥ १५२॥
तेषां मोक्षकवाटभेदनपटुः प्रोक्ता नभोधारणा ।
स्तम्भी निद्रा–चैव दाहिनी भ्रामिणी तथा ॥१५३॥

६९

शोप​णा च भवत्येषा भूतानां पञ्चधारणा ॥ १५४ ॥
कर्णानां मधुरस्सर्वा धारणा पञ्च दुर्लभाः ।
विज्ञाताः सततं येन सर्व पापैः प्रमुच्यते ।।१५५॥
सर्व द्वित्वा समायुक्तं योगिनो हृदि वर्तते ।
यस्तत्त्वे निश्चलं चेतः तदध्यानं च प्रचक्षते ॥ १५६ ॥
द्विधा भवति तद्ध्यानं सगुण निर्गुणं तथा ।
सगुणं वर्णभेदेन निर्गुणं केवलं विदुः ॥१५७॥
अश्वमेधसहस्राणि वाजपेयशतानिच ।
एकस्य ध्यानयोगेन कलां नार्हन्ति षोडशीं ।। १५८॥
अन्तश्चेता बहिश्चक्षुरधिष्टाय सुखासनम् ।
समत्वंच शरीरस्य ध्यानमुद्रेति कीर्तिता ॥ १५९॥
आधारं प्रथमं चक्रं तप्तकाञ्चनसन्निभम्।
नासाग्रे दृष्टिमादाय ध्यात्वा मुञ्चति किल्बिषम् ।। १६० ।।
स्वाधिष्ठानं द्वितीयं च सन्माणिक्यशिखोपमम् ।
नासाग्रे दृष्टिमादाय ध्यात्वा संशोभते जगत् ॥१६१॥
हृदाकाशस्थितं चक्रं प्रचण्डरवितेजनम् ।
नासार्गे दृष्टिमादाय ध्यात्वा ब्रह्ममयो भवेत् ।। १६२॥
सततं कर्णिकामध्ये विशुद्धं चक्रमुच्यते ।
नासाग्रे दृष्टिमादाय ध्यात्वा दुःखात्प्रमुच्यते ॥ १६३॥
स्रवत्पीयूषसम्पूर्णं लम्बिके चन्द्रमण्डलम् ।
नासाग्रे दृष्टिमादाय ध्यात्वा मृत्युं प्रमुञ्चति ॥ १६४॥
भ्रुवोर्मध्ये स्थितं देवं स्निग्धमौक्तिकसन्निभम् ।
नासाग्रे दृष्टिमादाय ध्यात्वानन्दमयं भवेत् ॥१६५॥

७०

ध्यानेन लक्षणं नित्यं भ्रूमध्ये परमेश्वरम् ।
आत्मना वर्जितं प्राण योगी योगमवाप्नुयात् ॥ १६६ ॥
निर्गुणञ्च शिवं शान्तं गगने विश्वतोमुखम् ।
भ्रूमध्ये दृष्टिमादाय ध्यात्वा ब्रह्ममयो भवेत् ॥ १६७॥
निर्मलं गगनाकारं मरीचिजलसन्निभम् ।
आत्मानं सर्वगं ध्यात्वा योगी योगमवाप्नुयात् ॥ १६८ ॥
गुदं मेढ्रश्च नाभिश्च हृदयं चक्रमूर्ध्व​तः ।
घटिका लम्बिका स्थानं भ्रमध्यञ्च नभोबिलम् ॥ १६९ ॥
कथितानि चैवैतानि ध्यानस्थानानि योगिनाम् ।
उपाधितत्त्वयुक्तानि कुर्वत्यष्टगुणोदयम् ॥ १७० ॥
उपातिष्ठितया तत्त्वं द्वयमेतमुदाहृतम् ।
उपाधि प्रोच्यते वर्ण: तत्त्वमात्माभिधीयते ।। १७१ ॥
उपाधिरन्यथा ज्ञानं तत्त्व संस्थितिरन्यथा ।
समस्तोपाधि निर्मुक्तं तत्तत्त्वं योगिनो विदुः ॥१७२।।
शब्दादीनां च तन्मात्रं यावत्कर्मादिषु स्थितम्।
उपाधिवर्णयोगेन दृश्यते स्फटिको मणिः ॥ १७३ ॥
युक्तयः शक्तिभेदेन तत्सदात्म प्रकाशिते ।
विरजं परमाकाशं यद्यदक्षरमव्ययम् ।
स्तौति श्रुतिकृतिरहोरात्रं तत्त्वं तत्त्वविदोविदुः ॥१७४॥
तावद्व्यवस्थितं ध्यानं तत्समाधिपरं तपः ।
धारणं पञ्च नाड्यस्तु ध्यानं षट् चैव नाडिकाः ॥१७५॥
ये द्वादशचक्रेनैव समाधि प्राणसंयमः ।
अम्बुसैन्धवयोस्साम्यं यदा भवति योगतः ।
तथात्ममनसोरैक्यं समाधिः सोऽभिधीयते ॥ १७६ ॥

७१

यथा संक्षीयते प्राणो मानसञ्च विलीयते ।
तथा समरसैकत्वं समाधिः सोऽभिधीयते ।। १७७ ॥
इन्द्रियाणि मनोवृत्तिरपरोक्षेपयाहि सः ।
अद्वयत्वं गते जीवे न मनो इन्द्रियाणि च ।। १७८॥
न गन्धो न रसं रूपं न स्पर्शा न च निस्वनः।
नात्मानञ्च परं वेद योगयुक्तः समाधिना ।। १७९॥
अभेद्यः सर्वशास्त्राणां अबाध्यः सर्वदेहिनाम् ।
बाध्यते न च कालेन बाध्यते न च कर्मणा ॥ १८० ॥
साध्यते न च केनापि योगियुक्तः समाधिना ।
अग्राह्यो मन्त्रशास्त्राणां योगियुक्तः समाधिना ।। १८१ ॥
युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु ।
युक्तस्वन्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ।। १८२ ॥
निरातङ्कं निरालम्बं निष्प्रपञ्चं निराश्रयम् ।
निरामयं निराकारं तत्त्वं तत्त्वविदो विदुः ॥ १८३ ॥
निर्मलं निश्चलं नित्यं निर्गुणं निष्क्रियं महत् ।
व्योमविज्ञानमानन्दं ब्रह्म ब्रह्मविदो विदुः ।। १८४ ॥
कातु दृष्टान्त निर्मुक्तमनुबन्धेरगोचरम् ।
व्योमविज्ञानमानन्दं ब्रह्म ब्रह्मविदो विदुः ॥ १८५ ॥
दुग्धे क्षीरं घृते सपिर्वह्नौ वह्निरिवार्पितम् ।
अव्ययत्वं व्रजेदेवं योगिलीनः परात्परे ॥ १८६ ॥
भववनजवह्निं मुक्तिसोपानमार्गम् ।
प्रकटितपरमार्थं ग्रन्थगुह्यञ्च गुह्यम् ॥१८७॥
सकृदपि पठतिच मयः शृणोति प्रबद्धम् ।
स भवति भुवि भव्यो भाजनं मुक्तिमुक्तयोः ॥ १८८ ॥

॥ इति श्रीगोरक्षनाथविरचिते योगशास्त्रे योगमार्तण्डं समाप्तम् ।

॥ साम्बसदाशिवार्पणमस्तु ॥

॥ श्रीराम ॥

॥ गोरख उपनिषद् ॥

श्री नाथ परमानन्द है विश्वगुरु है निरञ्जन है विश्वव्यापक है महासिद्धन कै लक्ष्य है तिन प्रति हमारे आदेश होहु ॥ इहाँ आगे अवतरन । एक समै विमला नाम महादेवी किंचितु विस्मय जुक्त भई श्रीमन्महा गोरक्षनाथ तिनसौं पूछतु है । ताको विस्मय दूर करिबै मैं तात्पर्य है लोकन को मोक्ष करिबै हेतु कृपालु तासौं महाजोग विद्या प्रगट करिबे को तिनकै ऐसे श्री नाथ स्वमुख सौं उपनिषद् प्रगट करै है । गो कहियै इन्द्रिय तिनकी अन्तर्यामियासों रक्षा करे है भव भूतन की, तासों गोरक्षनाथ नाम है । अरु जोग को ज्ञान करावै है या वास्तै उपनिषद् नाम है । यातैं ही गोरक्षोपनिषद् महासिद्धनमें प्रसिद्ध है । इहां आगै विमला उवाच ॥ मूलको अर्थ ॥ जासमै महाशून्य था आकाशादि महापंचभूत अरु तिनही पञ्चभूतनमय ईश्वर अरु जीवादि कोई प्रकार न थे तब​ या सृष्टि कौ करता कौन था। तात्पर्य ए है कि नाना प्रकार की सृष्टि होय वै मै प्रथम कर्ता महाभूत है अरु वैही शुद्ध सत्वांशले कै ईश्वर भए वैही मलिन सत्व करि जीव भये तौएतौ साक्षात् कर्ता न भए तब जिससमै ए न थे तब कोई अनिर्वचनीय पदार्थ था। सो कर्त्ता सो कर्त्ता कौन भयो ऐसे प्रश्न पर । श्री महागोरक्षनाथ उत्तर करेै है श्री गोरक्षनाथ उवाच । आदि अनादि महानन्दरूप निराकार साकार वर्जित अचिन्त्य कोई पदार्थ था ताकुं हे देवि मुख्य कर्ता जानियै क्यों कि निराकार करता होय तौ आकार इच्छा धारिों में विरुद्ध आवे है । साकार करता होय तौ साकार को व्यापकता नहीं है यह विरुद्ध आवै है। तातैं करता ओही है जो द्वैताद्वैत रहित

अनिर्वचनीय नाथ सदानन्द स्वरूप सोही आगे कुं वक्ष्यमाण है।

७३

इह मार्ग मै देवता कोन है य​ह आशंका वारनै कहै है । अद्वैतो परि म्महानन्द देवता । अद्वैत ऊपर भयो तब​ द्वैत ऊपर तौ स्वतः भयो।। इह प्रकार अहं कर्त्ता सिद्ध तूं जान ञ्छह करता अपनी इच्छा शक्ति प्रगट करी । पीछै ज्ञान शक्ति प्रगट करी । पीछे क्रिया शक्ति प्रगट करी । ताकरि पीछे पिण्ड ब्रह्माण्ड प्रगट भए तिनमै अव्यक्त निर्गुन स्वरूप सों व्यापक भयो। व्यक्त आनंद विग्रह स्वरूप सों विहार करत भयौ पीछेै ज्यौही में एक स्वरूप सों नव स्वरूप होतु भयौ - तैं सत्यनाथ, अनन्तर सन्तोषनाथ विचित्र विश्व के गुन तिन सों असंग रहत भयौ, यातै संतोषनाथ भयौं। आगे कूर्मनाथ आकाश रूप श्री आदिनाथ। कूर्म शब्द है पाताल तरै अधोभूमि ताक नाम कूर्मनाथ। बीच के सर्वनाथ पृथ्वीमंडल के नाथ औरप्रकार सप्तनाथ भए । अनन्तर मत्स्येन्द्रनाथ के पुनह पुत्र श्री-जगत की उत्पत्ति के हेत लाये माया क लावण्य तांस असंग ओगधर्म-द्रष्टा रमण कियौ है आत्मरूप स सर्व जीवन मैं । तत् शिष्य गोरखनाथ। ‘गो’ कहियै वाक्शब्द ब्रह्म ताकी ‘र’ कहियै रक्षा करें, 'क्ष' कहिये क्षय करि रहित अक्षय ब्रह्म ऐसे श्रीगोरक्षनाथ चतुर्थरूप भयो और प्रकार नव स्वरूप भयो तामे एक निरन्तरनाथ छं किह मार्ग करि पायौ जातु । ताक कारन कहतु हैं । दोय मार्ग विश्व में प्रगट किया है कुल अरु अकुल। कुल मार्ग शक्ति मार्गःअकुल मार्ग अखण्डनाथ चैतन्य मार्ग तन्त्र अंस जोग तिनमै किंचित प्रपश्च की । एवं । या रीत मै द्वैताद्वैत रहित नाथ स्वरूप तै व्यवहार के हेतु अद्वैत निर्गुणनाथ भयौ अद्वैत तै दंत रूप आनन्द विग्रहात्म नाथ भयौ तामै ही मो एक ही में विशेष व्यवहार के हेतु नव स्वरूप भयौ तिन नव स्वरूप कौ निरूपण । श्री कहिये अखण्ड शोभा संजुक्त गुरु कहिये सर्वोपदेष्टा आदि कहियै इन वक्ष्यमाण नव स्वरूप में प्रथम नाथ ‘ ना ? करि नाद ब्रह्म को बोध करावे, ‘थ’ करि थापन किए है त्रय जगत् जिन ऐसो श्री

आदिनाथ स्वरूप । अनन्तर मत्स्येन्द्र नाथ । ता पीछे तत् पुत्र तत्

७४

शिष्य उदयनाथ श्री आदिनाथ तै जोग शास्त्र प्रगट कियौ द्वहै । योग कौ उदय जाकर महासिद्ध निकरि बहुत भयो आठं उदयनाथ नाम प्रसिद्ध भयो । अनन्तर दण्डनाथ ताही जोग के उपदेश तै खण्डन कियो है। काल दण्डलोकनि कौ य्यातै दण्डनाथ भयौ।।

आगे मत्स्यनाथ असत्य माया स्वरूपमय काल ताको खंडन कर महासत्य हैं शोभत भयौ आण निर्गुणातीत ब्रह्मलनाथ ताञ् जातैयातै आदि ब्राह्मण समवेदी। ब्राह्मण वेद पाठी होतु है ऋण यजु साम इत्यादि कर इनकै सूक्ष्म वेद कहियै । प्रणवकार वेद आतै मूक्ष्म वेदी खेचरी मुद्रा अन्तरीय खेचरी मुद्रा बाह्यवेषरी कर्ण मुद्रा मुद्राशक्ति की निशक्ति करबी सिद्धसिद्धान्त पद्धति के लेख प्रमाण । अनन्त मठ मन्दिर शिव शक्ति नाथ अरु ईच्छा शिव तन्तुरियं जज्ञोपवीत शिव तं तु आत्मा तंतु जज्ञ जोग जग्य उपवीत शयाम उमामत्र । ब्रह्म पदाचरणं ब्रह्मचर्य शान्ति संग्रहणं गृहस्थाश्रमं अध्यात्म वासं वानप्रस्थं स सर्वेच्छा विन्यासं संन्यासं आदि ब्राह्मण कहि मै चतुर वर्ण कौ गुरु भयौ अरु इह च्यारों आश्रम की समावेस जामै होय है ख्यातै ही अत्याश्रमी आश्रमन कोहु गुरु भयौ । सो विशेष करि शिष्य पद्धति में कहो ही है । तात्पर्य भेदाभेद रहित अचिन्त्य वासना जुक्त जीव होय ते तौ कुल मार्ग करियौ मैं आवतु है अरु समस्त वासना रहित भए है अंत:करण जिनके, ऐसै जीव जोग भजन मै आवत है ऐसो मार्गन मै अकुल मार्ग है । और शास्त्र वाक जालकर उपदेश करतु है । मैरो संकेत शास्त्र है जो शुन्य कहिये नाथ सोही संकेत है इह मार्ग में देवता कोन हैं यह आशंका वारन कहै है ईश्वर संतान । संतान दोय प्रकार की नाद रूप विन्दु, विन्दु नाद रूप । शिष्य विन्दु रूप, पुत्र नाथ रूपं नाद शक्तिरूप विन्दु नादरूप करि भए । शिष्य सौ प्रथम कहै नवनाथ स्वरूप शक्ति विन्दु

रूप पर शिव सोही ईश्वर नाम कर मैरो संतान है । ता करि

७५

विश्व की प्रवृत्ति करतु है। जोग मत अष्टाङ्ग जोग मुख्य कर षडंग जोग अकुल कहनै सो अवधूत जोग जोग मत सौं साधन अष्टाङ्ग जोग । आदि ब्राह्मणा ब्राह्मण क्षत्री वैश्व शूद्रच्यार वर्ण करि पृथ्वी भरी है तिनमै ब्राह्मण वर्ण मुख्य है । ब्राह्मण किसको कहिये ब्रह्मकं सगुण ब्रह्म द्वारे निर्गुण ब्रह्म करिजातै स ब्राह्मण ए जोगीश्वर सगुणनाथ गम्य पदार्थ। आनन्द विग्रहात्मनाथ उपदेष्टा उपास्य रूप अत्याश्रमी गुरु अवधूत जोग साधन मुमुक्षु अधिकारी बन्ध मोक्ष रहित कोइक अनिर्वचनीय मोक्ष मोक्ष ऐसो आ ग्रन्थ मै

निरूपण है सो जो कोई पढ़ पढ़ानें जाको अनन्त अचिन्त्य फल है।

॥ मत्स्येन्द्रनाथजी का पद ॥

[राग कालिङ्गडा]

भूखड ली लागी थारा नांवनी । म्हानै भावै भावै
भगवत जीरो नांव म्हारा बाल्हारे । टेक
जाण जैसी रंग मेंटिये कई भजन भलो भगवंत म्हारा
बाल्हारे १ सत्रही तीरथ मैं बसें तो कई मंजन
करें जन कोइ म्हारा बाल्हारे २ निरमल थाते न्हाई
चल्या काई एडो पटंतर जोई म्हारा बाल्हा रे ३
काया तीरथ में ज्ञान बडो कांई साधन दसण होई
म्हारा बाल्हारे ४ भनें रे मच्छे ई एह ड्रो पटतर
कांई भगवत सवा न कोई म्हारा बाल्हारे ५ ॥

[राग घनाक्षरी]

पंपेरू ऊडिसी । आय लीय ओसराम । ज्यौ ज्यौ
नर स्वारथ करें कोई न सवाय काम । टेक । जली
चाहें माछली घण कै चाहें मोर सेवग चाहै राम
ॐ ज्यौं चितवत चन्द चकोर १ यो स्वार्थको
जीवडो खारथ छोडि न जाय जन गोविन्द किरण
करी म्हारो मनवौ समझ्यौ आय २ जोगी सोई
जाणी रे जगते रहे उदास ततनिरंजण पाइय
यो कहै मछन्दर नाथ । २ ॥

॥ इति ॥

॥अथ भरथरी जी का सबदी॥

अहंकारे प्रथमी पीणी । पहौ पेषीणां भूरा।।
सति सति भाषंतरा जोगी भरथरी । पिंडकावैरी “रा ॥ १॥
दुषीया रोबत सुपीया हसंत । केला करंत कामणी ।
मुरा जुईत हुँदू भजत । सति सति भाषेत राजा भरथरी ।। २ ।।
दुषी राजा दुषी प्रजा । दुपी बांभण बांणीया।
सुपी राजा भरथरी । ज्यन गुरुका सबद पिछांडिया ॥ ३ ॥
क्या गरबाती गूजरी । देषिर पाडरिया।
सोला सै मै मंतीया । मुझ गरहीड तीयां।।४ ॥
बने बृच्छा सुफल फलंते । मुडिघइटंते गईंद ।
ते बृच्छा सजडा गया । मो देवतां नरिंद । ५॥
चढंगा स पड़ेगा । न पड़ेगा तत विचारी ।
धनवंत लोग छीजैगा । तेराया छीजै भरथरी भिष्यारी ॥ ६ ॥
राजा भर्थरी भरमिनला । तलिकरि डिळी ऊपरकरचूल्हा ।
है है लगडी जुगुति सुंजारि । राजा भर्थी जीवें जुगचारि ॥७॥
अवध् जलविन कवल कवल बिन मधुकर कोईल बोलै
कण्ठ विनां । थल बिन मृग मृग बिन पारधी, ऐक सर
वेधं पांच जनां ॥८॥
नवद्वारे जडिलै कपाट । दसवै द्वारे सिव धरिबाट ।
दोई लष चन्दा एक लषि भान । वेध्या मृगगगन अस्थान ॥९॥
वेध्या मृग न छाडे पास । भणंत भरथरी गोष का दास ।
तनि निरास मन मांडे माया । मुंड मुंडाईम भंडसिकाया ॥ १० ॥

७८

मन निरास प्रेम रस भोगी । भणत भरथरी ते नर जोगी ।
पंच षडा अधिक वयवंता । मनराइमैं मत गाज । ११ ॥
करडी लहर कद्रप की निकफे । तब कुंड जू अॅड भाजै ।
वैरागी जोगी राग न करणां । मन मनसा करिवंडी ।। १२॥
आगम अगोचर सिद्ध का आसण । आसातृष्णा पेंडी ।
आसा पंडी मनसा डी । मन पवनां होई उजीरं ॥ १३ ॥
सति सति भाषेत राजा भरथरी । तब मन होइबा थीरं ।
राज गयां ॐ राज्य झारै । वैद गयाॐ रोगी ॥ १४॥
रूप गये छै कामी झरै । विन्द गया हूँ जोगी ।
बीज नहीं अंकुर नहीं । रूप नहीं रेष अहंकार ॥ १५ ॥
उदय अस्त वतहां कथ्या न जाई । तहाँ भरथरी रहा समाई ।
मरनें का संसा नहीं। नही जीवन की आस ॥ १६ ॥
सति सति भाषेत राजा भरथरी। हमारे सहजै लीलविलास ।। १७॥
निरघत कथा बहौ विस्तार । कथौ निरंजन रहौ अकार ।
पूर्छत विक्रम बांवन बीरं । फ़ेण प्रचै रहिबा थीरं ।। १८ ॥
सुन हो विक्रम ब्रह्म गयन । देही बिबरजित धरौ धियन ।
उदै अस्त जहा कथ्या न जाई । तहाँ भुथरी रह्या समाई ॥ १९॥
आगें बहनीं पीछे भांनु । निरति सुरति वृछ तलि यांन ।
कथं निरञ्जन रहै उदास । अजहुँ न छांडे आसा वास ॥ २० ॥
माया सत्रनि करसि ग्रब । नहीं धेन जोबन राजा द्रव ।
कनक कॉमनी भोग विलास । कहै भरथरी कॅध विनास ॥ २१ ॥
साधिबा तो ऐक पवन आरंभ साधिबा --
छाडिया तौ सकल विकारं ।

७९

रहिबा तौ निह सबद की छाया --
सेयबा तौ निरञ्जन निराकारं ॥ २२ ॥
कुलस्य हीनी नगनौपबाला । मृगनैनंरूपी दृष्टो बिकराला ।
पदमो झलकंत वा कस्य वेणी। कुतौ या गत्याहेलज्या विहृणी॥२३॥
न गनसि कार्यं न गनसिरिखा । न गनसि जीव जलचरा।
अजहुँ काय सिहोनरा । नही प्रसिद्ध जोगेश्वरा ॥ २४ ॥
जोगी चिन्ता विकलयो मम मता समाया ।
कथं जोग जुग तातै जोगो न पाया ॥ २५ ॥
नहीं जोगु जोगी सरबस भोगी । गुर ग्यांनी हीणं फिरो मुठजोगी ।
धनिस्य पुत्री कुलवन्ती नारी । धनस्य तु पतिव्रता ॥ २६ ॥
धनस्य देसस्य देवी अहँ उपदेस मूष जोगी ।
तिण सज्या बनबासी। ऊपर अम्बर छाया ॥ २७ ॥
भरथरी मन निश्चलं । घोरी घोरिबरठे हो इन्द्र के राया ।
जस्य माता तस्य राता । जस्य पीवंता तस्य मृदंता ॥ २८॥
है है रे लोका दुराचारी । वैरागी के किन जावते ।। २९ ।।
जस्य माया तस्य जाया । तस्य सैंक्यू रे विंपैसुचन्तकाया ।
हा हा रे लोका दुराचारी । निज तत तजि लोहीचित लाया ॥ ३०॥
कांम कलाली चित चढौ । सुरै विषे सज्या मनमथ मांस
बीरज ब्रह्महत्या । है है रे लोका दुराचारी । कहाँ रही सुच्या ॥३१॥
असत्री जोनी दीयेत विन्द । कोटि पूजा बिनसते ।
बरत मंजन तप डत ज्ञानहीन तपोनास्ति ब्रह्महत्या पदे पदें ॥ ३२ ॥
गोरख बोले सिरपरी । दुबटा है है पंथ।
ऐक दस ई बाघनी । ऐक दिसां झे नाथ ॥३३॥

८०

चमडी दमडी घमडी तीन बस्त त्यागी ।
सति भाषेत राजा भुथरी । तेनां दूरता वैरागी ॥ ३४ ॥
नारी चोरी जारी तीन बस्त त्यागी ।
सति सति भाषेत राजा भरथरी । तेनां दूरता वैरागी ॥ ३५॥
मोह न बांधिबा मन | प्रमोधिबा । भिष्याते ग्यांन विचारं ।
पंच खं बात करना एक छं रत बा । ते उतरबा पारं ॥ ३६ ॥
छाड्या हस्ती घोड्या गाँव गढ । हरप सोग मनिनांहि ।
तातै राजा भरथरी । थकित भया पद मांहि ।। ३७॥
झूठा जगका जीवणां । बढी सवाया रोग ।
तातै निकसा भरथरी । मीठा लागा जोग ।। ३८ ॥
गगन जाइगा मंडल जाइगा । चंद जाइगा स्वरा ।
न जाइगा राजा भरथरी । सबद गुरु के पूरा ॥३९॥
गऐ जु राजा राज करते । गऐजु प्रजा केलि करंते ।।
गऐ जु त्रिया बहुरूप धरंते । गऐ जु ब्रह्म वेद पीते ॥ ४० ॥
गऐ जु द्युच्छा सुफल फलंते । गऐ जू द्वा चहर कर्ते ।
सति सति भाषेत राजा भरथरी । हम भी जांते जे जोगी न होते ।।४१॥ ।
न ते पुरा जु भोग भृगंता । न ते नारी जु रूप रमिता ।
न ते खूछा जड़ मूल सहंतां । नते छुचांद्र मृत पाणीं होता ।। ४२॥
न गत्वा राजा भरथरी गुरूप्रसादंग्यानं रता ।
सकल गिरिवरं गिरि सुमेरं । ता समतुलि आत्म डारतै ॥४३॥
तो भी साधन दुःख ते । तहिरछिपाल निरंजनं ।
समुद्र मध्ये होतासनं ता सम तुलि आत्म डारते ।
तो भी साधन दुषिते । तहि रछिपाल निरंजनं ।। ४४ ।।

८१

जबलगि धरतरी तबलग भरथरी, जाइगी धरती न गत्वा भरथरी
बिरछो छत्री त्रिण सज्या । बाव ढोलंत चमालिचा ।
आंगणे गृहं दीपगचन्द। मो मन राजा निश्चलं ॥ ४५।
मोरा नांगृत कोकिला गावत । भूरा बजांबत रुद्र बेणी।
चहूं दिसि तरूनी पवन झकोलत । यं भरथरी ग्यानं लीलं ।। ४६ ।।
सिला सिंघासन बाकल बसत्र । गगन छत्र सिर सोहे ।
चहूं दिसा तरूनी पवन झकोलत ग्यान रतन मन मोहे ।। ४७ ।।
देस भवंतां सदा बैरागी । सासत्र वैरागी पंडिता ।
बाल कन्यां चिधवै बैरागी । “ ग्यांन बैरागी राजा भरथरी ॥ ४८।।
म्यांनी सो जो गहर गम्भीरं । भरया कुम्भजल निश्चल नीरं ।
भनत भरथरी सत सरूप । तत विचारै तौ रेष न रूप ।। ४९ ।।

।। इति श्री भरथरी जी की सबदी सम्पूर्ण ।।

॥अथ चिरपटजी की सबदी॥

काया तरक्र माकड चित । डालै पातै भरमै नित ।
कलय् झलपै दहदिस जाइ । तिस कारण कोई सिध न भाई । १ ।।
ढील कछोटी मनभंग रैि । घरि घरि नैन पसारा करे ।
पाया झरै न बाचा फुरै । ता कारणि मूहू झरि झरि मरें ॥ २॥
मन चंचल पवनां चंचल । चंचल बाई धारा ।
या घटि मधि तीर्थं चंचल । क्रीं राषिब्य झरता पिंडका द्वार ॥३॥
नाथ कहां वै सकै न नाथ । चेला पंच चलायै साथि।
मांगै मिष्या भरि भरि पाइ । नाथ कहां वै मरि मरि जाई ।। ४ ।।
दरसण पहरै नाथ कहावे । सृषि बोले चतुराई ।
आलै काट जू घुन लागें । डाल मूल घड़ि पाई ॥५॥
टीका हाम टमकली । बोलत मधुरी बांनी ।
चरपट कहै सुनिहो नागा अरजन । यास्यौरी की सहनांवी ॥६॥
रंगाचंगा बहौ दीदारी । जैसे पोटी मुहर पलमांधारी ।
चरपट कहै सुर्थे रे लोई । बरतण कै पणि ओग न होई ॥७॥
ऐक सेत पटा ऐक सील पटा । ऐक टसर कैटी कालंबजटा ।
एक पंथ छाडि मन उबट बटा । चरपट कहै ऐ पेट नटा ॥८॥
राती कंथा रापट रोल । पगां पावडी सुषां ते बोले ।
षांजै पीजै कीजै भोग । चरपट कहैं बिगाड्या जोग ॥ ९॥
पहरि मूद— कंकण हाथि । नकटी बूची जोगणि साथि ।
उठत बैठत का झनकार । तजि सक्या न माया जंजार ॥ १०॥

८३

जंजाल आगे जंजाल पीछे। जंजाल क्यु मांर कै मांडे ।
सो जंजाल तजि फिर जोगी हूवा । सो जंजाल फिरिमांडे ॥ ११ ॥
घाकर कूकर कीगर हाथि। बोली भोली तरी साथि।
दिनकर भिष्या रात्र्यु भोग । चरपट कहै बिगोत्रे जोग ॥१२॥
गंग बिगंधा मृता षांड । पसवा पड़ि पड़ तौड़े हाड ।
ज्याहन उंची औगुलच्यारि । चरपट कहै ते माथे मारि ॥ १३ ॥
जलकी भीत पिवनका थुमा । देवल देयर भया अर्मा ।
बाहर भीतर गंधम गंधा । काहे फुलोरे पसवा अंधा ।। १४ ॥ ।
आंषि की टगटगी नाककी डांडी । चमकी चंद्री यारुषरू मांडी ।
मल प्रसेद सुरति जहां सदा । अहार की कोथली नरक का कूंडा ॥ १५॥
मनका बासा जहां मासकालूचा । सिष्टिकाद्वारजहां केसका कूचा ।
गंधविगंधा जहां चार विचारी । चरपट चाल्यौ मात जुहारी ॥ १६ ॥
चामकी कोथली चामका खुवा । तास की प्रीति करि जगत सबम्बा
देव गंध्रप मानव जेता । उबरचा ऐकको गुरमुखचता ॥ १७ ॥
फोकट फोकट कथं गयान । कूटें चमड़ी धरै ध्ययन ।
सिध पुरख घंकरै उपाधी । चरपट कहै ऐ कलियुगके बादी ॥१८॥
सिध कहै वै भुगतै भग । ताका काला मुष अर पीला पग ।
कूटै चमड़ी धरै ध्ययन । ताप मुवामैं कहा गियांन ॥ १९॥
चरपट कहैं । सुणीरे अवधू । कामणि संग न कीजै ।
लिंद बिंद नव नाडी सोयै । दिनदिन काया छीजै ॥ २० ॥
जतन कता जाइ सुजाइ । भग देषि जिन घालै घाव ।
कोटि बरष तू बाढे आव । सति सति | भाषेत श्रीचरपटराव ॥ २१ ॥

८४

चरपट चीरचक्र मनर्कथा । चितचमां ऊँ करैना ।
जैसी करनी करौ रे अवधू । ज्यै बहर न होई मरनां ।। २२ ।।
दिढकरि मना थिर करि चित । काया पवन पालै नित ।
अभए भने उँ थिर हवे कंध । उडेन हंसा लागै बंध ॥ २३ ।।
अवधू मूल दवाएँ दीजे वैध । बाई पेलै चोटि संघ ।
जुरा पलटै पंडु रोग । बोलें चरपट धनिधनि जोग ।। २४ ।।
बंध सबंध विधेय करि बंद । तलि करि रवि उपरिकरिचंद ।
राति यस रस चरपट पीया । पंQतेलन बूझे दीया ।। २५ ।।
जौधै रावल परा सयानां । हंसि किन बांधे टाटी।
बारा आंगुल पसि गई है । सोला आंगुल फाटी ।। २६ ।।
पवना कंथा अनले बास । पिसन न कोई आवै पास ।
मन मृ मतौ गुझ ग्यान विद्त । चरपट कतै धनिअवधूत ।। २७ ।।
निरभे निसंक ते ततवेता । मन मानि विवरजित इंद्रीजिता ।
सेत फटिक मणि ग्यान ग्ता । चरपट कहौ ऐ सिध मता ।। २८ ।।
माधं मुपर मॉरै निंद । सुपने झरिया देयन विंद ।
पटुं न पिंड न झ” रोग । चरपट बोले ऐसिध जोग ॥ २९ ॥
भरथर चरपट गोपीचंद । धंद्यौ पूर्ण प्रमांनंद ।
पीर पांड धृत छाडयौ भोग । गड्यौ आत्म साध्यौ जोग ।। ३० ॥
तांबा तुंवा दोङ मुचा। राजा जोगी दोॐ ऊँचा ।
तांबा दूवे तुंबा तिरै । जीवें जोगी राजा मरे ॥ ३१ ॥
ऊजल कंथा बिगेड़े बास । कामनि अंग न मेलै पास ।
दिढ़कर राथै पांचू इंद्वी । बोलें चरपट ते जोग्यंढी ॥ ३२ ॥
कर प्रभिछया वृषतलि बास । कामनि अंग न मेरे पास ।
बन गंडर है मसाणा भूत । चरपट बोलै ते अवधूत ॥ ३३॥

८५

रूपं वृष गिरकंद लिबास । दोइ जन अंग न मेरे पास
पलटै काया पंडे रोग । चरपट पोलै ते धनि जोग ॥३४॥
रष्या चरपट विवरजित कंथा । पुण्यांपुणि विवरजित पंथा ।
स्वादास्वाद विवरजित तृड । मुख मानाजावृत मुंडं मृड ।। ३५॥
मन नहीं मूढं गूडे केस । कैसा मुंड्या क्या उपदेस ।
मूड़े नहीं मन मरदका मान । चरपट बोलें तत्तगयांन ।। ३६ ।।
धींगा धींगी मुस्ता मुस्ती । यहौत चौर बाजारी।
आपगुर निंदं पर गुर वंदे । लड़बड़ीया लपच्यारी ।। ३७ ।।
झोली पाई पत्र पाया । पाया पंथ का भव ।
रीता जाऊँ भरीया आऊं । कहा करें गुग्देव ॥२८॥
सहज सुभाइ भिष्या मांगिबा । संजे मे भजन करणा ।।
आसण दिढ करि बैसित्रा अवधू । मन मुष भटकिन मरणा ॥३९॥
फकट आबै फोकट जाइ । फोकट बोलै फोकट पाइ ।
फोकट बैठ करै विवांद । चरपट कहें सत्र उपाधि ।। ४०॥
बायें हाथि कमंडल दाहिणे अंड । मोडोचक्र पूजो हो भंड ।
बैठौ तुम आगे रंड । चरपट कहैं ऐ सब पाउंड ।। ४१॥
भेष लीया सो भेद न पाया । घर छाड्या प्रवी न माया ।
नाथ विसारि निडर जग जोया। सांग बनाइ सुधीहवै सोया।।४२॥
ना धारि त्रिया नां धरि बरता । ना धरि धावून जोवन मंता ।
ना धरि पुत्र न धीव कारी । तातै चरपट नीद पियारी ॥ ४३ ॥
दिन उठि घर घर दीन्ही फेरी । अंतरि उलटि न आत्मा हेरी।
पात्र पूरया पेट फुलाया । मांगी मिष्या गटकाषाया ।। ४४॥

८६

गटका पाया मगर सचाया । जैसें सहर का कृता ।
जोग जुगति की - पवरि न पाई । कन फड़ाइ बिग्रता ।। ४५ ।।
आई न छोई लेवान जाऊँ । तातै मेरा चरपट नाऊं ।
आई भी छोडी ऐ लेवा भी जाई ऐ । गोरष कहै पूता
व्याचारि विचारी घाइ ऐ ॥ ४६ ॥
सति चलणां सुरबाइकथीर । निसदिनकाया गहर गभीर ।
जत मत सुनिखरत षिमां बहूत । बंदत चरपट ते अवधूत ।। ४७ ।।
हमणां जोगी रगणी सांडि । पुरष कुलछन बेस्यां नाडि ।
कवि लजालू निलजी नारि । चरपट कहते मांथं मारि ।। ४८ ॥
कांने मुद्रा गलि रुद्राषि। फिरफिरि मांगै निपजी माषि।
चरपट कहै सुणौरे सोई । बरतण है पाणी जो गन होई ॥४९॥
कोरा मांगै काचा मांगें । मांगे मृत कपासा ।
चरपट कहें मुणो रे अवधू । बिन राड़ी घरबासा ॥ ५० ॥
पोचमांङ माथै टोय । गलमैं बागा मन में कोय।
माया देषि पसारा करें । चरपट कहै विन आई मरें ॥ ५१॥
छत्र कछोटी चाथै पांन । तीरथ जाइ उगा है दान ।
करें बैदगी जिवावै रोगी । चरपट कहै विश्रुता जोगी ॥ ५२॥
जटापिट बन अंगे छार । मोटी कंथा कहौ बिसतार ।
बिचत्र बांनी अंगाचंगा । बटवामी वै बहुविधिरंगा ॥५३॥
मर्दे मांसै लावै चित । ग्यांन विवरजित गावै गित ।
यह निस न्याई भोग विलास । चरपट बोले कंधविनास ॥५४ ॥
कथणी बदणी बलि बलिजाब् । बांधि सकै तौ बंधौ बाव ।
चरपट कहै पवन की डोरी । पुंकत गधवा ले गया चोरी ॥ ५५॥

८७

न जान ऊँची झष धरम । ऊँचा मंदिर कूड़ी कर्म ।
चरपट कहै सुनौरे लोका । रतन पदारथ गमायौ फोका ॥ ५६॥
ऐकै पथर ऊपरे पाव । दुजा पार्थर ऊपर भाव ।
चरपट कहै उनीका मैव । यौ क्र्यु पाथर यौ क् देव ॥५७॥
पूजि पूजि भाठा सब जग घाठा । निजततर ह्या निनार ।
जोति सरूपी संगिही आछे । तिसका की विचार ॥ ५८ ॥
पूजिबा तौ आत्मदेव पूजिबा । चढाइवा तौ अनादि पाती ।
चरपट कहै कहूँ भटकि न मरना । घटि घटि तीरथ जाती ॥५९॥

॥ इति चरपटी की सबदी संपूर्ण ॥

॥ अथ गोपीचंद जी की सबदी ॥

रज तजिलै पूता पाट तजिलें । तजिलै हस्ती घोड़ा।
सति सति भाषत माता मैणावती रे पूता । कलि में जीवन थोड़ा ॥ १ ॥
राजा कै घरि राणी होती माता । हमारें होती माई जी ।
सवषणं भी बातें बैठती माता । यहु यान कहां तैल्याईी ॥२॥
गुरु हमारें गोष वोलीणे । चरपट है गुरुभाई जी।
एक सबद हमॐ गुरु गोरक्षनाथ दीया । स वो ल्यण्या मैणांवती माई जी ॥ ३॥
मोलामैं राणमें बाग सैकन्या । बंगाल देस बड भोगीजी।
बारा बरस मोनै राज्यकरण दे। पिछे होऊंग जोगीजी ॥ ४॥
आजि आजि कर्ता पूता काहि काहि कर्ता ।
काया झरं कलाल की भाठी ।
सति मनि भाषेत माता मैणावती रे पूता । ।
यौ तन जलिमलि होइ मसांण की माटी ॥५॥
जोग न होमी रे पूता भोगन होसी । न सीझि सो जल विंच की काया ।
सति मति भांषत माता मैणावती रे पूता। भूमि मूल्यै रे भाया जी ॥ ६॥
मरोगे मरिजाहू गरं । फिर हो हृगे मासणकी छारंगजी ।
कबहूनू परम तत चीन्हें जेरे पूता। ज्यूं उतरौ संसार भौ पारंजी ॥ ७॥

८९

कूंण हमकू भात खुलावै । फ़ेण पषाले पाईजी।
कहां मं मेरै मैड़ी मंदिर । कहां तू मैणावती माईजी ॥ ८॥
अलप तुमी मात पुलावें । गंग पालै पाई जी ।
कृषे बिरषे तेरॉमेड़ी मंदिर । घरिघरि मैणावती माईजी ॥ ९ ॥
माता कै उपदेश तजीला । देस वंगाल जी।
गोपीचंद गुरु के सरपें । भेटत भागा काल जी ।। १० ।।
छाड्या राजपाट पाणी छाड्या । छायाभोग विलासजी ।
गोपीचंद धीलाघर सबदी । छाडि भया वनधामजी ॥ ११ ॥
राणी सकल कन्या सत्र ही । है है कार भईलाजी ।
रावृत गैति तुरी गज गलबल। राजा गोपीचंद कहां गईलाजी ।।१२।
जलंधरी याव हाथि दे डीबी । गोपीचंद पंदाया ।
मंदर महल पौलि जहां भीतरी । तहां अलेप जगाया जी ॥ १३ ॥
माइ बहन करि भिष्या मांगी । पूरया सींगी नांदी।
समलि साद मिली जब राणी । आइ किया संवादजी ॥ १४ ॥
मन राजा भन प्रजा । मन सकलका बँधी ।
मनई चीन्हे पारणमी भया । राजा गोपीचंदजी ॥ १५॥
ग्रह कै नांही देषिवे ई लषि । चंदर विवरजित पषि ।
जलमै बिब द्रपन में छाया । जैसा अचिंत पद गोपीचंद पाया ।। १६ ।।
पाया लो भल पायालो। सरपंथा न सहेती थिति ।
रूप सहेती दीसण लागा । पिंड भई प्रतिति ॥ १७॥
मन थिरंता पवन थिर । पवन थिरंता बिंद ।
बिंद थिरंता जिंदा थिर । “ भावं गोपीचंद ॥१८॥
मन चलंता पवन चलें । पवन चलता बिंद।
बिंद चलंता कंध पर्छ । यै भायै गोपीचंद ॥१९॥

॥ अथ जलंधरी पावजी की सबदी ॥

सुनि मंडल में मनका बासा । जहां प्रम जोति प्रकासा।
आपे पूछे आपै कहै । सत गुरु मिलै तै प्रमपद लहै । १ ।
ऐक अचंभा ऐसा दूवा । गागर मांहि उसास्या दूवा ।
बो छीनेज पहुँचै नांही । लोक पयसा मरि मरि जांही ।। २॥
आसा पासा दूरि करि । पसरंती निवारि ।
स्पध साधिक मॅ संग करि । के गुरमुष ग्यान विचारि ।। ३ ॥
धरती आकास पवन अर पांणी । चंदस्रष्ट दसण जाणी ।
ॐ कार का जाणें मंत । जैसा सिधा अलष अनंत ।। ४ ॥
गोपीचंद कहै स्वामीजी । बस्ती रहूँ तौ कद्रुपब्यापै ।
जंगलि जाऊं तौ युध्या संतापै । आसाणी रतुं तौ व्यापै माया । ।
पंथ चतुं तौ चीजै काया । मीठौ षांड तौ ब्यापै रोग।
कहीं कासी प्रसांभृ जोग ॥ ५ ॥
सांभलि अवध तत विचार । ऐनिज सकल सिरोमणि सारं ।
संजम अहार केंद्रष नही ब्यापै । बाई अहार घुध्यान संतायै ।
सिध आसन नहि लागै माया । नाद पार्ने नहि छीजै काया । ।
जिभ्या स्मादन कीजै भोग । मन पवूनां ले साधौ जोग ॥ ६ ॥
मरदने केसस थामि लै अवधू । पवना धामि लै काया ।
असेजु राम रन थांभि लै। विचार त्याग नै माया ॥ ७ ॥
सत सिध मते पार । न मरे जोगी न ले अवतार ।
सुनि समावें बातें बीनां । अलष पुष तहां ल्यौ लीना ॥८॥ ।
जोग न जोग्या भोग न भोग्या । अहला गथा ज मारा ।
गमे गधा जंगल बुकर । फिर फिरि ले अवतारा ॥ ९ ॥

९१

इहू संसौ पाई ऐ पैले। अब बोई ऐ ते आणं फलं ।
इह संसार करम की बारी । जबलग सरधा सक्ति संसारी ॥ १० ॥
पहेलै कीया स अब भुगतावै । जो अब करै स आतें पावें।
जैसा दीजै तैसा ली । तातै तन धरनी क कीजै ॥ ११ ॥
अजपा जपनां तपबिन तपनां । धुनि गहै धरिबा ।
ध्यानं
जोग सहारं पाप प्रहारं । जैसा अदभुत ग्यान ।। १२॥

॥ इति जलंधरी पादोजी की सबदी ॥