भरतकोशः-१

by मानवल्लि रामकृष्णकविः

भरतकोशः-१ मानवल्लि रामकृष्णकविः १९९९

שרירי"י"יי":t": י"י"י"צלזימויימ"י"איזי"מיייזי"-"י"יי"י"י"י"ש"י" --- - έξ%ί 、 : ਾਂ - ". . definitions on -

• ԴԱՏէՅ: 3 Ո thers d dance

30 + +*a:{ بالمشتباهپيبيدي 2. رویاییهایی بیب" , wళ* **” ※ go. t っ てぶ. リ リー :فيقات يأتي ł اس فتنتهييج . ు ఇట జో ش٤٤٤٦ډييييي ي

• • • تهی جبهه به به >*必a娶 * لمه ده ه به يه ۰ه د ۰..8%يو«g

f تكتنفرتييييمه * ് قتلتمويليابينتهي" a # - . . ; 3. # * ** 8 ു: k # {

*::... **'. -, * (” Å

• *、 ・ ۳ م. به هم :

} , *

1. ہ: دُھ ** 。
2. - 心 述城公桥狄

!

• * * * ."་ར་, ༈༔ ཨཱཿཧྰུཾ༔ ༢ . . -- . , , , ه ده ۔ ب - به ما م * * *

} ** ۹۶ نه ه تا س ه به ای - ته ای به او می . . . . . . . . . . . . د ده ؟ .ri-| ,3 ::; י"י WGRD nams, besides maintaining the temples nd other places under its administraunctions prescribed in Agamaśāstrås, the perennial flow of pilgrims from lock, has been evincing keen interest und cultural activities too. The Vëda nstitute, the S.V. Oriental College, the lwar Divya Prabandha, the Bhagavata Devasthanams’ abiding interest in the n heritage, V. Oriental Research Institute (now a ut quite a good number of publications *nown among the scholars both in the n today serve as ready reference works. Öğa a voluminous dictionary of technilot only in Sanskrit but also in Prākrt (Music) and Kävyālankâra (Rhetoric), is in 1951. Such technical terms have a Nātakalakşaņa (Dramaturgy), Gita Musical instruments). The lists of aumpilation, from Bharata (500 B.C.) to ātyaśāstra to Bharata Kalpalatā are 66 - 1957), the author of Bharatakóša linence. He was a polyglot too, wellh an inmate aptitude for research. An `.T.Devasthanams Educational Officer r name Sri Venkatésvara - forerunner Bulletin” which later blossomed into was later on the staff of S.V. Oriental 0 to 1954 as Head of the Department ht out Bharata's Nātyaśāstra with the ta. Again, it was he who found out the hāsya by Nanyadeva, the famous king wal in Modern Review, June 1928..... ery. His knowledge of Sanskrit Sahitya , unlimited and at the same time it is es of the profound scholar that he was. of print for a long time. The T.T. ged in bringing out the second edition ly hoped that it will receive the acclaim of great use to them in their research EXECUTIVE OFFICER . M.A. TAKOSA cal terrns with definitions works on Music and Bharata and others ፲ LED ፲፮ Y SHINA KAVI, M.A. 巫裘 领、父察慈了 . OFI ENTA, i, o NSTITUTE UPATI リは リ羅逸 ふ1;賞授打○i:"Y む務" NÍ A RAC, E.A. st ove ocer IÆ BGÄłłł> GF TRüşt'E¥ts o DEvASTHANAMs. TIRUPATr. [亨$氢 Nткі» ат As Tilas AMs press. RIf H*ATI UCTION.

ఫిఖా:ణsళా

I have not much to say except by way of ya Sastra of Bharata with the most scholarly ised by me that the task was like the lifting minery. Chapters 28 to 34 deal with music all nd one of the greatest thinkers in Philosophy significance of the expression of Bharata and je and deep voice capable of lifting one's soul I had of necessity to acquire and study all yālankāra and a few decades of my life saw at sages who devoted their lives to the science. memory is like the foot-prints on the sands low of intellect. Considering the needs of the ndex of the technical words used in those great ill be of immense help to scholars who devote the advice of the Director of the Institute the ra has shed His divine grace for its completion acted all the resources of my mind, yet, I see studies it involved. Everything has its usés Itterances of great thinkers culled here, and ho is ardent in turning over these pages. re culled from are four, viz., Dramaturgy or Nrtta and Instruments or Vadya with \riginally it was proposed to include Alahkāra erotics or Kāmaśāstra and all the branches n-planning, Painting and Iconography.) But ion of the studies which these subjects would a more powerful factor in the decision is of equal importance and therefore deserve xcluded, prosody is given a minor place; ects are included. It was found necessary i. Bharata deals at length with all these ind never altered or revised by subsequent s compilation is named Bharatakośa. The the extension of each subject, (2) the manner raphical notice of authors who contributed mself to the description of ten kinds of plays. Kohala includes ten more and later ition of the story and the five units with They are called Sandhyangüni. Pitryarañga Wātrgupta, KIrtidhara etc. Rasa and Bhava vara, Gita, Rāga, Prabandha (Musical Comwhat is dealt with in chapter 31 of Bharata songs (Sapta gita) which are now extinct. we defined the subject well. 'oadly into Vinā, Vamsa (Flute), Mrdanga 2 and use in every century and with each user. e see in the sculptures, called Pinaka by ment of a beggar to earn his livelihood in of Matañga, Vipañci of Swāti have all gone given for as many kinds of lute as one can rutijñāna (perfect knowledge of all varieties rets are permanently fixed and each Rāga is much simplified and several conveniences imes when Vinā had seven or more upper ore than one instrument was necessary to Yajñasālū. The case is similar with flute | Suit the player, but which in olden times nd of audience near or distant, Nagara or s of Mordanga) of Bharata was displaced by and carry; but the scope in older instrujert ready knowledge should be pledged for nas undergone great modifications and every mutations. The older Tālas are Mārga and the well the formula to a permutation of six or cts stated above are incorporated in our work ast work on each subject. Some of the definimed to be technical ; but they are defined in tion would involve endless labour and long for every word is really desirable; but when guage, linguists can easily translate it into be necessary for all further research in the t affords ample help to find out what work ithout wandering in the mist. st commentary of Abhinavagupta – Bharata, even earlier, and his work consists of 6000 摄 s a Kashmirian Philosopher of Pratyabhijñ& s expression is highly refractory and often nterpreting it, has saved both Aesthetics and iestal of thought. Bhoja, of the same age as ght and expression and the world of Aesthetics we are in, yet transports our soul to the most in 36 sections reveals the two components, far easier than Bharata's production. Bhoja he 3rd or 4th century A. D. He is well versed In his Hastābhimaya he names 16 kinds which His work is not available. He lived about omprising several treatises on various subjects, its (Alaskāra). hor of Bharatārņava. But from the work ter than the lith century A. D. The work 00 verses. The author seems to have written iisana which reads very different from the ought between this Nandin and Haripäla, a atärnava must have been lost and the present rati as the author of Bharatärthacandrikā – । नानार्थह्मतमुद्रा सुमते बहुधाऽस्ति तेन संक्षिप्तम् । it is incomplete and what is given here is not 3out 500 A. D. or even earlier. His definitions {i, a work on music consisting of 8 chapters lived about 850 A. D. He introduced Dvādainued for tw0 centuries. In dramaturgy he | into three kinds. mtiomed by the commentator Abhinavagupta såstra. Vema calls him a king. He is largely 2ems to have been a great authority on the Music. His work is lost. He must have deva, king of Magadha, next deserves our to be a Rāşīrakūša Scion of Karmăţa kings. a's work is unfortunately a fraction of his granthas) on music and instruments (Vadya) empt at correction must result in producing a a (Gujarat), one, a king and the other, the ila, the king, lived about 1175 A. D. probably a few years later at Srirañgam on the Kāveri 3m Sangitalcalpataru which is a work of it. Kaipadruma has a commentary on it, 1300 A. D. during conquest of Bengal and sm. It is to that Hindu king that the work is atāpa hail from the imperial rulers of the ina. Someşvara's father, Tribhuvanamalla or as of Bilhana, also wrote a Sañgita work chapters on Gita, Vādya and Nrtta form a nami. He wrote besides it the Vikramānkāes. His musical chapters form a beautiful re1 original strokes everywhere. Being nota Vaiof Bharata and his followers. He has explained He is frequently quoted as an authority later writers. His work extends over 1600 adekamalla ruled, from 1134-43 and wrote for several centuries. Only sections I, II, V here is a work in Malabar called Săra which dditions. Pārśvadeva, later by two centuries, his work seemingly as his own. nsists of nine small chapters. The work was an Sangitaratnākara. Bharata, Vādimattaańgitaratnävali. This author is a powerful is many important points. The sirst chapter Svara and Gramas, the third with Prabandha. ber. The fifth chapter deals with Deši Rägas; and ninth deal with Vadya, The work

। आशीर्वचांसि नमतां दधान इव गणपतिर्जयति ॥ "

न्द्रो नक्चन्द्रनिर्मलगुणस्फूर्जकलनैपुणः । द्वन्मण्डलमण्डलाय तनुते सङ्गीतरलावलीम् । ' f king Ajayapāla. He says:– गरिष्ठः प्रातिह्ार्यप्रतिष्ठः । णतकीर्तिर्गीतमुश्लेस्तवीति !' डामणिः। He introduces several new methods he mentions the following:— मिश्च घनासी च रागो गौडश्च सप्तमः ॥ त्र श्रीसोमराजेन सेोमकीर्तिस्सकीर्तितः । नन्दनसंज्ञस्तु मोक्त: प्रतापशेखरः । नै: क्रमेणैते वसन्तादेिषु सप्तसु ti : श्रोतुश्च गातुश्च जायन्ते सर्वसम्पदः । ?'

1. रचयति विरिञ्चैौ भगवति । न्नाश्चं सुरवरचमत्कारचतुरम् ।। "

strøistrift in Vänäs and orgāgrggot and ends the तिसंवर्तवातः । । यां वाद्यविद्यां ततान ॥ " ग्रामोच्चापचापोत्कटकुलनलेिनीषण्डचण्डांशुरूपी । । तस्य श्रीसोमराज: समजनि तनयः कश्यपीकल्पवृक्षः । धारसरस्वतीकृतवपुमनेिन दानेन यः । पुण्यगुणोदयः स जयति श्रीसोमराजश्चिरम् ।। " y wrote several works on Kavya, Nagaka etc. Hemacandra. They followed Abhinawagupta ley are Jains they stand midway between mes to our notice next chronologically. He the Karama family of Kashmir and perhaps, d under the Yadavas of Devagiri. His knowinctly Kashmirian and in several places he omplete work in seven books on Svara, Raga, Widya and Wriya. The work represents the music and as such, they vary with later a surprise that writers like Kumbhakarua and va's ways but lavishly and blindly follow over the minds of music experts. Şărăga. nce commentaries to elucidate its meaning family, Keśava, Kallinatha and Vitthala (in d precise; Kallinatha is heavy for readers. abstruse in many places, especially where a, Vādya and Nrtta were undergoing great patrons Singana and his father Jaitrasimha led in the immediate turmoils of war. ice is Jāyana, the master of the elephant The king is also credited with a production he king's brother-in-law, wrote Nrttaratnā with Mārga Nrtta (Vaidika form), the last in his day viz., 1249 A. D. He confined his idyaratnävali) in two other treatises which | writer with a vigorous florid style. His ! by vast quotations from them. He was a rork does not reveal any acquaintance with rk by Pălkuriki Somanătha. Among Viņas he Viņa, Sāraṁga Viņa, Kūrma Viņa, Ākāśa , Ambikā. Viņa, Bāņa Viņa, Kāśyapa Viņa, ya, Kinnara Viņa, Irisari Viņa, Sarasvati ātha Viņa, Kaumāra Viņa, Rāvanahasta, Kasori Viņa, Parivāri Viņa, Svaramaņɖala, ubuja Vina. um, etc, are dwelt with. He quotes Nandin's kinds of Varhéas, twenty-two Gamakas, one five Svädus, three Sthanas, thirty-two ht Lüsyörgas, twenty Angahāras and twentying posture several Gatis. These are given in of them are unknown elsewhere. The writer larese language. There are quotations from aw developments on Sahgita and Arthasastra about 1200 A. D. - - 'ho was a king by birth. He wrote a work in the introduction he stated that he was a of Bhimadeva of Gujarat. He was called in Gujarat. He was called Vicăracaturmukha । व्यधत्त सङ्गीतसुधाकराख्यं प्रबन्धमालेीडितपूर्वशास्त्रः ।।' ch from Bharatărnava. In Karanas he follows 3 with Nrtta, the second and third deal with e Viņas he mentions Kinnara Viņa, Kailāsa gives five kinds along Kaišiki etc. with Brahmi. 'ाह्मी ब्रह्मोद्भवा तत्र शेषा नारायणोद्भवाः ।। " a mentions Latakamelaka as an example of दै स्पर्शनैः काञ्चननाम् । गुर्द्वारवत्यां मुकुन्दः ।। " ays :मम्भकम्पनजुम्भदम्बुधिकृतावेष्टमिर्मा रक्षितुन्। वक्ते यस्य परं विहाररसिका जाता गिरां देवता॥” रसनिर्भरं वेिदधिरे येन प्रचन्धाश्शतम् । नीषगीतिहृदयः कण्ठेोपरागेीद्यतः ॥ " A. D. and the work of Sangitasamayasara avancore; the first one and a half chapter r deals with music as found in Vedic lore. la relating to Nadi. The remaining chapters The work begins with— क्षितेनैव रम्भाम् । न्पातु देवोऽनिशं वः ॥ " री यजननी लसद्बुणगणो यस्यादिदेवः पिता । करधीमतो विजयते तस्यैव सेऽयं कृतिः॥" the printed edition has omitted the first chapter he work is about fourteen hundred verses. he first commentator on Sanqitaratnākara er dealt with in the Vedas which is really sh Deši; but at the end of certain chapters, , Upabhanga and Vibhanga in Tāla which the first chapter, he dosines Mārga as Jati tra as Nirukti. He names sixty-six Śrutis two grāmas for Mürchanas. He discusses

• न्नपेि ताने उच्चरितेऽन्यस्मिन्समादियागानामेकयागस्य

। आरोहावरोहृक्रम एक: । वरसमुच्छ्रयो मृच्छैना । भष्टादशजातिभेदब्रह्मवतूविनिर्गतसामवेदसमुद्भवा ।। " १, मद्रकम्, उल्लोप्यकम्, रोविन्दम्, ओवेणकमिति and the third with Rägas. He names some of ment to define them as for instance ŚankaraHe refers to Someşvara and Dattila who are ddišta are poorly treated. He says:— रसभावभेदनिपुणः साहित्यविद्यापतिः । सर्वजगन्नियं व्यरचयत् तालस्य षट्प्ययम् ॥" rahára. He mentions besides Devas, Somatra (Sangitaratnākara). He must have lived kambhari. He quotes from Gandharvāmrta. hapter about Rasa and gives examples from ākrit), Meghasandeśa, Kumārasambhava, belongs to Maharaja's family. He praises aņa, Durgăśakti, Anila, Kohala, Kambala, gadeka, Keśideva, Simhana, Gaņapati and music writers:— शश्च जयसिंहदयेो नृपाः ॥" Many new items were given by him in the leratesfifty Prasiddhālaikūras. Brahma seems ighteen kinds of Gatis. He says that Jatis are the older Ragas twenty Bhāsū Ragas and { r Yāstika. He gives fifty-three Deši Rāgas tna etc. He enlarges chapters on Rûpa and pied by Mokshadeva here and there. Hammira by Talas and in Vinas Ekatañāri, Nakulá, He describes Drstis well and then he devotes a chapter on the drāma. e is the author of zazīrāagan The work ng with the construction of literary works. He is a powerful writer with a correct a Minister or Treasurer to king Bhima of Bhāskarāchārya’s Lilāvati. He belonged to hree topics Gita, Vädya and Nytta. Ratnāting Gråma Rāgas he gives out about fifty § to have flourished about 1320 A.D. ruled over it in 1375 A. D. He was a Telugu S on Dharmaśāstra, Nighahtu and Music. vara who ascribed all his works to king Madana. ondasañjivini is quoted by Kumbhakarma in figitaširomani. The work is in the form of Tālādhyāya where he mentions about one Prastára. The second chapter deals with hapter deals with Prabandhas which suddenly n 1529 and consists of no errors. The work Iङ्को द्रलघुर्मतः । ‘ed and thirty Tālas are given. Then comes विंशतिस्तस्मात् श्रुतयो नाम यास्त्विमाः ।। " In a conservative manner. | इति डु(ह ?)म्बीरलक्षणन । | ने पनस ॥ इति । । | ममरेि सासा रीगा इति । è dedicated his works in 1380 (Vikramaśaka, terature. He belonged to Harsa Puri branch. He deals with Dharmas and Mantha Tālas. He Tālas including · Prthvikunɖala. The whole ads:— वार्य श्रीसुधाकलशविरचिते स्वोपज्ञसङ्गीतोपनिषत्सारोद्भरेि which only Nrttaprakāśa is available. He . Satyavák, Sivavallabha, Vicitravak, Karaikara, Singana, Mādhava and several older He writes in precise terse style and deeply Cmmented upon in Nepali language by king ). Vipradāsa says:-- वि यमसृज्यत नाट्यवेदम् । विशेषमथ तण्डुगिरीन्द्रजाभ्याम् । न्यधान्निजसुतेषु तथाप्सरस्सु । धूं विदग्धजनराजकुमारिकाद्याः । Fयते ह्यभिलाषेण विद्वचरणसेविना ।। " Sloka is given;– हु दोषविवर्जितं स्यात् । र्मितिरसवेितेि चेन्न देीष: ।। " tuktúvali, lived probably in the second half ith Nrita even of late type. His verses on tamuktāvali. Traces of medieval development appear in a more improved form in Devenore catalogues have adduced the identity of the latter is in Śarada script which was not the works of both the authors. ntioned by Panditamandali in 1429 A. D. and Rudrāchārya and probably lived in Gopāchala Nrtta and even in it to that of later type. 霍温 i in thirty chapters ending with Taladhyāya. }r less each. The work deals with music in a treats of only Gita and Dhrtas of various e Bharata, Yãșțika, and Jagadekamalla. The ace he says :--- एकनाडीपरिज्ञानें शुद्धद्रमिडभाषया । The $vapratlipa) [3huvanānanda was a Maithila. pa is a title of the book consisting of several hqitaloka. It consists of 2600 Slokas. The with Rägas; the third Tāla; the fourth Gita ; as. He quotes the following writers : – वायुर्नारदकम्बलाश्वतरवद्विश्वावसुः केश्यपः । ति: श्रीभरतोऽथ याष्टिकदशग्रीवोद्भटा लेोल्लटः । हकमातृगुभा: ! त्याखिले जगति पल्लवयां बभूवुः ॥ " f Abhimayabhāsana which consists of about ngal, Telińgana. The book is accompanied new and has nothing to do with the school ood. The work begins with the definitions nda, Brhaspati, Kohala, Durvāsas, Arjuna, He gives the musical description of NakshaVirabhallatá who flourished in the court of naya for every part of the body. oric." The work is called Alañkārasangraha. 3xtends over one hundred to one hundred and is date is questionable. He might have lived He probably lived under the suzerainty of the ańgita work the name of which is not known. lokas of the work is alone available. He was ån, Kīrtidhara, Kohala, Abhinavagupta and This Siâgana may be an early writer. He the chapter on Drsti he gives details from la and six seasons are described well. At the of subjects. He includes Calakas, Deši, ese chapters are new to several writers. After ‘a as Anahgāngamotanam, Digvarşābhidham hemarāja, which shows that Kshema wrote lupus were taken from Kohala and they are er Sthitapathya, he gives a Prikr verse. पठेअकृतं चेस्थितपठवं नदींदिनम् ॥" Kumbhakarna. At the end of the work ho Khadyakalūsą, Bakalrulisa, Plarakaläsa. jita scholars assembled from all directions galled Kadam, between the Jamuna and the in Saúgita which he acquired in his conquests ive work based upon his material without tk serves as a milestone to measure the age jite of their tendency to destroy the holy leir fine arts, especially musie and poetry, first three or four emperors are marked with the ancient arts of the Hindus to such a y adopted Hindu religion and art, During rs were still the Hindas and in several cases influence of the Hindu service was brought luxury. But till the Moghul Empire formed Tuired the country by intrepedity, cruelty and sures of art and literature more than their ately, Sometimes even without a blow. Evên ery guided their policy and fortunes. The ndian politicians call it ‘the law of the fish' ind confusion in the political world there are who had glorified the Indian fine arts, and icence and display of luxury. Ghiazuddin berally entertained the literary, and musical elugu writer, that his father was honoured 1 for demonstrating the twenty-two srutisin , Mandana wrote his Sahitamundana. The ultan who had only a passing notice in the लो माण्टर्वीं महमनुगश्रयजुर्दीम् सुरत्राणमेश्य । अग्र्यैर्विशतिोऽभूदेिति यक्नपतिनरिबूयंशके ļi 'वं खरयुमबिमेदप्रक्टनम् । दिाद्दशशततुलं खर्णमतुलम्॥ ue of } athan Mas, Gacktend series}. ention for his greater liberality resulting in f Kada (Kara) a city on the southern bank of lahabad) and was a feudal chief subordinate feated and punished the king of the Gaudas installed his more prudent son, who embracing ɔssessions. । व्यधात् राष्ट्रमिभाहिमभूतेः॥ भक्दड्क्युमनखरज्योतिक्तािनोज्वलन्। स्न् िइब्राह्नेिर्म क्षितिपतिं को न श्रयेत् पार्थिवः । शकशलभसप्तार्षिषमयम् । इान्पोढः पुनरपि शकीनां जनपदाम् ॥ गैौडदुज्वलॆ राज्यमभराहिमभूभुजः॥ क:सलेिक: सुल्तां मध्यदेशाधिपोऽभवन् । में नगरं तस्य वेण्या योजनपञ्चके ॥ षामुपकाराय यशसे शाश्वताय च ॥" brary in Nātya and Sahgita and invited the well as in grammar, logic and Mimilmsä to a At the conference the Sultan, in his presiion and requested them to compose a work the settlement of differences in various older |ries. Their combined effort, supported by the he noble impartiality of the president, pro römani. This work probably consisting of five instrument and music. The composers of the le portions of the manuscripts have furnished with details about the Sultan and his sovereign, glories fade away in importance before the the scholars doubly bent on the academic 8 the conference; thus giving an opportunity ; mentioned therein: le of the convention of the conference is given men in vogue which corresponds to 1429 A.D. conference and about the convention itself वि दक्षिारेशाख्छत्साहेलतः॥ abad, 妒 सागरं रागणैवं सङ्गीतदीपिकाम् ॥ लाकराल्यं तथा सङ्गीतदर्पणम् । रज्ञावलीं च नृत्यरत्नावलीमपि !! रिकळिकां श्रीसङ्गीतवेिनोद्रकम् । रं भारतीयव्याख्यानं बालबोधनम् ॥ तत्त्वसञ्चियै समाहृत्य मह्शयः ॥ पदवाक्यप्रमाणज्ञान् सङ्गीतार्थविशारदाम् ॥ ऽिह् च सङ्गीतग्रन्थाः सम्पादेिता मया ॥ ोषाभिरभिप्रायांस्तेषां ज्ञात्वा तिरोहितान् । देिशीप्रसिद्धानि लक्ष्यान्यनुपमृज्य च ॥ मत्येन निश्चितथा विपश्चितः ॥ रिदमुं नाम्ना श्रीसङ्गीतशिरेीमणिम् । तुर्दशशते पञ्चाशीत्यधिके गते ॥ दान्यपरिवल्यानि यानि रत्नाक्रादिषु । ...... ti ” music the authors are either kings or their determine their chronology. But very few authors. Šárúgadēva in Sahgitaratnākara i in Rājaputána in his Śrngārahāra, (1300 ... I). ?), Jagaddhara in Sanqitasarvasva (1450 D.) in Sangītasudha, Ranganātha in Saiigita hor in an anonymous work of a recent date, rities." Of course every work mentions some t; नीशश्च जयर्सिङ्घादयो नृपाः | मिानन्दवर्धनं भर्नॊदयम् h } || सद्गीतकल्पवृक्षौ निरूपयन् ॥ वमिदं तनोति श्रीजगद्भरः । samhitā, Bhāratīyam, Brhaddeśi, Sangitacăndrikā, Hanumat ौरभद्राख्यं शिवरझाकरं परम् ॥ íons profuse in every branch of literature re if one step is fixed rightly the others are ãhi and others supply us the mile-stones of ve or six prakāśas or sections on gita and s of Songsters and flourishes in songs), vådya first and the fourth section alone are now shows that the composers aimed at brevity !erever more schools than one existed on any ity are also treated in addition to the general Iree grämuas, shaqja, madhyama and gänCouncil proceeds to give the definitions of } author of Vädimattagajajikuša, which are with nandyāvarta, jimūta and subhadra e three grâmas of the Bharata school. तु लक्षणं स्पष्टं कथयिष्ये पृथक् पृथक् । ॉ भवेन् षाड्जी जी तौ ऋषभात्तथा ॥ of a dialogue between Śiva and Pârvati, it is यावर्तादयो ग्रामा थैरुक्तास्तन्मते यथा । as which agree with those enumerated by ; school thus: लक्ष्मण्यसंपर्शान्न चास्माकमेिह्ादरः । for the regulation of tanas used in sacrifices rtain the public mind. Later on when the ared by the permanent fixture of frets the old Bharata's Sastra leads the others, as the nthas. Nātyašāstra of Bharata as available 3alled Dvādaśa-Sāhasrī is apparently lost. A ranandin, Jagaddhara, Srinidhi etc., are not mas and abandons the gotdhāra as it is not useful to the ‘efection of concordant or sarovādi svaras either natural or , while a little strain on the panchanna and dhaivata produces :ordance untess the svaras are greatty shifted in $ruti values, or too high a pitch. ("atitäranandratvät") } ld Tamil writers refer to Panchabhāratiya ls) and the following conjecture may induce, more satisfactory manner: (Dijädaša-sāhasrī) (including portions on väsija and mrtisa) do. ation does not take us beyond 72,000 granthas. work the total of 1,25,000 cannot be made. thas and Udbhata 8000(), Lollata 15.000() ijaya have written independent works, and tained from the South. er works. It is yet to be determined whether. ence in the enumeration of the books kept at thing is known of these two works. A large lable which bears no name in the manuscript, e a section of Sangifassigara or Sangitārnavg. ५ । समुक्ष्मेषु त्रिषु मादमासां स्त्रीणां समृद्धमाच् ॥ RRR-F# Page iot. |ास्यतया यत्र पानं नैव प्रदृश्यते ॥ जगद्ध र in मुद्राराक्षसव्याम्या शैनान्तं वा ते हेि देवैः समा मताः ॥ श्रीनिधेि in his corn, òm Anargharðghava, уs. तु पूशैनेह नैव दृश्यते वर्तते किमथवा न वा तु यत् । wabhasya, when it was lost in the north, was obtained only he king of Nepal, with great difficulty obtained a copy of copies of Abhinawagupta's commentary are now proeared only rii , Dešānrttan'nava are independent works or n be ascertained only by further discoveries of names of works are used as yoga and in others ted as different works e. g. Sañgitarnava and tratnākara are separate treatises. Mādhavabhaffa, a resident of Benares. It is a nerates the three grâmas as mandyāvarta and system. King Raghunatha mentions this wa's work is found in the Tanjore Library. It name is available everywhere but it is the r his son Ananta was the tutor of Veda to the der the patronage of Šahăjī, father of Šivājī. ection must be an earlier production. A work other it forms the Nātya section of Sangitadar to in Tālābdhi and Tālaratnākara. There is bly its translation. or its commentary was written by Rāya y. The commentary was composed to please a fferent works of this name written by different nant forces of Kākatiya Ganapati of Warangal me about 1240 A. D. Somarājadeva, the prahilapatak is another author of the work of the t chapters and the latter nine sections. Somaamily who defeated Amir (of Sind). Somaräja. is work consists of 1,000 granthas and may be ari mentions him with honour thus: “prokta rāja was commander under both Ajayapāla. author of Sangitasudhākara ruled for four Jayasenapati mentioned above. It is divided |g treated separately in four chapters. It was don). “ Dasiyanrttajaladheh ” ( Vēmabhūpāla), Deši-iirtealey referred to pāda-patáh (foot-poses). - (क्षणसौविदः पररिस्कन्धच्छिदाशेतििदः । । श्री मद्भोमनृपस्य तेन तदिदं द्वाःस्थेन शात्रं कृतम् । n Ganapati was reigning in Warangal.' It is navagupta and Kirtidhara for mârga type and s the Citra Gondali dance to the aesthetic bout it and no reference to it is found in any composed the work and what portions of mrtya, opies available give us three different commenıtegories in music proper. In two of the comof hand) was lost and it was apparently restored muscript was copied then. If only one šloka und the name of the book is quite appropriate. viation for Saiyilamuktāvaļi. There aro many nd the other by Devendrabhatta; copies of ry. Devendra quotes from Devana's work ... D. under the patronage of a Karnātaking, f the scholars at the courts of the Andhra, walior. In the evolution of Pūrvarañga of the exhibiton of a drama great modifications A. D., quite a modern system of combination into vogue and the oldest description of it the Sahgitadarpana of Dāmodara and after. ra was a profound scholar in grammar, logic, pinions of Scholars of the Andhra and Karnāta. m the two books named. नेषु वर्षेषु भूतबाणाग्निसागरै: ॥ क्लयोल्लासियशःप्रलेयरोविर्षि | राजेऽस्मिन् गणपत्यवनीश्वरे । ो वर्तते लोके सास्माभिः कथ्यते स्फुटम् | especialsy sangita and probably as at author too. Hammira : In saligita and tâtya). | || विीशश्च जयसिंहृादयो नृपाः । तुकी कांचिद् मिल्लवेषमुपेयुषीन् ॥ ो मिर्भितवान् चित्रगोण्डलीविाधमित्ययम्॥

• सभासमागतबुधश्रेणीभिरभ्यर्हितः । |ाहर्निशमाश्रये पदयुगं विद्यावतां प्रीतये ॥ qĦĠETŲ ältiftsti Fi stg || Gopichala is Gwalio. द्रमिडान्ध्राणां नटानां क्रमकर्मणाम् ।

ÍX . a commentary on Bharata's Nātyaśāstra and and the work is not mentioned elsewhere. On asri) Udbhafa, Lollafa Sankuka, Ghantaka, rañgarāja have commented. Abhinavagupta's rred to as Bhāsyavyākhyāla by Achyutarāya In the tālū Section.' Kumbhakarna (1450 A.D.) entaries, and Jāyana (1240 A.D.) was well ya, Bālab0dhamô also is not available to us, by Gajapati Nārāyana (probably of 1700 A.D.) Sangitaširomani are found in the Libraries of ta, and of H. H. the Maharajah of Bikanir. jpy extends over the gita section alone. The of a different work on tala and has no connec पण्डितमण्डलीवैिविते मङ्गीतशिरोमणैौ तानप्रकाशः ॥ 3 Maharājah of Bikanir extends over sections tīrņa miscellaneous. Someśvara and his son hey are the great authorities on prabandha t would surely form a noble addition to the Citraktsa next deserves our notice. He wrote Udavyākhyā and Chandi grammar a few years e various Mahammadan Sultans in Hindustan. four sections each, and four chapters to each anthas where the first two books form about als that he very closely followed Šārāgadeva a, Wipradẫsa, Aśoka, Devendra, Madana and usly copies from Vipradāsa and in Prabhanters into Śăstric discussions sowell mastered ia are mentioned by his son and daughter in se that a king called Kălasena, son of Tămad Gitagovindatika as well. The body of the he name of Kumbhakarna and his numerous na and his more numerous titles which are n the long and short Colophons, For instance Brahmādri, both of which were turned into says on the śtoka - यं च तस्यैव केचिकार्षेि प्रचक्षते । । क्षर्ण भट्टलोल्लटशङ्ककयभूषोन मतम्य भिन्नत्येनहुः । X number of Hindu and Mahammadan kings. ns, was an author of Dramas in Telugu, Kanavocal and instrumental). His wife was a fine was Jaksmåmbikä. The places that Kumbha rovinces; Kālasena's are in Mahratta Country, :omplete mention of Kālasena and his discovery given as 1506 A. D. This assigns to him the luthorship was mentioned in 1480 in two inscrip. gitarāja ascribed to his name fifty years after sted that ancestors, or some Scholar in his night have composed the work and the dedig much benefit was ascribed once more to fact remains to the infamy of Kālasena that is rumoured, was the real author, but one wrote a work on Ŝilpit under Kumbha's patrome. Such stories are current with every case y not be false. For Our purpose Kumbha's Claim of Kālasena is a fitting case for decision in Andhra Country, was the author of Sangita |. He belonged to the royal family of the Reddis ajahmundry. Vema was a great scholar and tāmani, a good book on poetics and commenHāla. Great poets like Srinatha and Vāmana. Nrtta sections alone in Sahgitaeintãmani are has. It is regrettable that the Gita section is bn is couched in easy and elegant diction. va, probably lived about 1500. lle mentions f Trilocana) and Natyadarpana (different from , ćio a is thought to be a part of SañgitasarvaJatidasa and mentions the king Udayavatsa based on Ratnākara and portions are poetic addhara commented on Mālatīmādhava and ‘ājiya of about 1390A. D. modara, lived later than Jagaddhara and wrote Ittached by Ghanašyāma of Nepal. Sangitadātopics on Saigita Dramaturgy in poetics. In in India, east and west. Subhaskara gives ensive and correct knowledge of the Subjects Abhinawa and Trilocana), two Nātyadarpanas agi, Ŝarada (of Śāradātanaya) Sangitachūdā1 Nataka, Nāgarasarvasva (of Padmašri) and a Karnātic king of Nepal). I śāstra but probably it contains other chapters s the following Sloka: न्दर्शयुतकल्पनापटुतरा एतादृशो विभ्रमाः । । मे सुरतीतलमनुकेिमस्याः (:) जगतन्मयम्॥" ri. The work as obtained is small. r on Sangita, lived in the first century A. D. century B. C. The connection of these two regious blunder but the work follows closely ट्टिाभिनवगुप्ताद्यैरिदमप्युपगम्यते ।। " ीद्विकारेऽपि विनियोगेष्वनन्यथा ॥" he thought of Haripālikä. . The author's name is not found anywhere. laya under the auspices of Krşņadevarãya of led Ilaksmanabhārata and unhappily works Library are parts of Sūryodaya. Laksmana to Anupasimha. can Carry him earlier than the ith Tāļa, Prabandha and Nrtta. He omits las in his own name as Desi tālas. His father atnākara where he speaks of his father as a Sultan of Mandva in Guzerat, Laksmana in Gaṁgāvataraṇam of Bharata into Krşņāva. as a great patron of letters and a great warrior. to Krsnarāya, including Achyuta his brother of Sangitasiryodaya is a brahmin, Here and tohapter being very big deals with Dhruva viz. drasvara-mürchanã in the following words:– धारमूर्च्छनाग्रामं व्यवहारक्षमं यथा ॥ धारो मियोर्यसिन्नेकैका शुद्धमेलने । يحكي दः पृथुतं पश्येत् श्रुतं च स्वीकरोति च । n; in it he gives the following five kinds not tarāśana, Pārśvaja, Mūlatrāņa, Laţaka and X蹟 Wolth and Western India. The author states करी चेति तेषां च क्रमाल्लक्षणमुच्यते ॥ द्देशजं गीतनाम गजळुः परिकीर्तिता ॥ गजैत्या रोदनं येन स गर्जरुरिति स्मृतः ॥ च तहूयेनैव पठ्वास्यमुखं भवेत् ॥ तेतालेन आभोतो युग्मनामक: ॥ ीढ़न्त एव स्याच्चर्युमेरणसंभवा ॥ तेन दूति नायिका तु तदन्ययो: ॥ इनि गृजैरुलक्षणम् । rāya, was a king of Vijayanagar after the alakalāvardhi, a very good critical work on current quoting Sangitacandrodaya, Manidar. āļakaļāvilāsa, Nrttacūɖāmaņi, Kātyāyana, All these works are now extinct. While others from these books; their existence therefore can s said that one Somabhaffa wrote this work. tary. Whether Somabhaffa wrote the original commentary, cannot be determined. Achyuta, at interest to scholars of research. Sly Somabhatia mentioned above or at least the died. Somanārya wrote Svararāgasudhārasa w method of classifying Rūgūs into ninty-six by his contemporaries. anidhi lived about 1550 and wrote under Aliya ttle-field of Tā'ikqta. The small work dealing r classification of Ragasin introducing nineteen jeristic divisions of seven Svaras. He enume. xplains Rāja classes (Måløs) with reference to 3s) on strings, which was accepted by Vitthala His popularity was so great that he became xcited Vefikasamakhi, a hundred years later, to la's fame. Songita author who lived about 1560-70. He wrote several works. In his Nartananirnaya id of twenty-two according to Bharata. In his tinds of Viņas and alludes to Svāyambhu tones hundred classes (Melas). Kłłł f Šattušalya of Jain Dynasty—which ruled f Rasakaumudi, (Srikantha's work) is dated )0 A. D. The author says:— 1मः श्रीनुिश्ाल्यत्सकलजनमनोरञ्जकः पुण्यराशिः । न ौढप्रमेयव्यतिकसुभगं रच्यते काव्यमेतत् ॥" i of Sangita and Sahitya each containing five l sections of Saṁgīta, viz., Gita, Wādya and ribes also three Viņas current in his day and :0 Swayambhu tones which his father proved to deva. Śrīkaņțha is verbose and periphrasticin e Śāstric way of thoughtin discussions. further, he devides into Sarvaikurdgamelas. 'ery well analysed. He calls Patapañcama तदिरित्येते प्रोक्ता मन्द्रम्वरा मया॥" was on these two Vinas and describes Rāgas avibodha to our notice. He wrote his work in that he is an author of a Māmāmsa work but iņa, Suddha and Madhyamela Viņas at length. rising Svara, Viņa, Meļa, Prastāra and imporas predominent out of nine hundred and sixty created new signs for their modes of fingering. £asamālīkā in three chapters. In the third first two chapters he illustrates Swaras. His produced his Sangitasudha about 1620 A. D. under his able minister, Govindadıkşiţa, who ion of Sahgitasudhã. The work as available 1 in Stara, Gita, Raga, Prakirma and Praar in Sanskrit and Telugu and had geniuses in in Telugu and Sanskrit were even produced by rank. Karnāţa music attained its highest as (Šuddha and Madhyamela type) and then dhyamela. He names fifteen Melas as impor'e popular in his day. He was fond of Nāţas two hundred and sixty-four Rägas as given pon the works of Nandi, Bharata, Mațañga, a. Then he proceeds to deal at length with Swara-Śruti value to them, he classified them jiy it what are those current Ragus He names :e what time are they current Is it from the till later? He says:-- Iाभ्य: । आरभ्य रागान्प्रचुरप्रयोगान ॥" uraprayoga) from the days of Vidyāranya and )f Ablative case (agranibhyah and årabhya) was borrowed by Raghunatha from Vidyāra. ) A. D. In older days Jāti classification existed s were arranged into sexes, male, female and he male in the chief characteristics. Six, eight, who possess each six to ten wives. The musito assume. This classification appealed to the Śrutis for each Raga, which itself is possible d with each author till it was finally fixed by nown man who made a permanent instrument. ihpur) wrote his Nāgendra Sangita about 1700 cer, Rupini and Kusumavati and has touched in Southern India. ived in the court of Vijayarāghava, son of ațamakhin was son of Govindadīkṣita, Raghujñānārāyana, a good Sanskrit poet and a great ämsä and Advaita Scholar. In his Cuturdandii Meļu Viņas and introduces his own Venkațāhis lifetime. He is said to have founded seventations of variable Svärds while he reduced the done by the author of RügaSāgara before him. lived about a century before him, is absolutely nce of Rāma's basis of Melas. Unpardonable ) Raghunatha whose work is attributed by him lot of course the divine one who saved all manVita (Prabandha) and Tāla portions of Sangita. Sangitadarpana, hails from the Maharāţţa Gita, Tāla and Nrtta, and in the last section ed from the Mughal courts, are given promida, the pupil of Ananta, son of Dămodara, has elops Dāmodara's dancing postures and adds Jnised by king Shāhi, father of the celebrated arāţa Scholar, Imani, should find a glace in our notices, though court and himself a poor scholar in Sanskrit. But it is he who made all the modifications in / artas once for all. Some of the mnemonie the grammar of the Rāga definitions is very le Wind have survived to this day and the c instruments of the West, Govinda probably uth India. He was a Telugu Brahman by birth wrote Sahgitasārāmrta mostly in Sanskrit [e quotes Vema, Vitthala and Rämämátya 8 Melas beginning with Š riraga, his favourite nɖiprakāśa and imports new modifications. On Nrtla about 1760 A. D. He brought great he has introduced minute shades of action and mpletely written or available, it would extend rks as Kohaliya, Bharatürnava, Dešinrtta the latter half of the 17th century. The chief ths and intervals of frets on Vinā which he o 5. y a Malayāli whose name is not mentioned. ed by Rañganātha of Srirañgapatiana near r. He follows Bharata. He quotes Närada from Veda and gives quotations to maintain g Vedic quotations. The remaining portion ana in six chapters, a very small work treating s, thirty Ragas. It is a modern work written jtrology (Mamtra$ústra) and Philosophy. rk written by an unknown person. To com. ing is quoted :— यन्त्यळिनो वेदयगिण्डमोदमेोदिनः॥ विकुण्डलीनृतमधुना बनुमुमहे ॥ निवालीयं य प्रपापरदुर्लभम् ||" ato, teaching Natyaśāstra to Devas, In the course ntains nine points:— - द्यः पादमणीरमणीर्वर्तनात्ततः | all the nine points. He gives Pindibandhas गां प्रयोकूणामानदमुखकारणम्॥ 艇智籍 यभिरम्यूम् ! त शम्भुपादम् ।। " his century consisting of several new things six kinds of Rägas and a host of definitions of d from a work probably a century old. His Yugh difference of names exists in similar works. riter on music. There is an ancient writer (1150 isen as to the authorship of the portions quoted. works of doubtful authorship, are not noticed ɖalimaņidarpaņa, Viņārahasya, Kohalamata, ld not be obtained. Pañcamasūra-sath hità nurse small works (in Bengal), and Sajigitakaland its commentary, Sangitasārasaṁgraha, 'Nãdiad, Tāļacandrika, Nrttaratnākara (of lay be more fortunate to acquire them and o not thank, before the conclusion of this halities from whom I received manuscripts for koša. All of them are Maharajas such as Maharaja of Bikanir, H. H. The Maharaja of }. I received from the following libraries: the library of Bikanir and the Asiatic Society of ould like to mention the libraries that helped rnment Oriental Manuscripts Library, Madras; 'rivandrum ; Palace Library, Tanjore and the ome owners of manuscripts in Malabar and a nuscripts in Sanskrit and Prākrt languages, press my thanks are also due to Mr. V. as a Research Student very brilliantly during K. Dakshināmurthy M.A., B.O.L. for his able ition. M. RAMAKRISHNA KAVI. तु। यै नमः x চা হা: వ్రై लक्ष्मीनारायण: सोमनार्योऽच्युतमह्रीपति: । रामामात्यो विट्ळश्च कृष्णदासः क्लाङ्कुरः ॥ श्रीकण्ठः सोमनाथश्च उतुङ्गः पुरुषोत्तमः । नारायणेोऽहोबलश्च रघुनाथक्षमातेि: ॥ दामेोदरोऽनूपसिंह्रो वेदास्येो वेङ्कटाध्वरी । गोविन्दो बलरामश्च तुलजः परमेश्वरः । नागमल्लो रङ्गनाथः कुलशेखरभूमिभूत् । एते महानुभावश्व सङ्गीताम्मोधिपरगा: । गोपीनाथोऽथवा सिंगक्ष्मामतिश्चैव केशवः । कल्लिनाथो विट्टलश्च शङ्गदेवार्थवेदिनौ । खण्डखण्डात्मकान् लब्धस्तेष ग्रन्थविलोक्य च अज्ञातकर्तृकानन्यान्वादिमत्तगजाङ्कुशम् ॥ वीणारहस्यनामानं कुण्डलीमणिदेणम् । नृतरत्नाकरं नाट्यदर्पणं नाट्यलोचनम् ॥ आन्ध्रद्रविडकर्णाटकेरलानां च वाङ्मयम् । दृष्टा गान्धर्ववेदार्थ काब्यालझारलक्ष्मणि। अनुतन्त्रे च भोजादिनिर्मितानतिविस्तृतान् । अन्तर्विगाहितुं सम्यग्दुःशकानेकजन्मनि ॥ संगृह्य सम्यगेतेभ्यः सुशब्दान्परिभाषिकान् । निरुक्तांस्तत्र तत्रैव स्वातन्त्र्यमपह्य च ॥ नाम्ना भरतकोशोऽयं विद्याव्यसनिनां मुदे । रामकृष्णेन कविना सार्धवर्षद्वयावधैौ ॥ एकोनसप्ततितमे वयस्यारच्य लीलया । श्रीवेङ्कटेशदेिव्यश्रीपादयेोरर्पितो मुदा । अपभ्रंशाः प्रमादाश्च संभवेयुः कुचित्कुचित् । अपास्य दोषान् गृह्णन्तु सरसीवान्तरं जलम् ॥ यथागुणममुं धीरा ज्ञातविद्यापरिश्रमाः । प्रीणातु भगवांश्चासन्वायूकुसुमार्चने । । निष्कृष्य कविना प्रोक्तो न्यायवेदान्तवेदिना । नृसिंहताताचार्येण श्रीमताऽलेखि सुछुयम् ॥ त की शः { अक्षरसंङ्घात “बध्वा तु खस्तिकं पूर्व कलाससमये यदा” विनियोगमस्य कलासावसरे वक्ति। अंसवर्तनिकम्–अंसविर्ततम्। अशोकः अंसविवर्तितम्–चालकः विलसत्कूर्परस्तब्धमणिबन्धप्रकोष्ठकौ। ह्स्तौ पूर्वे समुद्यम्य नर्तनक्रिययान्वितम् ॥ ततस्तौ मस्तकादूर्ध्वं किञ्चित्साचीविलेलितौ परागधोमुखीकृत्य चालयित्वा ततः परम् ।। । लुठितौ चेत्पुरो भूमौ तत्स्यार्दसविवर्तितम्। अकृत्रिमम्--दर्शनम् खभावालोकनं यत्र तद्कृत्रिममुच्यते । ং{Rনলেগু : अङ्केशकेश्वकुञ्जरतिलकः---सूडप्रबन्धः । गीतो भैरवरागेण ताले वर्णयतै तथा। अभिोगान्तः स्थितैः पाठैः स्रैः पूद्याश्चितस्ततः। अह्नेशकेशावादेिमकुञ्जरातिलकाभिधः ॥ कुम्भः अक्ष्मा-नाश्चालङ्कारः परस्य दर्पासहिष्णुता । यथा वेण्यां तृतीये अश्वत्थाम्ना पादताडनम्। सागरः अक्षरसङ्घात्मू-क्षणन् यत्राल्पैररै छैिविंचित्रार्थेपवर्णनम्। । तदप्यक्षरसङ्घातं विद्याल्लक्ष्णसंज्ञितम् ॥ भरतः थूत्राश्रूख़ुदेनू यदृच्छ्य शब्दप्राधून्यमू। तेनालैरे वाक्षरैः श्ळैिः विचेित्रे रसोचितविभावादेिभावॆ प्राप्यमाणेोऽर्थ उपवण्यैते यत्तस्मिन्कविव्यापार अक्ष्रसङ्घातः । तथा हेि-- मानिनी इतीष्र्याविप्रलम्भे। तरुणील्याभिलाषिके। वरतनुरिति संभोगे । । - - - ` अभिनवः अक्षसूह्नु विविधक्षेोक्यं शु ཡཱ་ཡཱ་་་་་་་་་་་་་་ वा उक्तिप्रत्युक्तिवैविध्यम्। यत्राल्पैरक्षरैः 罗况 विचिंत्रमुपवण्यैते” इति भरतपाठान्तरं दृश्यते । यथा-शाकुन्तले षष्ठेऽङ्के शकुन्तलुवण्ण अक्षख इत्यत्र श्लषाक्षरसङ्गत - गौरी कान्ता तवाप्यस्ति तवाप्यस्ति वृषे रति: । इत्यत्र सागरः

-रूपकाङ्गम् अङ्क इति रूढेिशब्दो भावैश्व रसैश्चरोहययर्थान्। नानाविधानयुक्ो यस्मात्तस्माद्भवेदङ्कः ॥ यत्नार्थस्य समानियैत्र च बीजस्य भवति संह्रः । किञ्चिद्वलग्नबिन्दुः सोऽङ्क इति सदावगन्तव्यः । ये नायका निगदितास्तेषां प्रत्यक्षचरितसंभोगः । नानावस्थोपेतः कायैस्वझेऽविकृष्टलु ॥ नायकदेवीगुरुजनपुरोहितामात्यसर्थवाहानाम्। नैकरसान्तरविहेितो ह्यङ्क इति स वैदितव्यस्तु ॥ क्रोधप्रसादशोकाः शापोत्सर्गोऽथ विद्रवोद्वाहौ । अद्भुतसंभवदशैनमङ्के प्रत्यक्षजानि स्युः । एकदेिवसप्रवृत्ते कायेस्त्वङ्कोऽर्थबीजमधिकृत्य । एकाङ्ग्रेन कदाचिट्रहूनि कार्याण योजयेद्वीमान्। रङ्गं तु ये प्रविष्टः सर्वेषां भवति तत्र निष्क्राम: । बीजार्थयुक्तियुतं कृत्वा कार्यै यथार्थरसम् । ज्ञात्वा दिवसावस्याँ क्षणयाममुहूर्तलक्षणेपेताम्। विभजेत्सर्वमशेर्ष पृथक्पृथक्कार्यमङ्केषु । अङ्कच्छेदं कृत्वा मासकृतं वर्षसश्चितं वापि । तत्सर्वे कर्तव्यं वर्षादूर्वे न तु कदाचिन् ॥ यः कश्चित्कायैवशाद्भच्छति पुरुषः प्रकृष्टमध्वानम् । वन्नाप्यङ्कळैद्: कर्तव्यः पूर्ववत्तद्धैः॥ युद्धं राज्यभ्रंशो मरणं नगरोपरोधनं चैव । प्रत्यक्ष्ानि तु नाङ्के प्रवेशकै: संविधेयानि । न वधः कर्तव्यः स्याद्योऽभ्युद्यी नायकः ख्यातः । अपसरणमेव कार्यै प्रहणं वा सन्धिरेव वा योज्यः॥

भरतः अङ्क इत्ययं लक्ष्णे रूढः ३ाब्द: । अन्यतो व्यवच्छेदृकं लक्षणम्। अभिनेये रसभावैरुपलक्षितानप्यर्थान् रोहयति। हृदयसंवादसाधारणताकरणेन प्रत्यक्षीभावनया रसाकारोदयप्ररोहो भवति । प्रारम्भाद्यवस्थालक्ष्णो यत्र समाप्यते सोऽङ्कः | अनेकरसाङ्कितत्वादङ्क इति नाम । न केवलं चरितसंभोगावेव प्रत्यक्षैौ । किन्तु अन्यदपि क्रोधादेि रञ्जनातिशयोऽस्ति । .ே बलस्य यन्त्रसुरङ्गादिदानस्य कारणाद्यु | प्रयोज्यम् ఫి । यतु कांचेत् : क्षणमात्रानिष्ठितचेष्टात्मकं प्रयोज्यमेव । अभिनय अङ्कध्वनिः-प्रवन्धः खरैः पदैस्तेन्नताळैयैस्य ताळन्नयं भवेत्। प्रतिभागमङ्कध्वनिरसौ मतः अङ्कमुखभू-अर्थोपक्षेपकः विष्टिमुखमङ्कस्य खिया वा पुरुषेण वा। यदुपक्षिप्यते पूर्व तदङ्कमुखमेिष्यते ॥ को हल: यत्रत्वनुसन्धानमात्रं प्राणत्वेन तदुपयोगितया वृत्तान्तमुच्यते તદુપક્રિષ્ટમહુમુલ अभिनवः । सूनणं सकलाङ्कानां ज्ञेयमङ्कमुखं बुधैः । इति येनैकल सकुलानामङ्कानां सूत्रणं क्रियते तदृङ्कमुखम्। यथा-कामन्दक्यवलेोकेितयो: प्रथमाङ्कतः सौदामनीवार्ताप्रस्तावत: कपालकुण्डलाघोरघण्टादिकथाभिः सकलमेव कथितमङ्कजातम्। सागरः अङ्कावतारः-अर्थोपक्षेपकः अङ्कस्याङ्कान्तरे योगस्त्ववतारः प्रकीर्तितः। अङ्कावतारस्त्वङ्कान्ते पातोऽङ्कस्याविभागतः । पूर्वाङ्कस्यावसानोक्तकथाविच्छेदपूर्वकम् ॥ श्रवेशेो भाविनोऽङ्कस्य सोऽङ्कावतर इष्यते । समाप्यमान एकस्मिन्नितराङ्कस्य सूचनम् । समासतो हेि नाट्यज्ञैरङ्कावतर इष्यते । यथा-मालविकायां च प्रथमाङ्कवसर्नकै निष्कामान्तं यदुच्यते। पान्रक्यं द्वितीयेऽङ्के तत्सङ्गीतकमादेित: । आरभ्य गणदासादेरविच्छेदेन कल्पितः। अङ्कवतारो विष्कम्भाद्यनन्तरित एव सः । समाप्यमाने पूर्वाङ्गे यथा गौरीगृहाभिधे ॥ भाव्यङ्कनायकावस्थासूचनं तद्विलोक्यते । गौरीगृहे-नागानन्दप्रथमाङ्के । अङ्कास्यम्-अर्थोपक्षेपक - अङ्कमुखमिति नामान्तरम्। तत्न द्रष्टव्यम् अङ्कुरः-करव्यापारः । & भूतवाक्यार्थविषयमुपजीव्य प्रवर्तितः। चित्तवृत्त्यपेक्ोऽङ्गानां व्यापारोऽङ्कर ईरितः ।। कोड्डः ६ अङ्कहारविधिः अङ्गभ्रमरी-नाश्चश्रमरी वेितस्यन्तरितौ पाद्दौ कृत्वाङ्गभ्रमणं तदा। तिष्ठेद्यदेि भवेद्ङ्गभ्रमरी भरतोदेिता । अङ्गभ्रमरी-श्रमरी समपास्थितो यत्र भ्रुं मध्यविवर्तनात् । सत्वरं भ्रमयेद्गातं दण्डपक्षकरावपि प्रयोगवशगौ कुर्यादङ्गभ्रमरिका तु सा ॥ वेम | अङ्गरचना वर्णैयैदृङ्गवर्तनं कायै साङ्गरचना । तस्य वर्णाः सित: नील: पीतः रक्तः। एते प्रधानवर्णाः। संयोगजवर्णा उपवर्णा इत्युच्यन्ते। अङ्गरूपकम्-वाद्यप्रबन्धः यज्ञोच्यते द्विरुद्धाहः ध्रुवाभोगध्रुवास्ततः। क्रमेणैव प्रयोज्यन्ते तद्भवेद्ङ्गरूपकम् ॥ ध्रुवाभोगध्रुवाख्यक्रमशस्ततः। यक्ाङ्गरूपकं प्राह् तत्तेजोन्वयर्द्दीपकम् । হাঙ্ক: अङ्गलता-मेलरागः (हरिकॉंभोजीमेलजन्यः) (आ) स ग रेि ग म प नि ध स. (अव) स नि ध म रेि स. अङ्गसमभ्-पुष्करवाद्ये अङ्गप्रत्यङ्गसंज्ञानांवाद्यानां समवापादनम् धुवाण ग्रहमोक्षेषु कलान्तरकलासु च। यदङ्गं क्रियते वाद्यं तदङ्गसममुच्यते ॥ यत्तु चञ्चत्पुटार्द्दीनां ध्रुवाङ्गेन स्थिताद्विना । साम्यं भवेत्प्रयोगज्ञैस्तदङ्गसममुच्यते । अङ्गहरु-देशीलसाझन् पर्यायात्पाश्चयोर्यत्न तालश्छन्दोsनुसारिणी । नतिगतस्य कन्दर्पधनुर्वल्ली मनोहरा। नर्तक्या क्रियते नृते सोऽङ्गह्र उदाहृतः । अङ्गहारविधिः विनियोगोऽङ्गह्राणां पूर्वरङ्गाङ्गो बुधैः। वर्धमानासारितेषु पाणिकागीतिकादिषु। उत्थापनादेिषु प्रायः श्रेयः परमकाङ्क्षिभिः॥ अङ्गोपाङ्गनि करयोः करभौ पार्षिणगुल्फौ चरणयोर्द्वयोः । तलेऽङ्गुल्यश्च विज्ञेयान्युपाङ्गान्यन्न पञ्चधा । वल्लो जत्रु स्तनौ पाश्वेकठोरत्येवमूहयेन्। अङ्गेषु ह्स्तचरणावुपाङ्गेष्वपि दृष्टयः । प्रधानमेतेषु यतः सर्वे नृत्तं प्रतिष्ठितम् । अङ्धिताडिता–देशीचरी वैशाखसंज्ञिते स्थाने स्थाने वा समसूचेिनि । थित्वा तु चरणद्वन्द्वी समुत्प्लुन्य परस्परम्। तलाभ्यां ताडयेत्तत्र सैषा स्यादङ्घ्रताडिता ॥ विप्रद्ासः बेम: अचित:–धावनलगनृतम्। जोडे यदि भवेतियैकू सम्मुखं निपतेद्भुवि । वेिरलेनाव्रियुग्मेन कथितः सोऽचेितो बुधैः। अजः-स्वरजाति: एकपञ्चशता प्रोक्ता खरेणाज उदीर्यते अजक्रान्तः---तनि: षड्जग्रामे नारदीयतानः म प नि स ग. अजसत्वा-खी - कृशा तनुभुजोरस्का निष्टब्धथिरलोचना । संक्षिप्तपाणिपादा च सूक्ष्मरोमसमाचिता ॥ भयशीला जलोद्विग्रा बह्वपत्या वनप्रिया। चञ्चला शीघ्रगमना ह्यजसत्वाङ्गना स्मृता । अच्युतरायः तालकलाब्धिक्र्ता । क्लः कैतवम् १५२९-१५४१. । करणैषैहुभिश्चित्रैः सर्वमृदङ्गप्रहारसंयुक्ता । । स्वाभाविक्ोत्तमगतावन्वतिका सा तु विज्ञेया । भरतः । अञ्जलैिः व्याधौ मोद्दे च मूर्छायां बिन्तायां मनिद्रयोः । কুম: अचितः--पादः यो भूमिलितपाणैिः सन्नुलिप्तामतलस्ततः । प्रसुताङ्गुलिकः पादः सोऽश्वितोऽभिहेितस्तदा। पादाहृतौ तथा नानाभ्रमणादेिषु कीर्तितः ॥ अशोकः अश्चित:-बाहुः उरसः प्राप्य शीर्षे यो वक्ष्ः पुनरुपाश्रितः । स बाहुरचितः खेदे नियोज्यो नृश्यपण्डितैः । अशोकः अश्विता-ग्रीवा चञ्चला प्रसूत या सावञ्चिताधो निरीक्षणे । केशपाशाकर्षणे च विनियुक्ता नियोकूमि: । अशोकः अश्वितिका--अवनद्धे जातेिः यस्य चित्राः प्रह्रास्तु मृद्ङ्गस्तम्भसंभवाः । राज्ञां चैषां चोत्तमानां गतावाक्केतिकेति सा ॥ अस्यामञ्चन्ति गच्छन्ति जातावुतमभूमिकाः। ततो ह्यश्वतिकेत्येतां राजनारायणोऽब्रवीत् । अञ्जलिं:-हतः वक्ष्यमाणपताकायुहैस्तद्वितयवन्धनात् । हृद्यासक्तिस्तज्ज्ञैरञ्जलेिः समुदाहृतः । पताकहस्ततलयोः संश्लेषादृञ्जलेिर्मतः। देवतागुरुवेिप्राणां नमस्कारेष्वर्ये क्रमात् । कायैः शिरोमुखेोरस्थो नृभिः स्रीभिर्येथेष्टतः । पताकतलयोः श्लेषादञ्जलेिः प्रणतैौ क्रमात्। भूदेवगुरुदेवानां वक्षेोवक्त्रशिरःस्थितः। क्रोघे च परिहासे च नास्ययं नियमः पुनः । সুয়ায়লঃ अजुधै करशाखाश्व करभाङ्गुष्ठमूलके। संश्लिष्य यदेि तिष्ठन्ति सर्पशीर्षकरद्वये । तदासावञ्जलिर्नाम कर:प्रोक्तो मनीषिभिः। ९ अडालहुरुमयी–खल्लागतृतम्। अडालाद्मा हुरुमयी वामपादेन भूतले ।

• t్స__్న *

यदा तिष्ठन्नगांदता गणन तण्डुना तदा ॥ वॆदः अड्डताल:--प्रबन्धः आभोगे नामनेतुः स्यादङ्कताल इतीरितः । , جهي हृारपालः अड्डदिएउम्र-देशीतृत्तम् दाण्टपादस्य संलग्न जानुमूर्ध्न पदं परम्। तिर्यक् प्रसारणे लग्नाद्वलनद्वितर्य भवेत्। 豹、 to, * * يعمي ్చు अङ्कदिण्डमिति प्रोक्तं नाम ध्वाडवेिइारर्दै: । अड्डस्खलितिका-पादपाटः । अर्धस्खलितिकाया क्षणमूह्मप्र। अठाणेति नामान्तरम। कुटजसृजा विराजम् कुन्तीकृतकेतके स्फुरन्मकरः । अङ्काणो घनवर्णो रमते रतिसङ्गरे नितराम् । अयं मेघकर्णाटयोर्मित्रम् । . सोमनाथः अङ्क्तिम्र-मण्डलम् उद्घट्टितो दृक्षिणेऽध्रिवेद्धां चारीमतः परम् ।। समोत्सरितमत्तल्लीं मत्तल्लीं तदन्तरम् ॥ अतिक्रान्ताभिधां चारीम् कुर्याद्वामीडुितां तथा । अध्यर्धेिकां च पाद्द्ोऽन्यः कुयोश्चाषगतिं ततः॥ समोत्सरितमत्तल्लों मतल्लीं तदनन्तरम् । अतिक्रान्ताभिधां चारीं ऊरुद्वृत्तां तथैव च ॥ विद्युद्धान्तां तथा चैव भ्रमरीं कुरुते क्रमात् । वामस्तु इाकटास्याख्यां दक्षिणश्चरण: पुनः । । द्विर्द्विश्वाषगतिं कुर्याञ्चारी वाडुितां तंथा । अध्यर्धिकां च पादोऽन्यः कुर्याच्चाषगतिं ततः॥ समेोत्सरितमत्तल्लों मत्तल्लीं भ्रमरीमपि । वामोऽथ स्यन्दितां कुर्यादथ पाद्र्तु दक्षिणः। तलेनास्फोटयेद्भूमेिं यदि तद्बैस्तदद्वितम्। अतिमार्गः । ३ता धुवा (धुवाध्यायोक्त) शृङ्गारविषयका तत्रोबितेति कृत्वा अ : . . . . . | 徽 劍 अभिनवगुप्तः अतिपातः ऊरुद्वृत्तामथो वामस्त्वलातामथ दृक्षिणः । वामपादश्च कर्तव्यौ छिन्नाख्यकर्णाश्रयौं । ततश्व बाह्यभ्रमरी पदेनाङ्गेन कल्पयेन्! वामः कुर्यादतिक्रान्तां दण्डपादां तु दक्षिणः । यत्रैतन्मण्डलं प्रोक्तमतिक्रान्ताभिर्धे बुधै: । वेमः अतििक्रान्तो-चारी एकस्य गुल्फपयैन्तमन्यमुद्धृत्य कुंवतं । किञ्चित्प्रसायै च.रिक्ष्प्य चतुस्तालप्रमाणतः । पाव्नस्वभावादथ च पातयेद्म्रतो यदि । अतिक्रान्ताभिधां चारीमामनन्ति मनीपेिण: !! वेमः

y-- ס יr איא आतकाण:- आावद्धधातुः लघुयैश्नातिकीर्णोऽसौ ।

लगी यत्र चतुर्वारमन्ते चैव लघुस्तथा । सोऽतिकोणे भवेद्धातुनैवलध्वात्मकोऽथवा । कुम्भः अतिचित्रतमः---तालप्राणः मार्गशव्दे द्रष्टव्यम् अतिचीधी--श्रुतिंः - ऋषभस्य द्वितीया श्रुतिः। हनुमन्मते ऋषभो द्विधुतिः । इनुमन्मतेऽष्टादशैव श्रुतयः। अतिजरातीच्छन्दोद्वेत्तनि ३ातमष्टौ सहस्राणि द्वयधिका नवति: पुन: ।। ८१५२ भरतः अतिधृतिच्छन्दीचूत्तानि अतिधृत्यां सहस्राणेि चतुर्विंशतिरेव च । तथा शतसहस्राणि पञ्चवृत्तशतद्वयम् । अष्टाशीतिश्व वृत्तानि वृत्तज्ञै: कथितानि तु ।। ५२४२८८ भरत: अतेिनादेिनी-श्रुतिः मन्द्रधैवतद्वितीया श्रुतिः । मण्डली अतिपात:-आविद्धधातुः अतिपाती लगाभ्यां द्वि: { अत्यग्निष्टोमः-तानः षाडवः षडूजलोपः ध प म ग रि नि. कुम्भः अत्यष्ट्रिच्छन्दोवृत्तानि एकविंशत्सहस्राणि वृत्तानां च द्विसप्ततेिः । तथा शतसहस्रं च छन्दस्यत्यष्टिसंज्ञिते ।। १३१०७२ भरतः अथर्वेिणी-श्रुतिः षड्जस्य द्वितीया श्रुति: ह्नुमन्मते। ह्नुमन्मते अष्टादशा वि श्रुतयः । अढुतयू-करणम् आस्थानकुट्टनयुतचरणोऽङ्गलिपृष्ठतः। स पुनः शीघ्रमारब्धः करों तदनुसारिणौ। यव तुल्यं भवेन्नाम्ना करणं चाडुतं तु तत् । 列 हरिंपालः अद्भुतः--रसः श्रुथूडुतो नाम विस्मयस्थायिभावात्मकः। तख दिव्यइिन्दर्रोनेसितमनोरथावायुपवनदेवकुलागिमनसूभुविमानायेन्द्रजालसंभावनादयो विभावाः । नयनविस्तारानिमेषप्रेक्षण ोमाञ्चश्रुखेदहर्षसाधुवाददानप्रबन्धह्यहाकारबाहुवदनचेलाङ्गलेभ्रमणादयोऽनुभावाः । स्तम्भाश्रुस्वेद् formहर्षचपलतोन्मादधृतिजडताप्रलयादयो भावाः। भरतः मायेन्द्रजालेति । वंचनं मन्त्रशक्या यत्सा मायेत्यभिधीयते । इन्द्रजालेो वन्वनं स्यात्कुहृक्ौषधशक्तितः॥ - वेिप्रदासः मूया रूपपरिवर्तनादिक। इन्द्रजालं मन्त्रद्रव्यवलु तयादेिना असंभवद्वस्तुप्रदृशॆनम् ।

• - - - - - अभेिनवः दिव्यश्चानन्दजश्चेति द्विधा ज्ञेयोऽद्भुतो रसः । देिव्यदृशैनजो देिव्यो हर्पाश्चानन्दृजो मतः॥

अर्थवैचित्र्य इयस्य धातोरद्भुतनिर्वहः। विचित्रा यस्य भवति चित्तवृत्तिस्ततोऽद्भुतः॥ ' , " : " : : , আন্থে अद्भुतप्राप्तिः--निर्वहृणसन्ध्यङ्गम् । उपपन्नेतरप्राप्तिरद्भुतप्राप्तिरुच्यते। अधरादेिद्विरुत्तरः-वीणायां धातुः पूर्व तारः । परं द्वे मन्द्रहनने । अधरादेिद्विरुतर:-धातुः सकृतारोऽथ मन्द्रो द्विरधरादिद्विरुत्तरे । शार्ङ्गः अधरद्युत्तरान्तः--वीणायां धातुः अाद्दौ तार: । अन्ते मन्द्रः । अधराद्युत्तरान्तकः--धातुः यस्त्वादेितारो मन्द्रान्तः सोऽधराद्युत्तरान्तकः । - হান্ধি अधिकाक्षरा—आकृते मात्रावृतम्। द्वौ चतुर्मात्रिकी, जो वा नलौ वा, द्वौ चतुर्मात्रिकी, पञ्चमाविक एक: । विरहाछू: - Śrअधिवलम्-गर्मसन्ध्यङ्गम् कपटेनातिसन्धानं ब्रुवतेऽधिवॐ बुधाः । भ्र्तः परस्परवचनप्रवृत्तयो: यस्यैवाधिकं कर्म सहायबुद्धयार्दीनवलम्बयति स एव तं अतिसन्धातुं वञ्चयितुं समर्थ इति तदिदं कर्म अधिबलम्। यथा-सागरिकावेर्षे धारयन्ती वासवदत्ता विदूषकबुद्धिदौर्बल्यान्राजानमतिसन्धते किं पद्मस्येत्यादि श्रेोकान्तमधिबलंप । يهم अभिनवगुप्त: कपटस्यान्यथाभावमधेिबलमाहु;। यथा-रत्नावल्यमाताम्रतामित्यादेि राजवचनं वासवद्त्तां प्रति वचनं वेिफलमासीन्। एके तु सोपाळैभवाक्यमधिवलमिच्छन्ति । यथा-वेण्यां पञ्चमेऽङ्के धृतराष्ट्रमुद्दिश्य कृष्ठेति भीमवाक्यम् । रामचन्द्रः कपटस्यान्यथाकरणमधिबलप्त । सागरः अतिसन्धानमाचार्याः नाटकेऽतिबळं विदुः । सर्वेश्वरः अधिवलम्-वीथ्यङ्गम् परवचनमात्मनश्चोत्तरोत्तरसमुद्मवं द्वयेीर्येत्तु। अन्योन्यार्थविशेषकमधिबलमिति तद्बुधैज्ञेयम्॥ भरतः परस्य ಛಿ। वचर्न परस्परमर्थविशेषलाभो यत्र भवतीत्युत्तरोत्तरस्याधिकाधिकृस्यार्थस्य समुद्भवो यत्न तदधिवलम्। यल्लोक्तिप्रत्युक्तिक्रमे क्रियमाणे परस्परप्रज्ञानोपजीवन ३ अनङ्गोद्दीपनम् अध्यधिक-चारी यव दक्षिणपादस्य पार्षिणदेशे विधीयते । वामः पादो दृक्षिणश्वाप्यपसृत्य स्वपार्श्वेयोः । साधैंतालप्रमाणेन स्थापितस्व्यस्रभावत: । एवमङ्गान्तरेणापि यदेि साध्यर्धिका भवेन्। अ६यमसाय:-नाट्धलङ्कार: कोचकाङ्के--एतत्प्रियेतिवचनं इत्यादि भीमवाक्यश्च । सागरः अध्यात्मम्--गीतगुणः अध्यात्मसङ्गतः-रञ्जनगुणः गूढार्थः परमार्थश्व संसारसुखदृपकैः। यद्वैर्नियोजितं गीतं साध्यात्मं योगिवल्लभं ।

নি अध्यापिका–श्न तारधैवतस्य तृतीया श्रुति: मण्डलीमते। अनङ्ग:-देशीताल: अनङ्गो लयसो ज्ञेयः (।।ऽ ।ऽऽ)() 哆 *

• \

मदनः लघुप्लुतौ सकारश्व स्यादनङ्गाभिधे पुनः । (। ऽ । ऽ) री री गा मा पां धा नी सा. जर अनङ्गमण्डन:-देशीतालः लचतुष्कं द्वचतुष्कं गुरुश्वानङ्गर्मण्डने। अष्टौ मात्राः ।। ० ० ० ० ऽ तालप्रस्तारः अनङ्गाङ्गमोटन५-चालक: यदृ मण्डलतो हस्तौ लुठित्वा स्कन्धदेशयोः। तद्वद्यव शिरः क्षेत्रे नयनानन्दृद्धायकम् । छेोडेितौ तद्नङ्गाङ्गमोटनं कीर्तितं तदा । अशोकः अनङ्गुष्ठयुताः—पादाङ्गुल्यः अनङ्गुष्ट्युताः प्रोक्तास्यक्ताङ्ग्रेष्ठ मेिथ: श्रिताः पादपारोहणे पूगदग्धादिग्रहणे स्मृताः ॥ अनङ्गोद्दीपनम्—बालकः विलोड्योरस्थले हस्तौ क्रमादादत्तमण्डलौ। वेिलासेनांसपर्येन्तं गत्वाभ्यन्तरमागतौ ॥ अनुघर्षणः अनुकम्पा अनुकम्पा तु सा ज्ञेया दुःखितान्प्रति देहिनः। उपकारपरत्वं यत्कुरुते चित्तविक्रियाय !! भावश्वॆिकः अलुलसेिद्धिः--लक्षणम् प्रस्तावेनैव शॆषॊऽर्थः कृत्स्नी यत्र श्रतीयते । वचनेन वेिनानुक्तसिद्धिः सा परिकीर्तिता । भरतः यथा-तापसूवत्सराजे परमतों जानाति देवी रूयं इत्ि बासवदत्ता प्रात मान्त्रवाक्यम् अनुगतम्न-वद्यम् किञ्चिद्वीतानुह्रणाद्वार्च त्वनुगतं मतम्। | यथा विरतिरन्यन्न स्थितिः स्थानान्तरेपि । विलम्बिते गीतलये वैदग्ध्याद्द्रुतवादनम् ॥ মাদ্র: अनुगतम्--गीतवाद्यमेलनप्रकारः विलम्बितलये गीते सति दृतलयान्वितम्। स्याद्वादनं तथा गीतिविश्रामादन्यती गतिः !! किञ्चिद्गीतानुगमने सति वाच्यस्य लक्ष्यते । तङ्गीतानुगवाद्येषु भवेद्नुगतं त्विद्म् । कुम्भ: अनुगतम्-मृदङ्गवाद्ये अक्षरानुसरणं वादनम् समपाण्यवपाणियुतं सुटप्रहारकरणानुर्ग चैव । गेयस्य च वाद्यस्य च भवेद्वघातो यत्तद्नुगतम् । भरत. अनुगति-शिल्पकाङ्गन् अकासोपनतेनैव साधोरित्यादेिनोच्यते । यथा वामेन वालीर इत्याद्यनुगतिर्मता ॥ शारदातनश्च: 4. i t 站 भूसूक्यू हपादनुयानमनुगमनम्, यथ-मायाप्तकुले इ दर्भश्रेणीत्यादि नलवाक्यम् संग्रः वामेनेति । कुन्दमालय संतामुद्दिश्य वाल्मीकैर्वचनम्न। मायाशकुन्तो नलविजयनाटके कश्चनाङ्क । - अनुधपंण:-तालमणः मार्गशव्टे द्रष्टव्य: । अनुवन्धः--धातुः सजातीयविजातीयभेदसंमिश्रणोद्भवः । अनुबन्धाभिधी धातुः ३ार्ङ्गदेवेन कीर्तितः । शार्ङ्ग: । अनुवन्धः-व्यञ्जनधातुः आवेिद्धस्यानुवन्धेन व्याख्यातोऽस्यानुवन्धकः। छुम्भं: नन्वेकलक्ष्मर्भेदोऽयॆ गण्यते किं पृथक् पृथक् । मैत्रं तद्धातुभेद्ानां वाहुल्यं यन्न दृश्यते । विशिष्ठो धातुना तेन सोऽनुबन्धाभिधां त्रजेन् । ** शाङ्गदंāः “ तत्तद्धातुभेद्ान् पृथक्ते सत्येव पूर्वपूर्ववदेिश्यतिदेशस्य मिश्रणमात्रविषयत्वेन चतुर्णामपि भिन्नलक्षणत्वोत्पृथग्गणनमुपप्रयते ?' इति कल्लिनाथः अनुबन्धः--व्रणायां धातुः । वेिस्तारभेद्: । i सजातीयविजातीयधातुभेदविमिश्रणान् । धातुक्षेद्दोऽनुबन्धाख्यः कुम्भभूपेन कीर्तितः । - कुम्भः । अनुबन्धः-करणधातुः अस्यानुबन्धो विशेयो विस्तरखानुबन्धबन्। “विस्तरस्येति यथायोगं रिभितादिमिश्रणोद्भव इयतिदेझार्थ: इति कट्टिनाथः । . करणस्यानुबन्धस्तु स्याष्ट्रिस्तारानुबन्धवन्। । अनुबन्धः-आविद्धातुः । । अस्यानुबन्धो विज्ञेयः करणस्यानुबन्धवन् । - . . . . ... " প্তম: अत्र क्षेपादीनां मिश्रणादूनुबन्धः। . . द्वाभ्यां त्रिभिश्चतुर्भिश्च नवमिलैषुभिः क्रमात्। क्षेपादयोऽत्र चत्वारो भवतीयपरेऽह्नुवन् । । अनुबन्धो नाम पदान्तरेषु विच्छेदोऽनुच्छूासने वा । নাকয়ঃ ' यति लयै वाद्यगतेि पदवर्णमथाक्षरम्। विभाबांश्वानुभावांश्व भावॉश्व व्यभिचारिणः॥ সন্তানস্থ वागङ्गसत्वाभिनयैर्यस्मादर्थो विभाष्यते । वागङ्गोपाङ्गसंयुक्तस्त्वनुभाव इति स्मृतः । यच्चाह भगवानत्रानुभावो भावबोधकः । यतोऽनुभावयन्त्येते विभावजनितां रतिम् । विस्मृतां बोधयन्त्येवमनुभावाः प्रकीर्तिताः । रसतां गच्छनैि स्थायी कार्य यदुपलभ्यते । अनुभावः स विज्ञेयो भावसंस्थानसूचकः। तत्र नाट्यांवदा तावद्गतिरेषा प्रवर्तत । विभावपरिपुछ्रे तु रत्यादौ स्थायिनि स्थिते । समुद्रकाल्यकल्लोलस्थानीया व्यभिचारिणः। चेतोविकारा निर्वॆद्वप्रमुखास्तेऽपि कीर्तिताः। साक्षाद्दुरधिगमत्वाद्विकारत्वेन चेतसः । तत्सूचकास्तु ये वागारम्भविश्लेपकोदय: । कटाक्षप्रमुखास्ते स्यु: निर्वेदादेरनु स्फुटप्। तदानुभावयन्त्येते निर्वेद्ाद्यमती मताः। अनुभावा इदं चाभिधानमेषां प्रगल्भते । निरूपका रसस्यैकेऽन्यथा प्राहुस्तदुच्यते । कैशिकीप्रमुखा रत्यादिकं स्थायिनमञ्जसा । विकारायैरनुमेिता दृष्टरनुभवास्पदम्। निर्वेदाद्याः समानीता भावयन्यनुभावताप्। नातीव क्रियतेऽत्रापि निबन्धो नाममानके । यतो विप्रतिपत्तिस्थं स्थीयतामिदमेव हेि। भ्रूलीला दृविकाराश्व मुखरागोष्ठकम्पने। हस्तपादविकाराश्व कराद्यभिनयः मितम्। लीलादिहाववगैश्वानुभावा मुनिसम्मताः । अनुमन्द्रः-नादमेदः नादृोऽतिसूक्ष्मनामा नाभौ वदते(तो)ति इाङ्गदेवेन सृचित इहानुमन्द्रो वीणार्होऽयं तदुतोऽत्र॥ . सोमनाथः অন্তম স্থান: द्वितीया श्रुतेिः । अनुमानय्–गर्भसन्ध्यङ्गम्। रूपानुगमनमनुमानस्। रूष्यत इति रूपं बस्तु। यथा तस्यानुमानयति काञ्चनकान्तिगौरः । कायश्च सैंयतनयत्व-मधृष्यता च । मण्डली: सागरः लिङ्गद्धेतो: नान्तरीयकस्य लिङ्गिनो नेिश्वये ಕ್ಲ अनुवृत्तिः नैमित्तिकानुरागः, सामान्यानुरागः, विशेषानुरागः, प्रकाशप्रच्छन्नकृत्रिमाकृत्रिमानुरागाश्च। तेषु कालादिकरणविशेपानपेक्षी नित्य: । तद्विपरीतो नैमेितिकः । जातिविषयः सामान्यः । व्यक्तिवेिषयो विशेषः । स्वाङ्गनादेिगोचरः प्रका३ा: । पराङ्गनादेिविषयः प्रच्छन्न: । प्रयोजननिरपेक्षोऽकृत्रिम: । तद्विपरीत: श्रयत्ननिर्वत्यैः कृत्रिमः । तत्र नित्योऽपि चतुर्विंशतिधा भिद्यते नैमितिकोऽपि कालसमयवेलोपाधिसाधनसमावेशदेशादिभेदाच्चतुर्विंशतिधा भवति । सामान्यानुरागोऽपि द्रव्यगुणकर्मसंक्षेपविक्षेपसमस्तव्यस्तशुद्धसंकीर्णसाधम्यैवैधम्र्यमहाल्पविषयकदेश | मोजः अनुलोमविलामा-मुडुपचारा चारीत्रिकोणचारीचेदनुलोमविलोमगा स्वस्थाने स्थापितपदा ततस्तत्नापि कुट्टिता तदा निगदिता सद्भिरनुलोमविलोमगा । अशोकः अनुल्बणय्—दर्शनम् अविकारि विकारस्य हेतौ यत्तद्नुल्वणम्। Riায়দারলয়: अनुवेिद्धः-वाद्यालङ्कारः शुद्धानुविद्धं यद्वाद्यं सर्वातोद्येषु दृश्यते । परस्परानुवेधेन सोऽनुविद्ध इति स्मृतः । - .. भरतः अनुवृत्तम्र-दर्शनम् कार्त्स्न्येन दृश्यपह्णादनुवृत्तं चिरस्थिते । । विप्रद्ासः अनुवृत्ते तदुक्तं यद्भूयो भूयो निरीक्ष्णम्। সন্তন্ত্রণমু रूपनिर्वर्णनायुक्तमनुवृत्तमिति स्मृतम्। भरतः अनुवृत्तिः--नाश्चालङ्कारः आक्षेपेन चलितस्यानुगमनम्। यथा-वेण्यां सहदेवेनेत्यादि वाक्यम्। अनुकृतिः–भाकिल्लन् निदर्शनोपन्यासः अनुद्धृतिः । यथा-शाकुन्तले षष्ठेऽङ्के साक्षाप्रियामिति सागर: सागरः く अन्तरक्रीडा सादृश्येनानुकुर्वाते तदानुसरणादयम् । अलङ्कारोऽनुसृत इत्ययं ज्ञेयः प्रयोतूभिः ॥ संन्यू: अनुस्मृतिः–विरहृतावस्था मुहुर्मुहुर्नेिश्वसितैर्मनोरथविचिन्तनै । प्रद्वेषञ्चान्यकार्याणामनुस्मृतिरुदाहृत । नैवासने न शयने धृतिमुपलभते स्वकर्मणि विहस्ता। तश्चिन्तीपगतत्वातृतीयमेवं प्रयुञ्जीत । भरतः अनुखनितम्--व्यञ्जनधातुः तलस्थानेऽधस्तन्त्रीणामनुखनितमुच्यते । भरत: तथानुखनितं भवेत्। तलं कृत्वावरोहेण घाते স্কৃম: तलेन मन्द्रतन्त्रीणामाहृतेः स्वरितं तु यत् । तद्नुवनितं प्राहुः वीणावाद्यप्रयोगिनः । মানস: अनूपसिहः अयं हृदयप्रकाशः, अनूपसिंहविलास इत्यादिग्रन्थानां कर्ता । कालः क्री.श. १६०० स्यात् । अनूराधाभिनयः मुष्ठिसूत्रीह्रस्ताभ्यां कर्तव्यः अनूराधाह्स्तः (छत्रदण्डाकृतिरनूराधा) पूर्वोक्तौ मुष्टिह्स्तौ तु तर्जन्योर्ध्वं प्रसारितौ। मुष्टिसूचरिति प्रोक्तो ह्यनूराधानिरूपणे । अन्तरः---वाद्यप्रबन्धः प्रस्तुतस्यानुसारेण गीतवाद्यस्य सन्धितः । मानेन वाद्यते यस्तु स भवेदन्तराभिधः ॥ निबद्धो वादितो गीतवाद्यसंधौ मतोऽन्तरः। सोमेश्वरः अन्तरक्रीडा-देशीतालः विधातव्यान्तरक्रीडा विरामान्तं द्रुतत्रयम् ०० प प नी अन्तरा–धुवा विषण्णे मूर्च्छिते भ्रान्ते वस्राभरणसंयमे । दोषप्रच्छादने या च गीयते सान्तरा धुवा ॥ अन्तरालगम्–उत्प्छुतिकरणम् कृत्वालर्ग निपत्योब्र्यामुत्तानितमुरो दृघेत् । थितश्वेत्धृष्ठतो जानुपर्यन्तन्यस्तमस्तकः । तदान्तरालगं नाम करणं भणितं बुधैः ॥ अन्तर्जानुभ्रमरी–तििरपतृत्ताङ्गम् चतुरश्रे वामह्स्तो वामपार्श्वे प्रसारितः क्ष्णिं हृदये न्यस्य शिखरं वामभागतः । गारुडे वामह्स्तस्तु पुरतश्च प्रसारितः । दृक्ष्भागे दक्षिणश्च पताकः संप्रसारितः । वामाङ्क्षिपदं पृष्ठे दृश्जानोश्च लापितम् । स्तनयोः शिखरद्वन्द्वं दक्षिणावर्तती भ्रमेत् । अन्तर्जानुभ्रमेि: श्रेोक्ता ग्राह्या नृत्यवेिशारदैः । अन्तर्भेदी–श्रुतिः तारनिषादस्य द्वितीया श्रुतिः अन्तम्रैमरी–तिपितृत्ताङ्गम् चतुरश्रे दक्षकरः शिखरो हृदये यदि । वामः पताकः प्रसृतः पार्श्वे सैव पुरो भवेत् । द्वक्षेिण: प्रसुतः पार्श्वे संहृतस्थानके स्थितिः । उत्प्लुयेोऽन्तरभ्रमरीं कुर्यान्नटविचक्ष्णः॥ अन्तभ्रेमरी-भ्रमरी अस्या एव विपयासादन्तम्रैमरिका भवेत्। अस्या इतेि बाह्यभ्रमरी विवक्षिता । अन्तश्छया-करणमू पादश्वेद्दण्डपादायाः खस्रगात्रस्य पृष्ठतः । इतरस्कन्धदेशाचेन्निर्गतान्येन पाणिना । आकर्षितः पुनः पाणिपार्श्वे मुष्टिकसंज्ञकः। प्रसारितस्तदा प्रोक्तमन्तश्छायामेिधे बुधैः । अन्तश्छायु ႏိုင္ဆို. कुम्भः पञ्चमांशन्यासयुक्ता खल्पगन्धारोभिता। कम्पिता च निजस्थाने षड्रजमन्ट्रविराजेिता ! सुसंपूर्णा सुतिरिपा नाद्बाहुल्यसंयुता । आन्ध्रदेशोडूवा रम्य सान्धालीति प्रकीर्तिता । सोमेश्वरः न्यासांशाग्रहपञ्चमयुक्ता षड्जे च मन्द्रतापन्ना गान्धारसप्तमाल्पा पूर्णा तारर्षभान्धाली ॥ नान्य़ः रितारा षडूजमन्द्रा च संपूर्णा च निगाल्पिका । अन्धाली पञ्चमंन्यासा ग्रह्ांश्ापरिकीर्तिता । मतङ्गः यथाभिहेितविशेषभेदितं गूर्जेरिकाया इद्वैतस्याप्यालापकं रूपकमवगन्तव्यम् । विभाषान्धालिका प्रोक्ता जाता मालवपञ्चमान्। बृहतीदक्षिणाहीना मध्यमांशकषाडवा ॥ षड्जमन्द्रा च निगपवर्जेिता मध्यमन्द्रभाक् । पञ्चमन्याससंयुक्ता श्रीरागे विनियुज्यते । अन्या-नायिकाभेदः सैवान्या भवेत्कर्तृव्यतिक्रमे । व्यतिक्रमे तु कन्यायाः साप्यन्या नाकुलाङ्गना। सैवेतेि । स्वीथैवेत्यर्थः । शारदातनयः अन्वयः-भक्तिः परस्परस्य प्रथनॆ पदानामन्वयः स्मृतः । स जायेत त्रिधा ३ाक्ो वैभक्त उभयात्मकः । तत्राख्यातसुब्विभक्तिभ्यां कर्तृकर्मणोरभिधाने इाक्तः। संबन्धविभक्या वैभक्तः । उभयात्मकः शक्तिर्वेिभक्तिमयः । साद्देियमीमांसाः अपकुञ्चिता-देशी चारी आकुञ्चिताहूयोः क्रमशः पश्चाद्यापङ्कश्चिता। चेमः अपक्षेपा-देशी चरी । ऊरुमेकस्य पादस्य स्पृधृन्यो बाह्यपार्श्वतः । तं मेिश्रयन्नितम्बं स्वं यत्रापक्षेपिता स्मृता । ११ గ్క अपाक्छमू पूर्वमेिति । पूर्वार्ध मद्रकस्य । पूर्वतुल्यं पूर्वपादेन समम् । उत्तरे तालावतीतनिवृतौ। यथाथिते ಫ್ಲಿ भजन्तूौ । तस्येति । उपपातस्येत्यर्थः । बसु, ऐणिोः उपोहन, उपवर्तन, निवृत्त-शेिरशाखा-प्रतिशाखा-तालिका-निवृत्तय; विवध, एकक, एतानि तालाङ्गनि ! + विशाखिल: । आचार्यैः। अष्टमीति। त्र्यश्रताळस्य त्रिप्रभृतिक्रमेण षट्कृत्वा द्वैगुण्येन प्रागेव प्रतिपादेितम् । पातक्रमस्तु विम्रा आनिविश-आनिविता आनिविप्र अनिविझ इति। अपवादुः--अवमर्शसन्ध्यङ्गम् अपवादः(पुरीवादः)रूपरदोषूोद्दृनम् । यथा-पुष्पदूपितके हतः पुत्न इत्यादि ब्राह्मणवाक्यख्दोपोट्टनम्। জানলুন: द्येषप्रख्यपनं यत्तु सोऽपवादः भरतः यथा-रत्नावल्यां राज्ञोक्तम्-श्वासोत्कपेिनीत्यादि । अत्र देवीगुणानां सातिशयकोपनत्वेनापवदनं कृतम्। अभिनवगुंत: खदोषखापनमपवादः। यथा-जानकीराघवे रावणवाक्ये सीता केवले स्त्री तस्माद्द्वज्ञा, कपैिर्दिगम्वरः। एते दोषा मम व्यसनं घोरतरं करोति इयात्मन्यपवादः । স্বাধ: दोषप्रख्यापवादः स्यान्निर्दोषस्येतरस्य वा । अपवारितम्–नाश्वधर्मी रहृस्यॆ कथ्यतेऽन्यस्य पखियापवारितम् l सर्वेश्वरः रसिकरसायनम् अपविद्धम्र-करणम् । वामह्स्तश्च चक्ष्स्थोऽप्यपवेिद्रं तु तद्भवेत् । चतुरस्रकरः स्थित्वा हस्ते व्यावत्यै दक्षिणम्। निष्क्रामयन्भजेच्चारीमाक्षिप्तामथ दक्षिणम्। शुक्तुण्डे करं तस्यैवीरौ तु परिपातयेत् ॥“ यत्रापविद्धं तद्वामे वक्षःस्थे खटकामुखे तत्क्षेपासूययोर्योज्यं उक्तं सोढलसूनुना ॥ चतुरस्रतया स्थित्वा सव्यमावर्तितॆ करम्। आक्षिप्तया विनिष्कास्य शुक्तुण्डकरं पुनः २ अप्रमेया अपस्मारः--व्यभिचारिभावः देवय्क्षनागब्रह्मराक्षसभूतप्रेतूपिशाचग्रहणानुरूरणेच्छिष्टशू, न्यागारसेवनाशुविकालान्तरापरिपतनव्याध्यादयो विभावाः । सृतिनिश्वसितोकपितधावनपतनखेदखन्भनवदनफेनजिह्मपरिलेह्नाद्योऽनुभावाः । भरतः भूतप्रेतपिशाचानामपस्मारोऽधिरोहणम् । मन्त्रतन्त्रक्रियालोपैः सोऽपि सम्पद्यते नृणाम् । भ्रूपादृकम्पस्वेदास्यलालाफेनोद्मादयः। अपस्यन्दिता---चारी निषण्णीरुर्दृक्षिणेोऽङ्घिर्वामस्तिर्यक् प्रसारितः पञ्चतालान्तरं यन्न सैषापस्यन्दिता भवेत् । पा.सोमः अप्पलाचीये: तालचिन्तामणिकारः। श्रीमुष्णवासी। शतद्वयवर्षांपूर्व स्यादेितेि ज्ञायते अप्रतिपत्तिः-शिल्पकाङ्गम् प्रतिपतिमूढता अप्रतिपतिः। यथा-कोसलाङ्के प्रियसखीत्यादि कौसल्यावचनम् सागरः कोसलाङ्कः। सागरनन्दिकृतजानकीराघवे कश्वनाङ्क इत्यूह्यते अप्रदेशी-मेलरागः (ऋषभप्रियामेलजन्यः) (आ) स ग म प धनि ध स. (अव) स नि धमग स. अप्रमेय:-मेलरागः (मेचकल्याणीमेलजन्यः) (आ) स रेि म प ध स. (अव) सनि ध म ग म सि. अप्रमेया-द्वादशाक्षरवृतम् यययया:l अभिनन्दः-प्रबन्धः यः पाटैस्तेन्नकैर्युक्तः प्रयुक्तो गीतकोविदैः। अमिनन्दृोऽभिनन्देन तालेनैष विभूषितः अ*** मल्ल: अभिनन्दनः–देशीताल: आभनन्दस्य नामान्तरम्। - अभिनयः - अभिशब्देनाभिमुख्यं नशब्देन निषेधः यशब्देन यदर्थे लक्ष्यते ! तेन खपार्श्वोन्मुखढ़ेशागमनेन आभिमुख्यं अभिमुखत्वम्। पाथै तु रेचनपूर्व अधोमुखोतानपरिवर्तनन च यच्छब्दार्थ भिनयेत्। भट्टतोतः अभिनय:-देशीलास्याङ्गम् भावसंसूचकैरङ्गैनैर्तकी यत्र नृत्यति । यथावत्करणैरुक्तेऽभिनयो नयकोविदै: !! अभिनयः रत्यादिकानभिव्यक्ति नयन्तो वासनामयान्। रसावसाना व्यापाराः कथ्यन्तेऽभेिनया इति । आङ्गिका वाचिकाश्चैव आहार्याः सात्विका इति । चतुर्वेिधास्ते करणैश्चतुर्भेिरुपपाद्नात् । अङ्गैः शिरःप्रभृतिभिर्निर्वृत्ता आङ्गिका मताः । वाग्भिर्विरचिता गीतप्रबन्धाद्यास्तु वाचिकाः ॥ आहायै भूषणादेि: स्यादाहार्यास्तत्प्रर्शिताः। सत्वं मनोभाविताः स्युस्तेन ये सात्विकास्तु ते । यद्यप्यलङ्कार्यशेष अलङ्करास्तथाष्यमी। प्राधान्येन विभावादीनानयन्ति यदा तदा ॥ विवक्षितप्रधानत्वाद्भवन्त्यभिनयाभिधाः । ते च गात्रेषु ह्ाराद्याः इाब्देषु यमकादयः । स्तम्भाद्या आङ्गिकत्वेऽपि सात्विकत्वं यदा भवेत् । तथोपपादयिष्यामो व्यक्तं भावनिरूपणे ॥ अङ्गैरलङ्कृतैरेव भावितैरेव भाषितैः। विभावादेिरभिव्यक्तो रसाभिव्यञ्जको यतः॥ तस्मादाहार्याभिनया न भण्यते पृथङाया । वृत्यभावादुपाङ्गेषु गणनाञ्च न ते पृथकू ॥ । तस्मात्कायमनेीवाग्भिर्निर्मितास्त्रिविधा इमे । चवस्रो ज्ञातयेोऽमीषां त्रयाणामपि कोर्तिताः । هم १४ সালমাল; अभिनवगुप्तः नाट्यशास्रव्याख्याता। काल:कै. श. १००० काश्मीरदेशस्थः। वितस्तानदीतीरे प्रवरपुरे एकस्मिन्मठे अभिनवभारयनेन व्यरचेि। गीर्वाणभाषायां व्याख्याग्रन्थेषु महाभाष्यं विना अस्य व्याख्या परां काष्ठां लभते । अस्यां व्याख्यायामनुपयुक्त न किञ्चिदुक्तम्। अबोधितं संशयितं वा न परित्यक्तम्। उद्भटलोल्लटशङ्कुकप्रभृतिमतानि सम्यक् शोधयित्वा व्याख्यात्वा स्वमतं सम्यक् स्थापयामास । तदेव मम्मटादिभिः प्रमाणीकृतम् । अस्य कीर्तिः प्रत्यभिज्ञाशास्त्रवेिश्ार्द्वीकरणेन सर्वत्र वेिदेिता । अभिप्राय:-लक्षणम् अभूतपूर्वो यो ह्यर्थः सादृश्यात्परिकल्पितः लोकस्य हृद्यप्राहेि सोऽभिप्राय इति स्मृतः। भरतः अभूतपूर्व इत्यसत्पदार्थः । केवल्कल्पितः। केचित्स्वाद्यवस्तुन्यभिमान 獸 । तद्वैचित्र्यरहितत्वादुपेक्ष्यम् । यथा तापसवत्सराजे सोऽयमसुनः पटः क्रियते इति यौगन्धरायणोद्योगं विमृश्य साङ्ख्यायन्योक्तम्। सोऽभिप्रायः । अभिनवः ్ళూ अभिप्रायः यदर्थ खाभिमुख्येन पदार्था ह्युपकुर्वते । सोऽभिप्रायस्तदुत्कर्षः प्रायः शब्देन कथ्यते । RIখধর্লেস্, अभिप्लुतार्थमू-काव्यदोषः अभिप्लुतार्थ विज्ञेयं यत्पादेन समस्यते। यथा--स राजा नीतिकुशलः सरः कुसुमशोभितम् । । सर्वप्रेिया वसन्तश्रीः ग्रीष्मे मालतिकागमः । अत्न प्रतिपादमर्थस्य परिसमाप्तत्वादेकवाक्यत्वेन निमजनाभावादमिपुतत्वम्। भरतः अभिमानम् - अमेिमनस्थिति प्राहुः स्वपौरुषगुणाश्रयाम्। प्रतीतिं सुखमात्नान्तां महतीनां समुद्भवाम् ॥ भावविवेकः अभिमानः--नाट्यालङ्कारः आरब्धात्यागः। यथा--वेण्यां मात इति दुर्योधनः। (५-३) सागरः अभिमान:-लक्षणम् धार्यमाणस्तु बहुभिः वचनैः कायैयुक्तिभिः। न य: पर्यवतिष्ठेत सोऽभिमानस्तु संज्ञितः । अभूताहरणम्–गर्भसन्ध्यङ्गम्। अभूताहरणं सद्भिः कथ्यते छद्मचेष्टितम्। सर्व्वेश्वरः कपटापाश्रयं वाक्यमभूताह्रणं विदुः । भरतः यथा-रत्नावल्यां वासवदत्तया चेित्रफलकी दृष्टः । तदनर्थकारीति मत्वा विदूषकः कपटेन आह । आत्मानमालिखितुं कष्टमिति अायेपुत्रेणैवेर्दं चित्रं लिखितं विज्ञानमपि दृर्शितमेिति अत्र कपटप्। अभिनवः एतदेवासत्याहरणमेित्युक्त कैश्विन्। यथा-मालविकाग्निमिल्ने राजप्रसादपरीक्षार्थ। विदूषकेन केतकीकण्टकक्षतस्य हसत्याः सपेदंशता प्रकाशितेति । रामन्वन्द्रः अभ्यन्तरावहरणा-चतुष्पदार्गीतम् द्वितीयः सन्निपात: स्याद्यस्यां मध्येऽक्ष्राणि च । इत्यभ्यन्तरावहरणा सानुखारा निरूप्यते ॥ अभ्यस्त:-हर्तपट: करवर्तनया घातादभ्यस्तो जायते यथा । धणगिणगिोधणगिोधणगिोणगिततिथेिगेित ॥ वेमः प, मण्डली अमर्षों विहितः सद्भिर्दोषेष्वभिनिवेशनम्। अधिक्षेपप्रमादाद्वा रोषाद्वा जायते च सः॥ अत्र स्वेद्ाङ्गचलनताडनग्रह्णादयोऽनुभावाः। جه सक्श्वरः अमलभ्–हृतः तदेवीध्र्वीकृतं ह्रतममळं परिकीर्तितम् । अमात्यः कुलीना बुद्धिसंपन्नाः श्रुतिनीतिविशारदाः। स्वदेश्याश्चानुरक्तश्व शुचयो धार्मिकस्तथा। अमाया मन्त्रिणश्चैव गुणैरेतैर्भवन्ति हेि । अमृतवाद्दिनी-मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः) (आ) स रेि म प ध नि स. (अव) स नि ध म ग रि स. अमृता-श्रुतिः धैवतस्य तृतीया श्रुतिः। अम्बरम्-रागः ग्रह्ां३ान्यासषड्जः स्याद्ङ्गं हेिन्द्रेीलकस्य च । ममन्द्रश्च नेितारश्च रागः पूर्णोऽयमम्वरः । fa ध्यानम् युवतिभुजाञ्चलहरू ख्भुजादेशनिवासतत्करायाम्। रासक्रीडालीलां मनसि ध्यायामि चाम्बरीकल्याणीम्॥ | रागसागरः अम्बिकावीणा--वीणा पाल्कुरिकि सोमनाथेन स्मृता-अस्या लक्षणं न विद्यते । । अयगतिः–मेलरागः (सूर्यकान्तमेलजन्यः) (आ) स ग म प म ध नि स. (अव) स नि ध प म ग म रि स. अरगन्ती--रागः धशा धबहुला चैव तारनिर्मुक्तमध्यमा । स्फुरितीद्मकैः पूर्णा पापन्यासारगन्तिका ॥ নানা:

• * * ఎ్న י",

मध्यमतारवेिमुक्ता धैवतबहुला च संस्कुरैर्गमकै: सप्तस्वरारगन्ती पापन्यासेन रञ्जनी भवति । ऋद्ध्यपः अरालेो वर्तित: पश्वाद्यलेोद्वेष्टितकर्मणा प्रत्यपादि तदा धीरैररालकरवर्तना ॥ तजैन्याद्यङ्गुलीनां यदन्तरावेष्टनं क्रमात् । आवेष्टितक्रियापूर्व सा प्रोक्तारालवर्तन । अशोकः कर्छिनाथः अरुणग्र-दर्शनम् व्याघूर्णमानमरुणं मुहुरामीलदन्तरा । अरुणः-- मुखरागः ईषटूक्तोऽरुणी ज्ञेय: कोपे चामर्षशीकयोः। माने चापि प्रयोगोऽस्य हॊितो वेमभूभुजा । वेमः अरुणकान्त:-मेलरागः (रिकाम्भोजीमेलजन्यः) (आ) स रि म प म ध नि स. (अव) स नि ध प म ध म ध गरि स. अरुणचन्द्रिका-मेलरागः (खरह्रप्रियामेलजन्यः) (आ) स ग म प नि स. (अव) स नेि प ध प म ग स. अरुणज्वलितम्-मेलरागः (धर्मवतीमेलजन्यः) (आ) स रि ग म ध नि स. (अव) स नि ध प म ग रि स, अरुद्राम्बरी-मेलरागः (मायामाल्वगैलमेल्जन्यः) (आ) स रि ग म प ध नि स. (अव) स नेि पं म रेि स. अर्कबधिनी–मेलरागः (हकिम्भोजीमेलजन्यः (आ) स रि ग म प स. (अव) स नि ध प म ग स. अर्गलम्–कणम् वामपादकनिष्ठायाः क्षेत्रगेो दक्षेिणः पुनः। साधैतालद्वयं स्रस्तजङ्घ: पाद: प्रसारितः । तस्यैवानुगतस्तद्वद्बाहुः सन्नलपल्लवः । करे वामेतरे यत्र तदगैलमितीरितम्॥ एतदङ्गदमुख्यानां एवगानां परिक्रमे । पादे नूपुरपादावत्पृष्ठतः प्रसृतस्ततः॥ く अर्थविशेषणम् योजना पिण्डबेिन्दौ च दक्षहले दुते द्रुतः। हृतद्वये च सरलो वामह्स्ते ततः परम् ।। द्रुतद्वये द्रुतः प्रोक्तो दृचतुष्के लघुसैनेन्। दक्षपादे द्वचतुष्के दुतः स्याद्दाष्टके लघु ॥ वामपादे दाष्टके च द्रुतोऽब षोडशो लघुः । अर्जुनाद्यो बाणनामा प्रसिद्धः काड ईरितः ।। नृते वाद्ये च ताले च ऋजुः स्यात्संप्रदायतः अर्जनभ्रमरी-चरी । एकोडूिच.........भूगतः.........ष्ठदेहगः । उ...... रणं भवेत् वामाङ्गेनैव...... अर्जुनभ्रमरी লামাসল্ল: वेदः अर्जुनमतम् मुडुम्बिनरसिंह्राचायैकृतम् । प्राचीनमतसंग्राह्कोऽयं ग्रन्थः । अस्य कर्ता क्रि. श. १९२५ समीपे मृतः । | अर्थप्रकृतयः ता: पञ्चवेिधा-बीजं, बिन्दुः, पताका, प्रक्री, कायै चेति। अथैतासु (आरम्भविधिषु) कथाशरीरोपादानकारणभूताः पञ्चार्थप्रकृतयो भवन्ति । चतसृषु हेि विधासु तत्वं परिसंमाप्यते-- कर्ता कर्म करुणं क्रियेति । ताश्च प्रकृतिपञ्चकीपलक्ष्णेन्। प्रतिपाद्यन्ते भोजः बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च । अर्थप्रकृतयः पञ्च ज्ञात्वा योज्या यथाविधि । अर्थप्रतिपत्तिविधिः नादादिहेतुको यः स्यादक्षराणां समुच्चयः । आनुपूर्वीसमुल्लेखः स शब्दव्यपदेशभाक् । साध्यसाधनसंयोग: सामानाधिकरण्यकाः। पदार्थप्रतिपत्तेश्च विधिः पञ्चवेिधः स्मृतः । अधिष्ठानं स्वभावश्व गुण: कार्यान्वयस्तथा । तादात्म्यं चेति ३ाव्द्रस्य तद्गुणा: पश्च कीर्तिताः । f कुम्भः अर्थविशेषणम्-नाञ्चलङ्कारः अर्थस्य िवरूपतयू प्रपिन्नत्य पुन पुनशिरकम्युहूङ्क्रैकिं शेषणय्। यथा-केकयीभरताङ्के-कैकेयी जननीति हनुमद्वाक्यम् । सागरः (९ अर्धचतुरश्रौ अतः प्रवेश्ाकप्राय: प्रथमाङ्के निषिद्धयते । आदौ विष्कम्भकं कुर्याद्विति भोजेन दर्शितम् । স্বালানলস্থ: अर्धकर्तरी-वादनम् (उभयहातव्यापारः) क्षेिणः कर्तरीं कुर्याद्वामह्स्तस्तु तन्विकाम्। यत्र सारणेया हृन्ति प्राहुस्तामथैकर्तरीम् ॥ अर्धकर्तरी-वीणायामुभयहातव्यापारः कर्तरी कुरुते हस्तो दक्षिणे यन्न तन्त्रिकाम्। हृन्ति सारणया वामः प्राहृतामधैकर्तरीम् । अर्धकर्तरी-हौडुक्किकहतपटः विरलानामिकामध्या तर्जन्यहुलिताडनान्। अधैकर्तरिका संज्ञः पाटः सञ्जायते यद्ा । गिटाखु खुमेह घेटग्रेह धैझे हंझे हंगित्थोटें. अधकुाश्चतम्--जानु नमनालु नितम्बस्य प्रोक्तै जान्वर्धकुञ्चितम्। लवनेत्वर्धकुञ्चितम्। सोमेश्वरः व्यश्रात्वर्धन भिन्नाचेद्र्धखर्खेति कथ्यते । गुर्वक्षरपूयपदा लयत्नयसमन्विता । अर्धखज़ेति विज्ञेया तलैर्द्वादशभिर्युता ॥ नेपालादर्श एवायं भरतश्रेोको वर्तते । । अर्धचतुरश्रः-भङ्गताल लद्वद्ये द्वियं अष्टावर्त्ते भवेत्तद्ा । Iા૦૦ | ૦૦ | દ્ર ૦ Iા૦૦ | ૨૦ |ા૦૦ |ા૦૦ |ા૦૦ भान्य: अर्धचतुरश्रौ— नृतह्स्तौ दक्षिणे खटकास्यः स्याद्वामः स्ग्राद्रेचितो यदा । । वधैिचतुरश्राख्यौ स्यातामयाह् माधवः॥ विप्रदास: अर्धप्रवृता अर्धनिकुट्टकः-अङ्गहृारः नूपुरविवृत्तनिकुट्टार्धनिकुट्टाधैंरेवितरेचकनिकुटुकललितबैशाखरेचेितचतुरदण्डरेचेितकवृश्चिककुट्टितनिकुटुकपाशेसंभ्रान्तोढू - ट्टितोरोमण्डलकरिहस्तक्टीछिन्नानां सप्तदशकरणानां प्रयोगे ट्टकः । शार्ङ्गः अर्धपताकः-हृतः त्रिपताकनिष्ठा चेत्तु नता सोऽर्धपताककः। क्रकचे क्षुरिकायां च ध्वजगोपुरशृङ्गयोः। युज्यतेऽधैपताकोऽयं तत्तत्कर्मप्रयोजकैः । गौरीमतम्। क्षिपताके कनिष्ठा चेद्वक्रितार्धपताकिका। पताकाधै: पुरो भागे बध्वा पल्लवदर्शने ॥ तिर्यग्बध्द्वा तु यो हस्त: फलकस्य प्रदर्शने । तर्जन्योद्वौं पुरो भागे बध्वा तीरनिरूपणे ॥ ऊध्र्वभागे पुरोभागे चलनै चोभयार्थकम्। पृष्ठभागे पुरोभागे चलनं ककुभे तथा ॥ पुरोभागे चोथ्र्वमुखे बध्वा तु छुरिकार्थके। पार्धस्थले तु तिर्यक् च चलितौ सन्धिभावने। वामभागे चानुकूल्ये ऊध्र्वाग्रे संयुतौ यदि । चलितौ क्रीडमानार्थे चैकमत्स्यनिरूपणे ॥ शिरःस्थले तु यो हस्तः ध्वजार्थे गोपुरार्थके । शृङ्गार्येऽपि नियोक्तव्यो भरतागमवेदिभिः॥ . अधेपाणिः-हृतपादः एकहस्ताग्रघातेन त्वर्धपाणिरुदाहृतः । धगिड धगिड दर्रांगड दरगिड । अर्धपुराटिका-पादपाटः भूमिखितेनोद्धृतेन पादेनैकेन यत्तदा। उद्वृत्तस्याद्धस्याड्घेः क्रियते चेन्निकुट्टनम् । तदा नृत्तविशेषझैः कथितार्धपुराटिका ॥ वेम

अर्धप्रवृत्ता-चतुष्पदागीतम् स्थितं प्रवृद्धमथवा द्वयं वाऽर्धे निवेशितम् । यस्यामर्धप्रवृत्ता सा कथिता वेमभूभुजा ॥ & अधेरेवितौ जायते पुष्करे वामे षडूजश्चेदृषभः पुनः । वामे तले पुष्करे स्याद्वैवतस्तूध्र्वपुष्करे । तद्ा ज्ञेयाधैमायूरी माजैना मागैवेदिभिः । वेमः अधेमुकुला-दृष्टिः अधैसंफुलतारा च युक्ताधैमुकुलैः पुटै: । गन्धस्पशैरसाह्लादे योज्यार्धमुकुला बुधैः । सोमेश्वरः अधैव्याकीचतारा च हृद्ाधैमुकुलैः पुटैः । स्मिताधैमुकुला दृष्टिः किञ्चिल्ललिततारका ॥ शारदातनयः अर्धमुत्ता-वॆशगतिः रन्ध्राष्टकेऽधैपिहिते वंशः संपूर्यते यदा । अर्धमुक्ता गतिर्हेया द्रुतशब्दविधायिनी ॥ कुम्भः अर्धमुक्ता-वॆशेऽङ्गुलिगतिः अर्धमुक्तैन चाप्यस्या अर्धमुक्त तु जयते। अस्या अङ्गुल्याः । अर्धरेचितम्–करणम् मण्डलस्थानके स्थित्वा वक्षस्थं खटकामुखम् । सूच्यास्यनृत्तहृतेनापसृया गच्छतायुतम् । पार्श्व च सन्नतं वामं विभ्रत्पादं निकुट्टयेत्। यत्राधैरेचेितं तत्स्याद्समञ्जसचेष्टिते ॥ _^ त्रिंशद्धिंल: अपविद्धः करः सून्या पाद्धश्चैव निकुट्टितः । सन्नतं यत्र पार्श्वे च तद्भवेद्धैरेवितम् । भरतः मण्डले स्थानके स्थित्वा वक्षस्थः खटकामुखः । सूचीमुखं चापसार्य यदा तस्यान्तिके कृतः ॥ अङ्गिरुद्वघट्टितः पार्श्वे सन्नतं चापसारणे । दद्धैरेचेितॆ योज्यमसमञ्जसचेष्ठने । - ३ार्ङ्गदेवः अर्धरेचितौ–नृतहतौ चतुरश्रस्तयोरेकश्वेतद्ात्वर्थैरेत्वेतौ । {२ , अर्पणम् इर्य व्यवहारे अड्डस्खलितिकेयुक्ता। | अर्धखतिकम्–करणम् चरणौ स्वस्तिकौ ह्स्तः करिणो यत् क्षेिणः। अपरो वक्ष्सः स्थाने तद्धैस्वस्तिकं विदुः । सव्यं कीर्तिधराचार्येभट्टतण्डुपुरोगमाः। कटिहस्तं पठन्त्यत्न व्याख्यानं तस्य कथ्यते । अर्धचन्द्रामिधः कट्यां पक्ष्ंप्रद्योतकोऽथवा। पक्ष्वञ्चितको वापि यथाशीर्भे वेिधीयते । ज्यश्विनः कुम्भस्तु । “ करिह्रती दक्षिण: स्यादितरः खटकामुखः " इत्यपरह्रुतं निर्दिशतेि । अर्धखतिकम्–नृत्तकरणम् चरणौ स्वस्तिक्ौ ह्स्तः करिणो यत्र दक्षिणः। अपरो वक्षसि स्थाने तद्धैस्वस्तिकं विदुः । अर्धचन्द्राभिधः कट्यां पक्ष्ंप्रद्योतकस्तदा । पक्ष्वञ्चितकी वापि यथाशोभं विधीयताम् । अस्मिन्करणे मौलिरेचितकचालको प्रयुज्यते । अर्धार्थेपाणिः-हृतपाठः करार्धयोस्ताडनेनार्धार्धपाणिभैवेद्यथा खुधा खुधा अर्धावकीर्णे'-वाद्यालङ्कारः दुते लयं समारभ्य पणयो दर्दरोऽपि वा। अवपाणौ यदास्यातां तदा त्वधावकीर्णकः अर्धावकीर्णः--वाद्यप्रकारः दुतं लयं समारभ्य पणवी इर्दरोऽपि वा । अवपाणौ पुनर्याति तदा त्वर्धावकीर्णकः । अल्ल नेपालादझैँ आकीर्ण इति पठितम्। अर्पगम्-स्वराङ्गम्। अर्पणं नाम लीलायमानमधुरवर्णनाखरेण पूरयदेिव रसं यत्पठ्यते तपदैणम्। - নানয়: अलङ्कारविधेि: अलग्नः--हैौडुक्किहृतपाठः अलम्न: कुण्डलीहस्तो यत्नलम्रो भवेदसौ । खुसुंदः खुर्बुदः हझें हझें हझें गिरें गिघोटें । अलङ्कारः--नेपथ्यभेदः अलङ्कारस्तु विशेयो माल्याभरणवाससाय्। नानाविधः समायोगेोऽप्यङ्गोपाङ्गविधिः स्मृतः । মহল: अलङ्कारः तत्नालङ्कारशब्देन किमुच्यते। अलङ्कारशब्देन मण्डनमुच्यते । यथा-कटककेयूरादिनालङ्कारेणनारी पुरुयो वा मण्डितःझोभामावहेत् । तथाएँतैरलङ्करैः प्रसन्नादिभिरलङ्कृतूा वर्णाश्रयागीतिः गातुः श्रोतृणां सुखावहॊ भवति । व्युत्पत्तिस्तु डुकृञ् करणे इति धातुः । अलॆशब्दृपूर्वः अलॆकृतमलङ्कारः । घङन्तेोऽयमलङ्कार३ाब्द्: , মনস্ত্র: अलङ्कारः--देशीताल: अलङ्कारे प्ळुतद्वन्द्वान्मघ्ये स्याद्ब्रूत तस्यभुः () ऽ०ऽ लक्ष्मणः अलङ्कारः विशिष्टानां स्वराणां य: सन्दुभौं रक्तिवर्धनः वर्णचित्रप्रयोगस्तमलङ्कारं प्रचक्ष्ते । पण्डितमण्डली अलङ्करोति यो रागं मूर्छनाजातिवर्णकैः। स्वरैः शुद्धैश्च विकृतैः षाडवौडवभूषितैः। नानाचित्रकलायोगे सेोऽलङ्कारोऽभिधीयते । अलङ्कारः ख्रूपं स्याद्विशिष्टे वर्णगुम्भने ॥ স্তমূলীনাথস্থিা: अलङ्कारविधिः । अलङ्कारप्रकारेण मूर्छना प्रथमस्वरः । मन्द्रो ज्ञेयः स परः स्याद्विगुणस्तारसंज्ञिकः । पूर्वः पूर्वोऽथवा मन्द्रो भवेत्तारः परः परः। ज्ञेयी मन्द्रसमानार्थः प्रसन्नश्च मृदुस्तथा । तारा दीप्तिसमानार्थे मन्द्रो बिन्दुशिरालिपौ। ऊर्ध्वरेखाङ्कितशिरा तारखिः वथित: छ्रुतः । দাত্তরনািস্তষ্ঠা अलब्धलक्षणपदार्थाः कस्य त्वमिति नास्तीति वाक्ययी:प्रतिषेधने। तुच्छाद्युक्तानृतत्वोक्तिष्वेव स्रीभिः प्रयुज्यते । अलब्धलक्ष्णपदार्थाः गतयो विंशतिः । नन्द्न्यिो विंशतिः । चार्यो द्वाविंशतेिः। । शास्यः एकोनविंशतिः। स्वराः विंशतिः । यथा गतय:--यथा तारगतेि: रूप्गलिः मन्द्रगति: देवगति: ोविकगतेिः चेित्वगतेिः मन्द्रतारगतिः भूगतिः वेणुगतिः मूर्तिगतिः गाबगतिः अचलगतिः धवलगतेि: द्रुतगतिः नन्दिन्यः-यथा। परमनदिनी वन्ध्यानदिनी आवर्तनन्दिनी पत्रिकानदिनी मान्यनन्दिनी प्रयोगनन्दिनी चार्यः--यथा चारी देशचारी भूचारी बहुचारी बिन्दुचारी क्रीडाचारी स्तम्भचारी अतिमन्दचारी अनुतारचारी सुप्तचारी अनुबन्धचारी विनम्रचारी अनुचारी दैशिकीचारी खेचारी कन्दुकचारी शल्य:-यथा ठूाली गौडशाली पत्रिकाशाली विमुक्तशाली आभोगशाली रागशाली तरङ्गशाली चतुरङ्गशाली आकाशशाली विचित्वशाली मुक्ताक्षाली पूरिताशाली कोदण्डशाली वीणाशाली হাঙ্গ: मन्दगतेि: अश्वगतिः गजगतिः मतङ्गगतिः केीहृलगतिः स्वरगतिः वेिषमनन्दिनी। आभोगनन्दिनी कूटनन्द्र्निी साकारनन्दिनी प्रतिभानन्दिनी चित्रचारी अङ्गचारी करणचारी कूर्मचारी अष्टदिकूचारी एकस्वरंचारी गात्रशाली रसशाली यस्मिन्निदमलाताख्यं ललिते नृत्त इष्यते । हेित्वा नितम्बमन्राह् डेीळे कोर्तिधरः करम् । अलातक:-अङ्गहार: स्वस्तिक्व्यंसितव्यंसितालातोर्ध्वजानुनिकुचिताधैसूचीविक्षिप्तोद्वृत्तकाक्षिप्तकरिहस्तकटीछिन्नानां करणानां क्रमात्प्रयोगेऽलातकः। अलातचक्रम्-चालकः 3. पराङ्मुख: पागिरेको बहिरन्तश्व चक्रवत्। विलुठेत्पाणिरन्यश्चालातचक्रविडम्बनप्। कुरुते चेत्तद्ालातचक्रं तज्ञैरुदाहृतम् । अलाता-चारी पश्चात्प्रसार्थे चरणं वलनाभ्यन्तरीकृतम् । अन्योरुदेशाभिमुखे तळं तस्य वेिधाय च । पाणिना चेडुवि न्यस्येद्दलाता परिकीर्तिता ॥ वेमः अलाता-देशीचारी पश्चात्प्रसारित: पाद: पादेनान्येन सत्वरम्। यत्र तां चारीमलातां मन्वते बुधाः । । ं वेमः अङ्गुलद्वयविस्तारः ककुभो वतू उन्मुखः। मेषान्त्ननिर्मिता तन्त्री सूक्ष्मा श्वक्ष्ण सम दृढा अष्टादशाहुलानाह तुम्बै वेदहुलाननन्। दन्तनामिसमायुक्ता दृोीवन्धनवर्जिता॥ पालिका कर्पराहीना भवेदालावणी शुभा। निष्कलस्य प्रकारेण वाद्यालावणिका सदा । बिन्दुनादसमोपेता तुम्वे निक्षिप्य वक्षसि। मध्यमानामिकाभ्यां च वाद्या दक्षिणपाणिनां ॥ मन्द्रे मध्ये च तारे च विस्थाने बिन्दुरिष्यते। तुम्बिमूलं समुत्पीड्य वामाङ्गुछेन धारयेत्। । इतरामिलु सर्दाभिः खरव्यक्तिर्विधीयते। । विखरो क्ष्णिः पाणेिर्वामह्स्तश्चतुस्वरः । । एवं समकमेकं स्यादलावण्यां प्रतिष्ठितम् ॥ अलावणी-वीणा । सम्यगालावणीरूपं सलक्षणमुदीर्यते । । दण्डो मलयजेन स्याद्वेणुना खदिरेण वा ॥ ३६ अवघड: अवकीर्णा-अवनद्धे जातिः पात्राणामधमानां समे च वेिषमॆ गतिप्रचारे तु। गुणत्रिगुणा स्यादियमेव तदावकीर्णाख्या ॥ नान्यः अवकीर्णै यद्वियुणैस्त्रिगुणैर्वा कारणं मृद्वङ्गेषु । प्रणकेषु द्र्दुरेष्वष्यवकोणं नाम सा जातेिः । अवकीर्णा-पुष्करवाद्ये जाति: अवकीर्णै यद्विगुणै: द्विगुणैर्वाकरणे मृदङ्गानाम् । पणवेषु दृढैरेषुष्यवकीर्णा नाम सा जातिः॥ মনিস্তমুখঃ ध्रं घे चॆ घे नां द्रां द्रामेितेि यात्वक्षरैः समायुक्ता अवकीर्णा बृहदंशा वामेषु च पुष्करे वाद्या । नेपालपाठ:-भरत: अवकृष्टा–धुवा अवकृष्टाक्षरा ज्ञेयावकृष्टा करुणाश्रया । अवकृष्टा धुवाबद्धे निरुद्धे पतिते तथा । व्याधिते सादितारा च प्रयोज्या करुणाश्रया ॥ वेमः अवक्षिताः, अधःक्षिताः-पादाङ्गुल्यः मुहुः पाताद्धःक्षिप्ता बिब्बोके किलिकिञ्चिते । त्रिंश्रद्ासः भःक्षेपाद्वक्षिप्ताः प्रकीर्तिताः। पाश्वाकर्ष च संयोज्याः बिब्बोके किलिकिञ्चिते ॥ सोमेश्वरः पृष्ठतः सरणे स्त्रीणां ज्यायमः अवघटः--ह्स्तपाटः अयमवघड इत्यष्युच्यते । एकैकः पाणिरित्थं चेत्पर्यायेण लगेत्पुटे । तद्ावघटनामासौ करपाटः प्रकीर्तितः॥ सोमेश्वरः ગવઘટ્ટનમ્ दृक्षिणह्स्तव्यापारः । तत्र द्रष्टव्यम् अवघड:-हस्तपट: आदौ तलेन सन्ताड्य साङ्गुष्ठाङ्गुलिसंहृतः। प्रत्येकं ताडयेत्पश्वाद्यल सोऽवघडः स्मृतः ॥ अवनद्धवाद्यानि एवमानद्धवाद्यादौ मुरजाख्यं प्रकीर्तितम् । सांप्रतं शेषवाद्यानां किञ्चिल्लक्षणमुच्यते ॥ चर्मानद्धमुखा ढक्का प्रयाणे भूपतेर्हिता निःसाणो नृपतेर्वाद्यं राज्यकार्येषु वाद्यते ॥ वञ्श्राकृतिस्तु त्रिवलिः द्विमुखा नृत्यवाद्यगा । पटहा मार्गदेश्याख्या भूपादवगृहादिषु ॥ आवजो लोकभाषायां खण्डावजपषानुजाः । मताः पट्टावजश्वेति स्वखभाषानुसारिणः ॥ तथैवै म्लेच्छवद्यानि डोलतब्बमुखानि तु। डपा च टामर्शी चैव ङनुण्डि: पाद्चारिणाम्। तथा डमरुकः खुक्का दुद्दली कुण्डली घटः ॥ सुधाकलशः अवनद्धवाद्ये ह्तदेवताः अङ्गुष्ठे दैवतं ब्रह्मा तजैन्यामधिपः शिवः। मध्यमायाः प्रभुर्विष्णुः सर्वदेवा त्वनामिका । ऋषिस्थानं कनिष्ठायाः सूयैः करतलाधिपः। पाणिपृष्ठे स्थितश्चन्द्र:३ाङ्गी दृक्षिणह्र्तपः। वरुणेी वामह्स्ते३ाः सर्वदेवौ करावेितेि । सुधाकलशः अवनद्धविधिः-गतिप्रचारे स्वस्थावस्थायाम् नायकानां तु स्वस्थगतिप्रचारं वक्ष्यामः । तत्र धं द्रां द्रां द्रां इति देवतानाम्। चें तां कें तां प्रायं कुणकिटिप्रायं व्यञ्जकप्रायं मध्यमानाम् । एवं खस्थावस्थागतिप्रचारे विधीयते वाद्यम्। द्विकलाश्च तथैककलाश्वतुष्कलाश्चैव पादविन्यासाः। वन्न तु साम्यं कायै भाण्डेन समॆ च गानेन ॥ भरतः अवनद्धविधि:-गतिप्रचारे - पुनश्चावस्थाकृतं वाद्यं वक्ष्यामेि । त्वरितगमने धं धं घे घे हैं इत्येवं वायं प्रयोक्तव्यम् । रथविषमादेिगतमङ्गुलीप्रचलनकृतं विहितम्। पुनरन्यावस्थायां वाद्यविधानं प्रवक्ष्यामि ॥ त्वरितगमनेषु भावा ये पूर्वोक्ता गतिप्रचारेषु । ध्रे ध्रे वँ वँ वत्र तु वाद्यं प्रयोक्तव्यम् । नौरथविमाननेपथ्यानिलाकाशजेहुलीचलनान्। कायै द्दि वचतुष्केप्यन्योन्यसमाश्रितं बाद्यम् । अवनद्धवेिधेिः प्रावेशिक्यां धुवायां तु तत्वमोघो विनिर्दिशेन्। नैष्कामिक्यां प्रसादिक्यामोधो हुतलयो भवेन्। ध्रुवासु नियमेनैव तत्त्वं त्राद्यं विधीयते । भावादीनामभिनये वाद्यं नैव प्रयोजयेत् । अङ्गह्रादिसंपत्तौ वाद्यमिष्टं सट्ा बुधैः । नृताङ्गबोधनमात्रं चाद्यम् । अवनद्धविधिः-तालयोगे एवं नाट्ये च नृत्ते च पञ्चातोद्यकमीरितम् । पश्चातेीद्यकमिति । पुष्करत्वयपणञ्चद्द्वैराः। वाद्यमस्माभिरधुना तालयोगस्य कथ्यते ॥ चञ्चत्पुटेन तलेन तथा चाचपुटेन च। षट्पतापुत्रकेनेह संपकेष्टादिनापि च ॥ अपि भङ्गोपभङ्गाभ्यां तज्ज्ञै: पानानुरूपतः । संयोज्यं वाद्यमेततु कलावस्थानरूपकम्॥ ष्ट्रिकलाश्च तथैकैककला पादविन्यासाः। सास्यं यत्तत्कार्यै भाण्डानं गीतियोगे च । चुच्चयुटेन तालेन देवानाम् । राज्ञामी ख्खगतप्रचारे विप्राणां च मध्यानां षट्पतापुत्रकेण संयोज्यम् । स्थितलययोगात्खञ्जकनाम्न: चञ्चत्पुटस्य भङ्गेन । दृानुवदैत्यराक्षसयक्ष्यहृोचूरस्तुवाद्यििध:वैततिकमार्गगतः। खञ्जविकलवामनपङ्वांईनां चञ्चत्पुटभङ्गेन च । खञ्जकनाम्ना प्रयोक्तव्यम् । पाशुपतशाक्यनिर्मुण्डानां मध्यमलयेन योज्यम् । चच्चत्पुटभङ्गजात्या । विदूषकौपस्थायिकवर्षवरमुख्यानां मध्यलयनियतं चञ्चत्पुटभङ्गं विनियोजयेत्। स्थूलश्रेोत्रियगतौ द्रुतलय समन्वितं कार्यम् । औपस्थायिका:-चिकित्सकाधोरणादयः । उत्तमदिव्यखीण मध्यमलययोगिवाद्यपू। ध्रुवासु चैव सर्वासु घृतापेक्षं विनिर्दिशेत् । वाद्यं प्रयोगकुशलः पदानि रचयेत्तथा । यथा यथा च वृत्तानां विरामविधिरिष्यते ॥ तथैव वाद्यं कर्तव्यं तथा चाङ्गविचेष्टितम् । यथा गुर्वक्षरं चैव तथाल्पाश्रमेव च ॥ मुखे चोपोहने कार्य प्रकृष्ट वर्णतस्तथा। स्थितशुद्धप्रहारं तु मध्येऽक्षरसमं भवेत् । कुर्यातु गीतके वाद्यं द्रुतं चोपरिपाणिकम्। समं रतं विचेित्रं च तथा शुद्धप्रहारजम् ॥ नृताङ्गग्राहि च तथा वाद्यं कर्यै च ताण्डवे । सनृतेषु प्रयोगेषु तत्वं चानुगतं तथा ॥ ९ अवयतेिः प्रविशतो निर्गच्छतश्च ससंभ्रमं सभयं सविद्रवं चैष्ठितमासीत् । सर्वथा विक्लबस्य चेष्टितमवपातः । सागरः भयहर्षसमुत्थानं विद्रवविनिपातसंभ्रमाचरणम् । क्षिप्रप्रवेशनिर्गममवपातमिर्म विजानीयात्॥ মানঃ भयातिशयेन हृषतिशयेन च क्षिप्रमेव प्रवेशनिर्गमौ यत्र पात्राणाम्। तथा-विद्रबो वाक्याद्द्कृितो विनिषूतोऽवस्कन्द् ।। ताभ्यां कृतं संभ्रमाचरणम्। आवेगप्रधाना चेष्टा यत्न सीত্ৰাৱ । अवपतन्त्यस्मिन् पास्त्राणीति । यथा-कृयारावणे षष्ठेऽङ्के प्रविश्य खङ्गह्स्त: सप्रह्ारः पुरुष इत्यतः प्रभृति यावद्सौ निष्क्रान्तः । अभेिनवः अवभृत:-तानः मध्यमग्रामे गनिहीनौडुवः । स प ध म रि अवमृष्टम्–व्यञ्जनधातुः अथावमृष्टकम्। हन्ति खिस्थानर्क तन्त्री लयमेकखरं पृथकू। कनिष्ठया दक्षिणयाङ्गुष्ठाभ्यामप्यधः सरन् । वादृकस्य करो यत्र ब्रूते भूनायकेश्वरः॥ কুমা: तन्त्रीनियमेकस्वरमधोमुखं यद्धन्यतः कृत्वा।। स्थानबये कनिष्ठाङ्गुष्ठद्वितयेन तदवमृष्टम्॥ अवमृष्टम्—धातुः । कनिष्ठया दक्षिणयाङ्गुष्ठाभ्यामप्यधः सरम् । हन्ति विस्थानर्क तन्त्रीत्रयमेकखरै पृथक् । শুসলিমুল্লম্বাশ্বঃ নক্সট্রাপ্তংHuভন: अवयतिः-वाद्यप्रबन्धः । यस्यां विरतिरन्ते च तालस्य व्यापकाक्षरैः । |షి सपाटैर्बद्धखण्डा या साख्यातावयतिर्बुधैः॥ यस्यो विरामखालस्य पर्यन्ते परिदृश्यते। । यल्ल खण्डनिबद्धं च स पदैव्यौपकाक्षरैः । । एषा त्ववयतिः श्रेक्ो विदुषा वेमभूभुजा ॥ अवस्थाः अवलम्बकम्–मात्रवृतम् चतुर्मात्विक एको र। अवलेख:-वादनम् (दक्षिणहस्तव्यापारः) अवलेखो मध्यमया स्यात्तन्त्रीताडनं बहिः । श्रुङ्गल्यान्येऽन्ययाप्याहुः संलेखं चावलेखकम्। सर्वाभिस्तिसृभिर्द्वाभ्यामथवेति च ते जगुः। अन्तवैर्हुिर्मुखौ घातौ तयोन्ते ब्रुवते क्रमात् ॥ अवलेख:-वीणायां दक्षिणहस्तव्यापारः मध्यमा बहेिराहति वेवल तत्रिका यदा । तदावलेख इत्युक्तो वैणिक्प्रामभूभृता ॥ ‘वैणिक्प्रामभूभृत् कुम्भः। आहुः संलेखावलेखवन्याडुल्यापि केचन। अवलोकितम्–दर्शनम् अधस्ताद्दशैनं यत्तद्वलेोकेितमुच्यते । विप्रद्ासः अवलोकेितः-वर्णालङ्कारः (सञ्चारी) स्ट्रं द्वितीयं संयज्य यत्रारोहावरोह्योः । चतुरूरः क्लाः प्राज्ञैर्गीयते सोऽवलेीवितः । सगमा मरिसा रिमपा पगरी गपधा धमगा मधनी निपमा { चतुरूराः कला यन्न स्याद्ारोहावरोह्योः । स द्वितीयपरित्यागादवलीवित ईरितः ॥ अक्सानवहरण-चतुप्पदागीतमू अवसानावहरणु भवेन्नित्यं मिताक्षरा । सानुस्ारं द्रृता सेयमतावद्दुरण्ा भवेत् । अवस्कन्धबन्ध:-श्रत्यकाव्यमू य इह द्विचारिका वाग्ग्राम्यगिरा गीयते गभीरोक्तः सोऽवस्कन्धकबन्धोऽभिधीयते भीमकुल्यादेिः । भोजः अवस्थाः - कार्यस्य दैवपौरुषेोभयप्राधान्याद्ववस्थाः । संस्थाः, समवस्थाः त्रयोवस्ा जायन्ते ! अवस्वादीन च तिमूणामपि आरम्भप्रार्थनार्दीनि पञ्च पञ्च पर्वौणि भवीित् । तत्र दैवप्राधान्ये अवस्थाः । तसिामारम्भादय: पञ्च पवांiणे । ४१ अवहित्थन् पूर्वोक्तस्यान्यथेीक्तिः स्याद्यवाक्स्पन्दृितं हि तम् । रसोक्तस्यान्यथा व्याख्या यन्नावस्पन्दितं तु तत् । नाट्यप्रदीपे सुन्दरः खेच्छोक्तस्रान्यथाख्यानमवत्पदितुम।खेछया वर्णामिप्रायमानेणोक्तस्याप्यथाकथनरूपं यत्तदृवस्पन्दृितम्। चक्षुस्पन्दनादेिवत् । यथा-छलितरामे सीतालघसंभाषणम | s: স্থাসম্বন: अवहित्थम्–करणम कुर्वीत जनितां चारीं करावभिमुखाडुली। यत्नालपट्टवारालौ वक्ष्स्तलललाटयोः । 5: व्यावृत्तेद्वेष्ठितौ कार्यौ कराभ्यामवहित्थकम् । एतद्वोपनवाक्यार्थे विद्वद्भिर्विनियुज्यते । अवहित्थकरं चात्र भट्टतण्डुरवोचत ॥

1. इदं परेऽवहित्थाख्यकरयोगाढूभाषिरे ।

वेिन्तादौबेल्यविषयं नृत्तविद्याविशारदाः। ज्यमन: अशोकः अवहित्थग्न-देशीस्थानम् इदमेव विष्कम्भिताख्ये देशीस्थानप्। अवहित्थम्-स्थानकम् एतदेवावहित्थाख्यं स्थानमहूयोर्विपर्ययात्। केचिद्विपश्चितोऽन्नाद्दुर्व्यत्यासं कटिह्स्तयोः ॥ अत्राधिदेवता दुंगी तद्बोषे विस्मयेऽपि च । tः चिन्तालजावितर्केषु संलापेऽपि खभावजे ॥ स्वाङ्गावळेोकने स्त्रीणां निजसौभाग्यगर्वतः । F- वीक्षणे घरमार्गस्य लीलालावण्ययोरपि । विलासस्याप्यथाकारगोपनस्यापि सूचकम्। पे अशोकः

परस्यागमोत्कण्ठावीक्षादाविदमिष्यते । o

. ज्यायनः अवहित्थम्-व्यमिचारिभावः * . आकारप्रच्छादनात्मकमवहित्थम्। तखलुज़ाभयापजयगौरवजैह्मघाद्यो विभावाः । अन्यथाकथनावलोकितकथाभङ्गकृतकधैर्याद्योऽनुभावाः । | भरतः काले मनस्संवरणमवहित्थं विदुर्बुधाः । रः लज्ञादिविक्रियाहेतु: तत्समुत्पत्तिकर्मणः । सौन्दर्य कुचयोधैव शृङ्गरनटने तथा। अवहेित्थकरस्सोऽयं देशैनीयो बुधोत्तमैः । জিলাত্মন্ধঃ अवाग्बन्धः-हृतः। दक्षेिणं तन्मुखे चोर्ध्वमवाग्बन्धं तद्दिष्यते । अविक्रियम्– दर्शनम् अनिश्वलं यच्छस्त्रास्त्रघातेऽपि तद्विक्रियम्। शारदातनयः अविचालिता-धुववृतम् यदि तु खलु षष्ठमन्त्ये गुरु भवति पदयोगे। इति निगद्विता अभिधृतौ सततमविचालिता सा । ससिकिरणलंवहारा । इयं विशालेति च कथ्यते । । तालोऽयॆ इाशिलेखाया: तत्र षष्ठो लघुर्यदेि । षडेव हेि दूता ज्ञेयाः विशाला त्र्यश्रभङ्गजा । नायिकासु प्रयोक्तव्या शृङ्गाररससंभव । मालवकैशिके रागे विशाला तु धुवा सदा ॥ নানয়: अव्यवस्थितः---वंशे फूत्कारदोष: न्यूनाधिकरूरो यस्तु कथितः सोऽव्यवस्थितः। कुम्भः N « अव्याजभू-दर्शनम् अव्याजं तदिति प्राहुर्यदच्छलविलोकनम्। } शारदातनयः अनेन कृतस्य प्रन्थस्य नाम न ज्ञायते । परं त्वेकः परिच्छेद्: नृयाध्याय इति व्यवह्रियमाणभाग एव लब्धः । सोऽप्यतीव विरलः । अतिप्रौढश्व । अशोकमल्लेन अभिनवगुप्तकीर्तिधरसिंगणाः स्मृताः । अयं वीरसिंहृस्य सुतः । श्रन्थपरामर्शान्। । सङ्गीतरल्लाकरकारादपर इत्यूहाते। अशोका-धुबावृतम् (एकादशाक्षरम्) यदि भवति षष्ठमपि चान्त्ये गुरुचरणयोगविनियुक्ते। स्थितलयकृता तु जगतीयमिह हेि खलु तां पुनरशोकाम् ॥ । मध्यमेोत्तमपात्राणामशोकाभिधया ध्रुवा। युग्मायुग्मीपभङ्गोऽयं ककुभेन प्रयुज्यते । ಇಶ್ಟ अश्वक्रान्ता–मूर्छन। षड्जग्रामे षष्ठी मूर्छना । (आ) ग म प ध नि सरि (अव) रिस नि ध प म ग अश्वप्रतिग्रहः-तानः षडूजग्रामे निगहीनौडुवः । रि स ध प म मध्यमग्रामे रिवर्जितषाडवः। ध प म ग स नेि अश्वमेधः---तानः षाडवः-षड्जलीप: । रि नि ध प म ग अश्वलालतमू-तयोविंशत्यक्षरवृतम् ! নসমতামসমন্তা: | . अश्विनीहरूत: अश्विन्यां ताम्रचूडोऽयमिति प्रकृतिरूपकः शृङ्गारशखर: अश्वत्प्लवनम् अधोमुखं च शिखरं कटीहस्तं सहेदिह । पुरः पादं समुत्प्लुत्य पश्चात्पादं नियोजयेत्। करावत्न पताकाख्यौ कृत्वाश्वेोत्प्लवनं भवेन् ॥ नाट्वदर्पणे अश्रु-चित्राभिनयः . सार्वी च समदृष्टिश्च नेत्नान्ते वाणहृतकः। नेत्रमध्ये मयूरं च पताकेनाश्रुमाजैनम्॥ अश्रुभावे दर्शयन्ति भरतागमक्ोवेिदाः। , । “. . . . . । , देिनायकः अश्रु-साविकभावः . . . . . आनन्दामपभ्यां धूमाञ्चनजुम्भणाड्रयाच्छोकान् अनिमेषप्रेक्ष्णतः शीताद्रीगाद्भवेदास्रम् । .. । वाष्पाम्बुलुतनेत्रत्वान्नेबसम्माजैनेन च। मुहुरश्रुकणापातैरारुं त्वभिनयेद् बुधः॥ असंपूर्णा-श्रुतिः मध्यमस्य तृतीया श्रुतिः सुधाकलशः असंवाधा-चतुर्दशाक्षरवृतम् मतनसगग:ि } भरतः असंभ्रान्तम्—दर्शनम् 澎 * गृह्यते येन सूक्ष्मार्थस्तद्संभ्रान्तमुच्यते असत्प्रलापः-वीथ्यङ्गम् मूर्खजनसन्निकर्षे हितमपि यत्न प्रभाषते विद्वान् । न च गृह्यतेऽस्य वचनं विज्ञेयोऽसत्प्रलापोऽसौ । भरत: मूर्खेति । यदुत्तरं मूर्ख प्रति वस्तुतोहितमपि शब्दच्छलाद्यथाप्रियं ताहं च मूखैः प्रियांशेन गृह्यते न तु हृितांशेन । तथाभूतभङ्गीद्वयाश्रयणं सिद्धत्वात्करोति । एवं हेि तात्कालिकः कपोऽपि रक्षितो भवति । व्यसनिना राजपुत्रेण किं सुखमिति पृष्ठे तेनोत्तरं दीयते । सर्वदा योऽक्षविजयी इत्यादि । ‘असतः असाधुभूतस्य वस्तुनः प्रलपनमस्मिन्निति असत्प्रलापः।। अभिनत्रिः यथा-तत्वाविवेचकं प्रति रामाम्युदये द्वितीयेऽङ्के मारीचवचनं परमार्थतो रावणेन नावगतम् । मूर्ख प्रति भीमटविरचिते मनोरमावत्सराजे रुमण्वान् यौगन्धरायणप्रमुखान्कौशाम्बीमम हस्त इत्याह। इर्दै परमार्थतः पाञ्चालोच्छेदपरें यौगन्धरायणेनावगतम्। वासवदत्तासंभ्रमकाभ्यां मौख्र्यान्नावगतम्। अन्ये तु बालोंत्कण्ठिताद्दीनामसंबद्धकथाप्रायमसत्प्रलापमिच्छति ! यथाएकं त्रीणि नवाष्ठंति कुमारस्वामेिस्तुतिः। रामचन्द्रः असावरी-मेलरागः गौरीमेलसमुत्पन्नारोहणे गनिवर्जिता । मध्यमोद्वाहधांशाद्यासावरी न्यासपञ्चमा । अपराह्नगेया । असावेरितीडि-मेलरागः (आ) स रि ० ० ० म ० प ध ० नि स. (अव) सं० नि ध ० पं० म ० ० ग रि स. मेललक्षणे अहोबेिल: असावेरी-मेलरागः (रलाङ्गीमेलजन्यः) (आ) स रेि म प ध - स. (अव) स नि ध प म ग रि - स. सूचीहरूतः पुरो भागे परशब्दनिरूपणे। अधोमुखौ पुरोभागे पताकौ द्वौ स्थितौ यदि ॥ सम्पत्यर्थे दशैयन्ति भरतागमवेदिनः। श्मश्रुस्थाने पताकस्य चलनचौंर्यभावने। हृदिस्थाने तु मुकुलो गुणभावनिरूपणे ॥ पार्श्वभागे पताकं तु विसृजेच्चापि निन्दने । विनायकः अस्तम्-श्रृङ्गाराङ्गम् सवितुरस्ताचलोपगमनमस्तम्। মীত: अहङ्कारः---नाश्चालङ्कारः कार्ये क्षमत्वम्। यथा-कीचकाङ्के-“ बाढं व्याहृता द्रौपदी श्रियेतेि ” इति कोचकवाक्यम् । सागरः अर्हे तु इाक्तः कार्येस्मिन्नार्मीं शक्तास्तु जन्तवः । इत्थमस्पृष्टकार्यात्मगुणदोषस्त्वहुंकृतिः ॥ अहोबिल: सङ्गीतपारिजातकार । १६०० काले स्यान्। भावविवेकः अं अ--ऑविनिं: आवापादिधुवादीनामष्टानामादेिवर्णतः। ग्रह्णे क्रियते चात्न बुद्धया मनसि धायैताम्। संगीतसागरः आकम्पितम्-शिरः ऊर्ध्वाधोट्टैि: प्रयुक्तं यन्मन्दमाकम्पितं तु तन् । प्रश्न ग्रन्धार्थनिर्देशे स्वाभिप्रायस्य वर्णने । उपदेशे तथाह्वाने संज्ञायां च प्रयुज्यते । आकम्पितं तदेव स्याद्विः प्रयुक्तं शनैयैदेि । एतत्पौरस्यनिर्देशे प्रश्ने संज्ञोपदेशयोः । आवाहने स्त्रचेित्तस्थकथने च प्रयुज्यते ॥ वेिप्रदास्रः शार्ङ्गः आकर्षः : किन्नर्य वामह्स्तव्यपारः । तत्र द्रष्टव्यम्। आकीर्णः- वाद्यप्रकारः अवकीर्णस्य पाठान्तरम्। आकुञ्चितम्न-देशीस्थानम् सर्वमाकुञ्चितं गात्रमाविद्धे यन्न जानुनी । तद्ाकुऴ्तिमाख्यातं शीतार्ताभिनये तु तत् । वेमः आकुञ्चितम्-शयनकर्म सर्वैराकुञ्चितैरङ्गैः शय्याविद्धे तु जानुनी । स्थानमाकुश्छ्रितं नाम शीतार्तानां प्रयोजयेत् । भरत: आकुञ्चितम्न-स्थानकम् सर्वमाकुञ्चितं गात्रमाविद्धे यत्र जानुनी । तदाकुञ्चितमाख्यातं शीतार्ताभिनये तु तत् । आकुञ्चितः--मणिवन्धः अन्तर्निम्नस्समाख्यातो धीरैराकुञ्चिताभिधः प्रायः प्रयुज्यते धैरैरेष वस्वपसारणे ॥ अशोकः अन्तरा निम्नत नीतो बुधैराकुञ्चितस्मृतः । मणेिबन्धः प्रयोज्योऽयं जनसङ्घापसारणे । आकुञ्चितो बहेिर्वक्रः सोऽपसारे नियुज्यते । सोमेश्वरः आकृतिछन्दोवृत्तानि चत्वारिंशत्तथैकं च सहस्राणां शतानि तु। तथा चेह सहस्राणेि नवतिश्चतुरुत्तरा। झतत्रयं समाख्यातं ह्याक्त्यां चतुरुत्तरम् ।। ४१९४३०४ भरतः आकेकरा-दृष्टिः आकुञ्चितपुटप्रान्ता सङ्गतार्धनिमेषिणी । मुहुव्यावृत्ततारा च लोके साकेकरा स्मृता ॥ ईषद्वक्रपुटापाङ्ग तिर्यगर्घनिमेषिणी । यस्याः कनीनिके दृइये विपरीतवेिवर्तिनी । सा दृष्टिराकेकरा स्याद्विच्छेदप्रेक्षिते भवेत्। सापराधे प्रियास्नेहविच्छेदेन यदीक्षणप्। तद्विछेदृप्रेक्षितं स्याद्दूरालोकेऽप्यसौ मता ॥ सोमेश्वरः आक्षिम्:-वर्णालङ्कारः एकान्तरं स्वरयुगं तादृशं युगलं परम् । पूर्वान्तिमाद्यमारोहेत्क्रमाद्ाक्षिप्तसंज्ञके । यथा-स ग ग प प नि. पण्डितमण्डली so अtश्नुक्रः--अङ्गह्ारः मष्टान क्रमात्प्रयोगे आक्षिप्तकाङ्गहार । ချွိန် शाङ्गः अक्षिमुकः-वर्णालङ्कारः (सञ्चारी) आक्षेप इयपि वदन्ति । ब्रिस्वरा स्यात्कला यत्न पूर्व पूर्व परियजेन्। भोक्षदेवः अक्षिप्तरेचितम्र-करणम् चतुरस्राख्ययोरेको व्यावृत्तकरणाश्रितः । ऊध्र्वे पार्श्वद्वये क्षिप्त्वा हंसपक्षी धृतभ्रमः। अधस्तलकरो नेयो वक्षोदेशमथापरः । रेविती बाह्यतः क्षेप्यस्तद्वशाचरणोऽश्चितः। एकोsपरस्तु सूच्याख्यो थमिन्नाक्षिप्तरेचेितम्। त्यागोपदानयोरर्थे तद्भेयं बहुशः कृते । उयृायन: आक्षिप्रेचितः-अङ्गह्ारः - स्वस्तिकरेचितपृष्ठस्वस्तिकंदिक्स्वस्तिककटिछिन्नघूर्णितभ्रमर - वृश्चिकरेवितपाश्वनिकुट्टकोरोमण्डलसन्नतसिंहाकर्षितनागपसर्पित वक्षःस्वस्तिकदण्डपक्षललाटतिलकतलविलासितनिशुम्भितविद्युद्धान्तगजक्रीडितनितम्बविष्णुक्रान्तोरूद्वृत्ताक्षिप्तकोरोमण्डलनितम्बकरिहस्तकटेिछिन्नाक्षिप्तरेचितानां करणानां प्रयोगे आक्षिप्तरेवितः । नितम्बोरुमण्डलयोरावृर्ति केविद्वदन्ति । केवित् वक्षास्वस्तिककटेिछिन्ने अत्न नाङ्गीकुर्वति । आवृत्तिपश्ले सप्तविंशतिकरणानि । अनावृतौ, द्वयो: करणयोरप्रवेशे वा पञ्चविंशनिकरणानेि । आक्षिप्ता-चारी तालव्रयप्रमाणेन पदमुद्घृत्य कुञ्चितम्। जड्रास्वतिकर्ता नीत्वा पाणिना वामतो भुवि। पातयेद्यदेि तां चारीमाक्षेिमां संप्रचक्ष्ते । । चेम Z आख्यायिका आक्षेपकम्-नृतह्तप्राणः एतौ वक्षस्तलगतौ धीरैराक्षेपवौ मतौ । एतौ रेचेितह्स्तौ । आक्षेपिकी-धुवा प्रस्तुतरसोल्लङ्घनेन रसान्तरोद्भावनमाक्षेपः । तत्प्रोज़ना आक्षेपिकी। यथा-उदात्तराधवे प्रस्तुतशृङ्गारोलुइनेन अरेरे तापस इत्यादि रावणस्य नेपथ्यवाक्याकर्णनेन वीररसाक्षेपः । যুদ্ধা: गुणचन्द्रः प्रकान्तं लीयमुल्लङ्घय गीयते यद्दुते लये। प्रस्तुतार्थसमाक्षेपाङ्गेया साक्षेपेिकी ध्रुवा ॥ वेश्मः अरूयानम्–नाट्यालङ्कारः आख्यानमेितिहासः तस्य कार्याथै कीर्तनम्। यथा-कीचकभीमाङ्के धन्या सा सीतेत्यादि द्रौपदीवाक्यम्। আসাম: आख्यानम्न-लक्षणम् पृष्ठैरपृष्ठैरथवा निर्णय: क्रियते तु यः । आाख्यानमिति तद्ज्ञेयं लक्ष्णे नाटकाश्रयम् । भरतः प्रश्नपूर्वका यत्न बहवो निर्णीयन्ते । यथा-बाले नाथ विमुझेत्याद्वावुक्तिप्रयुक्तै प्रश्नसक्नुझैर्वा शक्याझक्यूवस्वभिधानैर्यत्र निर्णयः । यथा-रामोऽसौ भुवनेषु इत्यादौ यदेि प्रसिद्धः कथं मया न ज्ञायते इत्याशङ्कयाख्यातम् । अस्मद्भाग्यविपर्ययाद्यदि परं देबी न जानाति किं इत्यादिना । नाटकाश्रयमित्यनेन भूयो लक्ष्यमाणस्येत्याह। अन्ये पठति वाक्यै: सातिशयैर्युक्ता वाक्यार्थस्य प्रसाधकै: । लोकप्रसिद्धैबेहुभिः प्रसिद्धिरिति कीर्तिता । अभिनवः आख्यानकम्–श्रव्यकाव्यम् आख्यानकसंज्ञान्तर्लभते यद्यभिनयन् पठन गायन्। प्रन्थिक एक: कथयति गोविन्दवदवहिते सदसि ॥ भोजः आख्यायिका-श्रव्यकाव्यम् कन्यापहारसङ्गरसमागमाभ्युदयभूषितै यस्याम्। नायकचरितं ब्रूते नायक एवास्य वानुचरः ॥ वत्तूपरवत्तूवती सोच्छवासा संस्कृतेन गद्येन । साख्यायिकेतेि कथिता माधविकाहर्षचरितादि ॥ ोज মাল; ९ आदानमू आडिकामोदा-रागः बङ्गाली किल भिन्नपड्जजनिता भाषा तदङ्गं बुधै गुंवादेशसमस्वरा निगदिता धांशावसानग्रहः । नित्यं मध्यममन्द्रभूषिततनुर्गान्धारतारास्पदा कामोदा मुवि भूपकर्णसुखकर्याडीति चिह्नाङ्किता ॥ मोक्षदेवः अडीकामोदिका-रागः भिन्नपड्जाच्च बाङ्गाली आडीकामोदिका ततः । ममन्द्रा तारगान्धारा ग्रहांट्राल्यासघेवता । समखरा च गीतज्ञैर्गुर्वाज्ञायां प्रगीयते । हृम्मीरः आतङ्क-शिल्पकाङ्गम्। कुराक्रमक्तस्रासः सुकुमारस्य वस्तुनः । यस्स आतङ्क इत्युक्त राहोश्चन्द्रकलादिवत्। ३ार्दातनयः राहोरिति । मालतीमाधवे । मृदङ्गो मुरजश्वेव तथा पणवद्र्दरौं । पटहश्वेति तद्विद्यैः पञ्चातोद्यकमुच्यते ॥ नान्यः आतोद्यम्-वाद्यम् तोद्यते, आतुद्यते, हन्यते, वाद्यते, इति चतुर्णा वपुः । केवलमस्य तोद्ननिष्पन्नै: स्रैस्ततसुषिरयोरुपकारित्वम्। वर्णानुसाम्ययोगेन तु अवनद्धघनयोः। इारीरं तु संबद्नशक्तिक्रोडीकृतं समुल्लसितशक्तिकर्टकमेिति।तत्तत्स्थानाभिघातजातख्रद्वारलव्धोपयोगमपि तदा तोद्यमुच्यते । तदा तुदृति अभिहन्ति वाद्यति चेत्यकृतककर्मशक्तिमुद्वितस्वातन्त्र्यमवभाति । - अभिप्लवः आत्मपृचम:-मेलरागः (देिवामणिमेल्जन्य:) (आ) स रि ग म ध नेि स. (अव) स नि ध म ग स . आदानप्र-विमर्शसन्ध्यङ्गन् वीजकार्योपगमनमाद्ानमेिति संज्ञितम्। भरत• बीजफलस्य समीपताभवनमित्यर्थः । यथा-व्यक्त लग्नपीयादेि दुष्यन्तवचनम् । अभेिनवः । সান্ত্রিগ্রন্থ: आदेिकूर्मावतारः --দন্তক: हृत्तौ प्रथमता(त आ)वत्यैमूर्ध्नस्सव्यापसव्ययोः कृत्वा च मण्डलावृत्तिमूर्ध्वाधः पार्श्वयोर्द्वयोः । तदनु स्वस्तिकीकुय वर्तनास्वस्तिकं तथा । कृत्वाऽथ पार्श्वेद्वितये मण्डलाकारचूर्णनम् ।। विधाय तद्वत्पुरतो मण्डलभ्रमणं बहु । क्रियते चेद्ाद्विकूर्मावतारसख्यस्तु चालकः । आदेिघट्टः–देशीताल: लपौ पश्वादिघट्टके ७ मात्रा: तालप्रस्तारः अदिताल: देशीताल: आदिताले लघुस्मृतम् प ध नि स रेि स. .# সখীবন্ধ: लघुना त्वादिताल: स्यात् श्रीकण्ठः लघ्वेवमादेितालोऽसौ लेोकैरास इति स्मृतः। आदेिल्यवंशः मानमादित्यवंशस्य स्याचतुल्यताङ्गुलैः। मुखरन्ध्रस्य ताराख्यरन्ध्रस्य च वेिद्ां वरैः॥ मध्यमानमपि ज्ञेयं द्विगुणैः षड्भरङ्गुलैः । वेिशिष्टमङ्गुलै ज्ञेयं पादॊनै: पञ्चभियैवै: । प्रत्येकमल्ल रन्ध्रणामष्टानां मानकल्पनप्। लेिक्षात्नयं तथा षट्कं यूकानां यवयुग्मकम्॥ द्वादशैवाङ्गुलान्येवं मानमन्तरसप्तके । आदित्यानामयनम्-तानः मध्यमग्रामे पड्जहीनपाडवः । नि ध प म गरि. - कुम्भः आातिदेयम्-मेलरागः (सल्वरालीमेलजन्यः) (आ) स रेि ग म प नि स (अव) स नि ध प म ग रेि स. आदेिपञ्चमः-मेलरागः (कामवर्धिनीमेलजन्यः) (आ) स रि प ध नि स. (अव) स नि व नेि प म ग रेि स. حمام अनिन्दित; अर्चेितस्य तथेतेि प्रकारद्व्राते: प्रार्थेितस्य सम्यगपुनर्वियोगवत् द्वागमनं तदानन्दहेतुत्वादानन्दः । यथा-रत्नावल्यां को योः प्रसाद् इयादिराजवचनम् । आनन्दमैरवरागध्यानम् केकिपिडछधरं नागस्ट्रहस्तं जटायुतं । आनन्दभैरवं ध्याये विल्वमूलनिवासिनम् ॥ अभिनवॆः रगसागरः आनन्दभैरवी-मेलरागः (नर्मैरवीमेलजन्यः) (आ) स ग रेि ग म प स. (अव) स नि ध प म ग रेि स. आनन्दभैरर्वी-मेलरागः भैरवीखरसंभूता निपादोद्वाहसंयुता । गान्धारे नैन्य (?) युक्ताया ज्ञेया सानन्दभैरवी । सर्वदागेया । अहोविलः आनन्दभैरवीरागे ह्यजेदारोहणे पुनः । ऋषभं वैवतं चापि तस्मादौडुवपूर्णकः । भैरवीमेकजो रागः স্বত্বীশ্বব: आनन्दलीला--मेलरागः (गाङ्गेयभूष्णीमेलजन्यः) (आ) स रेि ग म प नि स. (अव) स नि ध प म ग रेि स. अीनन्द्वधेनः-देशीताल: मगणो न गणश्चैव छनौ हृतचतुष्टयम्। लदौ दलौ लघुद्वन्द्वं प्लुतश्वानन्दवर्धने ॥ २२ मन्रिाँ: । तालप्रस्तारः आनन्दसञ्जीवनम्न मदन्पूलकृतग्रन्थः। कूल, क्रै, प. १३५० । कुम्भकर्णेन तरत्नकोशे, सङ्गीतशिरोमणौ पण्डितमण्डल्या चायं ग्रन्थ {ाहृतः । आनन्दि-दर्शनम् सुखेनोन्मीलदामीलत्तारमानदि कथ्यते। आनन्दित:-प्राकृते मात्रावृत्तम् चतुर्मात्रां स्त्रयः ल: गः (२ आभरणम्: आन्दोलिता–कटी शनैतिर्यक् प्रचलिता तदैवान्दोलिता कटी । विनियोगस्तु, कुब्जे वामनखञ्जयोः । गमनाभिनये कार्ता बुधैरान्दोलिता कटी !! - सोमेश्वरः आन्दोलिता-देशीचारी आन्दोलित कुञ्चिताङ्धे पश्चादान्दोलनद्भवेत् के 瑄: आन्ध्री-जातिः आन्ध्री निरूप्यतेऽथास्यां षङ्जमध्यमधैवतैः। हीना खरा इह्ांशाः स्युः षाडवष्षड्जवर्जितः । न्यासो गान्धार एव स्यादान्ध्रजातिरुदाहृता ॥ हरिपालः तत्र सूनम् । गान्धार्यार्षमेिकाभ्यासान्ध्री सञ्जायते जाति: । भरतः अथेोच्यते ळक्ष्णमेतदान्ध्यू अंशानिषादर्षभपञ्चमाश्च । गान्धारकश्चाथ रेगौ निषाद सवैवतः सङ्गतिमार्नुवन्ति। अन्यासमारोहणमंशतः स्यात्क्रमाद्धवेत्याडवता सलोपात्। स्यान्मध्यमग्रामेिकमूर्छनाद्या सौवीरिकाख्या किल [मध्यमादेिः । । चञ्चुपुटस्तत्र चतुष्कलः स्याद्वयष्टौ कलास्तत्र भवन्ति [सम्यक् । अङ्केतुरीये खलु नाटकस्य गाने ध्रुत्रायां वेिनियोजनं स्यात् । गान्धारकॊ न्यास इहॊदेितेोंशा भवन्त्यपन्यासतया प्रतीताः। रघुनाथः आपराहिकम्-संगीत शृङ्गराङ्गम् अपराहकरणीयमापराहिकम्। भोजः आप्यायनी–मूर्छन। | जीमूतग्रामे प्रथमा मूर्छना । मामे जीमूतसंज्ञे च यदा षड्जः प्रमूर्छति । आप्यायनीति विज्ञेया मूर्छना योगिनां प्रिया ॥ | दादिमत्त: चतुर्विधै तु विज्ञेयं नाट्ये ह्याभरणं बुधैः अवेिध्यै बन्धनीयॆ च क्षेप्यमारोग्यमेव च। (आ) स रेि ग रि म प नि स. (अव) स ध प म ग स. आमुग्नम्—वक्षः अधः पतदेिवस्कन्धद्वितयं दृधद्ानतम् मध्ये मध्ये श्नथीभावं भजत्पृष्ठे समुन्नतम् ॥ आभुझे संभ्रमे भीते विषादगतयोश्शुचेि । मूर्छादृच्छल्यमन्दाक्षशीतस्पशैनवृष्टृिषु॥ वक्ष्’प्रशिथेिळे निम्नमाभुग्नं संप्रचक्षते । शीतहृच्छल्ययोश्शोके मूछायां गर्वलज्ञयोः । भये व्याधौ विषादे च संभ्रमे च प्रयुज्यते ॥ সিদ্ধান্থ: आभेरी-मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः) (अा) स ग रेि ग म नि स. (अव) स नि ध प म गरि स, आामी: गीयते नायकस्यैव यस्मिनिबरुद्वनामनी । आभोगस्स भवेन्नाम्ना गीतस्यान्ते स गीयते ॥ हरिपालः आभोगः- -प्रबन्धाङ्गम् अयंप्रबन्धखान्ये वर्तते। आमोगस्वादौ नियमेनेति सङ्गीत सर्वट्कारः । तन्मते कविनाम आलाप एव । तेनैश्च कविप्रबन्धनेतृणामालापे नाम विन्यसेन्। अर्थवदालापस्यात्र प्रहर्ण। आलापाभोगयोरन्यतममाश्रित्य कविप्रबन्धनेनॄणां नाम विन्यसेत्। इत्याधुनिकाः । कृष्णदास: आभोगी-मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः) (आ) स रेि ग म ध स. (अव) स ध म ग रि स. नटी विदूषको वापि पारिपार्श्वक एव वा । सूत्रधारेण सहिताः संलापं यत्तु कुर्वते । वेिवैर्वाक्यैः स्वकार्योर्र्थैः वीथ्यङ्गैरन्यथापि वा। आमुखं तत्तु विज्ञेयं बुधैः प्रस्तावनापि वा ॥ आन्ध्रीजातिसमुत्पन्नो मध्यमग्रामगोचरः । गान्धारांश्ाग्रह्न्यासी रागः स्यादाम्रपञ्चमः । अयममरपञ्छ्रम इयप्युच्यते । अंश्ान्यासग्रह्गतगान्धारो नेिगमध्यमतारः । आन्ध्रीजातोमद्रव्यक्तस्स्याद्ाम्रपञ्चम: पूर्णः । तारणांश्ाग्रह्न्यासो नेितारोमन्द्रवर्जितः । मध्यतारतरः पूर्णः रागस्याद्ाम्रपञ्चमः। अथाम्रपञ्चमो रागो जातो गान्धारपञ्चमात्। गान्धारांश्ाग्रह्न्यासः तारषषड्जनिषादयोः॥ सन्द्रस्थानेन संयक्तस्सम्पूर्णस्समभिस्ंरैः । आम्रेडितयमकम्--अलङ्कारः - पादस्यान्त्यं पदं यत्न द्विद्विरेकमोहोच्यते। ज्ञेयमाम्रेडितं नाम यमर्क्-- यथा-विजृम्भितं निश्वसितं मुहुर्मुहुः। | भरतः आम्लानभू–दर्शनम् शून्यालोकनमावृत्ते स्यादास्ळानं यत्कनीनिकम्। शारदातनयः आयतम्-स्थानकम् स्त्रीभिरेवेति तदृशोऽयं पूर्वरङ्गेऽवद्वापरे । नरः स्त्रियोऽथवा कुर्युरिदमेव प्रवेशने । येनाऽभिनेये स्थानं हेि प्रविष्टेिित केचन । अीयतानन्तरं येीज्या रङ्गावतरणादयः। यथेीवितं तदा ज्ञेयाः प्रचारा ह्स्तपाद्वजाः। भष्ट्राभिनवगुप्तस्य मयैतन्मतमीरितम् । अशोकः तालान्तरे स्याचरणो वामं त्र्यश्रोऽथ दक्षेिष्म: । समः स्यादुन्नतं वक्षः प्रसन्नं मुखपङ्कजम्। कटिस्समुन्नता ह्स्तो क्षेिणः स्यान्नितम्बकः। वामः करो लताह्रतो यत्र तत्स्थानमायतम् ॥ देवतात्र रमा कार्य पुष्पाञ्जलेविसर्जने। चारीषु वेिहेितास्वेनां वेिद्ध्यन्नर्तकः स्थितिम् । रङ्गावतरणे कार्य स्रीभिरेवेति केचन ॥ ཨཱ་ཝཱ་ཎ་ཊར་ན་ཚ་བ་མེད་ স্ট্রমন্ত্রী उद्धतरसा आरभटी । दीप्तरसा रौद्ररसा उद्धताः । अरभटान् ये गुणाः क्रोधावेगाद्याः ते प्रायेण बाहुल्येन यत्र बहुभि: कपटैः यद्धन्वनं हेनेोपेता। कपटयोगोऽत एव दृस्भश्रीध्ान्य् वचनसंभवश्व

• ہ: دبِهِ بِهِ مِ ::

समुद्धतप्रायगुणा वीररौद्राद्भुतात्मिका । कपटानृतम्भेिषु वन्वनास्कन्दृश्योः स्थिता । युद्धनियुद्धेन्द्रजालमायाच्छेदनप्लुतादिभिरारभटी ज्ञेथr; कपटे यथा लावाणकदाहे वासवदत्तामरणसू ! अनृते यथाद्रोणवधे ; प्ळुते मारुतेस्समुद्रलङ्घनं । लङ्कस्कन्दूनमास्कन्द्: अथवा-अङ्गदेन मन्दोदरीकेशाकर्षणम्। युद्धं रामरावणयोः । नियुद्धं वालिसुग्रीवयोः । स:मश्रः आरभट्यनृतद्वन्द्वछद्मदीप्तरसान्विता । अरेिण पतीद्केन तुल्या भटा उद्भूताः पुरुषाः आरभटाः ते सन्यस्यामित्यारभटी। अनृतं असत्यं । द्वद्वयुद्धमनेकप्रकारं ? छद्म वञ्चनहेतु प्रयोगः । अनेनेन्द्रजालपुस्तप्रयोगजेद्यभेद्यद्विग्रह्ः। दॆीमा रसाः रौद्राद्यः। औद्धत्यावेगाद्विहेतवः । अत्रानृतादिमििर्वेिचित्रनैपय्यकिलिञ्जहस्तिप्रयोगमायाशिरोदर्शनादिकप्र ! भयहृषतिश्ायाकुलितपात्नप्रवेशः। पूर्वनायकावस्थायाः परित्यागेन् नायकावस्थान्तरग्रहोऽवस्कन्दाग्न्यिादिकृतविद्रवादिकं विविधस्थायिव्यभिचारिभावयुतं प्रसङ्गागतकार्यादिकं बाहुयुद्धशस्रश्रद्दू५ देिकं च २ामंन्द्रः भोजेनारभटीवृत्तिरर्थशृङ्गारस्याङ्गस्वेनोक्ता । यथा-आरभर्टीवृत्तिः ऊर्डमागधी प्रवृत्तिः । गौडीया रीतिः । सर्व्रं नायिकाः ।। धीरोद्धती नायक इति । तत्रारभटी वृतिः । अर्थार्जनानुरूपस्वरूपाङ्गत्वात्तदाह आविद्धगतिरारभटी इति । पुस्तावपातेत्यादि । सहृिप्तकः; अवपातः, वस्तूत्यापनं, संफेट इति तदङ्गानि । आविद्धगतिरारभटीयनेनार्थशृङ्गारे धीरोद्धतव्यापारं नियमयति । पुस्तावपाताभ्यां स्वसैन्यदुर्गादिरक्षामुपलक्षयति । विचेित्राणां हि शिलामृद्विदलदारुचर्मायोमयानां सन्नाहास्रशस्रादीनां पुस्त इति नाम । परिखा-अवभृत्-धावतिकूदीनां अवपूत इति नाम। पुतलहिताभ्यांपरदुर्गोपरोधेषुतदमियोगचेष्टामाचष्ट पुतैर्हि पाकाराद्योऽपि लैंडूयन्ते । लङ्घनैश्च प्राकारादीनेि छेद्यानि । विघ्नाणि युद्धानीत्यनेन् दुर्गळम्भीपायं प्रतिपूादृतेि । प्राकृरिभङ्गसुरङ्गादीनि छेद्यानि । कृट्युद्धचतुर्विंशतिः चिल्लयुद्धानि । मायाकृतमिन्द्रजालं इत्याभ्यां स्वैसन्यप्रेोत्साहनपरबलस्थम्भ नादिभिः कायैसिद्धयेऽवस्कन्दकानि सूचयति । संक्षेिप्तकेन मायाििमः परत्र सन्धानादून्यासंसिद्धिं कूर्दृशरीरूय हृते । अवपातेनाकस्मिकेषु भयाद्युपनिपातेषु तदपसर्पणोपसर्पणाप्रकारं प्रकटयति। वस्तूथापनेन रूास्थ्याखास्थ्ययोर्विरुद्धकार्योपनिपाते आरात्रिकम् आलापाख्यारम्भः । ततोऽपि मानरूपतालप्रधानसर्वातोद्यगभैतानुसन्धानं आसमन्ताच्छ्रावयतीत्याश्रावणा । ततोऽपि प्रतिबिम्बभूतवैणवख्रख्रूपार्नुसन्धु नाय दक्षिणदिवृत्तिविभागनु सन्धानांल्मना बतूपाणिः। वसूं प्रारम्भे हृस्ताङ्गुलीव्यापारः । ततस्तु वृत्तिविभागगतशुष्कप्रयोगासन्धानात् ज्यापरिघट्टना । घट्टचलन इति पाठात् पश्चाद्वीणावाद्योपजीवकत्वादवनद्धस्यानुसन्धानसंवाद्यादिन प्रहारपञ्चकयोगेन क्रियते हुति सल्लोटन । घुट परिवर्तने यतःपुष्कराध्यायेऽमिवक्ष्यते। “ पूर्वॆ शरीरादुद्भूता ततो गुच्छति दारवीम्। तृतः.पुष्करजं चैति ” । ततोऽपि प्रकृतिमेव यन्मानानुहार्यानुहूर्तृरूपस्य वैणवपौष्करशब्दस्य परस्परसम्मेलनं कार्येमेिति मागांसारितं । मार्गेप्रकृत्यादिलक्षणादिगोचरे विकाररूपस्य पुष्करवाद्यस्यासमन्तात्सारणं गमनं यत्नेति । पश्वान्मेयमानखरूपे तु संहिते गेयवस्तुगततालस्वरूपोपक्षेपः कलानामावापादीनां पातानां शम्यादीनां चानुसन्धितत्यासारितविधिः । एवं तावद्न्तर्येवनिकाङ्गानां दृष्टार्थ एव प्रयोगः । तान्यन्तरेण प्रयोगस्यैवासंपतेः। एवं दृष्टार्थे प्रयोगे पूर्व कृते पश्चाद्दृष्टाङ्गानुसारेणैव बहिर्गीतविधिः। तदनुसारेण च विशेषधातुवाद्ये वेिधिः । अभेिनवः आरम्भ:-सन्ध्यङ्गमू मातृगुप्तमते मुखसन्ध्यङ्गस् प्रार्थनावेिषयौत्सुक्यं आरम्भः । आरम्भ:-समुद्योगः । यथा-मायामदालसनाटके तालकेतुराक्षसवधमिच्छत: कुवलयाश्वस्य राज्ञः गालवतपोवनगमनम्। सागरनन्दी आरम्भविधिः प्रमाणं, प्रमेयं, विमशैः निर्णयः, प्रवृत्ति:-इत्येताः पञ्चारम्भविधयः । ताश्च प्रत्येकं पञ्चप्रकारत्वा पञ्चविंशतिभेवन्ति । तत्र युक्तिः, उक्तिः दृष्टं निदृशैनं, अर्थापत्तिः इति प्रमाणं पञ्चधा। वर्तते। विमर्शोऽपि, कर्मणामारंभीपायः, पुरुषद्रव्यसंपत्, देशकालविभागः, विनिपातप्रतीकारः, कायैसिद्धि इति पञ्चधा। भवति । निर्णयः पंचविधः, अनुलब्धस्य ज्ञानं, उपलब्धस्य निश्वयबलाधानं, द्वैधस्य संशयोच्छेदनं, एकदेशदृष्टस्य शेषेोपलब्धिः, विपर्ययचिकित्सा इति । प्रवृत्तिः पंञ्चविधा, अलब्धलाभार्था, लब्धपूरिरक्षार्था रक्षिताभिवृद्धयर्था, वर्धितोपयोगार्था, उपयोगपर्याप्तार्था इति। भोज्ञः आरात्रिकम्--शिरः स्कन्धौ तु किञ्चिदश्लिष्य भ्रान्तमारातिर्क मतम्। विस्मये दृश्यते तच्च पराभिप्रायवेदने ॥ शार्क आालतिकृत्यम् स्यान्मूर्छना तत्र हि शुद्धषड्जा चञ्चत्पुट: མ་ཀ་ཀཱ་ར་ཤོང་།། ताल; । अष्टौ कलाः पूर्ववद्देव चास्या ध्रुवाद्दिके यो वेिनियोग उक्तः। निषादगान्धारकयोर्बहुत्वमल्पत्वमस्यामितरखराणाम् । रागौतु देशीमधुकर्यभिख्यावस्यास्तु गाने सुटतां भजेताम्॥ तयोर्द्वयोस्स्यादृषभो यतोंऽश्ास्ततस्तृतीयख्रतोचितैव । रघुनाथः आर्षभीकपालम् ऋषभो प्रह्तथांशोऽपन्यास: स्याञ्च यत्र खलु नियमात् । मध्यम एव न्यास: निधगौ च खरावल्पौ । अपि यत्न षड्ज एव खरो वायल्पतामनभ्यासात्। तदिदमष्टमकपालं ज्ञेयं विद्वद्भिरार्षभ्याम्॥ षड्जग्रामे आर्षभी सकपालपाणिकामध्यमेन देश्यां मधुकर्या गीयते । মানসঃ अथार्षभीजातिकपाललक्ष्म वक्ष्यामि तन्नर्षभ एव चांश: । भवेदपन्यासतया स एव स्यान्मध्यमी न्यासतया प्रतीतःlt निषादगान्धारकपञ्चमास्तु सधैवता: स्वल्पतया च वेद्याः।] अल्पस्तु षड्जीनितरां तथाष्टौ कलास्तु शेषंपुनरार्षभीवत्॥ বস্তুলাখ: आर्ष यभिन्नेशो ग्रहोपन्यासस्तु ऋषभ ईरितः न्यासस्तु मध्यमः प्रोक्तः खल्पा गनिपधा मताः। सोऽत्यल्पोऽष्टकळं तत्स्यात्कपाळे चार्षभागतम् । কুমা: आर्षभीध्यानम् निस्सीमवाङानसयोरतिदूरवर्ति यस्या महत्वमवधीरयितुं प्रवृत्तः । पद्मासनोऽपि परिह्रास्यदशां प्रयातेि। तामार्षभीं शुकनिभामनिशं नमामि । . जगदेक: आलतिः - तालपद्हीनाऽऽलतिमैवेत्। सोमेश्वरः आलतिः आलप्तिशब्दस्य विकृतिरिति केचन मन्यन्ते । आलतिनुत्यम्–देशीनृत्यम् - रङ्गप्रवेशे सञ्जाते पाश्चयोश्चतुर करान्। अग्रतः षोडश: पञ्च नर्तक्यो गायकैस्सह् । | अलाप्चारी-पुष्पाञ्जलेभाग: अनिबद्धालपनती नृतं तालानुबर्ति चेन् । अालापचारी विज्ञेया सर्वेषां चित्तरञ्जनम् । नन्दी आलापचाली-बाद्यप्रबन्धः गजरस्य नामान्तरम् ! आलापा-मूर्छन। गान्धारग्रामे प्रथमा (आ) ग म प ध नि सरि (अव) रिस नि ध प म ग गान्धारग्नामे प्रथमा मूर्छना। आलपस्यातिरौद्रत्वाद्वान्धारखरमूर्छन। आलापा मूर्छन तस्या रुद्रश्वास्त्राधिदैवतम्। सुबलाशद्वे द्रष्टव्या । अालापेिनी-वीणा इयमेवालावणीत्युच्यते । अथालापविदग्धेनालापेनी लक्ष्यते सुटा । साधेह्स्तोंभवेद्दण्डेो वैणवः खाद्विरोऽथवा । सुवृतस्सरलश्क्ष्णो ग्रन्थित्रणभेिदोज्झितः । स्वदैन्यै मानतः श्लक्ष्णं सुषिरं दधन्तिरा ॥ द्वित्राङ्गुळेिपरिणाहो मध्ये कूर्मवदुन्नतम्। यवद्वयमितं पिण्डे दैर्घे यङ्गुलसंमितम् । विस्तारेऽङ्गुळमात्रं तु ककुभं दधदुन्मुखम् । कालामलकतुल्येन दण्डेनाधोविभूषितम् दण्डवतूप्रवेशेन सुक्षणेन समेन च। चतुरङ्गुलदैध्र्येण शङ्कना च विराजितम्॥ पत्रिकारहेितं तस्मिन् दण्डस्याग्रान्निबध्यते । षडङ्गुयनि संयज्य तुम्बमष्टादृशाङ्गुळम् ॥ परिणाहे वक्खदेशे चतुरङ्गुळसंमितम्। तदन्तरा भवेन्नामिर्दन्तिदन्तविनिर्मिता ॥ हेमादिरचेिता वा स्यात् समा तालफलाकृतिः। नागपाशेन बध्नीयातुम्बादूर्व तु दोरकम्॥ तत्र मेषान्तर्जा तन्त्री पठ्सूत्नमवीमथ । कार्पाससूत्रजां वास्मिन् नागपाशे निवेशिताम् ॥ तद्धैपिण्डसंयुक्तमुन्मुखं पत्रिकोज्वलम् ॥ एकदण्डमधो भागे शुकुनाच विराजितम्। चतुरङ्गुलद्वैघ्र्येण वह्नेिर्मध्योन्नतेन च । तस्य तुम्बं परीणाहेऽष्टादशाङ्गुलसम्मितम् । चतुरङ्गुलवं च दृन्तनाभिसमन्वितम् । अग्राद्धस्तात्पादोने मुष्टियुग्मे निबध्यते । अत्न मेषान्ततन्त्री स्यात्सूक्ष्मा श्रृक्ष्ण समा दृढा । कपैरं नारिकेलीत्थं दीरको दीरिका तथा । त्रीण्येतानि न विद्यन्ते यन्न सालापिनी मता । पट्टसूत्नमयीं तन्त्नीं यद्वा कार्पाससृव्रजाम्। रक्तचन्दनजान्सर्वान् वीणादण्डान्परे जगुः ॥ दशमुष्टयधिकं मानं कचिल्लक्ष्येषु दृश्यते । तुम्बै वक्षसि निक्षिप्य वामाङ्गुष्ठेन तस्य च । मूलमुत्पीड्य धृत्वा तमेवं मध्यमया सुधीः। दक्षिणस्यानामया वा वादयेद्विन्दुधातुवन् । बिन्दुहस्तेन वा मन्द्रे मध्ये तारे च वाद्येत्। त्रय: स्युर्दैक्षिणात्पाणेः चत्वारो वामतः स्वराः । इत्युक्तं कैश्चिदाचार्यैरपरेत्वन्यथा जगुः । मध्यमो मुक्तया तन्व्या तजैन्याद्यङ्गुलित्नयात्॥ वामस्यानामिकावज्र्याः त्रयः सुयुः पञ्चमाद्यः । मुक्ततन्त्र्यपृथक् षड्जः स्यादृषभस्तजैर्नीभवः । गान्धारो मध्यमाडुलया दक्षिणेनाथ वादनम्। अरोहेणावरोहेण संप्तकद्वितये भवेत् ॥ * एमिः स्वरैर्विरचितं विचित्रं रागमालपेत् । गायेद्गीतं निबद्धं च प्रवीणो वीणयानया । इंद्रसालापिनी लक्ष्म प्राह् ३ाकम्भरीश्वरः । आलापेनी-श्रुतिः पञ्चमस्य चर्तुर्थी श्रुतिः आलावणी-वीणा कनिष्टिका परिध्यर्धमध्यछिद्रेण संयुतः ! दशमुष्टिमितो दण्डः खादिरो वैणवोऽथवा ॥ । अधः करभवानूर्वे छनावल्यभिशोभितः। नवाङ्गुलाद्धश्छिद्रोपरि चन्द्राधैसन्निभाम् । निवेश्य तुम्बिकां तन्नाळाबुखण्डां निवेशयेत् । द्वादशाङ्गुलविस्तारं दृढपर्वमनोहरम् । ह्रस्मीरः § आवरी अस्मिन्सन्धाय शस्राणि प्रत्यालीढं समाश्रयेत् । r স্কুলঃ कुिञ्चित्कुचितजानुवामकमृजुन्यस्तं वेिदध्यात्पुरः पश्चात्तु द्विकरान्तरायततिरश्चीनं पदं दृक्षिणम् । तियैग्वतूसृजुस्थितस्थिरवपुः स्थानं तद्ालीढकं श्रत्यालीढमपीदृगेव कथितं व्यत्यस्तपादस्थितेि । कोदण्डमण्डने आालीढः--अङ्गह्ारः व्यंसितनिकुट्टकरणयोः, वामाङ्घिजनूपुरकरणस्य, दृक्षिणजालातविक्षिप्तकरणयोश्च , उरोमण्डलकरिहस्तकटौछिन्नानां । करणानां च क्रमात्प्रयोगे आलीढः आलीढमण्डलम्–देशीमण्डलम् दक्षिणाङ्केश्व पुर्तो विततित्रितयान्तरम्। विन्यसेद्वामपादं च शिखरो वामपाणिना ॥ खटकामुखहस्तश्व दक्षिणेन कृतो यदि । आलीढमण्डलमितेि विख्यातं भरतादिभिः । नाट्वदर्पणे आलेभी-भाषीरागः आलेभी टक्कभाषैव षड्जन्यासग्रहांशिका । षड्जग्रामेण संबद्ध संपूर्णा रिगसंगता ॥ कुम्भः आलोकितम्—दर्शनम् सहसा दर्शनं यत्स्यात्तदालोकितमुच्यते ।

• भरतः

आलोकितं भवेच्छीघ्रं व्याकोच(श)पुटवीक्षणम्। हरेपाल आवन्ती-प्रवृत्तिः आवतिका वैदेशिका सौराष्ट्र मालवास्तथा सैन्धवास्त्वथ सौवीरा आनर्ता साबुंदेयकाः ॥ दाशार्णास्त्रैपुराश्चैव तथा वै मार्तिकावता: । कुर्वन्यावन्तिकीमेते प्रवृत्तिं नित्यमेव तु॥ মনেঃ | आर्बुद्देयकाः=अर्बुदपर्वतप्रान्तवासिनः । | मार्तिकावताः=मृत्तिकावतीपुरवास्तव्याः । आावरी-श्रुतिः ऋषभस्य प्रथमा श्रुतेः । अस्य शब्दस्य स्वरूप एव सन्देहःी पाकुरेिकिसोमः आविद्धप्रयोगः दक्षिणे वामतः पादे वामे दक्षिणतो मुहुः । कृते योज्यावर्तिताख्या विदूषकपरिक्रमे ॥ সীঝ: आवाप:-क्रिया (तलाङ्गम्) क्रियाशब्दे द्रष्टव्यम् । आघाप:-तालक्रिया कनिष्ठाद्यङ्गुलीनां तु क्रमेणाकुञ्चनं हेि यत् । उत्तानस्यैव हस्तस्य स आवापो निगद्यते ॥ आवाह्यद्वन्द्वः उपवीतं समाश्रित्य द्वादशाङ्गविधानतः यश्चाङ्गिकसमायुक्तः सोऽयमावाह्य ईरितः आवेिद्धः-धातुः भूरिगुर्गुरुर्हीनो वाऽऽवेिद्धः । आवेिद्धः- ब्राहुः अन्तराले समाक्षिप्तो बाहुराविद्ध उच्यते । आवेिद्धः-वीणायां धातुः आविद्धः स्याद्भूरिगुरुर्गुरुद्दीनोऽथ वा भवेत् । कुम्भः पञ्चविधोऽयं, क्षेपः, ठुतः, अतिपातः,अतिकीर्णः, अनुबन्धः शुङ्गार डिमस्समवकारश्व व्यायोगेहामृगौ ततः। एतान्थवेिद्धसंज्ञानि विज्ञेयानेि प्रयोक्तृभि: ॥ एषां प्रयोगः कर्तव्यो देवदानवराक्षसैः । उद्धता ये च पुरुषाः शौर्यवीर्यबलान्विताः॥ मनस्यमुखवैवण्यैवेिषादविस्मयाद्विभिः । वातकृतं तु अवकुण्ठनाक्षेिपरिमाजैनवरूसङ्ग्रह्णत्वरितममनादिभिः, वर्षकृतं तु सर्वाङ्गसंपिण्डनप्रधावनछन्नाश्रयमागैणाद्विमिः, अग्निकृतं तु धूमाकुलनेत्रताङ्गसङ्केचनबिधूननातिक्रान्तापक्रान्तदिभि, कुञ्जरोद्धमर्ण तु त्वरितापसर्पणचञ्चलगमनभयस्तम्भवेपथुपश्चादवलेोकनवेिस्मयादिभि:, श्रियश्रवणक्र्ते तु अभ्युत्थानालिङ्गनवल्वाभरणप्रदानाश्रुपुलकितादिभिः, अम्रियश्रवणक्तं भूमिपतनविषमविवर्तनपरिधावनविलापनार्केन्द्नादिभि: , प्रकृतिव्यसनकृतं सहसा वर्मधारणगजतुरगरथारोहणसम्प्रधारणा - दिभिरभिनयेत् । एवं सम्भ्रमात्मकावेगोऽष्टविध:। उत्तममध्यानां स्थैर्येण नीचानां चापसर्पणैरभिनेतव्यः । इत्येतीऽष्टविधो ज्ञेय आवेगः संभ्रमात्मकः । स्थैर्येणोत्तममध्यानां नीचानां चापसर्पणैः ॥ अत्रार्ये अप्रियनिवेदनाद्वा सह्साह्यवधीरितस्य वचनस्य । ३ास्रक्षेपत्रासादावेगेी नाम संभवतेि । अप्रियनिवेदनायो विषादभावाहतयो अनुभावोस्य सह्सारिदृशैनीषेत्ाहरणं परिदेवनं कार्येम् । आवेगस्सहसा जातस्संभ्रमो हेि निगद्यते । राजानिलाहेितस्निग्धवृष्टिवह्निभ्य एव च। उत्पातादथवा नाशादुत्पतिस्तस्य दृश्यते। शस्रनागाभियोगा हि दृश्यन्ते राजविडूरे ॥ पातादौ पांसुसंपाते दुःखसन्तत्यमित्रजे। वहिजे धूपसंपातस्रस्ततोत्पातजे भवेत्। करिजे स्युर्भयस्तम्भकम्पापसरणादयः । वॆश्वर सāश्वरः आवेगः संभ्रमोऽतक्र्याद्विकर्तागमनीगिराम् । སྐད་་་་་་་་་ संक्षेपः। अतक्यैमचिन्तितोपनतमेिष्ठमनेिष्टं स । टंदेवतागुरुमान्यवल्लभसंपळूछूवणदृष्टयादि । अनिष्टमग्निभूकंपाद्युत्पातवातूवर्षकुञ्जरंौरसर्पार्मनोजुश्रवणदर्शनदि । तन्नाभ्युः त्थानपुलकालेङ्गनवस्त्रप्रिदान्दय:प्रियाः। सर्वोगस्रलतामुखवैवण्यैपिण्डीभावप्रधावनाकुलनेत्रतात्वरितापसरणपश्वाद्वलो - वचनादयश्वाप्रिया वाचिका विकाराः । यथायोगं प्रियाप्रियात क्र्यवस्तुजावेगस्यानुभावाः । सर्वेऽप्येते विकारा उत्तमस्य स्थैर्यानुविद्धा नीचस्य तु चपलानुविद्ध इति ॥ रामचन्द्रः अीश्वमेधिकः यथा-पादाग्रस्थितया इत्यादौ (रत्नावल्य) सुर्व স্বস্বর্ণ नचाशीरलङ्कार: । स्तुत्या एव वर्णनीयत्वोत्। अन्ये पठन्ति । यत्रार्थानां प्रसिद्धानां क्रियते परिकीर्तनम्। परापेक्षाव्युदासार्थं तन्निदर्शनमुच्यते ॥ प्रसिद्धानां देवतानां परापेक्ष्ा साध्याकाङ्क्षा। तस्माद्युदाचः तत्संपया अत एव दृष्टान्ताद्स्य भेद्द्रः । अभिनवः यद्ाऽऽशास्यर्थसंपन्नं मनोरथसमुद्भवम् । अप्रार्थर्लीयमन्यद्वा विदुरूतामाशेिषं बुधाः ।।' भरक्ष: यथा-मालतीमाधवे विधाता भद्रमेिल्वादिकाभन्दकीवाक्यम् ! भोजः अर्शीः-नाट्यालङ्कारः इष्टावधारणमाशीः। यथा-सीते श्रेयसा बधैस्वेत्यादेिवाक्यम् । सागरः अश्रयः- गट्चिालङ्करः गुणवद्वहणम् । यथा-विभीषणनिर्भत्सनाङ्के। राममेवाश्नयेिष्यामीति विभीषणवाक्यम्। सागर्: आश्रितरञ्जनी-मेलरागः (सुचित्रमेलजन्यः) (आ) स ग म प नि स. स नि ध प म ग रि स. आश्रेष्ाभिनयः चक्रह्स्तेन कर्तव्यः आश्लेषः-सगतिः रसस्य वर्तमानस्य स्वसामग्रीसमेन च । । अन्येन सङ्गतेि: स्याचॆद्यमाश्लेष उच्यते । श्रदातनयः आश्लेषाहरूत:-चक्राकृर्तिराक्षा हृतौ सन्धिषु संश्छैिौ तत्रैवाङ्गुष्ठकनिष्ठिके। प्रसारिते द्वन्द्वभावाचुकह्स्तोऽयमेिष्यते ॥ ' a - झुक्लार आश्वमेधिकः-तानः मध्यमग्रामे नारदीयतानः । नेि स ग म प ध ? 8 आसारितम्। तालमानकलातानमूर्छनास्थानकर्मसु। सर्वतः सायैते यस्मात् तस्माद्ासारितं स्मृतम् । নানা: आसारितार्ना सामान्यलक्षणम् आसारितानि सर्वाणि पिण्डीबन्धचतुष्टयम्। षट्छम्यमष्टतालं त्निसन्निपातं त्रिवस्तुकं चैव ॥ सप्तदशायुग्मयुक्तं विद्यादासारितं सर्वम् । युग्मं चञ्चत्पुटः । मुखं प्रतिमुखं चैव देहं संहरणं तथा । अङ्गान्येतानि चत्वारि सर्वेष्वासारितेषु च ॥ | देई-शरीरशब्दे द्रष्टव्यम्। युग्मायुग्मप्रभेदेन तालस्तु बहुधा भवेन्। प्रस्तारः पुनरेतस्य गुरुलघ्वक्ष्रान्वितः । स्थापन तस्य वक्ष्यामि युग्मतालादिभेदकाम्। छेदृश्चचत्पुटस्यादौ कृत्वा सगुरुलाघवम्। पञ्चपाणिं ततः कुर्याद्विरभ्यस्तं यथाक्रमम् । एकश्चचत्पुटः । द्वावुत्तरावेित्यर्थः । यथाश्रस्य पूर्वस्य यथावद्विनिवेशयेत् । इाम्याताळं पुनश्चैव शम्याताळमथापि च । यथाक्ष्रं सन्निपातं पञ्चपाण्यौ तु योजयेत् । ताळै शम्या च ताळं च शम्याताळस्ततः परम् ॥ एष एव द्वितीयेऽपि पञ्चपाणिविधिः स्मृतः। पुतछेदलु तस्येष्टः सन्निपाते प्रयोक्तृभिः। ऐवे यथाक्ष्रं ज्ञेयं कनिष्ठासारितं बुधैः । भवेद्वस्तुत्यं चात्र सर्वेष्वासारितेषु च । मुखं प्रतिमुखं चैव देहं संहरणं तथा । अङ्गान्येतानि चत्वारि सर्वेष्वासारितेषु च। वैदिक्यमेिह् संज्ञायां ध्रुवायास्त्वभिसंज्ञिताः॥ मुखस्य चेीद्वीथसंज्ञा प्रस्तारः प्रतिमुखस्य च। ३ारीरस्य प्रतीहारः संह्रो निधनाभिधः । इीर्षस्योपद्रवाभिख्या सामर्गीतेष्वयं क्रम: ॥ मुखमुद्गीथसमानं-साम्नि प्रस्तारो गीते प्रतिमुखं भवति । गीते देहं प्रतीहारस्थानमाक्रमति । निधनं गीते संहारं भवति । मुखलोपोहनं तस्य् युग्मः प्रतिमुखं भवेत् । ओजशरीरसंहारौ ह्ययमङ्गवेिधिक्रमः। नान्यः उपोह्ने युग्मताल: । श्रतिमुखे च। मध्यमासारितेऽष्टौ कळाः । ज्येष्ठे षोडशकलाः । उपेोह्नानामाद्यन्तयोः द्वे द्वे गुरुर्णी भवतः। अर्धोरुकादेिकच्छैश्च शिरोवेष्टादेिभूषणैः। निजाह्ार्ये इतेि प्रोक्तो भरतास्नायवेदिभि: । आहेिरी-मेलरागः तेीडीमेलजोऽयं रागः । आहिर्या तु समारोहे रिपभं वर्जयेत्पुनः। गान्धारधैवतौ तव श्रुतियुक्तावेितीरितौ। आहिरीरागध्यानम् कुसुमशयने ३ायम् वीणारसोट्टसिताननां स्फटिकचषके मध्वाधारां निमीलितलोचनाम्। मम हृदि सदाध्याये सौभाग्यरूपघनाहरीम् ॥ रागसागरः परमेश्वरः आर्हीरी-मेलरागः (सूर्यकान्तमेलजन्यः) (आ) स म ग म प ध नेि स. (अव) स नेि ध प म ग रेि स. आह्वानप्रकारः देवानामपि ये देव महात्मानो महर्षयः भगवन्निति ते वाच्या: यास्तेषां योषेितस्तथा । आर्येति ब्राह्मणं ब्रूयात् महाराजेति पार्थिवम्। उपाध्यायेति चाचार्य वृद्धं तातेति चैव हि ॥ नाम्ना राजेति वा वाच्या ब्राह्मणैस्तु नराधिपाः तत् क्ष्ाम्यं हि महीपाळैयैस्मात्पूज्या द्विजाः स्मृताः ॥ भरत: इङ्गितम्-शृङ्गारचेष्ट हृद्यावेगतः कोऽपि विशेषश्चेष्टितस्य यः। तदेिङ्गितमितेि प्रोक्तं मुनिना ह्ाववेदिना ॥ इच्छा इदं मे स्यादिदं मेऽस्यादिति भेदविकल्पिता । मानसी साध्यविषया वृतिरिच्छेति कथ्यते ॥ - भावविवेक: इडा-तानः षडूजग्रामे सपहीनौडुवः । नेिं ध म ग रेि, NG १६ इभविलसितम्। इन्द्रकोदण्ड:-देशीतल; इन्द्रकोदण्डके तदा । दलगा गलदास्तत्रद्यन्तान्तसविरामदौ | लक्ष्मण: इन्द्री—उपाङ्गराग: इन्द्रक्री षड्जरहेिता रिन्यासा धैवतग्रह्ा इन्द्रली-क्रियाङ्गरागः धैवतांशग्रहेन्द्रक्री रिन्यासा षडूजवर्जिता । रसे नियुक्ता मुनिभिः सबीभत्से भयानके ॥ | इन्द्रघण्टिकः-देशीताल: सगणो दुतयुग्मं ली गप्लुतौ चेन्द्रघण्टिके ११ मानाः । इन्द्रनील:-वर्णालङ्कारः यथा-सरिगम, गरि, सरिगरि, सरिगम, रिगमप, मग, रिगमप, रिगमप, गमपध,पम, गमपम, गमूपध, मपूर्धान, , धप, मपधप, मपधनि, पधनिस, निध, पधनिध, पधनिस। तालप्रस्तारः | इन्द्रवज्रा-एकादशाक्षरच्छन्दः नवमे सप्तमं षष्ठे तृतीयं च भवेल्लघु । एकादशाक्षरे पाद् इन्द्रवज़ेति सा स्मृता ॥ ततजगगाः । (उ-म्) त्वं दुर्निरीक्ष्या दुरतिप्रसाद्ा भरतः इन्द्रवज्ना--एकादशाक्षरवृत्तम् तुत ज ज गाः । भरतः इन्द्रशिखण्डि-देशीताल: लुतो गुरु लुतो गुरु छुतो गुरु छुतो लधु नसौ लघु प्ळुतः क्रमाषेन्द्रशिखण्डतालके ।। ३० मानाः तालप्रस्तारः इन्द्रोत्सवः–सङ्गीतशृङ्गारङ्गम्। ३ाक्रमह् इन्द्रोत्सवः। भोज इभविलसितम्-षोडशाश्रद्धृतम् ऋषभगजविलसितमेवेदृम्। उक्ता व्यायोगधर्मा ये ते खुरीहामृगेऽपि च । व्यायोगस्य विशेषोऽयमत्रीहेतुकसङ्गरः ॥ ईहामृगश्व कथितो यथा कुसुमशेखर: । शारदातनयः विप्रयुयकारकेति । विगतानि प्रलयकारणानि विश्वासहेतवी यत्न तेनैक एवाक्क। नायकाखु द्वादश सुमूवकारतिद्देशेन व्यायोगे तुङ्गभान् व्याजादिति । फलायनादिभिः।। ईहा चेष्टा मृगस्येव स्रीमावाथ यन्न स ईहामृगः । अभिनवगुप्तः उक्त्थः---तानः नि-लीप: षाडवः म गरि स ध प. ত্যান্ধয়:–সন্ত্রন্থা: हस्तौ तु नागबन्धाख्यावुम्रा दृष्टिरुदीरिता । पादाग्राभ्यां च सरणे चादौ चोग्रकरस्य तु ॥ हस्तौ सिंहमुखाभिख्यौ उध्वाधश्च प्रचालितौ । अनुवृत्तदृशाभूयाल्लोलनाख्यपदौ तदा ॥ एतादृशक्रमं कुर्यातृतीये चोग्रभावजे ॥ नन्दीश्वरः उग्रता--चेित्राभिनयः अपराधावमानाभ्यां चौर्यान्निग्रहणादिभिः । असत्प्रलापनाद्यैश्च कृतं चण्डत्वमुग्रता । त्रिपताकं मुखस्थाने बध्वा तु मुखदर्शने । नयने त्वर्धमुकुलो बद्धश्वेदुप्रभावने ॥ किञ्चित्सुच्याख्यहृत्तस्तु अङ्गप्रत्यङ्गवाळितः । स्वेद्भावे दृर्शयन्ति भरतागमवेदिनः । विनायक्ताः उग्रता--व्यभिचारिभावः चौर्याभिग्रहणनृपापराधासत्प्रलापाद्यो विभावाः । व्रधबन्धनताडननिभैत्सनाद्योऽनुभावाः । चण्डतैव हि सर्वेषामुग्रता विदुषां मता। दुष्टापवाददौर्मुख्यचौर्यात्सञ्जायते परम्॥ अन्न स्वेशिरःकम्पतजैनीताडनाद्यः । उग्रा-श्रुतिः निषादस्य प्रथमा श्रुति: ॥ । ऋषभस्य तृतीया श्रुतिः। उछितिकम्–बहुमूषणम् उछूितौ–स्कन्यौ उच्छ्रितौ हर्षमूर्छयोः। विनियोगस्तूच्छ्रितयोर्गदितो हृर्षगर्वयोः। কৃষ্ণম: विनदासः मद्ात्समुन्नतः स्कन्ध उच्छ्रितः परिकीर्तितः । सोमेश्वरः उछबास:–शिल्पकाङ्गम् आश्वासनै विह्वलस्य यत्स उछवास ईरितः प्रीतिनाम सदस्यानामित्यादिवचनं यथा ॥ शारदा मुग्धस्योत्थानमुच्छ्रास-यथा विक्रमोर्वशीये अये समुच्छ्रासितमेित्यादेि (४) । सागरः उछमास:-श्वास: आघ्राणे कुसुमादीनामुछ्रासः परिकीर्तितः । अशोकः उद्धृवणी-वाद्यप्रवन्धः ^ * گسست گشاگسست گشلاع سسشگ निजैर्या तद्धिर्योटेमिव्यापकैरक्षरैस्तथा।। पाटै व रचिता किञ्चिद्विलम्बितलयाश्रया ॥ देकारालङ्कताद्यन्ता वदन्त्युट्टवर्णीममृम् । शार्ङ्ग वर्णैश्च तद्धि थों टेभिरथवा व्यापक्ाक्षरै: । यद्वा पटैः कृता किञ्चिद्विलम्बितलयान्विता ॥ आद्यन्तकृतदेंकारा बुधैरुट्टवणी स्मृता ॥ उड*:--वाचप्रवन्धं: उडवस्सलयात्तालाद्वितालाञ्च लयोज्यतान्। হাষ্ট্র उडुपशृङ्खला-देशीतृतम् उडुपार्नेि द्वादश । लावणं, भित्रं, नेत्रं, जारुमानं, वेनक्तुळं, चुल्लकं, पसरं, वकं, हुलं, होय्लु, कट्टर्ण-इति। उडुपानेि-देशीनृतानि । द्वादृशविधानीसानेि। नेरिः करणनेरिश्व चेिखभित्रं तदाभवेत्। तत्रं च जारमानं च मूरूपिलमुरू तथा । वेदः उछेित प्रेम्णा रक्त स्फुरद्वाष्पापाङ्गमुत्कठिर्त स्मृतम्। उत्कीर्तनम्–नाट्यालङ्कारः क्र्तव्यकार्योपक्षेपः । यथा--वेण्यां प्रथमेऽङ्के अा आामन्नयितव्या, इतेि भीमवाक्यम् । सागरः उत्कृतिच्छन्दोवृत्तानेि षद्वकोट्यस्तु सहस्राणां शतानि ह्येकसप्ततिः । अष्टौ चैव सहस्राणि शतान्यष्टौ तथैव च । चतुष्षष्टिखुवृत्तानियुत्कृतावपि संख्यया ॥ ६७१०८८६४ भरतः उक्षिप्तम्-गर्भसन्ध्यङ्गम् बीजोड़ेदनमुक्षिप्तम्। यथ्रा-बालचरिते राज्र्य जनकराजेन्द्र सुताप्राप्तिपणीकृतम्। सुग्रीवस्य कपेर्दृतं रामेण हृतवालिना । अत्र गर्भबीजस्य सिद्धेरुङ्ग्रेदनै कृतम्। सागरः इदमङ्गं संक्षिमि: आक्षेपः, आाक्षेिप्ति:-इत्यादेिनामभि: पठ्यते। उत्क्षिमम्--शिरः ऊर्ध्वव शिरो ज्ञेयमुत्क्ष्मिं तत्प्रयुज्यते । दशैने तुङ्गवस्तूनां चन्द्रादेिव्योमगामेिनाम् ॥ शार्ङ्गः ऊध्वंकृितमुख इयमुत्क्षिप्तं नाम मस्तकम्। बलाग्रहे मृगादाने चामरखापि धारणे ॥ एतदेवाल्पमुत्क्षिप्तं ज्ञेयमुद्धाहेिताख्यया । उच्चस्थवस्तुवीक्षायां चन्द्रतारादिदर्शने । देिव्यास्त्राणां प्रयोगे च विचारेऽर्थस्य चेष्यते । - विप्रदासः joy उात्क्षुति:-पादाङ्गुष्ठः (م ۹ - उन्मुखीकृतमुत्क्षितं प्राहुर्नखमुखादिषु नखमुखा=चारी ॥ उत्क्षिमा--चरणाङ्गुल्यः नवोढा-लञ्जिते तूर्वक्षेपादुत्क्षिप्तिका मुहुः । कुम्भः उत्तरभाद्राभिनयः श्वासं नेिरुन्ध्य सुचिरं नादं गायतेि विस्मृतम् । उत्तमी गायक: ख्याती गेये निजेवनान्वितः ॥ सोमेश्वरः उत्तमगीतम्। निरन्तररसोदारं नानाभावविभूषितम्। श्राव्यं हृद्यमनुद्वेगमुत्तमं गीतमुच्यते । স্ত্রীস্বত্বঃ उत्तरम्–सप्तगीतभेदः अथादावुत्तरस्य स्यान्मुखै प्रतिमुखं तदा । उल्लीप्यकवद्न्तश्च भवेनियमस्तु सः । द्विकले पञ्चपार्ण तु शाखाकृप्तिस्तु पूर्ववत्। तयोर्मध्ये प्रयोक्तव्यं पञ्चपाणौ तु शीर्षकम् ॥ पराणि द्वादशाङ्गानि खुः कार्याण्यपराणि षट् । रोविन्दकवदन्त्रान्यत्पादाकारविवर्जितम्। तयोरिति । शाखाप्रतिशाखयोः । उत्तरगान्धारी-मूर्छन। गान्धारआमस्य चतुर्थी मूर्छना गान्धार्यास्तूत्तरं यस्माद्वयष्ठेयं मूर्छना ततः। धैवतोत्तरगान्धारावासवश्वाख दैवतम् ॥ (आ) ध नि सरि ग म प. (अव) प म ग रिस नि ध . उत्तरगूर्जरी-मेलरागः औत्तरा गूर्जरी ज्ञेया शुद्धगा पूर्ववत्सदा । प्रथमप्रह्रोत्तरगेया । पूर्ववन्-दृक्षिणगूर्जरीवत् । उत्तरफल्गुनीहरूलः उत्तरा घण्टाकृतिः उत्तरायां च शिखरः किििवश्वलितरूपक: । ভয়ান उत्वानितम्–हृतः उत्तानितमधोवामह्स्तमङ्गुष्ठजूम्भितम्। उत्तेजनम्–नाट्यालङ्कारः स्वकायैसिद्धये परस्मिन् शत्रुवधायानक्षरेण प्रेरणावाक्यम्। यथा-कीचकभीमाङ्के, सोऽपेि कीचक इति द्रौपदीवाक्यम् । सागरः उत्थापकः--सात्वत्यङ्गम् अहमप्युत्थास्यामेि त्वं तावद्दशैयात्मनश्शक्तिम् । इति सङ्घर्षसमुत्थः तद्धैरुत्थापकी ज्ञेयः । भरतः उत्थापयतेि यो मानसः परिस्पन्दः स तावदुत्थापकः। तत्सूचको व्यापारक्रम उपचारस्तथोक्तः। यथा-वेणीसंहारे स्पृष्ठा येन शिरोरुहेषु इत्यादिभीमवाक्यम्। सङ्घर्षादाश्रयाद्वापे प्राङ्गैरुत्थापको मत। अरे रे प्रहरख पश्यामस्ते शक्तिमित्यादि ॥ ow अप्संनव्रुः অন্যানমূ—মূদ্বত্বাধি कीर्तनाद्देवतानां च ज्ञेयी गीतविधिस्तथा । अतः परं प्रवक्ष्यामि ह्युत्थापनविधिक्रियाम्॥ यस्मादुत्थापयन्यादौ प्रयोगं नान्दिपाठकाः। पूर्वमेवं तु रङ्गेऽस्मिस्तस्मादत्थाण्* - ” ※ उत्सङ्गः उत्प्लुतभ्रमरी स्थित्वा समाभ्यां पादाभ्यामुत्प्लुतं भ्रामयेद्यदि सप्ताङ्गमन्तरे यस्य उत्प्लुतभ्रमरीत्वसौ । उत्प्लुतिकरणसमुद्धारकः-देशीतालः । ततश्चोत्प्लुतिकरणसमुद्धारकसंज्ञिते । अष्टकृत्वो गळाविष्टैौ ततो बेिन्दुझशरस्स्मृतः। S | S | S | S | S | Sl S! S | の| उत्फुल्लग्न-दर्शनम् स्फुरद्विश्निष्टपक्ष्माग्रतारमुत्फुल्लमुच्यते । ' उत्फुल्ल:-हृतपाटः अलपद्मनखाघातादुत्फुल्लेो जायते यथा कहें कहूँ | अलपद्म: । अभिनयह्स्तः उत्फुल्लकुमालादून् f पञ्चचतुमनिकः, द्वौ गुरु, उत्फुल्लकम्-मात्नावृतम्। वेिषमे-चतुर्माद्विकास्त्रयः। समं-चतुर्माद्विकास्नय: ग: । उत्फुल्लकरणमू-करणम् अलपद्म: कटीपार्श्वे कृत्वान्य: कर्णपार्श्वेगः। पादस्सूचीमुखक्षिप्त उत्फुल्लकरणं तदा ॥ उत्सङ्ग:-हृतः अन्योन्यस्कन्धदेशस्थावरालौ स्वस्तिकीकृतौ। स्वसंमुखौ च विततावुत्सङ्गो गीयते करः । देहदक्षिणभागस्थे स्वस्तिकं केचिदूचिरे अधस्तलत्वमप्यन्येऽन्येीन्यकक्ष्ानुवेशिोनीः । अङ्गुलीकरयोःपृष्ठद्वयं पार्श्वेमुखं विदुः करावरालयोत्स्थाने सर्पशीर्षावितीरिते ॥ अतिप्रयत्नसाध्येऽर्थे शीतालिङ्गनयेोरपि । प्रसाद्नानङ्गीकारे लङ्गादौ चैध योषिताम् । * शद्भि असंमोहाद्वैमव्यैको व्यवसायनयात्मकः । उत्साह्स्वभिनेयः स्यादप्रमादीथितादेिभिः । उत्साही– सिद्धैरपि मुहुः कार्यैः तृनियैस्य न जायते । अवाप्यापि पर्ट् इाकमुत्साही स नरः स्मृतः । भावविवेकः उत्स्यदिता–चारी कनिष्ठङ्गलेभागेन शनैबाह्यप्रसारित। अन्तरङ्गुष्ठभागेन पदः प्रयागतो भवेत्॥ रेवकस्यानुसारेण यत्रैषेोत्स्यन्द्विता मता । रेचितौ नृतहस्तावप्यग्रपादानुसारतः । दृढन्ति केचिदाचार्यो नृत्तलक्ष्णवेदेिन: । अत्र त्वाचार्या इति कीर्तिधराढ्यः॥ उदकक्षेडिका-सङ्गीतश्रृङ्गाराङ्गम्। उदकपूरणी क्ष्वेला वंशनाडी यस्यां क्रीडायां सा उदकक्ष्वेडिका । भोजः उदञ्चितम्–दर्शनम् दृशैनं यदपाङ्गाभ्यामूर्ध्वतस्स्यादुदश्चितम् । उदयचट्रिका–मेलरागः इाङ्कुराभरण मेलजरागः । तदुदयचन्द्रिकायामवरोहे वृषभवर्जमश्वादिकं स्यांत्। अवरॊहे रिलोपः, धइगुद्धः । परमेश्वरः मेलरागः (नटभैरवीमेळजन्यः) (आ) स ग रेि ग म प ध नि स. (अव) स ध प म रि स. - মঞ্জ उदयचित्रिका–मेलामा (चलनमेल्जय) (आ) स रेि ग म ध नि स (अव) स नि ध म ग रिस उदयवत्सः-ताल: । । अस्य लक्षणभागः पतितः सङ्गीतसर्वस्त्रम् उदाहरणग्र-लक्षणम् यत्र तुल्यार्थयुक्तेन वाक्येनाभिप्रदृशैनात् । साध्यते निपुणैरर्थस्तदुदाहरणं स्मृतम् ॥ भरत: परेषां दुर्भद्यपरमार्थेन तुल्यार्थप्रयुक्तेन वाक्येन निगूढाशयः ੰ यथा-देवीचन्द्रगुप्ने श्रावेशिको ध्रुवा कुमारचन्द्रगुप्तस्य संशयाकुळमनसः श्रवेशावसरसूचकमर्थमुद्योतयति । ध्रुवा तु-एषी सितकर इत्यादि । अभिनवः उदाहरणग्र-गर्मसन्ध्यङ्गन् यत्सातिशयवद्वाक्यं तदुदाहरणम् । भरतः लोकप्रसिद्धवस्त्वपेक्षया यत्सातिशयमुच्यते उत्कर्षमाहरतीति उदाहरणम् । यथा--रत्नावल्यां मनः प्रकृत्यैव, बाणाः पञ्च इति द्वौ श्रेकी, उदाहरणम् ॥ अभिनवगुप्तः अत्र मनः प्रकृयै वेतिस्थले इतरधन्वीभ्योमन्मथस्य युगपत्सर्वैः | शरैः खभावचपलदुळेश्मनोवेधेन समुत्कर्ष उदाहृतः । रामचन्द्रः यदर्थोत्कर्षवद्वाक्यं तदुदाहरणं स्मृतम् । सर्वेश्वरः उदीक्ष्णः-देशीताल: उर्दीक्ष्णे लद्वयं च गुरुरेकः क्रमादिमे ॥ ऽ कुम्भः उद्गता-मालावृतम् चतुर्मात्रक एकः, द्वौ पञ्चमानिकौ, चतुर्मात्रकागणेषु संख्यानेियमी नास्ति । उद्रता-मूर्छन। सुभद्रग्रामे द्वितीपा मूर्छना। ऋषभस्य च मूछायामुद्रता नाम जायते वृद्धिकाले विशेषेण सा गेया गीतपण्डितै: ॥ वादिमत्तः उद्भीतः-वर्णालङ्कारः (आरोह्रीं) मूच्छैनायां कलायुग्मं कुर्यान्त्रिखरात्मकम्॥ तयोराद्यै त्रिवारं चेत्तद्वोद्वीतः प्रकीर्तितः ॥ उद्घट्टितः अयमर्थः उद्ब्रह्ाद्यवयवेषु यत्रैक एव प्रबन्धत्वेनोच्यते तत्रेतरावयवस्थाने तमेव प्रयुज्यावयवित्वेन प्रबन्धः F क : प्रसज्यते । उद्घट्टः-मार्गताल: विज्ञेय उद्भट्ट ताली गुरूणां त्रितयेन च ऽ ऽ ऽ सुधा उद्धाट्टतम्-करणम् यदोद्घ्रट्टितपादस्यात्तत्पार्श्व सन्नतं करौ। तालिकाकरणीद्युक्तौ तदुद्भूट्टितकं मतम्। उत्सवानन्दनृतेऽस्य प्रयोग: परिकीर्तितः । अब्राहुरपरे पाण्योरन्योन्यतलताडनम्। उद्धाट्टतम्--नृतकरणम् उद्धृत्तौ तन्न ह्स्तौस्तद्दष्टि तत्र तु शङ्किता । तलोद्वृत्तामिधा चारी भवेदुद्बट्टितं हेि तत् । परिवृत्तॆ स्थानम् । यथा समागमो भवेद्यत्र मिथःपाष्णिकनिष्ठयोः। परिवृत्तॆ परिज्ञेयं स्थानकं स्थानवेदिभिः। पादयोर्ङ्गुलिपृष्टभागेन चलनं पुनः। क्रियते त्वरितं यत्र तलोद्धृतेति तां विदुः ॥ go. उद्घाट्टतः-अङ्गह्ारः ཏི་ཤྲཱི་ཧཱུཾ་ . - णानां प्रयोगे उद्भाट्टताङ्गहारः उद्घट्टैितः--पादः । थित्वा पादतलाग्रेण थितौं पाणिनिँपात्यते। असकृद्भ।। सकृद्वापि तदोद्भूट्टित ईरितः ।। - अशोक्ताः उद्रट्टिते च करणे नह्यस्यानुकृतावपि । वेमः उद्भट: एततूद्गतं, उद्धतमेिव प्रठयते । यथावनर्षडक जहदिको सिको वायसाहदो उद्धता-ध्रुवा वीररौद्रप्रधाना च सुटवर्णनिबन्धना । उठूतप्रायसञ्चारा सा भवेदुङ्मता धुवा । आश्वर्यदर्शने रोषे विषादे संम्रमे तथा । उत्पाते विश्रमे चैव प्रत्यक्षावेदने तथा ॥ बीरे भयानके रौद्रे कार्यादुतलयु धुवा। उद्धृता-नायिका सौन्दर्यश्वर्यसौभाग्यविद्याभङ्गैरलङ्कता । विद्याभिजनसंपन्ना बन्धूनष्यवमन्यते। गर्वावमानभरिता माया छद्मपरायणा । आत्मकुक्षिंभरा घोरा सीद्धता परिकीर्तिता । शारदातनयः उद्धता-सप्ताक्षरवृतम् रसगा: { उद्धर्षिणी--चतुर्दशाक्षरवृतम् सैतवमते बसन्ततिलकस्य नामान्तरम्॥ उद्धृतम्-शिरः धुतमेवोढुतं किञ्चिदुतानितमुखं भवेत्। कन्दुकोल्लेलनाझेलासंञ्चारातिप्रलोचने ॥ उद्धुरम्-दर्शनम् उडुर्र विषयग्राहबद्धस्पृहमुदाहृतम्। शारदातनयः उद्भट: मध्यदेशीयोऽयं काश्मीरेष्वासीदेिति राजतरङ्गिण्या ज्ञायते नाट्यशास्रव्याख्यान कर्ता अऽयं भामहालङ्कारमपि व्याख्यातवान्। काव्यालङ्कारसङ्ग्रहाख्यग्रन्थकर्तायं ८०० आसीत्। उद्भटः--वर्णालङ्कारः विस्वराः सद्विरुक्तान्ता त्यक्त्वा द्विरपरा ततः । कला तु यत्नं क्रियते स बुधैरुद्भट्र: स्मृतः।

उद्वाहेित نا

उद्वाहेि-वदनम् उत्क्षिप्तमास्यमुद्वाहेि लीलानादरयानयोः । अशोकः खीणामपि च लीलासु योगे गर्वोष्वनादरे। बेम उद्वाहितम्र-देशीस्थानम् कूपैराधिष्ठितझोणिस्कन्धविन्यस्तहरूतकम्। उद्वाहृितं भवेत्स्थानं लीलया इायनं प्रभोः । उद्वाद्दितम्--वक्षः सरलोक्षिप्तमाकम्पि स्यादुद्वाहितसंक्षिकम्। उतुङ्गालोकने दीर्घहासे जूम्भासु चेष्यते ॥ यन्निष्कम्पमृदूक्षिप्त तदुद्वाहितमीरितम्। इदं सोमेश्वर उत्प्रसारितमेिति वदति । . उद्वाहितम्-शयनस्थितिः अंसेोपरि शिरः कृत्वा कूपेरश्लोभमेव च । उद्वाहेितं तु विज्ञेयं लीलायां वचने प्रभोः । त्रिप्रदासः अशोकः उद्वाहितम्-शिरः सकृदूर्व शिरो नीतमुद्वाहितमुदीरितम्। ३ात्तोऽहमिह् कार्येऽस्मीत्यभिमाने प्रयुज्यते । वेम: उद्वाहृितः--वर्णालङ्कारः (सञ्चारी) गत्वा त्रीनवरुद्यैकमेवमुद्घाहितस्तु सः । . - मोक्षदेवः क्रमेणेद्वहिते गायेत्सोपाखे हेि खरत्रयम्। सरिगरि, रिगमग, गमपम, मपधप, पधनिध, धनिसनि, जगद्भरः उद्वाहितः–वर्णालङ्कारः (अवरोद्दी) धा प्र प प म धा प्र प्र म ग रि रि रि स. पण्डितमण्डली उद्धृत्तः--अधरः उद्धृत्तो वदनोत्क्षेपात्सोऽवज्ञ परिह्रासयोः यदा मुकुलेितावोष्टौ नासिकोपान्तगामिनौ तदीद्वृत्तस्स्मृतस्तद् ज्ञैरवज्ञापरिह्रासयोः । ज्यायनः उद्धृत्तकः-अङ्गह्ारः नूपुरभुजगाञ्चितगृध्रावलीनकविक्षिप्तविक्षिप्तोद्वृतार्धसूचीनि तम्बलतावृश्चिककटीछिन्नानां करणानां क्रमात्प्रयोगे उद्वृत्तकः, शार्ङ्गः उद्वृत्ता-चारी आविद्धा चरणस्रैव पाणैिमन्योरुद्देशतः। निधायीत्प्लुत्य तद्नु विधायभ्रमरीमपि । ततो निपातयेद्भूमावेवमङ्गान्तरेण च। क्रियते यदेि सा तद्ज्ञैरुद्धृक्ता चार्युद्ाहृता उद्वृत्तौ-नृतहस्तै चतुरश्रौ विधायादावथोद्वेष्टितकर्मणा। हँसपक्ष्ावुरोदेशे कृतावेकस्तयोः करः । व्यावृत्तिक्रिययोध्र्व तु गत्वोत्तानो व्रजेद्धः । अथान्यः परिवृत्याधोमुखेवक्षे ब्रजेद्यदि ॥ तदोद्वृत्तौ करौ स्यातां तालवृन्तनिदर्शने। एतावेव परे प्राहुः तालवृन्ताभिधौ करौ। व्यावृत्तपरिवृतौ चेद्वंसपक्षैौ पुरोमुखैौ । तदोद्वृतैो जगुः केचिद् जयशब्दनिरूपणे अशोकः केचिदेिति सोमेश्वराद्यः । उद्वृत्तौ-हते चतुरस्रीकृत्यपाण्योः कृतयेद्दैसपक्ष्येोः। उत्तानेोऽधो व्रजत्येकेो वक्षेऽन्यो यात्यधोमुखः॥ यदा स्यातां तदद्वृतैौ तालवृन्तनिरूपणे। तावेव तालवृन्ताख्याववदन्नृत्तकोविदाः॥ प्राङ्मुखै हंसपक्षाख्यौं व्यावृत्तपरिवर्तितौ। जयशब्दे प्रयोक्तव्यावुद्वृतैौ मेनिरे परे ॥ शाई उद्वेगः-गर्भसन्ध्यङ्गम् भये नृपारिदृस्यूत्थमुद्वेगः परिकीर्तितः। भरतः मणेिषन्धाद्विनिष्क्रम्य पुनव्यावृत्तिमाश्रितः। बाहुरुट्रेष्टितो नाम प्रायो गवादनादरे । विप्रदासः उद्यम:-नाट्यालङ्कारः दुष्करोऽध्यवसायः । यथा-कुम्भाङ्के-पश्चामिशोकविवशा इत्यादेिरावणवाक्यम् । স্বায়: उन्नतम्-जानु कुचदेशागतें जानून्नतमुच्चाधिरोहणे । गजाश्वपर्वतारोहेषून्नतं जानु योजयेत्। স্ব-কর্ম नितम्बां सभुजव्यक्तमुन्नतैरुन्नतं मतम् । तद्वैतत्क्रियते वज्झेरपसपेणकर्मणेि । कटीपाश्वेभुजस्कन्धे दधत्युन्नतिमुन्नतम्। । अव्यधायि बुधैरस्य विनियोगो ऽपसर्पणे । सोमेश्वरः उन्नतम्-शिरः उन्नतं सकृदुन्नीते पश्वादास्यमुदीरितम्। ভম্বর: बुद्धिं नीचपथेनात्मवृतिं वर्तयितुं रहू। यस्य जातु न जायेत सेोऽयमुन्नतसंज्ञितः ॥ भावविवेकः उन्नता–ग्रीव उन्नताभ्युन्नतमुखी ग्रैवेयोध्र्वादिदर्शने ऊष्र्वीकृतोन्नता प्रीव स स्यादूर्वनिरीक्षणे। ऊर्वग तुलना मीवा भवेद्वावलोकने। नियोज्या सा बुधैस्तद्वत्कण्ठालङ्कारदर्शने ॥ भरतः वेमः अशोक्ताः उन्नता-स्प्लन ठयातास्यस्यौन्नता जिह्वा जूम्भास्यान्तस्थवीक्षणे । कुम्भः Čo उपकथीं कुचेलचीरघटकूगूलशराबाभ्रणधारणोपभोगैरनेकैश्वानवखि तैश्रेष्ठानुकरणादिभिस्तमभिनयेत्। भरतः इष्टवियोगादिभिरुत्पद्यते । तमचेतनमुधाभ्रमणैरभिनयेत्। सागरः अनिरुपितकारित्वमुन्मादस्संप्रकीर्तितः। ज्ञानादन्यस्य तात्पर्यशोकादिभ्यस्स जायते ॥ तस्मिन्नस्थानरुदेितगीतहासस्मितादयः । স্বল্পস্বয়ঃ उन्मृष्टम्—धातुः घातीऽतिमधुरध्वानस्तर्जन्योन्मृष्टमुच्यते । স্বার: उन्मृष्टम्--व्यञ्जनधातुः | यस्तु स्याद्वामतजैन्या प्रह्रारो मधुरस्वरः । तदुन्मृष्टमितिज्ञेयं वीणावाद्यप्रयोतृभिः॥ उन्मेषः-पुट्कर्म वेिश्लेषः पुटयोर्युस्तु स उन्मेषः प्रकीर्तितः। उन्मेषितौ–पुटौ उन्मेषितावलग्नौ स्तः क्रोधाभिनयने बुधैः। } সান্ধি: एतावुभौ विनिर्देश्यों कीधभावसमाश्रयौ । एतौ, निमेषितोमेषितौ॥ उपकट्टडाः कट्टडशब्दो द्रष्टव्यः-देशकट्टडाः प्रविस्तारा इत्युच्यन्ते । ভম্বন্ধৰ্ভুক্তা: कङ्काली दण्ड्लाखं च मराली चेित्रविक्रमः। आनन्दवैनको देहपापांतिर्भीतकर्मठः। विलम्बं सदिराराजं जटामुतं च मस्तकम्। जोगिणी विजयी भिक्षुः समिजोंगिण: परम् । नान्यः वमः शवरी मल्लिकामोदो मयूरश्वालिबल्लिका। चकोरः शूर्पकः शूली समिः परिकीर्तिताः । । सप्रहृक्ारः उपकथा-श्रव्यकाव्यम् यन्नाश्रित्य कथान्तरमतिप्रसिद्धे निबद्धयते कविभिः । चरितं विचित्रमन्यत्सोपकथा चेिन्नलेखादि ॥ भोजः o + उपथि-सन्ध्यन्तरम् उपर्थेिश्छलनम्। यथा-वेण्यां चर्वाकस्य वञ्चनम्। सागरः उपन्यासः--प्रतिमुखसन्ध्यङ्गम् उपपतिकृती यीर्थ उपन्यास इति स्मृतः ॥ भरत: केचिदुपन्यासः,प्रसादनमियूहुः । यथा-रत्नावूल्यां अतिमुखरा एषा गर्भदासी इति विदूषकवाक्यम्। अत्र मौखर्यात्मकोपपतिरुपन्यस्ता । अभिनवगुभ: कश्चिद्वर्थे वेिधातुं योपपत्तिर्युक्तिः स उपन्यामः यथा--कृत्यारावणे वरमात्मन इतेि सीतावाक्यम् । रामचन्द्रः उपन्यासः प्रसादीक्तिरुपायेनोच्यते यथा । • अमृतानन्दी उपन्यास:-भणिकाङ्गम्। प्रसङ्गतः कायैनिवेद्नमुपन्यासः । यथा-पुष्पभूतिके वृक्षवाटिकाढ़े नन्दूयन्तीवक्त्रम् एपोऽपर आर्यपुत्नहृदयसदृशः कर्णिकारपादप इति। सागरः उपपत्तिः--नाश्चालङ्कारः धृतस्यास्त्रस्य निष्फलत्वात्त्याग: । यथा-वेष्यां मया पृथ्वीराज्ये इत्यादि कर्णवाक्यम् । सागरः उपपत्तिः--लक्षणम् प्राप्तानां यन्न दोषाणां क्रियते शमनं पुनः। सा ज्ञेया ह्युपपत्तिस्तु लक्षणं नाटकाश्रयम्॥ • भरतः प्राप्तानामिति । वीष्सागर्भी निर्देशः। दोषणामित्युपपययोगदृष्टवेन बलुभूतानामित्यर्थ । तिझेकोपवशादित्युदाहरणम्। अन्ये त्वर्थीयते । परिगृह्य तु शास्रार्थे यद्वाक्यमभिधीयते । विद्वन्मनोहरं स्वान्तमुपरिष्टं तदुच्यते । भरु. शालार्थशन्द्रः प्रमाणोपलक्षणम्। खन्तमिति शोभनोऽन्तः निश्चयेो यन्न । - आर्भेिनवः सरेिसरिगरिगरिfररेरिंगगगमगगमगमपमपममपमपधपधप पधपधनेिधनिधधनिधनि । जगद्धरः उपवर्तनम्—गीताङ्गम्। पद्ानां विवर्तनम् । यथा-चत्वारिंशद्णैभैवतेि - নানয়: তধমন্তলোম্বন্ধ' ढक्काप्राणवहीत्यादिशब्दजालानुरखितम् । नाट्ये तनोति नृपतिसभ्यनेत्रनुरञ्चितम्। कीर्तितो नाट्यचतुरैरुपगीताख्यवाचेिक: ॥ उपशुम:-वाद्यप्रबन्धः खण्डं शुद्धादिभिः पाटैर्बद्धं वर्णसरेण वा। अल्पं कोमलनादं च सुकुमाराक्षरान्वितम्॥ अभ्यस्ते कोमले नृते भवेदुपशमाभिधम्॥ कृत्वैकवारमुठ्ठाई नातेिदीर्धी न चाल्पकः । वाद्कीद्भीषगम्भीरध्वनिमुच्तरं द्धत् । । त्रिखण्ढ़ोऽभ्यस्यते कृद्दैर्वद्धश्चोपश्ामाभेिधः । श्रीकण्ठः शुद्धादिपाटरचितः कृतो वर्णसरेण वा । सुकुमाराक्षरोपेतः कोमलध्वनिवन्धुरः॥ स्वल्पो योऽभ्यस्यते खण्डः कोमले नृत्तकर्मणेि । स स्यादुपश्ाम: श्रीमद्वीरनारायणोदितः॥ उदाहरणं रत्नाकरे द्रष्टव्यम् । उपसंह्ारः--निर्वहृणसन्ध्यङ्गम् (काव्यसंहार एवोपसंहार:) सम्यकू समाप्तिः काव्यानां उपसंहार उच्यते । सर्वेश्वरः उपसृतम् -करणम् अड्धराक्षिप्तया युक्त वामो यद्यपरं ब्रजेन्। व्यावृत्तिपरिवृत्तिभ्यामरालत्वमुपागतः ॥ तथैवानुगतो हृतो द्रक्षेिणं पार्श्वेमानतम् । तदोपसूतमाख्यातं विनयेनोपसर्पणे ॥ ३ उमापति: उपोहनम्न-गीतङ्गम् उपोह्यते स्वरो यस्माद्मेन गीतं प्रवर्तते । तस्मादुपोहनं ज्ञेयॆ स्थायेिश्वरसमाश्रयम् । अथवीपीह्यते यस्मात्प्रयोगस्तवनादेिक: । तस्माटुपोहनं चैतद्ानं भाण्डसमाश्रयम् । उव्वरादित्यः—देशीताल: उठबरादेयतालेन्तविन्दूगावन्तरे पयो । गोतिधः ξ s ο ξ ξ उभयपाणिः--ह्रतपाटः अङ्गुल्यस्संहृताग्राचेदङ्गुष्ठश्ा प्रसारितः। पृथग्लगन्ति करयो: स स्यादुभयपाणिकः । सोमेश्वरः उभया-तन्लींसारणी निष्कले सकलेऽथवा भवेत्कुत्रचेिदुत्क्षिप्ता संस्पृष्टा कुत्रचेिद्भवेत् । इति क्रियाद्वयीयोगात्सारणा सोभयात्मका ॥ पार्श्वदेवः उभर्यी-वीणासारणा कचिदुलिप्तिकारूपा कचित्स्यात्सन्निविष्टिका । एवं क्रियाद्वर्यं यातु संस्पर्श सोभयी मता । ধ্ৰুণ; उमातिलकः---देशीताल: उमातिलकसंज्ञेतु दृतद्वन्द्वं लघुर्गुरुः ।। ० ० । ऽ श्रीकण्ठ; उमातिलकः-पञ्चभङ्गेियवन्धभेदः प्रत्यङ्गपञ्चकेऽमुष्मिन् प्रस्तारे गोचरे सतेि। विरुदादिर्यदाप्रान्ते चतुरतालसमन्वितः । युक्तो रागैश्वतुर्भिश्व स्यादुमातिलकस्तदा। जगन्नाथमल्ल: पार्वतीतिलकप्रीयै पार्वतीवल्लभम्य च ॥ श्रीकण्ठः उमापतिः

tజ్ to . #-& औमापतकार

। अयं शैवाचायैः चिदम्चरचारतव्य इति

श्रूयते । कथिgगापतिशिवाचार्थ इति द्रधिडसंस्कृतभाषापण्डितः उन् જુ उरोऽङ्गणम्-देशीयग्याङ्गम् लये द्रते विलम्वे वा स्ननयरिंसयोरपि । पुरः पश्चाद्धश्चोर्ध्न क्रमाताळलयान्वितम् ॥ नर्तक्याश्वालनं नृर्ने ललितं स्यादुरोऽङ्गणमू। इदमेव नटाः प्राहुः मुङ्गशब्देन कोविदाः। मनाकू सुललेिनं तिर्यक चालनं यन्कृचांसयोः ॥ विलम्वेनाविलम्वेन तदृचुः केऽयुरोऽङ्कणम् । यत्र पात्रं दूतं गात्रं कम्पयेतालकालतः॥ मनाङ्मनोहरं केचिदूचुरेतदुरोङ्कणम् । इदमेव रचे नाम्नानक्षन्ते साम्प्रदायेिकाः उरोमण्डलम्– करणम् चारीं वद्धां विधायास्यां स्वस्तिकम्यापसारणम्। स्थितावर्तावदादध्यादुरोमण्डलेिनौ करौ ॥ यत्र तत्करणं प्रोक्तमुरोमण्डलसंज्ञिकम्॥ अशोकः Vo : उरोमण्टुलिर्ने–नृतहस्तै उद्वेष्टितं विधायापयेष्टितं चैकदा करौ । स्वपार्श्वे वक्षसो जातौ क्रमान्मण्डलवद्भ्रमात् । व्युत्क्रमाचेदुरः प्रामावुरोमण्डलिनौ तदा। एतयोर्भ्रमणं वक्ष्रस्थयो: केचनमन्वते । उरोवर्तनिक्ात्वेन प्रसिद्ध नृत्तधीमताम्। 称 ‘o هي पताकौ हंसपक्षी वा ज्ञेयैो मण्डलेिषु विपु ॥ त्रिपूिति !! उरःपाश्चोर्ध्वमण्डलिनः। उरोवनंना इयमुर्श्थवर्तनिकेव । लक्षणं तत्र द्रष्टव्यम् । उलथा -लगशृतंगू अनालम्ब्य भुत्रं हृस्नी जोट्टै कृत्वोरृतो नटः। आलोकयन् पदद्रंश्ोिरस्तात्पृष्ठतः पतेत् । उलथा स तु विज्ञेयो निर्मितो वायुसूनुना । उल्बणी-नृतहस्तौ वश्नसास्कन्ध्रयोरूघ्र्व प्रसार्य स्कन्धसम्मुखौ। दिलेोलाङ्गुलेिकावेतौ कथितावुल्वणैौ करौ ॥ अशोक्रः उल्लंप्यकम्, उध्र्वमुल्लेकितं ज्ञेयं उल्लेच्यक्रम्-नृतरूपकम् उल्लेच्यर्क स्यादेकाङ्कमवमर्शविनाकृतम्। निप्प्रवृतिवेिधानं च शिल्पकाङ्गविभूषितम् । हास्यशृङ्गारकरुणयुक्तमुज्बलवेषवत्। बहुपुतं च चतुरोन्नळनायकनायेिकम्। यथा देवीमहादेवै यथा चोदात्तकुञ्जरम्। यस्मिन्नुट्ठीच्यकं नाम त्र्यङ्गं गीतं प्रवर्तते । तल्लश्वर्ण च गान्धर्वनिर्णये स्पष्टमीरितम्। शारद्ातनयः अस्योल्लाष्यकमिति नामान्तरम। गीतमर्य व्यङ्के । अस्य लक्षणम । उदारनायकमुज्बलवेपात्मकं वहुपुस्तप्रधाने द्दिव्यचरितं शिल्पकाङ्गविभूपितं, ह्रास्यकरुणशृङ्गारभूपितं, यथा देवीमहादेवं । સાધાર નન્દ્ર अत्व शिल्पकाङ्गनि सप्तर्विशतिरुक्तानि। व्यङ्कमिति स्थाने त्र्यङ्गमिति स्यात् । गान्धर्वनिर्णय इति शारद्ातनयकृतस्य इारदीयाख्यस्य ग्रन्थस्य नामान्तरमित्यूह्यते । अमृतानन्दी, उल्लाप्यलक्ष्णे तदेकाङ्कभूषितमिति वक्ति । उछ्रोष्यकम्-सप्तगीतमेदः, आदावुप्लीप्यकस्याथ मात्राभिः पञ्चभिर्युता । चतुर्थदशमे शम्ये तालैौ तु द्वादशाष्टमौ ॥ सन्निपातोऽवसाने च प्रस्तारोऽयं चतुष्कले । गात्रेयं द्विकलेऽपि स्याद्युक्ता पातैयैथास्थितै: ॥ कलाद्वादशकं चान्न वैहायसिकसंज्ञितम् । । द्धेिकळैककलोन्मिश्रो युग्म्,पातैस्तु सप्तभिः। कृत्वा प्रवेशनिष्क्रामै शम्या तार्ल तृतीयकम्। कुर्यादुत्तमनिष्क्रामसन्निपातश्च पूर्ववत् । शम्यादिस्सन्निपातान्तः प्रागुत्तैककलोड्रवे। शाखेयं प्रतिशाखा च भवेदन्यपदा तु सा ॥ अस्य संहननं च स्यादुत्तरे तद्यथास्थिते। अन्ताह्रणसंज्ञस्तु त्र्यंशोन्तत्रिविधः स्मृतः । विवेिधी युगयुमिश्रा: त्र्येशेोङ्गेरेभिरिष्यते। स्थितमङ्गं प्रवृत्ते च माहाजनिकमेव च ॥ तव स्याद्विकले चाङ्गे स्थितं त्र्यश्रस्य षट्कलम्। निःशम्या तु कला तत्र चतुर्थ्यैन्यद्यथेीवितम्। उरुद्वृत्तम्। झपाङ्कवैरिपृजनां घृपाभिनन्दावैभवां उपाणियां विनिन्तयागि घेोपिणीं सुभाषेिणीम् ॥ रागसागर: उष्ट्रशीला- स्री लम्बोष्ठी स्वेदबहुला किञ्चिद्विकटगामिनी । कृशोद्री पुष्पफललवणाम्लकटुप्रिया। उद्वद्धकटिपाश्व च खरनिछुरभापिणी । अभ्युन्नतकटिग्रीवा भवेदुष्ट्रीवनप्रिया। उणिकूच्छन्दोवृत्तानि इातं विंशीिरष्ठौ च घृतायुष्णिह्यथोच्यते।। १२८ भरतः জন্ম: स्तदधस्तत: कम्पितश्च वलितोद्वर्तितावपि । निवर्तितस्तथेत्यूरोः पञ्चधा लक्ष्णं मतम्॥ ऊरुद्वयतीडितम्–पादमणिः यमिन्नुडुलिप्टन खित्योत्लुह्य ततः क्रमात्। तलाभ्या ताडयंदूरू तदूरुद्वयताडितम् ॥ ऊरुवेणी-देशीचारी उरू स्वस्तिकसंयुत्तौ यन्नाद्विधैर्पणं भुवि। कुरुतो निजपार्श्वभ्यामृरुवेणी भवेदसौ॥ ऊरूद्धृत्तम्-करणम् ऊरुद्वृत्तां दधमारीमरालखटकामुखैो। यत्र व्यावर्तितॆो ह्स्तौ निक्षिपेचेोरुपृष्ठयेी: ॥ वृत्ते भवेत्प्रेमकोपेष्र्याप्रार्थनासु तन्। अव हृत: पताकस्यादिति कैर्तिधरं मतम्॥ ईष्र्यया प्रणयाहवे । लक्ष्मणः ऊरूद्धृत्तम्—चारीं तलसञ्चरपादस्य पाणिरइधेः परस्य चेन्। पाण्युन्मुर्वी स्याज्ञङ्घा च जानुकं किञ्चिद्दश्चितम् । अन्याइब्रिजद्वाभिमुखे वलितोद्वर्तितोरुका। ऊरोरुद्वर्तनाद्वेतामृरूद्धृत्तां प्रचक्षते । अरालै तु यदा हस्तौं शीर्षस्योपरि संश्चितै । ऊर्ध्वमण्डलेिनैो ज्ञेयैो व्यावृत्तपरिवर्तितौ । अरालैौ हँसपक्षैौ वा ललाटं प्राप्य वक्ष्सः । е с ऊध्वचतंना वर्तितावूर्ध्वदेशे चेदुद्वृत्ताभिधह्रतर्कौ । तद्वोर्ध्ववर्तनाम्रोक्ता काहलेन मनीषिणा । সঙ্গীন্ধ: ऊर्ध्वहस्तः---वाहुः ऊध्र्व व्रजंच्छिरोदेशादूर्ध्वगस्तुङ्गवीक्षणे । कुम्भः अस्य " ऊर्ध्वास्य " इत्यपि संज्ञान्तरं दृश्यते ऊर्ध्वह्रुतः--हृतपाठः गाढं दक्षिणहस्तस्य तलेनाहन्यते यदि पटहस्य पुटद्वन्द्वमृध्र्वहस्तो भवेद्यथा ॥ दिरिकिटगिडदां दां दां ऊर्ध्वालगम्-उद्धृतिकरणमू क५णस्यालगस्यान्ते पादावूर्वीकृतै समैौ। यत्र तन्नृत्तचतुरैरूर्ध्यालगमुर्दीरितम् । ऊर्मिः-वर्णालङ्गारः (सञ्चारी) तुर्यखरं प्लुतीकृत्य गीत्वाद्यं तुयैमप्यथ यत्रैकैकपरित्यागाद्गानमृमैं परास्वपेि ॥ प्लुतीकृत्य-त्निरुच्चार्येत्यर्थः । जगद्वरः पराखपि-अन्यासु कलास्वपीयर्थ । आद्या पूर्व स्वरं तुर्यं त्रिरुच्चार्याद्यमेत्य च तुर्यै गच्छेत्कलैकैकयागादूर्मिः कलाः पराः। मामामासमा पापापारिपा धाधाधागधा नीनीनीमनी ॥ मोक्षदेवः प्राक्-गीतम् मन्त्रपदस्तोभैरिह सप्तभिर्रापे सामलक्षणैर्युक्ता। , वणेरारोग्यादिभिरभिसंपन्ना तथैव च विदार्या ॥

ऋषभनेतिम्। क्रतुयूलह्त: सव्येन शिखरं बध्वा वामहस्तेन यामेिर्नीम् । शिखरोपरि यामिन्यां ऋतुमूलाभिधस्मृतः॥ ऋतुमूलपार्श्वभागे तूपरयां नियोजयेत्। विनायकः ऋद्धिः-श्रुतिः मध्यमस्य तृतीया श्रुतिः । अनूपः झएभिः नाभेस्समुत्थितो वायुः कण्ठशीर्षसमाहृतः । ऋषभं नदते यस्मादृषभो हेि प्रकीर्तित: जगदेक: नाभिमृलाद्मदा वर्ण,उद्रतः कुरुते ध्वनिम्। ऋषभस्येव निर्याति हॆलया ऋषभस्वरः । पुरुषोत्तमः उद्वीथायास्समुत्पन्नो ऋषभी रञ्जितस्वरः । शुकपिञ्जरवर्णोऽयं ऋपभो वह्निर्दैवतः । ब्रह्मणा कथितः पूर्वं । वीररौद्राद्भुतेषु प्रवृत्तः। शिरसः उत्थूितः। सनन्दॊ ऋपिः। प्रतेिघूच्छन्दः । सरस्वत्यधेिद्वेवता । कुलीरे विश्रामन्तः । कुलीरः, कर्कटः। ऋषभस्रिश्रुतिस्ताळुमूले तस्यापि संभवात् । मज्जाधात्वग्निजो नाद् ऋषभस्निश्रुतिः स्मृतः । ऋपभस्य ३ाकद्वीप: । तिस्रो धमन्यो वधैन्यो मञ्जाया नाभिमाश्रिताः। तस्माद्धात्वाश्रितत्वेन ऋषभस्रिश्रुतिभैवेत् । जगदेक; ऋषभो वृषभपर्यायशब्दैरुच्यते । | क्रपभ:-स्वरहत: मृगौलिश्चापविद्रो ऋपभखरईरित: शुद्गा ऋषभगजविलसितम् पीडशाक्षरवृत्तम् । भरनननगाः । भरतः गजविलसितं, इभललेिर्त, मत्तगजविलसितमेित्यादीनि नामान्तराणि ॥ झभचेष्टितम्। सप्तदशाक्ष्रवृत्तम् । हरिणीवृत्तस्य नामान्तरम् । एकतन्त्री समुदायोऽस्ति नान्यत्र मतङ्गोऽप्याहुं तद्यथा। एकतन्त्र्यां स्वयमेवास्ति सरस्वतीतेि । छश्यते स्वरवीणाथ तत्स्वरूषपुरःसरा । अङ्गुष्ठपर्व दैर्ध्य खादुङ्कळं कस्यचिन्मते ॥ मध्यमाङ्कलिमध्यस्त्र मिर्त मानेन वा भवेन्। षभिस्तु निस्तुषैस्तुल्यैः सार्धैस्तिथैग्यवोद्रैः । मितमत्राङ्गुळं यद्वा वाद्यभाण्डमितो भवेत्। वितस्तिनैद्वादशभिर्द्व वितस्ती करो भवेत॥ मानेनानेन निर्माणमत्र सर्वत्र कल्पयेत्। खादिरस्सरली वृतो ग्रन्थिन्नणभिदोज्झितः । तथैवे कांस्यजो वापि रक्तचन्दनजोऽथवा । वेितरितपरिधिः श्लक्ष्ण: पवितस्तिमेिता यति: ॥ स्वल्पदैध्यैस्य मानेन सुपेिरं दधदन्तरा। साधङ्कळपरीणाहमूर्धाऽधो दधते तथा ॥ दण्डखादस्य पिण्डतु सपादाङ्गुलसम्मितः। उत्सेधेन त्र्यङ्गुलेन प्रस्थाकारेण भास्ता ॥ परिधैौ दण्डतुल्येन त्रिभिखेताग्निवत्स्थितैः । कनिष्ठाङ्गुल्यमर्मितैः सुर्षिरैस्तद्द्वयेन वा । तर्जन्यङ्गळेिमानेन मध्यदेशेन भास्क्ता । खर्णादिपरिक्रुझेन विदध्यादूर्वमाननम्॥ खादिरं शाकजं वान्यद्दधानं ककुभं वरम्। अष्टाङ्गुलायतं तद्वद्वित्तारे त्र्यङ्गुलं श्रुतम् । अङ्गल्याधिकपार्धच मध्ये कूर्मवदुन्नते। स्थितेन पत्रिकाधारगर्तेन च समन्वितम् । गर्तमध्यस्थरन्भ्रेण त्रिकोणेन समन्वितम्। स्थैौल्यात् रन्ध्रप्रमाणेन धातुभी रवितेन च । गर्तरन्ध्रनिविप्टेन शङ्कुना कीलितै दृढम्। दृघानं पत्रिकां श्लक्ष्णां मिश्रलोहमयीं समाम् । अङ्गुलद्वयविस्तीर्णामायतौ चतुर्ङ्गुलाम्। अधस्ताण्डियुगलं दधानं वर्तुलं समम् । दण्डरन्ध्रमितः खैौल्ये दैर्थे चाष्टाङ्गुलं तथा। अस्याधरस्थितं कुिं दण्डवतू निवेशयेत् ॥ यथाश्निष्यति वीणाया दण्डेन ककुभी दृढम्। एवं वेिधस्य ६ण्डरयोधवद्दिशेत्त्वधस्तने () ॥ g vč স্কেনসী कलाहीना प्रकाठिया तिन्दोमपानहंतये । सर्जरीमूलसंलग्ना न्वीं वै निष्कलं भवेन ॥ *,寮》 ofमश्वश्र्: (अङ्गुष्ठपर्वमावे यत्तदेवाङ्गुलभीरितम् । वितस्तिर्द्वादूहैतानि तद्द्वं हृत उच्यते ।) सुवृत्त खारोि दण्डो द्वादझाङ्कलवेष्टन । रन्ध्रत्रयसमायुक्त: श्णी दृष्टिमनोहरः । । षडुितस्तिसमायामो गर्भ रन्ध्रसमन्वितः । सार्धाङ्गुलं तु तद्रन्ध्रे मुद्धृते द्विमुखं भवेन् ॥ वरदारुसमुद्भूतः कायैरत्र्यङ्गुलविस्तरः । अष्टाङ्गुलायतो रम्यः पार्श्वे तु चतुरङ्गुलः कूर्मपृप्टेन्नतो मध्ये पत्रिकाधारगर्तकः । तन्मध्ये योनिवद्रन्ध्रमधो भागे द्विदण्डक; !। किञ्चित्समुन्नतो मध्ये निम्नस्तत्पा¥योरपि । दण्डार्धाधारसंयुक्तः सुघृतश्चतुर्ङ्गुळः ॥ रन्धप्रमाणस्थौल्येन शुडुन च समन्वितः। एवं वेिधः स्यात्ककुभः खादेिरोऽयं मनोहरः । सुपकं च मुक्तॆ च नानायै नाभिसंयुतम् । वृत्तस्थानं तु नाभिः स्यान्यङ्गुला सा भवेद्धरा । परिणाह्ने भवेत्तस्य द्वैिगुणत्रिंशदङ्गळ: । छेदयित्वा मुखे कार्ये द्वादृशाङ्गुलविस्तृतम् ॥ वीणादण्डाग्रभागे स्यादधस्सप्तदशाङ्गल । तुम्बकस्य च वन्धार्थमक्षिवत्सुषिरद्वयम् । अधोभागे तु दण्डस्य ककुभं विनिवेशयेत् । ककुभे पत्रिकाः स्थाप्य मेिश्नलोहमबी शुभा ॥ विस्तारेद्वैयङ्खला स खाँदैथें च चतुखुला । कूर्मपृष्टसमाकारा मध्ये निम्ना च किञ्चन ॥ रन्ध्र:यस्यान्यतमे तन्वीद्विगुणेितां न्यसेत्। न्यसेंदेकगुणां तद्वृद्न्यरन्ध्रे विचक्षणः। आकृष्य द्विगुणां तन्वीं प्रोतां निष्कासयेत्ततः । तां च द्विगुणमावत्यै तुम्चनाभौ निवेशयेत् । कर्परं नारिकेलस्य सुमुखं पृष्टरन्ध्रकम् । वेिन्यस्य तन्त्रीं तद्रन्ध्रे कोलके परिवेष्टयेत् ॥ कोलकें भ्रामयेत्तावत् यावञ्च सुदृढं भवेन् ! एवॆ तुम्वकवेोऽयमाख्यातरसीमभू भुजा ॥ तुम्बकम्य तथा चोथ्र्व साधुसूत्रविनिर्मितम्। बन्धनं वेष्टयेद्दण्डे नागपाशेन भूपितम् ॥ আন্ধনপ্লাম্বাদুলস্থল अथ दृण्डस्य चोर्वाग्राद्धस्सप्रदशाङ्गुलान् । भागे तुम्वद्वर्यं धार्यै तत्र द्वन्द्वोपमं ततः । वेिधाय रन्ध्रयुगळे तयोरेकत्र निक्षिपेत् । तन्त्रीं द्विगुणितामन्यवैकमेव निवेशयेत् । ततश्च द्विगुणां तन्त्रीं क्रुष्टा निस्सारयेद्दृढम् । एवं तां त्रिगुणां तन्त्रीं नाभौ तुम्बस्य निक्षिपेत् । अष्टाङ्गुलपरीणाहं स्निग्धे पकं च वर्तुटम् । द्वादशाङ्गुलविस्तारं वदनं तुम्बमिष्यते । तस्य नाभिर्भवेद्द्वृत्तसंस्थानाधोमुखी तथा । दन्तसंश्चष्टपृष्ठ च सरन्ध्र व्यङ्गलायता । दण्ड्तुम्वकयोर्मध्ये कर्परं नारिझेलजम् ॥ ..................मध्ये रन्भ्रेण चान्वितम । कृत्वा तद्द्रन्ध्रमध्येऽथ तन्त्री प्राप्तौ निवेशयेत् । दण्डान्तस्थे कीलके तौ संवेष्टय......... } एवं निवध्यते तुम्बमुत्थामीकृत्य वीक्षिदैः । द्वण्डेऽथ तुम्बकादूर्धे बलवत्सूत्रनिर्मितः । दोरकं नागपाशेन द्विगुणेन ममन्वितम् । वेष्टयित्वा ततप्तम्मिन् नागपाशे सुशोभने । गण्डप्रान्तं घनां तन्त्रीं पट्टसूत्रमर्य दृढाम् । कृष्ट्वा तत: पत्रिकां च निपीड्य ककुभं तया । तन्त्र्या संवेष्टय सुदृढं निबध्नीयाद्विचक्षणः ॥ ततस्तनुतरां वेण्डमरीं च यवविस्तराम् । तत्रीपत्रकयोर्मध्ये जीवां तु द्वय्ङ्गुलायताम्॥ नादम्य सिद्धये कुर्याद्यतो नादस्तु जायते । जीवेति सा निगताि नाद जीवयतीति स। तन्त्रिका पविकायां तु किञ्चित्रपूशति वा नया । इति या क्षेिष्यते तत्र सा कलेति प्रकीर्तिता॥ दृष्टा स्पृष्टा च वीणेयै भवेत्वर्गापवर्मदा । एक तन्त्री पुनात्येण महापातकिनोऽपि च ॥ सर्वदेवमयी सर्वसौभाग्यफलदायीनी । एकतन्त्रीवादनक्रमः । - वादनस्यं प्रकारोऽयाः साम्प्रतं गद्यते मया । । । एतया दीरिकादेशसधस्तुम्बमधोमुखम् ॥ । उध्र्वतन्त्रो यथा तद्वद्वामे स्कन्धे निधाय च । पाण्र्या दक्षिणपादस्य कफुर्भ धारयेद्दृढम्॥ 叹码 | ६ मू एकतालं गीतङ्गR: एकताली त्रेिधा प्रोक्ता गीतवाद्यविंशारद्वै: । रामा च चद्रिका नद्वष्ट्रिपुले यथ लक्षणम् । संगीतसारः एकतार्ली-भङ्गताल: द्रुतेन लघुना वा िगुरुणेन वा भवेन्। एकैकैरेव पतनैरेकताली विधा भवेत । एकताली-देशीताल: एकेनैव दुतेनलादेकतालीति श्मंज्ञया । सरि ग म प ध नि उगिन्नाश्रः एकताली-प्रवन्थ: वारद्वितयमावत्यै गेयावुद्वाहकधुवौ । आभोगं च सकृत्कृत्वा धुवे न्यासो विधीयते । प्रासप्राया यतिप्राय ध्रुवप्राया गतिर्भवेत्। एकतालेन गेयास्यादेकतालीति कीर्तिता ॥ हरिपाल: छक्षणं लम्भकथेव किं तु तालो द्रुतो भवेत्। एकतालीति नाग्नैपा कथिता सोमभूभुजा । आलापनिर्मितैः कैचेिद्स्या उद्वाह उच्यते । * - ب जगदेकमळू: रूपां कुट्टैितः पूर्वं स्थापितोऽङ्गुलेिष्ठतः। कुतिश्व पुनस्स्थाने तदैकपदकुट्टिता ॥ एकपाठ्यम् पाठ्यमेकं तु विज्ञेयं संस्कृतं प्राकृतं यथा । कमलामलरेणुनरङ्गलोलसलिलादिवाक्यसंपन्नम्। प्राकृतबन्धेयेवं संस्कृतमपि योगमुपयाति ॥ भरतः एकपादग्र–देशीस्थानन् एकस्वाभाविकोऽघ्रिस्स्याद्परश्चरण: पुनः। तदूरुवाह्यपाश्रैश्चेद्ब्राह्वमेण समाश्रति: । एकपादाभिर्ध स्थानं कथितं नृनकोविदैः । 3. एकम्वंर: एकरूपा-पुष्करवाद्ये जर्तिः वामोध्र्वगप्रवृत्ता चोघे क्षिप्तावकृष्टल | सा करुणरसप्राया जातेि: स्यादेकरूपा तु । अभिनवगुप्तपाठः स्यादेकाख्या जातिः शृङ्गारे साधमस्रीणाम् ॥ नेपालपाठः गोमुख्यढ़ितालेिप्ता वितस्तावाश्रिता यदा। यानि चाद्यै तद्दैकैकं एकरूपाहेि सा यथा । प्राचीनपाठः qহল: एकया क्रियया सर्ववस्तूनामर्थनिश्चयः। मुकवाक्यमेिति ज्ञेयं भिन्नवाक्यमतोऽन्यथा । सङ्गीतसर्वखमू एकवाद्या---अवनद्धे जातिः ध्रो ध्रो ध्रे ध्रे धी धमेभिधात्वक्षरैश्च संयुक्ता । सा ह्येकवाद्यजातिर्नृत्तगतौ विधानतः कार्या ॥ यथाश्चरसमें युक्तामेकमेव भवेत्पुनः । अन्येनान्येन संयुक्ता हैंकवाद्या च सा भवेत्॥ एकाक्षरस्य वैचित्र्यवादनातोद्ययोगतः। एकवाद्येति तां देवः श्रीमान्नान्योऽनुमन्यते । एकुर्वीरर्वेश्ाः अङ्गुलै: स्याद्द्वादशमियैवद्वितयसंयुतैः। एकवीरे दण्डमानं मुखताराख्यरन्ध्रयोः । अन्तरं चापि विज्ञेयं एकाङ्गुलकसम्मितम्। लक्ष्मीमापतिवॆशस्य लक्ष्णेनोदेितं परम्॥ इत्युक्तमेकवीरेण लक्ष्म वैशैकवीरगम्। - স্কুলে: एकशाल्मली–संगीतशृङ्गराङ्गम् प्रवर्तयेत् । ताखेकमेव कुसुमनिभैरं शाल्मलीवृक्षमाश्रिल लेतकारिभिं: ऐंघलनाक्रीडा । | . , भोजः एक्खरः-वर्णालङ्कारः यत्रेकाघातउचिराः खरास्सवै क्रमादमी। भवन्ति स यथोद्देश्ामेऋवर इहोच्यते । एलकाकीद्विता एकावसाना-चतुष्पदार्गीतम् वर्णार्थन भवेद्मस्यामेकपाटे समापना । एकावसाना सा ज्ञेया गीतज्ञैस्तु चतुष्पदा ॥ वेम एकाश्रया- कला एकं धृत्वा धरण्यां चरणमृथ परेणाइब्रिणोरूद्धृतेन प्रायो हस्तेन चैकेन खलु वितनुते चण्डचक्रभ्रमेिं च । पात्रं कांस्यस्यनिम्नं शिरसि च दधती साम्बु यत्नान्यहृता क्षिप्त्वा गृहाति गोलानक्षिपति दिवि पुनः पाणेिनेका [श्रयेतेि ॥ লাiামঃ: --स्कन्यौ एकेोचयेोः प्रयोगस्यान्मुष्टिकुन्तप्रद्दारयोः । वेिप्रदास्रः मुष्टिप्रहारे कुन्तहुडुकवादने तथा । सोमेश्वरः सोमेश्वर:-ग्वान्त इत्याह् । एउका-पदभूपणम ईदृयूपसमायुक्ता नानारलैर्विनिर्मिताः। ध्वनिहीनास्सुशोभाढ्या एडकाः परिकीर्तिताः ॥ फेोमेश्वरः एलकाक्रीडितम्—मण्डलम् सूीवेिद्धाश्रितैः पदै: धरणीतलसंयुतैः । एळकाक्रीडिताभिश्च चारीभिस्तदनन्तरम्॥ पूर्णामेिभ्रेमरीभिश्च सूचीविद्धाद्ििभस्तथा। ततश्चाक्षिप्तचारीभिः क्रमादाशाचतुष्टये । मण्डलभ्रमणेन स्यादेळकाक्रीड़िताह्वयम्। एलकाक्रीडितम्--करणम् एलकाक्रीडिता चारी तदा गात्रं च सन्नतम्। वलेि च करस्वेको डेोलेोऽन्य: खटकामुकः॥ एलकाक्रीडितं तत्स्यादधमस्योपसर्पणे। एलकाक्रीडिता-चारी यत्र किञ्चिसमुत्पन्य चरणी तलसश्चरौ। पर्यायात्पततस्सेयमेलकाक्रीडिता भवेत् ॥ प्रस्ताव उद्वीतं च प्रर्तीहार उपद्रवः । निधनं चेति पञ्चाहुर्बुधास्सा तु सुगीतके । प्रस्तावरमामगीतेपुएलामृद्वाह उच्यते। इतराणि गथासंख्यमनुट्टाहिपु संख्यया | प्रयोगगमकप्रौढा एलाद्ग यस्तु पूरयेन । अभिोग: पघ्रमः पादः सर्वास्वेलासु सर्वदा । अन्येण्वप्ने च गीतेपु स तु न्यूनस्सवर्णकः | उद्वाह्थुवकौ स्यातां सर्वत्र वेिनिवर्तिनी । एलाकरणभङ्गीपु प्रायशो न तथाविधों। अाई पट्टद्वयॆ कार्यै सप्रासं गीतकोविदैः । आद्यं पदद्वयं त्यका सवांस्वेलासु गीयते ॥ उद्ब्राह्ः प्रासबहुल: अनुद्राह्वस्तथैव च । संवोधो निरनुप्रासः संबोधनपदान्वितः । ध्रुवस्तु वर्णनामाङ्क: आभोगाधिक उच्यते ॥ आभोग: कविनामाङ्के न्यून आश्र्हीः पुरस्सरः । एला तु ब्रिविधा प्रोक्ता नाट्तालकलान्वित । नाद्वो माधुर्यगमक: प्रौढनिस्थानशोभितः। अलङ्काराः प्रयुज्यन्ते प्रतिपाता: पदे पदे । श्रुतिशोभासमायुक्ता तामेल कबयो विदु:। एला अष्टदशैव तु। एला गणद्वयेन द्वे द्विद्विवृध्या तथापरा । षडूिंशतागणै.जातिरष्टादशी स्मृता ॥ নানয়: ऐन्द्रम्-करणम् * नन्द्यावर्ताद्वयं स्थानं नागबन्धाहूयौ करौ । रेचिता वा कटीदेशे असकृत्पातयेत्ततः ॥ अङ्गुलीपृष्ठसंचारीत्वन्यः कुट्टनसंयुतः। यत्रैतत्सकलै इदयं कान्तमैन्द्रं तु तद्विदुः । - বৃষিাত, ऐन्द्रवधेनः-मेलरागः (धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः) (आ) स रेि ग म प ध नेि प स. (अव) स ध म ग रेि स. সত্ৰ: ऐरावत:-मेलरागः । - । कल्याणमेलसॆभृतो धर्हीनः पञ्जसैगतः । पैरावतोगपूर्वोक्तो न्यासपद्दजविभूपितः॥ द्वितीयप्रहरोत्तरगेयः । ધોરિડઃ § ओजक्री अविद्धकरणलक्षणे द्रत८यत्र्व सृचितए। उपर्युपरि पाणिके मृदङ्गादिवाद्येषु द्रुतगया पुरंगमनं सूचितम् । স্ত্রীস-পাল্যু"া: समासवद्भिर्वहुभिः विचित्रैश्च पदैर्युतम् । सानुरगैरुद्रैश्च तदोजः परिकीर्त्येते । भरतः अवगीतोऽपि हीनोऽपि स्यादुदात्तावभासकः। यत्र शब्दार्थसंपत्या तद्ोजः परिकीर्तितम् । पाठान्तरम् वहुभिरेकसमासंज्ञायुक्तैरथ च विचित्रैर्यमकै: पर्द्वयैदुक्तं येो न्ध: तदोजः। यथा-सानुरगैयैव वर्णो वर्णान्तरमपेक्षेते तत्र सानुरागत्वम् । तदेव गाढत्वमुच्यते । नेिविडावयवर्तव समासेन संक्षेपेण युक्तानि पदानि यत्रार्थभूयानीति संक्षेपो नामर्थगुण ओजः।। ओजती किमतोऽपि भूयरश्माक्षिपति । तथा एकमपि वतु उदारैर्बहुभिः पदैः उपनिबद्धयेते विस्तरात्मकत्वमपि।। ओजो अथगुण: । | 研邸: गाढबन्धत्वमेीज: वॆमनः ओजस्समासभूयस्त्वमेतद्भद्यस्य जीवितम् । पद्येऽप्यदाक्षिणात्यानां इदमेकं परायणम् । अन्येत्वनाकुलं हृधे इच्छन्त्योजो गिरां यदा । दण्डं ओजस्समसबहुलसन्दर्भसुमनोहरम। - सर्वेश्वरः ओजः-सन्ध्यन्तरम् ओजस्तु वागुपन्यासो निजशक्तिप्रकाशक:। सिंग, यथा-देवीचन्द्रगुप्ने, सूर्टु पृथुवर्मेद्यादि चन्द्रगुप्तवाक्य वेिदूषकं प्रति एतदोजसाभिहृितम् । । भोजः ओजनी--उपाङ्गरागः तस्या: त्रिणेत्रकृते रङ्गमोजक्रोमन्द्रमध्यमा । - भट्टHIप्रेवें, ओजङ्गी-क्रेियाङ्गरागः सग्रहान्तमन्द्रमध्य ऋपभेण विवर्जित । स्यात्.भावकृतेरङ्गमॊजक्री करुप्रपञ्चमा । कुम्भः कियद्दीर्घ शुद्धकूटखण्डे: पाँटैर्विमिश्रितैः । व्यस्तैस्समलै रवितं ततॊ दॊकृतिमत्पुनः । सकृत्तश्च प्रयोक्तव्यमथ वर्णसरात्मकम् । दीर्घ खण्डॆ ततोऽल्पं च प्राच्यं शुद्धादिनिर्मितम् । ओता सोक्ता छण्डणान्ता कैश्विद्देकृतिमुक्तिका । एषैककलयुग्मे स्यान्निस्सारौ छण्डणेो भवेत् । उद्धतो ध्वनिरत्र स्यात्प्रायो मार्ने विलम्बितम्। द्दीं नृत्तॆ च तामाहुः केचित्केदार् इत्यपि ॥ इमामाहवनीं प्राहुरेकेऽन्ये त्वन्यथा जगुः । पाटैर्बहुलदोंकारैस्तालैश्व निखिलैः कृता ॥ बहुधा स्थापना यस्यां आहुराहवर्नी बुधाः । आदौ दोंकारखण्डं चेद्दोंकारादिस्तदोच्यते ॥ ओयार:-देशीलास्याङ्गम नर्तक्या यत्र सर्वाङ्गशोभनिर्गतिविभ्रमै: । प्रक्रान्तनृत्तावयवा द्विगुणत्रिगुणाः क्रमात् । तालयुक्त्या प्रयुज्यन्ते स ओयार उदीरितः । यद्वा मूर्ध्नोन्नतिः किञ्चितियैगीय्यार् उच्यते ॥ ओरा चतसृणां पात्रपङ्क्तीनां ऋजची गतिः ओरेति कथ्यते । ओरिका स्वरभेदसूचनाय स्थानेऽपि तन्त्र्यपकर्षणम्। अयमपि चमत्कारः। ओर्वी-प्रबन्धः सानुप्रासास्त्रयः खण्डाः देशभाषाविनिर्मिताः । आद्या पदावसाना चेद्गीयते येन केनचेित् ॥ तालेनेप्टेन रागेण तदोवीति प्रकीर्तितम्। अत्न त्रयाणां खण्डानामेकाद्या वृत्तयोगतः ॥ भवति बहवो भेदाश्छन्दश्व न नियन्त्रितम्। छन्दृसा येन केन स्युरोव्येो जनमनोहराः। तेन्नकैरेव गातव्या एताः शृङ्गारमञ्जुलाः॥ पण्डितमण्डलौ शाई: वेम: ओबी- মানস: | - पश्चाद्दीवीप्रबन्धोऽथ भवेतालो यथेप्सितम्। देशीभाषाभिरेवायं प्रान्तप्रासा प्रबढूयते ॥ ओीवीपदाश्रिता गेया भवेदेवं तु लक्ष्णै: । हरिपाल; S、く औसुक्य-क्लिनि मुखस्थाने तु मुकुलं पताकौ द्वौ ह्यधोमुखौ॥ चलितौ पार्श्वेभागे तु विसृष्टौ तु ततः परम्। कर्तरी च पुरोभागे चलावौत्सुक्यदर्शने ॥ औत्सुक्यम्-व्यभिचारिभावः इष्टजनवियोगानुस्मरणेोद्यानदृशैनादयो विभावाः । दीघेनिश्वसिताधोमुखविचेिन्तननिद्रातनिद्रश्ायनाभिलाषाद्येोऽनुभावाः । भरतः कालाक्ष्मत्वमौत्सुक्यं कथ्यते कविपुङ्गवैः । हृद्यवस्तुखहृद्योगरक्यस्थाभिस्समुद्भवः । तन्नोच्छ्रासत्वरान्नासहृत्तापस्वेविभ्रमाः। औदायम् औदायै नाम तत्पुंसामलेोभितमिति स्मृतम्। औद्दायै प्रश्रयः प्रोक्तः सर्वावस्था गतो बुधैः । दानमभ्यवपतिश्व तथा च प्रियभाषणम्। विकस्वरमुखत्वं यत्तद्द्रौढायैमितीरितम्॥ औदुम्बरी-वीणा | वीणागाथिनाविति वेदवाक्ये औदुम्बरीवीणैव गृहीता इतेि वेदव्याख्यातारः । औपच्छन्दसिकम्–मात्रवृतम् विषमे-एकष्षण्मात्रागणः, र, य, सर्म-अष्टमात्रागण एक:, र, य. औपाधिकः-तानः मध्यमग्रामे नारदीयतान म प ध नि सरि औमापतम् खरमूर्छन उमापतिकृतं चत्वारिंशदध्यायात्मकम् । जाति బ్ధి पे लक्षर्ण नोक्तम्। नाम्रैवोद्दिष्टम्। 麟 प्रस्थानादत्रोक्तै भिन्नमिति स्पष्टम्। - জিলাদুঙ্ক: सर्वेश्वरः ककुभा- मूर्छन। गान्धारग्रामे सप्तमी (आ) रि ग म प ध नि स. (अव) स नि ध प म गरि. सुपाषताङ्गीरसमण्डिताङ्गीविवाननाचम्पकदामयुक्त। कटाक्षिणी स्यात्परभावचिवादानेन युक्ताककुभामनोज्ञा॥ दामोदरः मालवकौशिकभार्या । कक्षमूलहृतः सर्पशीर्षः कक्ष्भागे तियैग्बद्धस्तु कक्ष्कः । सर्पशीर्षः कक्षभागे कक्ष्मूलप्रदर्शने । कङ्कालय्-वाद्यम् कुिरितैर्मूर्छनासंज्ञैः कर्तरीक्षितयेन च । युकं क्रैः क्रमादेमिः कङ्काळे कथितं बुधैः । कल्लमलिनी विधाय रन्भ्रं तद्गर्भ पिधानं तत्र दापयेत् । त्रयोदशाङ्गुलेिमेितां दण्डपुच्छलु र्दीर्घेतः । तत्र सप्ताङ्गुलं द्वैश्यैमुन्नतं च षडङ्गुलम् । सारीगृह्णमेिति प्रोक्तं त्रिश्रेणीकलितं च तत् । तत्पश्चात्पुच्छ इत्युक्त स षड्डुलंदैष्र्यभाक्। मत्स्यपुच्छाकृतिर्वक्रो नानासुभरणान्वितः ॥ मोटिन्यः पञ्च कर्तव्यास्ताश्च स्युः सारिकाभिधाः । तासां बेिलन्नर्थे कायै दक्षिणे वामतो द्वयम् । दृण्डान्तेंकलेिकान्यस्य तन्त्रीणां तत्र संस्थितिः । शिरो गभै: पिधातव्या चर्मणा कोमलेन च । पित्तलेनातिशुभ्रेण तस्योपरि निवेशयेत् । अहुल्योर्खा मर्कारकां पञ्चरेखान्वितां पुनः । दृश्ारन्ध्रेषु पञ्चाधः पट्टसूत्रवेिनिर्मिताः । क्षिपेत्प्रतिदशास्तासु बन्नीयात्तन्त्रिकाकृतिः । छागवालोद्भवां मन्द्रे मध्ये चैवाथ पट्टजाम् ॥ तन्त्रीद्वर्थी समगुणां सह तां तारकं न्यसेत्। तारात्परं न्यसेत्तन्त्रीं सूक्ष्मां तां मध्यमां विदुः । एता यथाक्रर्म स्थाप्या क्रोडान्मकरिकोपरि । एवंविधायां कच्छप्यां विविधाः करसारणाः । ताः परस्परया ज्ञेयाः तद्ज्ञानामुपदेशात: । एषा मनोहरा तीणा दार्वस्याः खदिरादिकम् ॥ নাহাসা: कच्छोली-रागः षडूजांशा मध्यमन्यासा कूटतानसमाश्रया गान्धारधैवतत्यक्ता शुद्धमध्या तु मूर्छना ॥ कच्छली नाम विख्याता वीरे सा विनियुज्यते जगदैक: कश्विनी-श्रुतिः धैवतस्य द्वितीया श्रुतिः। इनुमन्मतेऽष्टादशैव श्रुतय: । अत्रमते धैवतो द्विश्रुतिः। कल्चुकमोक्षः-शृङ्गराङ्गम्। कूर्पसकविभूषादित्यागः कञ्चुकमोक्षः । भोजः कञ्जमालिनी--मेलरागः (धीरशङ्कराभरणमेल्जन्य:) (आ) स रेि स ग म प म ध नेि स. (अव) स नि ध म ग रि स. अनेकटिं दृक्षेिणाङ्गं च नामेितं भ्रामयेद्यदा । वामावर्तनतः सा म्यात्कटिन्छिन्नभ्रमिस्नदा ! कटिभ्रान्तम्–करणम् विधाय क्षेिणं सूर्ची वामपादं प्रसारितम् । पादं पार्श्व क्षिपन्पृष्टे परावृतेन कर्मणा ॥ कटिमारेचयेद्यद्वा बाह्यतो भ्रमरीं दधन । इतिौ प्रयोगतः कुर्याद्वयावृत्तपरिवर्तितौ । यत्रान्ते चतुरस्रं च कटिभ्रान्तं पतन्ति तत् । परिक्रमगतीनां तत्तारेषु यतिपूरणे ॥ वेद ۴ कॉटरचक: सर्वतो भ्रमणात्कट्याः कथितः कटिरेचकः । कटीरपट: न्द्रं कौसुंभवरूं च हैरण्यद्रवलिप्तकम । चतुस्ताले तु विस्तीर्णै रुद्रतालायते तथा । द्वधङ्गुले कुञ्चितं मध्ये कटीरपटलक्षणम् । कृत्वाक्षिप्तामतिक्रान्तां चारीं चाथ कराधुभौ । स्वस्तिकीकृत्य नाभौ तु दक्षिणे खटकामुखम् ॥ अर्धचन्द्रपर्र कट्य(ट्यां) कुर्यात्पार्थे तु सन्नतम्। एकमुद्वाहितन्त्वन्यदेवमङ्गान्तरैरपि । आवृतिर्वैष्णवें स्थानं यत्र तत्स्यात्कटीसमम् । सूत्रधारेण तद्योज्यं जजैरस्यामिमन्त्रणे । সন্তীৰ্ব্ব: कटुवा-वाद्यविशेषः एकविशाहुलायामा सप्ताहुलमिता मुखे। बीजद्वारुमर्यी कार्या समाङ्गी मुखमध्ययोः । संहृत:यङ्गुलापीने बलये वह्निनिर्मिते। नवाङ्गुलान्तरे वृते सप्तरन्ध्रसमन्विते ॥ कवलेन पिनद्वास्ये स्थूलतन्त्रीसुयन्त्रिते। मन्वनालिप्रकोणाभ्यां कटुवां वाद्येत्सुधीः । क्रेङ्करस्तत्र मुख्यः स्याहेबतास्तोभहेतवे । अन्ये पाटाः प्रयोक्तव्याः पटहे ये प्रकीर्तिताः । । सोमेश्वरः | | कण्ठरेचकः मत्स्यकूर्मवराहाश्व नृसिंहो वामनस्ततः । रामो रामश्व रामश्व बौद्ध कल्की भवन्यमी । दृशावतारविज्ञैश्च वेिंद्रैरान्धैः कृतश्रमैः । नृत्यन्ते सह पेरण्या दृग्भिदा कोविदैर्भुवम्॥ बङ्गाली कट्टरं कामं कटुरं च परस्परी । योगिनी मतवाली च कोलकट्टरमेव च ॥ गोपालशुकमातङ्गी लास्यानि कट्टराणि च । दरवेशकट्टरं पाशकट्टरं पारसी तदा । रवौलवोर्वीकट्टरे च सुल्तानीरासकट्ररे । रुखी मोहनमाले च पेरणीकट्टरं तथा ॥ फेिरङ्गीकट्टर्र पश्चासिघणाख्र्य च कट्टरप्। मालवी गारुडी मुण्डी कट्टराणि ततः पुनः । सबलं गुज्जरी राधाजम्मीकट्टरमेव च । चटकीकट्टरं भिल्लीकट्टरं वीरकट्टरम्॥ मोहिनीकट्टरं भस्मासुरनर्तनकटूरम् । शिलेिन्ध्रीकट्टरं पश्वाद्रावणस्य च कट्टरम् ॥ भीमकट्टरमेवं च पञ्चाशत्कट्टराणि वै । एतन्मध्ये प्रसिद्धानां लक्षणे व्याहरामहे ॥ बैड्ः नृत्तरत्नाकरे कट्टरान्तराणेि सूचेितानि वर्तन्ते। कठारिसाळुवः-देशीतलिः चठारिसाळुवे बिन्द्वोर्मध्येऽन्तस्य त्रिदौ छ्रुतौ। ο ξ ο ο ο ξ ο गोपतेिधः कठोरम्-दर्शनम् कठोरं स्याद्यतु दृढं सबाष्पं चाप्यबाष्पवत्। वेमः कडाडम्-शारीरमेदः त्रिषु स्थानेषु मधुरं कडाडं परिकीर्तितम्। पार्श्वदेवः (आ) स रेि ग प ध नि-स. (अव) स नि ध म ग-स. कण्ठरेचक: तिर्येग्भ्रान्तिरथो यः स्यात्कण्ठस्य विधुतम्रमः। स कण्ठरेचकः प्रोक्तः कण्ठरेचककोविदैः । अशोकः कत्रग्र-देशीनृतम् (उड्डयाङ्गम्) ऋर्तरीशब्दसंभवोऽयं कनिष्टाब्दः । मण्डलॆ प्रथमं कृत्वा दक्षपार्श्वे पताककः । शेिखरो दृदेि वाम: स्याङ्गारुडॆ वामपार्श्वेकं । प्रसारितपताकोऽग्रे मण्डले पुरत: स्थितः । प्रसारितपताकः स्याच्छिखरलु हृदि स्थितः॥ प्रष्टेऽङ्गवलने सव्यः प्रसारितपताककः । तत्रापि मण्डलं कार्ये वामे गारुडमाचरेन् । हृदये शिखरो दक्षो वामोऽद्मे स्यात्पताककः । हृदये शिखरद्वन्द्वं सम्मुखं म्वस्तिके स्थितिः । विपर्यासत्पुरो हस्तः प्रसारितपताकका । स्वस्तिकं वलेितं यत्र विपर्यासेन कर्तरी । तिरिपभ्रमरी चान्ते कर्तर्मुडुपमीरितम् । कथा-श्रव्यकाव्यम् या नियमितगतिभाषा दिव्यादिव्योभयेतिवृत्तवती । कादम्बरीव लीलावतीव वा सा कथा कथेिता । দী {जः लीलावती प्राकृतकाव्यम् । लीलावतीशालेिवाहनयोर्विवाहोऽत्र वस्तु । कथाशरीराश्रयः कथाशरीरसंविधानभेदा पञ्च। यथा-() इतिह्युम्लाश्रयम्, (२)कथाश्रयम्, (३)उत्पाग्नेतिवृत्तम, (४) अनुत्पायेतिवृत्तम्, (५) प्रतिसंस्कार्येतिवृत्तम्, इति । ोज

1. त्रः

कथाश्रयम्र-कथाशरीरम् बृहत्कथादिप्रतिपन्नप्रख्यातोदात्तनायकचरितविषयतामपि महाआब्यादेः प्रबन्धस्याभिधते। यथा-वत्सेश्वरचरितम् उदयनोद्द्यः মাসঃ कथोद्धात:-आमुखङ्गम्। सूत्रधारस्य वाक्यं वा यत्र वाक्यार्थमेव वा । गृहीत्वा प्रविशेद्वाक्यं कथोद्घातस्स कीर्तितः । भरतः वाक्यमिति। द्वीपादन्यस्मादित्यादि (रत्नावली) । वाक्यार्थ यथा "तिमानिरुद्धे पीताम्बरगुरुशक्त्येत्यादि। केवलमत्र वीथ्यङ्गनिबद्धम् । कथा-काव्यार्थरूपा । ऊध्र्वमेव हन्यते गम्यते तत्रेतेि कथोद्भूतः । अभिनवगुप्ताः कनकाम्बरी-मेलरागः (कनकाङ्गीमेलजन्यः) (आ) स रि ग म प ध स. (अव) स नि ध प म ग रि स. कनिष्ठासारितम्—गीतम् - अस्य लक्ष्णं आसारितसामान्यलक्षणे उक्तम् । यथातस्मिन् चश्चत्पुटस्ताल: । पातस्तु ३ाताशतेति । ततो द्वावृत्तरौ । इति वयस्ताला यथाक्षराणेि । तेषामन्ते कुतः सन्निपातयुक्तः j कर्तव्यः कन्दः--देशीताल: कन्दी रो द्रौ गतौ तथा ऽ । ऽ ० ० ऽ ऽ ऽ । मदनः कन्दः-प्रबन्धः कर्णाटाद्विपदै: पाटैनैद्धः कन्द उर्दीरितः। अस्मिन्वीररसे गेयमाभोगोऽन्यपदैस्तथा । न्यासः पाटैश्च कर्तव्यः सद्वा श्रुतिमनोरमैः । अझै यगणाः स्कन्धे नौ जजो युजि तु जो नलधौ यौ। ਬੈ। कन्दरप्रियः-मेलरागः (हृाटिकाम्बरीमेल्जन्यः) (आ) स रेि ग म प ध नि स. (अव) स नि ध प नि प म रि स. कन्दर्पः-रागः कन्दपैस्स तु विज्ञेयो निगाल्पो हि समस्वरः । कपञ्चमरबोन्यासस्थगन्धारकोपन्यासस्त्वृषभीश्वपञ्चमरवः पूर्णस्रूरैस्सप्तभिः। गान्धारोत्तरपञ्चमीतनुभवः शृङ्गारसंर्दीपकः कन्दपैः कुसुमेषु दैवतयुतो रागोतमः कीर्तितः । নানয়: | महांशपञ्चमो ह्यश्वर्षभपञ्चमकस्वरः। गान्धारपञ्चमीजातः कन्दर्पोऽन्यस्तगध्वनिः॥ कश्यपः कन्दर्पः-देशीतालः कन्दर्षे तु द्रुतद्वन्द्वमेकं लघु गुरुद्वयम् ।। ० ० । ऽ ऽ वेमः द्रतद्वयं यकारश्च कन्दपेः परिकीर्तितः। से रीग मा सारी. कन्दर्प एव परिक्रम इते केविन्।

• कपर्दिनी

জযা ९लावलादर्शितवत्सराजस्योक्ता यथा सागरिका प्रसिद्धः । या माधवस्यापेि च माधवी सा अन्य स्थ कन्या मदयन्धिका च ॥ नागानन्दे च जीमूतवाहनस्यापि नायिका । यथा मलयवत्येवमन्या कन्यापि दीक्ष्यताम्॥ नीश्छंश्छः খলমছিলে: मृगशीर्षाभिधी हस्तौ परस्परमुखीकृतौ।; कन्याराझिविवेकार्थे युज्यते नयवेदिभिः । कपटयू-लक्षणम् छलयुक्य त्वन्येषामभिसन्धानाभिभाषर्क कपटम्। द्वित्रिप्रयोगयुक्ौ विज्ञेयं कपटसङ्घातः । মৰল: _ व्याजप्रयोगेणाभिसन्धानं वञ्चना । अभिभावकं तिरस्कारकं छलॊकॆया कथितस्यार्थस्यान्यथाप्रहणं अपळापो वा कपटम् । तस्य सङ्घातो लक्षणम्.। कपटो वस्तुक्कमात्, दैवात्, शत्रोर्बा समुद्भूतः । अन्ये पठन्ति यत्र सङ्कीर्तयन्ोषं गुणमर्थेन योजयेत् । गुणातिपाताद्दोषं वा गर्हणं नाम तद्भवेत् ॥ সঙ্গর মলে: तििवधमपि वागुपचारसामान्यान् छलमत्र स्वीकृतम्। अभिनयः স্বাস্তানস্-ে छलयुक्त्या यदान्येषां मत्वा नायकभावनम् । द्वित्रिप्रयोगयुक्तेन ज्ञेयं कपटसंहितम् ॥ মত্বরঃ স্কৃতে:—ব্রান্সান্তরাং: रावणस्य कुष्ठपतिवेषेण रामवचनाय सीतापहारः । - t कपर्दिनी–मूर्छन | - - 弯 | - 霹 iడా शुद्धजातिभुवां लक्ष्म कपालानां ब्रवीम्यथ । यद्यया जन्यते जाया कपालं तत्र चेष्यते । रागस्तजातिवर्येषा राजराजस्य सम्मतिः ॥ कपालघूर्णनम्–उत्छुतिकरणम् लोभडीमलगं यद्वा विधाय धरणीतलम् । शृढैव शिरसा यत्र परिवृतिं करोति चेत् । कपालघूर्णनं नाम करणे तत्प्रचक्षते ॥ बेम: 'कपालचूर्णमित्युक्तं यदन्यैस्तन्न शोभनम् । कपालोत्पत्तिःभिक्षाटवेषेण पिनाकिना प्राग्गीतासु षाड्जीप्रमुखासु तासु। तत्तादृशो यद्रसपाद्वश्याद् द्रवीभवत् तन्मुकुटीसुधांशोः । निष्यन्दमानामृतजातजीवतद्भूषणत्रह्मकपालकानि । यस्मादगायन्ननुसृत्यगीतिं तां शांभवीं तेन कपालसंज्ञाम्॥ एतानि गीतानि परं भजन्तीत्युर्दीरयन्यत्र मतङ्गमुख्याः । অস্তুনাথঃ संप्रति जातिशरीरान्तर्भूततया कपालपाणिकयोः। मुनिवचनालोचनया यमेव तल्लक्ष्णं निबध्नीमः । रागोत्पत्तिनिदानं शुद्धा विकृताश्च जातयोऽव यथा । अनयोरपि कारणता प्रतिपत्तव्या तथा तद्धै: ॥ सप्तस्वेव कपालं जातिषु शुद्वासु दर्शितं मुनिना शुद्धविकृतासु चाष्टादशसु पुनः पाणिका ज्ञेया ॥ अत्न च यद्यपि कपालं त्रयोदशकलत्वं मुनिना । तथाप्ये | एव लेिख्यन्ते । यथातथैव लोकेऽप्रसिद्धत्वात् , अदृष्टफलहेतुत्वाच ॥ - মান্য: कपालोत्लेनम्– पाष्र्णिमेकैकपादस्य कटौ पर्यायतो न्यसेन्। अर्धचन्द्रकरौ मध्ये न्यस्य यत्स्यात्कपालकम् ॥ i नाट्यदर्पणे । कपित्थः---हृतः अङ्कुष्ठाग्रेण लग्नाम्रा तर्जनी शिखरख चेन्। कपित्थस्स्यात्तदा कार्यो धारणे कुन्तवघ्नयोः । चक्रचापगदादेश्व शराकर्षादिकर्मणि । जन्योन्यंकायैवेिषयौ कपित्थशिखरौ कवेित् । उययिनः शाई মূলতঃনত্য: कूर्मकै कथयन्त्येनमपरे कूर्मकाकृतिम्। प्रणामे विनये कार्यो गुरुसम्भाषणेऽपि च । प्राङ्मुख: कम्पितो वक्ष्: स् ित६इतेि स्त्रियामपि । कातरे स्यादथेयत्ता पारिछेदे तु विच्युतः । सखेद्वचसीदानी इयर्थेऽस्य च मृचने ॥ अझिाप्रतिझयीनाथे प्रसादेऽवहेितेऽपि च पक्षपाते पराधीने भक्षणे प्रतिपादने ॥ सेवायामपि योज्यौऽसौ लोकयुक्तश्यनुसारतः । विच्युतश्लिष्टपाइर्वोऽसौ भिक्ष्ायां करपात्रिणाम्। इतराण्यपि कर्माणि बुधैरूह्यानि युक्तितः ॥ अयायिनः अशोकः अन्योन्यक्षिष्टमूलाप्रपाश्र्वगौ सर्पशीर्षकौ। यत्र सोयं कपीतः स्यात्कूर्मक्इवेत्यसौ मतः । वक्ष्:प्रदेशनिहेितः प्रणामेऽसौ प्रयुज्यते । गुरुसम्भाषणे चैष हृदेि ३ाद्भवन्नतोन्नतः । विनयाङ्गीकृतावेषा पाश्र्वे किश्चिन्नतो भवेत्। स्त्रीणां कापुरुषाणां च ह्रीने गीते च सम्मतः॥ विमुक्ताङ्गलेना योगः कर्तव्य: खिन्नभाषिते । तथैव प्रसृतः किंविद्वेतावद्दितेि भाषणे । कपोलै– समौ क्षामौ कम्पितै च फुल्लाख्यौं कुञ्चितावपि । पूर्णों कपोलै षोढेति तल्लक्ष्माद्यधुना डुवे ॥ अशोकः कफिल:--फूत्कारदोषः कफिलस्तु कफोद्रेकपरिभूतान्मुखाद्ध्वनिः । विरससुकुटितश्रोतृचित्तोद्वेगः ॥ कफिलः कफतो वक्राद्विस्वग्रफरणे स्मृतः । विद्युद्विध्वस्तवृक्षेोत्थ ऋक्ष्रूानानुकारकृत् । किमठध्वजः-मेलरागः (ट्यामलाङ्गीमेरुजन्यः ) (आ) स रि ग म प ध नेि स (अव) प ध प म गरि ग स >< कम्पः कमलमुखी-धुवावृतम् (पञ्चक्षरा) यदि च गुरुः पढनिधने भवतेि हि सा कमलमुखी। (उद) विमलघणी (छाया) विमलघनः ॥ भरतः उत्तमेषु प्रयोक्तव्या धुवा पद्ममुखी सदा ! पचप्पुटेन तालेन रागे पञ्चमसंज्ञकेil সীনা: कृमलमोद्दर्न-मेलरागः (हरिकाम्भोजीमेलजन्य:) (आ) स रेि म प नेि ध स (अव) स ध प म ग रेि स সঞ্জ कमलविलासः-देशीताल: SSSS || | | | | | || eరిధిరిరిడిరిడిడిరిడి इम्मीरः कमलाननः-देशीताल: ll sSS $$$ llo & इम्भीरः कमलामनोहरी-मेलरागः मध्यमावतीमेल: (आ) स ००० ग म ०प०० नेि ० स (अव) स ० नेि ० ध प ० म ग ००० स क्रमलिङ्गावसन्त:-मेलरागः (साल्वगमेल्जन्यः) (आ) स रेि ग रि म प ध नि स (अव) स नि ध म ग रिस कमाची-मेलरागः (आ) स ०००० म ०प० धनि ० स (अव) सनि ०ध ० प० मग ० रि० स कम्प:--शिल्फ्काङ्गम्। श्रृश्यते परिवारप्रार्थनामिः क्रियाविति । मनसश्वलनं कम्पोऽकाण्डेनाकामतो यथा ॥ कम्पः-सालिकभावः शीतभयहर्षरोषस्पर्शजरासंभवः कम्प: । देपनात्फुरणात्कम्पाद्वेपथु सम्प्रदर्शयेत्॥ शारदातनयः कपिता पतितोत्पतितौ पाष्पीं यस्यासौ कम्पितो मतः । गमने कान्दिशीकानां नीचानां च परिक्रमे ॥ नतोन्नतैौ मुहुः पार्श्वो यस्यासैौ कम्पितो मतः । कपित:–कपोल; स्फुरित: कम्पितः कोपे प्रमोदे च विधीयते । सुरितै कम्पितै त्यार्ता कपोलै रोषइर्षयो। सुवेपितै कम्पितै चरोमहर्षेपु निर्देिशेत्। वे: क्षेिप्रद्दुः সুপ্তিরুপঃ बॅमः -श्वासः बुधैरुतः कम्पितः सुरतेऽनिलः । --कटी यातायातैस्त्रिरइचीनै: वेलिीत: कृ*िपता मता । नीचवामनकुब्जानां गतानुकरणेष्वियम्tी कम्पिता-जङ्घ कम्पं स्यादूननं त्रासे गधैरीणां च वादने॥ উয়াল: रेविता स्पिता ज्ञेया ऋम्पिता इीतवेपथॆौ । सोमेश्वरः किम्पिता--वेशे गतिः वैशस्याधरपर्यन्तनिहितस्य प्रकम्पनन्। गतिः स्यात्कम्पिता वर्णाळङ्कुरोित्पत्तिकारिणी ॥ कम्पिता कम्पनादुक्त वंशस्याधरगस्य तु । वर्णालङ्कारनिष्पत्त्यै प्रयोगोऽस्याः प्रदर्शितः । –वैशेऽङ्गुलिगतिः यत्र प्रपूरणे वंशमधरखें प्रकम्पयेत्। कम्पिता सा गतिः प्रोक्ता वर्णाळङ्कारग्ामिनी । विशासिल६ कम्पिता-वीणासारणा कम्रिकायाः कम्पनेन खर्स्थानेधु कपिता । वेम्: স্ক্রনল্প ক্তমস: कम्बलेोत्पत्तिः जातेराश्रित्य पञ्चम्याः फणीन्द्र: केिल कम्बलः । सगा यलुरैतानेि चन्द्रभूषामणेः पुरः । तन्नाम्नैव प्रसिद्धानेि गीयन्ते गीतवेदिभिः ॥ कम्बुज:- गीतालङ्कारः (रासकमेदः) राजविनोदताले स्याद्गुरुद्वन्द्वमथ पुतः। रासकः कम्बुजस्तेन गीयते गायकोत्तमैः। अयं शब्दः कञ्चुक इत्यन्यत्र पठितः । किम्भरीतेि:- रागः । षाडवा ककुभोद्भूता धझन्याससवर्जिता। मध्यमेन निषादेन वेिहेितान्ढ़ीलनक्रमा ॥ श्रृङ्गरे विप्रलम्भाख्थे गातव्य कम्भरीतिका । जगदेक्ाः कम्भावतीरागध्यानम्. कम्भावती स्यात्सुखदा रसज्ञा सौन्दर्यलावण्यविभूषिताङ्गी। गानप्रिया कोकिलतुल्यनादा प्रियंवदा कौशिकरागिणीयम्॥ ६ामोद्रः वासी वसाना शरदिन्दुशुभ्रं विरिञ्चिदेवी परिकीर्तनीया । कुन्दावनिन्या चतुराननस्य कम्भावती लब्धसमृद्धसेवा ॥ संर्गीतसरणि : संगीतसारः कम्भावतीवेलावली- उपाङ्गरागः त्यक्तसान्दोलितविमा ज्ञेया कम्भावती शुचौ । शुचौ - शृङ्करे ॥ মল্লাম্বন: कम्माच्– (कमास्) मेलाग: (हकिम्भोजी मेलजन्यः) (आ) स म ग म प ध नेि स · : (अव) स नि ध प म ग मा गरि स. कम्रा- तालवाद्यम्. वेणूद्भव खादिरकाष्ठनं वा गुलद्वयं विस्तरतो हि दैध्यें। मध्यस्यपिण्डतिल कश्निकाणां चतुष्टये इळक्ष्णवमे यथास्यात् । 线 ೫೪ * सम्मुखे तेन बध्नीयान्मध्ये मत्स्याकृतिर्यथा । कच्छयावेष्टयेत्प्रान्तं शेषं स्कन्धक्र्टौ न्यसेत् ।। करटा सा विनिर्दिष्ट कुडुपद्वयवादिनी । ककारश्च रकारश्च टकारो रेफमस्तकः । उत्सवे च विवाहे च यात्रायां नृपमन्दिरे । इत्यादि सर्वकार्येषु करटा विनियुज्यते ॥ करणम्– चर्मविशेषः करणं नाम षण्मासमृतवत्सस्य चमै च । षण्मासिक्यां मृतो वत्सस्तचर्मकरणं स्मृतम् । नश्श्ः करणम् करणं नाम तत्प्रोक्तं याचेष्टा पाद्योर्द्वयोः । व्यायाम एष संक्षेिप्नस्सनृत्तकरणात्पृथक् । करणमू– वीणायां ह्रतव्यापारः । करणै षड्द्वधै, रूपं, कृतप्रतिकृतं, प्रतिभेद: रूपशेष:, प्रतिछुष्का, ओघश्चेति ॥ करणं वीणयां धातुः । तस्य पञ्च भेदाः । यथा रिमितः, उच्चयः, नीरटितः, ह्राद:, अनुबन्धः, इति ॥ करणम्– मुखसन्ध्यङ्गम्। प्रकृतार्थसमारंभः करणम् । সংর: प्राकृतार्थः समारंभः कारणम् । यथा वेण्यां - गच्छाम इव भीमवाक्यम्। करणम्-प्रस्तुतकिया । । । अवसरानुगुणस्यार्थस्य प्रारंभः करणम् । अन्ये तु विपदां शमनं करणमाहुः । शमनं च आशीर्वादवचनेन अन्यथा वा ॥ सागरनन्दी कसेचितरत्नम् करधारणी-कला तथैव याधायचतेपु हस्तौ तथागताभ्यांचलचङ्ग्राभ्याम्। पद्भयामथो मूर्ध्नि करोतेि यत्र प्रागुक्तपात्रं करधारणीतेि॥ क्रभौ करभौ मलेिनैौ खच्छावरुणैौ कुञ्चितावृजू । इत्थमन्वर्थनामानैौ कथितैौ पञ्चधा बुधैः। करश्रमरिका-उलुतिकरणमू यत्र वामेन हृतेन समवष्टभ्य भूतलम् । गगनोन्मुखपादस्सम् अपसव्येन सत्वरम् । शरीरं भ्रामयेदेषा करभ्रमरिक ! तदा । क्ररेचकः त्वरया परितो भ्रान्तिर्यदा रूयार्द्धसपक्ष्योः । पर्यायेण तदा धीरैरादेिष्टः पाणिरेचकः । अथवास्यादसैौ पाणेर्विरलः प्रसृताङ्गुलेः। अङ्गुष्टैर्ङ्गुलीभिश्च वेिरळ प्रस्तैर्भ्रमः । तेिरश्वीनोऽथवा हँसपक्ष्यो: करयोस्तु सः॥ परितो रेचेितो यद्वा पर्यायेण विनिर्मितः । कथितो विप्रदासेन विदुषां कररेचकः । कररेवितरत्नम्न-चालक: प्रसार्यै पाइर्वयोः पार्श्वे प्रसृतैौ पुरतस्ततः। तत्रैव स्वस्तिकीकृत्य पर्यायात्पार्श्वेयोर्द्वयोः । ततश्व वालव्यजनचालकस्य क्रियान्वितौ। वर्तनाखस्तिकं कृत्वा ततो भूतलसम्मुखैौ ॥ मण्डलाकारमुद्रत्य ततश्व पतितावथ । किरौ कृत्वा तयोरेकं भ्रमयेदंसदेशतः ॥ लीलया चालयेदन्यं पार्श्वतो रथचक्रवत्। ततइच करमेकैकमुत्सार्य सरलात्मना। मलभत्.टिपयेन्तं वामदक्षिणपार्श्वयोः ll पतितोत्पतितौ कृत्वा ततस्तौ खस्तिकीकृतौ । নদামঙ্ক: करिहरूतम्र-करणन् वक्ष्स्स्थ: खटकेो वाम: कर्णे सोद्वेष्टनः परः । विपताकः करः पाद्: तत्तद्दिक्समञ्चितः। यत्र निष्कामणीयस्यात्करिहतं तदीरितम् । करिहृतः–-नृत्तहृतः ऐलेितोत्थी लताहस्त ऐलावत्पार्श्वयोर्यदि । अन्यः कर्णस्थिती यन्न खटकास्योऽथवा करः । त्रिपताकस्तदा प्राहुः करिह्रूतमिमं बुधाः। इहैकवज्ञने मानं मुनेर्वचनमेव हेि ॥ *. সমান্ধ; सजातीयतया अनारम्भोऽस्य चतुरश्रवद्विजातीयारम्भोऽपि नृत्ताभ्यासस्य व्यपदेशादरालखटकामुखवदतो न द्विवचनम् । एकैकस्य पृथक्प्रयोगे करिहरूतत्वाभावादित्येकवचनमेव। तदाकारत्वाचेदं नामेत्यभिनवगुप्तः । -नृत्तह्स्तः ननु द्विवचनान्तत्वमन्न कस्मान्न जायते । ह्रस्तद्वयप्रवत्यैत्वाद्धैरेचेितह्स्तवन् । अवाभिधीयते तत्र भवेद्दिवचनान्तता । यत्रैकशब्दाभिधेयौ सजातीयावुभौ करौ॥ यथोक्ते पल्लवौ यद्वा भिन्नशब्दनिरूपितौ । विजातीयावुभौ यद्वद्रालखटकामुखौ ॥ लोके निष्पन्नेकशेषद्वन्द्रे पदविधी तथा। दृष्टं द्विवचनान्तं च घदौ घटपटावितेि ॥ एक एव लताह्स्ती ह्रतिह्स्तसमाकृतेिः । उज्यते-करिहतेन नखाद्दिवचनं ततः॥ नैतद्युक्तिसहं यद्वदरालखटकामुखौ। विजातीयाविमौ तद्वत्पताकखटकामुखौ ॥ अथ तच्छब्दवाच्यत्वमत्र वास्तीति चेन्मतम् । पताकयोः पल्लवता स्यादतच्छब्दयोः कथम्॥ अथ तच्छब्दवाच्यत्वं सजातीयेन कारणम्। अथ शब्दौ विजातीयौ दण्डपक्षौ विलोकय ॥ तदाकृतित्वं संज्ञाय। हेतुस्तचेकसाधितम् । इति चेद्स्य ह्स्तस्य नियमो निष्फलो भवेत् ॥ न चान करिहस्तोऽयं मुखे करिकरस्थितः । किन्तु कारणह्रस्तस्य तुल्याकारे प्रयुज्यते । तत्तेन कथ्यते तुल्यं यद्दृष्टौ यत्स्मृतिभैवेत् । एकेन करिकर्णस्य ह्स्तस्यान्येन तु स्मृतिः । तस्मादुभाभ्यां नियतव्यापाराभ्यां प्रकाशते । হুয়া: द्वीनाङ्गो व्यसनप्राप्तिर्देशभ्रेशाद्यस्तथा । विभावा: स्यु: श्रुता यद्वा साक्ष्ाद्देव विलोकिताः । प्रलयस्रस्तगात्रत्वं विलाप: परिदेवनम् । अश्रुपातो मुखे शोषो वैराग्यं स्वरभेदनम् । श्वासोच्छुसँौं देहपाताघातोरस्ताडनाद्यः । एतैरभिनयैरेनमनुभावैर्नटी रसम् । रोदनं यद्भवेच्छोच्यगुणस्तवपुरस्सरम् । सविलाप स्मृतो देवाबुपालन्भेन रोदनम्। परिदेवनमेिलुक्तं तद्विदुं ३ाब्दृकोविदैः । निर्वेदो ग्लानिरौत्सुक्याबेगमोह्रश्रमा भयम् । विषादोन्माद्दैन्यानि व्याधिरित्येवमाद्यः । सञ्चारिणः स्यु करुणमेतैभवैस्तु पोषयन्। त्रिविधोऽयं मानसिकवाचेिकाङ्गिकभेढत: । वाच्यार्थाननुसन्धाननिश्वासोच्छ्रासदीर्घता । उपेक्षा केशवस्त्राङ्गसंस्कारादिषु दीनता ! अनुभूतानभिज्ञत्वमनवस्थितचेतनां । अाका३ार्वीक्ष्णं चेतेि मानसः करुणो रसः । हाकारो रोदर्ने क्रोशः प्रलापो दीनभाषणम्। दूराह्वानमथाक्रन्दो याचिकः करुणः स्मृतः । विवर्तेन शरीरस्य बाहुपाविधूननम् । शिरोरस्ताडनं शीर्षधूननं पतने मुहुः । धावनं ह्स्तविक्षेपः करुणस्त्वाङ्गिको भवेत् । अाद्यः स्यादुत्तमं मध्यनीचयोर्द्वावनन्तरौ । धर्मापघातजो वित्तनाशजो बन्धुनाशजः । त्रिविधः करुणो ज्ञेय आाद्य उत्तमपूरुषे । ہماچہ r . विप्रदासः शापल्लेशोपघाताद्यैर्जायते करुणो रसः । । अश्रुविइवासवैवर्ण्यस्रस्ताङ्गत्वस्मृतिक्ष्यैः। परिदेवितशोषाद्यैरभिनेयस्ससूरिभिः । खरभेदाश्रुनिर्वेविषादावेगमृत्यवः । मोहापस्मारजडता चिन्तैौत्सुक्यं च वेपथुः। दैन्यं वैवण्यैमालये व्याधिग्लनिस्तथा श्रमः। स्तम्भाद्याश्च चरा भावाः खायी शोकोऽख च स्मृतः॥ ब्रह्मसंवित्समाखाद्: करुणो यस्सुखात्मकः। सागरः विप्रलम्भरसोयैवेति वचनाञ्च, ‘एकोरसः करुण एव निमित्तभेदाद्भिन्न:' इत्यादेि करुणप्रभोर्वचनाञ्च करुणस्यैव साम्राज्यमेिति तत्त्वविदः । ननु श्रृङ्गारो नायको रसः।' श्रृङ्गारमेवं रसनाद्रसमामनन्ति ’ इति च, शृङ्गारयैव प्राधान्यं श्रूयते । कथॆ करुण ক্ষা चतुर्था। पौरुषाश्रयः स्त्रीपुरुपयोबिंपये स्त्रीपुरुषाभ्यांकृत इति चतुर्था। देशाश्रयो दिव्यमानुष इति ? कालाश्रयस्तु इहान्योभयजन्मसङ्गम इत्यादि । अथास्यैव (करुणस्य) विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगः प्रयोगतोऽभिधीयते । अनुभावा उदाहरिष्यन्ते । ते च मुखप्रतिमुखगभैबिमईनिर्वहणेषु प्रत्येकं पोडश-इत्येवमशीतिर्यथाक्रम: प्रतिपाद्यन्ते । यथा-- तत्र व्यसनाभिघातः, अङ्गाभिभव:, चेष्टसंमीलनं, मेीह्समावेशः,चेतनाप्रत्यागमः, मूर्छाविच्छेदृः,शोकप्रत्यग्रता, शोकावेगः, दुःखनिर्यातनं, दुःखावसादः, दुःखसन्दीपनं, दुःखव्याहारः, दु:खातिवाह्नं, बाष्पमोक्ष:, अवस्थानुभवः, अवस्थान्तरावेश:, इति मुखे षोडशानुभावाः परिदेवनं, अनुशोचनं, गुणसंस्मरणे, स्वभाग्यगर्हृणं, विलापः, प्रलापः, प्रविलापः, अात्मनिन्दा, हृदृश्योपालम्भः, जीवितजुगुप्सा, दॆवाधिकारः, शीक्ोन्मादृ:, दुःखसंभेद:, सहायापेक्ष्णै, सह्वायानुर्नीतिरिति पेोडश प्रतिमुखेऽनुभावः । सुहृत्परिवेदर्ने, सुहृत्प्रलाप, परिजनानुझोचनै परिजनाक्रन्दृः, गुरूपरोधनॆ, गुरुजनविलापः, सहायाक्रन्दनं, सह्वायाभ्युपपत्तिः, सहायाभाषर्ण, सहायप्रश्न:, साह्साग्रहः, मर्णाभिनिवेशः, सह्याभ्यर्थनॆ. सह्ायशिक्ष्ा, मरणेोपक्रमः, मरणाध्यवसायः, इति गर्भे षोडशानुभावाः। समाइवासनं, उद्भूर्षणे, प्रतिवोधनं, उत्साहनं, अनुकम्पनं, विरुंभर्ण, प्रलोभनं, उपपत्तिदर्शनं, प्रदवासनं, प्रत्यायनं, आप्यायनं, तन्मतव्यापेक्षः, भयोपदर्शनं, उपालम्भनं, प्रतिकोपः, इति विमर्शे षोडशानुभावाः। मरणाध्यवसाय: विद्रव: ३ोक्तितिरस्कार: शेीक४धव। शोकविनोदः तपस्योद्वेगः द्वैव त्रिकालदृष्टदशैनं तदुपदेश: सद्दायस्वीकरणे तदध्यवसायः प्रत्यूहुप्रशमर्न प्रत्याशानुबन्धः समयप्रतीक्ष्ा सैंविधानकप्रकारः प्रत्युज्जीवनं पुनः समागमःइति निर्वहृणे षोडशानुभावाः । भोजः लक्षणेदाहरणनि श्रृङ्गारप्रकाशे द्रष्टव्यानि। करुणम्-शीतगुणः प्रेमोद्दीपपदप्रायॆ श्रृङ्गाररसभूषितम्। करुणाकाकुसेंयुक्तं करुणे विरहृप्रियम् । सोमेश्वरः करुणा-दृष्टिः मन्युमन्थरतारा च पतितोध्र्वपुटा तथा। घोणाग्रदायिनी दृष्टिः करुणा करुणे रसे ॥ सोमें कर्णाटकसारङ्ग भरतार्णवसंप्रेोतं शुकतुण्डाभिधे करे । सर्वाङ्गल्यः कुञ्चितास्युः कर्कटे स्यात्तु कर्कटः । সঞ্জাৰ: कणेपूर्णेह्त: उभयेो: करयोर्मूले कपित्थाख्यकरौं यदि । कणपूर्णाभिधानोऽयं निश्चितो भावकोविदैः । पुरोभागेत्वर्य हस्तो रमाभारतीभावने कृणस्थानत्वये हृत: कर्णार्थे विनियुज्यते । कुर्गयुग्मप्रकीर्णकम्–चालकः विलेोलेितैौ तिरश्चीनैौ कर्णाभ्यर्ण करावुभौ। उरप्रदेशपर्यन्तं खखपाश्र्वे समागतै। यत्रैतदुक्तं नृत्तङ्गैः कर्णयुग्मप्रकीर्णकम् । कर्णलग्नकौ--स्कन्धै। आाळिङ्गनेऽतिशिशिरे प्रयोगः कर्णलग्नयोः। संलग्न इत्याह् सोमेश्वरः । कणैवल्यम्-कणैमूषणम्। कर्णाट:-रागः t रिन्यासप्रहृणांशकः । विनायक: -रगङ्गसंग: कर्णाटो भिन्नषड्जाङ्गो मन्यासो धग्रहश्शुचौ । हेमन्तप्रथमे यामे गातव्य: पञ्चमीवेितः ॥ क्षुणाटकजोगी-मेलरागः (सूर्यकान्तमेलजन्यः) (आ) स रि ग म प ध स (अव) स नि ध प म रि स भट्टमjवचः कर्णाटकदम्बः—मेलरागः (गमनश्रममेल्जन्यः) (आ) स रेि म प ध स (अव) सनि ध प म ग रिस সঞ্জ कुर्णाटकसारङ्गः-मेलरागः (मायामाल्वगैलमेलजन्यः) (आ) सरि ग म ग पनि ध म प ध नि स स ध म प म ग रि स -वीणायां वादनक्रमः मध्यषड्जै प्रह्वं कृत्वाऽवरोहेन्मध्यमावधीन् । पञ्चस्वरान्मध्यमात्तु तृतीर्य च स्वरं व्रजेत् । तस्मात्स्वरांश्च चतुरः समारुह्य ग्रहॆ स्पृशेत् । तती विलम्ब्य तत्पूर्व प्रहे च न्यस्यते यदा । कर्णाटगैौडसंज्ञस्तु रागः सञ्जायते तदा । लक्ष्ये कर्णाटगैौडस्य लक्ष्यते पञ्जमी प्रह्ः ।

1. g: --रागः ( षाड्वः )

निपादशाहूयातो युक्तपञ्चमवर्जितः । एष कर्णाटगैौडस्तु कर्णाटवदुदाहृतः ॥ कर्णाटवदिांते कर्णाटोक्तगानकालमूत्यैन्वित इत्यर्थः । अर्य कर्णाटबङ्गाल इति गीतप्रकाश सङ्गीतसारयोर्टेश्यते। वत्स्वरूपंस्व । गान्धारां३ाप्रह्न्यास: षड्जपञ्चमवर्जितः । एष कर्णाटबङ्गाल: श्रृङ्गारे टकवंशजः । टक्करागी नाटकर्णाटयोर्योगे नपुंसक इति मम्मटाचायै: t॥ नारायणाः -मेळरागः अथ कर्णाटगैौलः स्याद्रितीव्रतरसंयुतः । तीव्रगान्धारसैंयुक्तो गमन्यासांश्ाशेोभितः । षड्जाद्दिमूर्छनोपेतः पापन्यासावरोहकः । आारोहे धैवतेनापि कविद्वज्यै: सतां मतः । तृतीयप्रह्रोत्तरगेयः । कृणोटबङ्गाल:-रागः पूर्ण: कर्णाटबङ्गालो द्विगुः पान्तोपरागजः । अङ्गे कर्णाटबङ्गालो वेगरञ्ज्याः पवर्जितम्। गांशॆ सान्ते च श्रृङ्गारे वक्ति हृन्मीरभूपतिः॥ —H. «FI: वैरञ्जिका टक्कभवा तदङ्गं । कुर्णाटबङ्गाळ इति प्रसिद्धः । गांशस्तु सान्तः परिगीयतेऽसौ । वीरेऽथवा मुख्यरसे पहीनः ॥ अहोबिळ: हृम्भीरः कर्णाटवराटी-रागः षड्जादेिः खरसंपूर्णा पञ्चमेन च दुबैला । सा कर्णाटवराटी स्यादीषत्सप्रतिपादका । सोमेश्वरः षड्जन्यासप्रह्ा धांशा तारा स्यात् मन्द्रमध्यमा । विभाषा रागराजस्य कर्णाटीयं वराटिका । सोमराजः कर्णाटी--उपाङ्गरागः कर्णाटरागस्योपाङ्गे कर्णाटी त्यक्तपञ्चमा। गातव्या सा रसे तद्धैः श्रृङ्गारे कम्पितस्वरा । भट्टमाधविः -भाषैरिग: धान्ता षड्रजग्रहन्थासा तारगा मन्द्रमध्यमा । समशोषखरापूर्णा कर्णाटी कर्णरक्तिदा । इमां भाषां समाचष्ट मतङ्गादिविदां गणः । रागाङ्गमाह निःशङ्के प्रामरागानुसारतः । कृष्णवस्त्ना नीलबर्णा गजेन्द्रवरवाहना ॥ –RRI: त्रिनिषादाथ संपूर्णा निषादो विकृतो भवेत्। मार्गौ च मूर्छना ज्ञेया कर्णार्दीयं सुखप्रदा । कर्णाटीदेवगान्धारी-मेलरागः (आ) स ० ० ग ० म ० प ० ० नि ० स (अव) स ० नि ० ध प ०म० ग ० ० स मेललक्षणे कर्णाटीरागध्यानम् शीर्णाळकालॆि स्मितमञ्जुचेलां कर्णाग्रताटङ्कयुगां कृशाङ्गीम् । हतिवतरेत्ांश्चादिमे मतः स्फू. कर्णिकरठिजनी-मेलरागः (नटभैरवी मेलजन्यः) (आ) स रेि ग म प म ध नि स . (अव) स नि ध प म ग रे स. कणैिकाधरी-मेलरागः (नटभैरवी मेलजन्यः) (आ) स रेि ग म प ध नि स . (अव) स नि ध प म ग रि स. द्ामोदरः १ कृलए दधानोऽधो गतोऽथाप्रस्थीत्ताने लेख्यबाचने { মার্ক্স: त्रिपताकोक्तरीयैव कर्तरीमुखवर्तन । कृतैरीवेिकृतिः-हृतः वामदृक्षिणहृताभ्यां कर्तर्ये तियैराकृती । मिलेिते कर्तरी विकृतिरियाहुर्नाट्यवेदिनः ॥ पुरोभागेत्वयं हृत्तः समरतां नियोजयेत् । कर्तरीस्वस्तिकः-हृतः कर्तरीस्वतिकाकार कर्तरीस्वनिको भवेत्। पादर्वभागे त्वसौ हृतः वृक्षाणां च निरूपणे। go. ु:

নিশ্লিষ্ট: कर्तर्यचितम्-उञ्छतिकरणम् चरणौ स्वस्तिकीकृत्य क्रियते यत्र चान्वितम् । कर्तयैचितकं तत्तु कथेितं नृत्तवेदिभिः॥ ત્યજીવનમ્ उत्प्लुत्य प्रपदैस्सम्यक् पाद्यैकस्य पृष्ठतः । कर्तरी विन्यसेदेषा स्यादुत्प्लवनकर्तरी ॥ कर्षक:-देशीतालः लघुद्वन्द्वं च सगणः कर्षके परिकीर्तितः। नाट्यदर्पणे क्लम्-धातुः एकस्वरं यदानानास्थानकं तन्त्रिकाद्वयम् । अङ्गुष्ठाभ्यामेककाले निन्ति स्यात्कळै तदा । इाङ्गैः -वीणावादने गुणः : कपोतकूजितकलं कलमुतं कलाविदा । --व्यञ्जनधातुः तन्त्रिकाद्वितयं नानास्थानमेकस्वरं यदा । हन्यते युगपद्द्वाभ्यामङ्गुष्ठाभ्यां कळै तदा । জন্তস্থাবন্ধি क्रियां यदा कुर्वते च पतनोत्पतनात्मकम्। कलविङ्कविनोदाख्यश्वालको जायते तदा ॥ कुलशः--ह्स्तः पताके मुष्ठिका बद्धा कलशे शिखरान्विता । कलश्ावर्तना। नासमात्रप्रसिद्धं । কুড়িলাখ: कलहंसः-मेळरागः ( यागप्रियामेळजन्यः ) (आ) स रि ग म प ध स. (अव) स नि ध प म ग रि स. ,够 कलह्स्रः-प्रबन्धः गद्येन कलहुंसः स्यात्स्वराः पूर्वे ततः परम् ।। कलितो भजयैः प्राज्ञैः कलहंसो निगद्यते ।

تاسی

एकं पादुं पुरो गीत्वा गीयन्ते च स्वरास्ततः। शंपादिताळसंयुक्तः स भवेत्कळहंसूकः । पाद्वे न भजयैर्युक्तः कतैव्यस्स्वमनीषया। पश्वात्स्वराः प्रयोक्तव्या: प्रबन्धे कलहुंसके ॥ 'भुवनधारण महाबलविष्णो', । ईदृग्लक्ष्यपदं पूर्वॆ गीत्वा गायेत्ततः स्वरान् । झंपातालेन मेधावी प्रबन्धे कलहंसके । - ERI: _विहाय प्रथमं पादं खरा गेया विशेषतः। छन्दसा कलहंसेन झंपातालेन च स्फुटम्॥ पादान्तरैस्तथाभोगः स्वरैन्यासस्य गीयते । कलहंसो भवेदेवं, अस्य भेदासु सङ्गीतसुधायामुक्ताः। चतुदेण्डीप्रकाशिकायां तु कलहंसछन्दोलक्षणं हंसाख्यवृत्तेनभ्रान्य नाम उक्तम्। कलहान्तरिता-नायिका. ईष्यौकलनिष्क्रान्तो यस्या नागच्छतेि प्रियः। सामर्षवशसंप्राप्ता कलहान्तरिता भवेत् ॥ মনে: कल; चञ्चत्पुटस्य त्रिकले द्वादश गुरवो भवन्ति । चाचपुटस्य चतुष्कलेऽपि द्वादश कलाः । तयोः सेश्ायः स्यात् । प्रत्येकं चतुरश्रादेः चतुर्भागाश्च तत्कलाः । एकं त्यक्ता त्रिभागा स्यान् क्षिप्रैकसेज्ञका बुधैः । अयं भावः- ताळकला: समाह्य चतुर्थभागं निरस्य यदेि त्रिभागो गृह्यते सा क्षिमैककला । एककले चत्वारो गुरवः। द्विकलेऽष्टौ । चतुष्कले षोडश । आहत्याष्टाविंशद्गुरवः । चतुर्थभागे गुरवस्सप्त। क्षिमैककलचञ्चत्पुटे एकर्षिक्षतिगुरवो भवति। तथैव चाचपुटे पञ्चदश गुरवः। एको लघुः एको द्रुतः । अनेन क्रमेण षट्पतापुत्रक संपकेष्टाकोद्घ्रट्टतालेष्बपि वर्धमानयोगो लभ्यते। स्वयम्ह्यम् । वर्धमानादिनिरूपणावसरे तल्लक्षणं पुनर्वक्ष्यते । चाचपुटादेितालानां शिष्टानां चायमेव क्रमो वेदेितव्यः । कला--वीणङ्गभू ! नादं सञ्जीवयत्येषा यतो जीवा ततः स्मृता । तामेव च कलां प्राहुस्तन्त्रीपत्रिकयोः कलम् । कुम्भः एकतन्त्री शब्दं पश्यत । तत्रिका पत्रिकायाँ तु कविल्लगतिका न वा। लग्ना सैव कला ज्ञेया वीणाश्रावीण्यशालिभिः । वीणालक्षणे द्रष्टव्यमू। —স্থান: पञ्चमस्य द्वितीया श्रुतिः । पार्श्वदेवः कलाः अङ्गप्रत्यङ्गक५ाङ्गनृत्येषेवं विधाः कलाः कथ्यन्ते नागमछेन ३ाम्र अालोड्य भारतम् । चक्रभ्रमणिका पूर्वे गोळकक्षेपणं ततः । कास्यपालस्य शिरसि साम्भसस्थितिरेव च । अष्टादशविलासानां सचक्रमधिरोहणम्॥ बापस्यारोह्णै तद्वत्खङ्गधाराधिरोहणम् । खङ्गापस्याथ धरथे ललाटे नासिकाग्रतः ॥ बिबुके चैव चतुरं झकगोलक संयुतम् । गुलिकामुखगुम्भश्च वक्षः पूर्गीविदारणम् । कलापी–अहुलिभूषणम् कलाभरणे-मेलरागः (हकिम्भोजीमेलजन्य ) (आ) स रि ग म प ध नि स . (अव) स ध प ग रि स . कलामूर्तिः-मेलरागः ( भवप्रिया मेलजन्यः) (आ) स गरि ग म प स · (अव) स नि ध प म ग रेि स . সঞ্জ कलावती-मेलरागः (चक्रवाक मेल्जन्यः) (आ) स रि ग म प ध नि प स . (अव) स नि ध नि प म गरि स. क्रूलासः मेघपङ्क्तौ यथा विद्युच्चकास्ति सचमृत्कृतिः। तथा यत्व पताकादीन् पुतमानकृतान् करान् ॥ तिर्यगूर्वमधेोधश्वेदारादातन्वती नटी। विभाति विद्युदायलुकलासस्स तदोदितः । विद्युत्कलासः खङ्गाद्यः कलासो मृगपूर्वकः। बकाद्यः पृवपूर्वश्व हंसाद्यश्वेति षण्मता ॥ तत्वाद्यौपुतमनेन गुरुमानात्ततोऽम्रिमौ। पञ्चमो लघुमानेन षष्ठस्याद्द्रुतमानतः । तत्राद्यः षडिधः खण्डकळा स याचतुर्विधः । । तृतीयस्वेक्षेा नैिपञ्जमै तचतुर्विधौ । त्रिधान्तिमः कळासः स्याद्देवं द्वाविंशतिर्मताः। কাম-ইন্থিবান্ধযু विविधैः पाटशब्दैश्चालकृतं यनिमिश्रितम्। मध्ये िपल्लमुल्युक्त प्रहथापि मनोहरप्। कलासरूपकं प्रेोकं सङ्गीतद्वै पुरातनैः। कलास-देशीलस्याङ्गस् गीताते खापनं चापि लयतालसमं बुधैः। क्लासा कथितस्सोयं नृत्तस्यापि समाश्छित् । । अश्लोकः १३ कल्याणकरशुक्ल: कल्पक्ष्टी–नृत्तरूपकम् कल्पवढी भवेद्या स्याच्छुङ्गाररसभावयुक्। उदात्तनायकोपेता पीठमर्दोपनायका ॥ द्विपदो खण्डगेयाढया रथ्या रासकतालयुक् । लयतालयुता लास्यदशकेन समन्विता । ईदृशी कल्पवल्लीस्याद्यथा मणिकत्रल्लिका ॥ স্কুল"ন: अधोमुखे तु मुकुलं हंसास्यं हृदये तथा । बध्वा तूंवै प्रचलितः कल्पवृक्षास्यहृस्तकः । पुरोभागे त्वयं हस्तस्त्वभिलाषार्थसूचने । कल्पितोपमा-अलङ्कारः (उदा-) क्षरन्तो दानसलिर्ल लीलामन्थरगामिनः । मतङ्गजा विराजन्ते जङ्गमा इव पर्वताः !! भरतः कल्याण:-देशीतालः ताले कल्याणसंज्ञे तु तृतीयोध्र्वदुतो भवेत् । ο ο ε द्मोदरः -मेलकर्ता यत्न शुद्धौ सपौ स्यातां गनी च सपतै सपैौ । साधारणेोऽपि गान्धारो मेल: कल्याणसंभवः । त्रिषड्जो गीयते सायं पूर्णः कल्याणसंज्ञकः। रित्रयेणाथवा युक्तः प्रोक्तस्सङ्गीतवेदिभि: ॥ -मेलरागः मस्तु तीव्रतरो यस्यिन्गनी तीब्रावितीरितैौ। गान्धारोद्ग्राहकल्याणे नारोहे तिष्ठतो मनी ॥ तृतीय प्रहरोत्तरे गेयः । क्ल्याणक्रः-गान्धारग्रामे नारदीयतनः रि ग म प नि . श्रीकृष्ठ अहॊबिलः স্কল্যান্ধান্তঞ্জ सर्वसङ्गीतसारकर्ता । १४ कल्लोलध्वनिः कल्याणवसन्त:-मेलरागः ( कीरवाणी मेलजन्यः ) ( अा ) स म ग म प ध नेि स . (अव) स नि ध प म ग रि स . कल्याणहरूत: अङ्गुल्यः कुञ्चितास्सर्वाः पद्मकोशोपरिस्थिताः कल्याणाभिधह्रतोऽयं कीर्तितो भरताद्विभिः। पुरोभागे त्वर्य हस्तो मधुपर्कनिरूपणे कल्याणी-मेलकर्ता बहचतुर्वृषहराजविरुद्धमध्यपञ्चाच्युताश्वहरकुञ्जरमेवमेव । कल्याणेिराग इते रम्यमनेकभङ्गया सैपूर्णमेव परिनन्दति याज्ञवल्क्यः । सपैौ शुद्धौ। रिधौ चतुःश्रुतिकौ । साधारणो गान्धारः । कलेिर्निषादः। कल्याणीति कान्तं शब्दखरूपमन्यै: पठितम् । विनायक: परमेश्वरः –मेलरागः (मेचकल्याणीमेल्जन्यः) (आ) स रि ग म प ध नि स . (अव) स नि ध प म गा परि स . মঞ্জ कल्याणीरागध्यानम् कणाद्वीणाहस्तां कनककुसुमावृतगलां | हरिद्रामुद्राङ्गाननरुचेिरजलर्जा धृतवराम्। शुकोशारीहंसीमुखमुखरसन्तोषितगलां सुकल्याणां ध्याये मम मनसि नित्यं क्रतुमतीम्॥ - रागसगरः कठिनाथः सङ्गीतरत्नाकरव्याख्याता । कर्णाटक देवरायस्यास्थान कविः॥ कल: १४२० कल्लोलः-मेलरागः (हृरिकाम्बरीमेलजन्यः) ( अा) स म ग म प ध नि स . (अव) स नि ध म ग रि स . † मञ्ज क्छोलध्वनिः-मेलरागः (सूर्यकान्तमेलजन्यः) (आ) सरि म ग म प ध प नि ध नि स . (अव) स नि ध प म नि ध म ग रिस . ककल १वप्रस्थानमासाः सुकुमारः, स विचिवः मध्यमश्वोभयात्मकः कवेिसमयाः समयो नातिलङ्गयः स्चात्कविभिस्सकलैरपि । सतोऽप्युपेक्षणे ज्ञेयं असतश्च परिग्रहः । चतुर्धा समयो वाच्यः यथाशोकतरोः फलम् ! समुद्रे पङ्कर्ज वण्यै हंसास्सर्वसरम्वपि । गिरिषु स्वर्णरत्नानि ज्योत्स्नापानॆ चकोरकै: । यशोहासगतं शौक्लयं काष्ण्र्यं चेतरपापयोः । प्रतापस्य च तीन्नत्वं म्वादुत्वं बचसामपि । स्वभावस्य च सौरभ्यं रौहित्य रागकोपयोः । नीलश्यामलकृष्णानामैक्यं ज्ञेयं प्रयोगतः । कौमुदीशुक्लपक्षेषु वसन्ते कोकिलध्वनिः । सदृशेन पदार्थन तत्कार्यस्योपपादनम् इत्याद्युन्नेयमन्यत्र प्रसिद्धं सन्निबन्धनम् । सङ्गीतमीमांस्रो વવાયવોં नीलरक्तसमायोगात्कषायो नाम जायते । भरत: कांस्यपात्रधारर्ण-कला भूमौ लुठन्ती दधती च कांस्यपात्रं शिरोऽग्रे सजलं हि यत्र। नटी समें भ्रामयते कराङ्ध्रपद्मौ तु चक्राण्यथ सा तरङ्गी॥ নামায়ঃ: कास्यवड:-तालवाद्यम् अत्युच्चपृशे वदने विशालः स्यात्पद्मिनीपत्नसमानकान्तिः । विन्यस्य रन्ध्रस्य च सूत्रदोरं विर्धूय तस्मिन्नखिलीत्सवेषु । प्रवाद्यते कांस्यवडो विचित्रं दण्डेन पाटैर्विविधैरुपेतः । ক্ৰম कालकपाद:–तलक्षरम् तालाक्ष्रशब्दे द्रष्टव्यम् ll काकली-श्रुतिः तारधैवतख द्वितीया श्रुतिः। पादस्यादौ तथान्ते च यत्न स्यातां पदे समे । तत्काश्वीयमर्क् नाम - (उ-दा,) यामे चन्द्रवतीनां द्रवतीनां - काञ्चुकीयाः ये विप्रास्सयसंपन्नाः कामदोषविवर्जिताः। ज्ञानविज्ञानकुशलाः काञ्चुकीयास्तु ते स्मृताः ॥ भरतः काण्ड्ज्वलनम्-मेलरागः (कामवर्धिनीमेल्जन्यः ) (अा ) स रेि म प नेि स . (अव) स नि ध प म ग रेि स . काण्ड्द्रुमः-मेलरागः (वीरशङ्कराभरणमेल्जन्यः) (अ) स ग म ध म नि स . (अव) स नि म ग रि स . काण्डबधनः-श्रव्यकाव्यम् यखेतिहासमखिलं यथास्थितं चैकमेव भाषन्ते । ऋषयस्स काण्डबन्धो रामायणसन्निभो भवतेि । भोज कातर–दर्शनन् सहायान्वेषणपरं यत्तत्कातरमुच्यते । कातरा-देशीचारी नन्द्यावर्तस्थितैौ पादॆौ पश्वावेद्पसर्पतः। सा चारी कातरा प्रोक्ता देशीनृत्तविचक्ष्णै: ॥ कातर्यम् कातर्य गतधैर्यता वेमः यादृश्यमापिबन्तीव भृ#ी म्वथा विकासिनी । सभ्रक्षेपकटाक्षा सा कान्ताऽनङ्गदिवर्धनी it कान्ता-श्रुतिः षड्जस्य तृतीया श्रुतिः । कान्तामणिः-मेलकर्ता ( रागः ) स रेि ग ० ० म प ध नि ८ स . कान्तार:-गीतालङ्कारः नेिसारुकमेदः लघुद्वयं विरामान्तं ताले कन्दुकनामनेि ! द्रुतलयेन गातव्यः कान्तारो भवति स्फुटम् । संगीतसङ्कः कान्तारप्रिया–मेलरागः ( नटभैरवी मेल्जन्यः ) अा - स रेि ग म प नि स . अव-स नि ध म रेि ग म रि स . कान्तिः-काव्यगुणः यन्मनः श्रोत्रविषयमाह्लाद्यतेि ह्ोन्दुवत् । लीलाद्यर्थोपपन्नां वा तां कान्तिं कवयो विदुः । श्ापिः-मेलरागः ( खरह्रनियामेल्जन्यः ) आ - स रेि ग म प ध नि स . अव-स नि ध प म रि ग म रेि स . कामेिनीहृकासः कामदोऽभीष्टदः पुंसां ताले तुरगलीलके दुतद्वन्द्वं विरामान्तं ताले तरगलीलके । संगीतसारः कामदः-तानः मध्यमग्रामे गनिहीनैौडुवः । रेि स प ध म . कुम्भः कामदत्ता-द्वादशाक्षरवृतम्। मनरया: भरतः कामरञ्जनी-मेलरागः (शुभपन्तुवरालीमेळजन्यः ) अा - स रेि ग रेि म प ध नेि स . अव- स नि ध म ग रि ग स , कामवर्धिनी-मेलकर्ता (रागः) स रि ग ० ० ० म प ०ध ० नि स , कामसंभवः-देशीताल: कामसंभवताले तु पुतो बिन्दुरुदीरितः ऽ ० স্তমূলা कामाङ्गा-श्रुतिः । ऋषभस्य द्वितीयां श्रुतिः । कामाडुताभिनवमृगाङ्कलेखा-देिडप्रवन्ध आदितालेन तालेन पद्ये पाठाः स्वरास्तथा । तेनास्तद्न्ता आलापः श्रृङ्गार: प्रेमनिभैरः। रागो मरुत्कृतिर्यत्र स प्रबन्धो निगद्यते। कामाद्भुताभिनवतो मृगाङ्कलेखा प्रबन्धः ॥ कामिनी–धुवावृतम् (सप्ताक्षरम्) गुरुणा लघुना चैव समं नीता च या धुवा । छन्दस्युष्णिहेि वृत्तज्ञैर्विज्ञेया कामिनी यथा ॥ बेपिख ऊण आहृदं -पेक्ष्य आगतम् । (रजगाः ) भरत: कामिनीहास:-सूडप्रबन्धः विजयानन्दतालेन गौडीरागे विरच्यते। । पद्ये पाटाः स्वरास्तेन लीलानायकसंभव1: । श्रृङ्गारः कैशिकीरीतैौ कामतृप्निपुरःसरा । कामेिनीहासनासंप्रबन्ध: श्रीपतिप्रियः । . . - कुम्भः २९ कार्मोर्टिक :

• irধংিৰাংখামুণ্ডাক্তধসন্মুণ্ডদণ্ডক ।

कामदो धैवतन्यासप्रहांशः किल गीयते ! कामोदनाट:-मेलरागः अथ कामोद्नाटेऽस्मिन् तीव्रगान्धारसंयुते । धैवतोद्वाह्संपन्नेऽवरोहे गधवर्जिते। सन्यासो मध्यमांशः स्यात्सर्वल बहुकम्पनम्रं । सायं गेयः । সন্ধীজিঙ্ক: कामो६१।४थानम्ं। पीताम्बर: फुलुसरोजनेस्रो नितम्बिनीमण्डलमध्यवर्ती । युवा मनोज्ञः स्मितभासुरास्य: कामेोद्रागो नितरां ಗ್ಧ মৃত্নঃ अक्षमालां करे घृत्वा.................. । जपन् जुहुसुतातीरे कामोदः परिकीर्तितः॥ अर्ये कामेोर्दैत्यपि कथिता । भर्त्रा समं पाथसि हेमवर्णा पयोविहारेण सरोरुहस्ति । विचिन्वर्ती सौरभमाद्दधाना कामोदरागी कथिता विदग्धैः। স্ত্রীরস্থালিঃ कामोदासिंहृली-रागः कमोदोपाङ्गमाख्याता कामोदासिंहलीबुधै:। कामोदालक्षणोपेता समन्द्रा कम्पधैवता ॥ हृम्#ीरः ._{FI; धांशन्यासग्रहा तद्वत् कामोदा माषथा मdा म.....येव कामोदा धांशन्यासप्रहान्विता । समरूरा तु संपूर्णा गुर्वाज्ञादिषु युज्यते । | धैवतादिग्रहन्यासा संपूर्णास्थानकपिता। गान्धारतांभ-द्रं च कामेोद्ा परिकीर्तिता । झामोदेिका-रागः । बङ्गालस्यैव भेदोयं शेशे कामेदिका समा । सोमेश्वरः że ফ্রাঞ্জ - : o, of i | छ्रदेऴ्: జూసి कपितागमक्काकीण क्नु

• :

బ్ధి : :ৈ "{ షీ షి..విచి ६ंल् !! সূত্রঃ बहुलनिषादोपेता घनगमकधरैिगुणः च परिहीना । हिन्दोलेिके तु भाष झाल्भोजी भलेि लक्षणेन सदा ॥ कँश्यपः -मेलरागः (हरिकाम्झेजीमेलज्य:) (ঙ্গা) স্ত্র হি ঞ্জ, (अव) स नेि ध प स गरि स . স্কৎবন্তভূৱণমে" अविरलसविलासगनलोलां मनसेि ध्यायामेि सन्ततं काम्भोजीम्॥ | স্বাক্ষামন্থ: काम्भोधी-मेलरागः काम्भोधी तीब्रगान्धारा गान्धारादिकमूछैन । आरोहे मनिहीना स्यान्मधांशखरभूषिता । यदा गान्धारहीना खान्मूर्छना चेोतरायता ॥ द्वितीयप्रहरोत्तरगेया l क्षद्दोबेिळः স্কাঙৰথীअङ्गवर्तने उपयोगः। सितनीलसमायोगे कारण्डब इतेि स्युदः। भरतः कारवसिंहृला-मेलरागः (खरह्रप्रियमेिलजन्यः) (अ) स ग रेि ग म प ध नि प ध प स . (अब) स नि प ध म प ग रेि स. कारिका अल्पाभिधानेनार्थो यः समासेबोच्यते बुधैः। सूक्तस्सा तु विशेथा कारिकार्थभ्रर्शिनी । । भर्तः कारिका-झतिसाधकत्वान् तदर्थिनी कारिका । सुत्नमि -पुष्करवाद्य स्वरथजिनमः

• *, &m. ႕”is. షి ऋषभ

  पुष्करं वामं श्ड़्ज्ञां दृश्यप्पुष्करः ।

  • , 靶 - पञ्चमश्चोर्ध्वके क्ार्यै: कर्मारया: लग्ाक्स्वर्गं ||

-मार्जन कार्यमू–अर्थप्रकृति : यद्ाधिकारिकं बलु सम्यक् श्राद्धै: प्रयुज्यते । यदर्थश्च समारंभः तत्कार्थैमिति कीर्तितम् ।।' भरत: कथाशरीरव्यापिन्यां नायकसहायादेक्रियायां उपलभ्यमानप्रधानसंबन्धि प्रारम्भफलविशेषः कायैमेित्युच्यते । धर्मार्थका मानामन्यतमं हेि पुरुषार्थै कायैमित्यामनन्ति । यथा नीत्रे विक्रमबाहुरिति रत्नावल्यां । अभिनव --অম্লয়াম্ব यत्नापसारयन्दोषं गुणमर्थेन योजयेत् । गुणाभिवादं दोषाद्वा कार्य तल्लक्ष्णं विदुः॥ भरतः दोषमपसायै गुणं यदात्वेऽर्थनीये नियोजयतेि । गुणामिवादं वा अपसायै दोषानर्थे योजयते।आश्रित्य तेनार्थ योजयतीत्यर्थः एतत्कैश्चिद्हनमेिलुकम् । कार्येदृष्टिः-निर्वहृणसन्ध्यङ्गम् । एकत्वं कायैदृष्ठितु समस्तस्यापि वलुनः। कायेमतिः-मेलरागः (नटभैरवीमेल्जन्यः) (आ) स रेि ग प ध स. (अब) स नि ध प ध म ग रे स. अभिनवः सर्वॆश्वरः ३२ अनन्तरं स्यात्कालेिन्दी भिन्नषड्जसमुद्भवा । समस्वरा निषादाल्पा धैबतन्यासरूपिणी ! पञ्चमर्षभसंयत्ता गान्धारांश्ाविभूषिता । तारमध्यमस्य चतुर्थी श्रुतिः। कालोपनता–मूर्छन। कलोपनताया नामान्तरम्। कालरूपनताया तु मरुद्भीरिषभे खरे । स्यात्कालेोपनता मूर्छा मरुचात्राधिदैवतम् । काव्यम्–गीतवाङ्मयभेदः लयान्तरप्रयोगेण रागैइचापि विवेचितम्। नानारसं सुनिर्वाह्यकथं काव्यमिति स्मृतम् । -नृतरूपकमू वधैनिका चलतिका यत्र खुस्तदिह काव्यमिति ॥ काब्र्य सहास्यश्रृङ्गारं सर्ववृत्तिसमन्वितम्। सभग्नतालद्विपदीखण्डमात्रापरिष्कृतम् ॥ गर्भावमर्शसन्धिभ्यां हीनमेकाङ्कमेव च। कचिल्लास्ययुतं वा स्याद्विटचेटसमन्वितम् ॥ कुलाङ्गनावेशायुतं ललितोदात्तनायकम् । एवं प्रकल्पयेत्काव्यं तद्गौडविजयो यथा ॥ विप्रामात्यवणिक्पुत्रनायिकानायकोज्ज्वलम् । मुदितप्रमदा भाषा चेष्टितैरान्तरान्तरा ॥ प्रथितं विटचेष्टादेिवेषभाषाभिरेव च । एवं वा कल्पयेत्काव्यं यथा सुग्रीवकेलनम्॥ आक्षितिकाथवर्णो मात्राध्रुवकेऽथ भग्नतालश्च । काव्यिष्ट्र भोछः आक्षिप्तिकादितालभेदेन भ्रवाभेदुःलयताला इति कथ्यन्ते॥ खण्डमानमात्राद्विपदी भग्नताल तालकादिविभूषितं चतुबृंतियुतं श्रृङ्गारहास्यप्रधानं गर्भावमज्ञैसन्धिज्ञुन्यं एकाङ्कम् । यथा - उत्खण्डितमाधवम् । काव्यमारभटीहीनमेकाङ्क हास्यसङ्कलम्। गर्भावमशैसन्धिभ्यां हीनं श्रृङ्गारभूषितम् । खण्डमात्राष्ट्रिपदिकाभग्नतालैरलङ्कता। उदात्तोक्तिसमायुतं बहुताललयान्वितम् । । निदृशैने तु काव्यस्य विज्ञेयो माधवोद्यः । । खण्डमाताद्विपदिकेति गीतिप्रभेदावुक्तौ । सागरः ३ कांस्यतालः यथा - यातो विक्रमबाहुरियादियौगन्धरायणवाक्यं रत्नाबल्याम्। সমিনী: ईप्सितं दातुमभिलाषः काव्यसंहारः। तञ्जनितो भूयः किं ते प्रियमुपकरोमेि । स च गृहीतयैप्रतीच्छतेि प्रतीच्छति च संपादयितुर्भूयसीमिच्छां दर्शयितुं निबद्धयते । तत्र सर्वस्मिन्नेवे प्सिते संपन्ने प्रस्तुतं काव्यमेव संह्रियते इति काव्यसंहृार: ! रामचन्द्रः काश्यपः काश्यपसंहिताकारः । अत्र ग्रन्थे देशीरागलक्षणानि सन्ति । काश्यपसंहिता काश्यपमुनिकृता। अन्न देशीरागाः लक्षिताः । वृद्धकाश्यपेत्र खराः पञ्चदशेत्युक्तमेिति अभिनवेन कुम्भकर्णेन चोक्तम्। कासीलकः-मेळरागः (नटभैरवीमेळजन्यः ) (आ) स रि ग म प ध नेि स. | (अव) स नि ध म ग स . | काहलः-ध्वनिमेदः काबुलशब्द पश्यत । कहला–सुरिवद्यम् धुतूरपुष्पवदना रन्ध्रदण्डा सुदीर्घिका। कार्या ताम्रमयी रौप्यसुवर्णघटिताथवा । कहलानाम सा प्रोक्ता बुक्क दीर्घतरा भवेन्। सोमेश्वर ताम्ररौप्यरूर्णकांस्यादीनामन्यतमेन या । यतेऽन्तसुषिरहृतत्रितयद्वैश्यैभाक् ॥ धसूरकुसुमाकारमुख्न समलङ्कता। हाहूवर्णोत्करा वीरबिरुदोबारकारिणी । काहला वाद्यते लोके कोलाहलविधायिनी ॥ i कुम्भः कांस्यताल: कांस्यतालै समकारी नलिनीदलसन्निभौ । त्रयोदशाङ्गुलमितैौ विस्तारः स्यात्तयोः पृथक् । तले तयोर्विधातव्यं द्वय्ङ्गुळं मण्डलद्वयम्। अन्दर्मध्येऽङ्गुलमिता निम्नता स्यातयोर्द्वयोः । तयोर्गुञ्जाफछनेिर्भे मध्ये रन्ध्रे विधाय च । तल रज्जू विनिक्षिप्य पृथग्प्रन्थिं तु कल्पयेत्॥ १३४ केिन्नरश्रियः-ताङ्गः गान्धारयाक्षे लारंीय़श्वासः । म ए नि रेि ६ . केिन्नरावली-मेल्लम्: { शूलेनीमेलजन्यः ) (आ) स रेि ग स ध लेि स. (अव) स नि ध झग रेि स . क्रिझरी-वीणः अनयॊर्घेदनायोगाद्भवेद्वीणां तु किन्नरी अनयोरीितेि कपिलासिक्ारुढूर्वीण्योः ! घटनायेीगाद्वेियनन तन्त्रीककुभादिकं कपिलासिकावत्, अपरं रुद्रवीणावदित्यवबीद्धालयम्। केिन्नरी-वीणा किन्नरी द्विविधा प्रोक्ता द्वितुंबा च वितुम्बिका । द्वितुबिक भवेल्लष्वी क्रितुंबा बृहती भवेत् ॥ पञ्चाङ्गुलाधिं दैर्घे वितस्तित्रयसंमितम् । पश्वङ्गुलः परीणाहं वेणुदण्डे सरंध्रके । पञ्चाङ्गुलाग्रतः कायैस्साधैश्यङ्गुलविस्तृतः। शाकद्ारुमयेोद्भः ककुभः कोलकान्वितः । अर्धाहुलेनहीना यात्कङमा पित्रकायसी। दैध्य विस्तारतश्चैव कूर्मपृष्ठौ परावरा ॥ गृभ्रपक्षधिनालेका दण्डपृष्ट नियोजिताम्। चतुर्दशमिताः कार्यात्साधैवङ्गुलविस्तृताः । वासोमसीविमिश्रेष मदनेन विधारिता । अङ्गुलान्यूङ्खलं यावत् क्रमशः किञ्चिदुच्छ्रितः॥ आरभ्य व्यूङ्गुलात्किश्विद्यावश्च चतुर्ङ्गुलम्। अमादङ्गुलमुत्सृज्य सुषिरं तत्र कल्पयेत्। ततो द्वय्ङ्गुलमुत्सृज्य मेडक्नसुंखवत्। कर्तव्यम्कुलोत्सेधं तन्त्रीसारणकारणम् । अयोमये तत्र तन्त्रीं गजकेशसमां दृढाम्। वेष्टयित्वा चले शङ्कौ तां च रंधे विनिक्षिपेत्॥ । तच्छिद्रोऽसौ भवेत्कण्ठे द्वितीयः स्थिरकीळकाम्। धलां रन्ध्राद्धस्तच प्रथमदाङ्गुरिष्यते । पुरतो मेदकात्किञ्चित् स्थिरशङ्कं निवेशयेत् । नारायणः

1. * #, 蛟 g ሉ एतश्चतुर्विधूं कृर्म कथॆ शृथ्क्रुद्धं ६ ।।

% *. జపీ.వీ ്. జూషిణ ? प्रदेशिनी मध्यसा च कुवती तंत्रिकहतम् } था प्रकुरुत् श्राप्तान्तर त्यो श्रृंयन्। यश्रृं ! ^ * * སྨི་༥༨ شایسته భ***(ఇt नरन्तरालमव स्याच्छ्रातृप्रेतहरं पुरर् ॥ *. #, ཨར་ཁིའི་སེང་ཨ་ཡུང་བ་མ་ རྒྱུན་མ་སྤྲུལ་ స్ట్రో इति चेतर्जेनीवाह्रो ಫ್ಲ್ಲಿ ខ្ទឹ নুগু: i अन्तर्ध्यातुं * _s * .ே . तिं प्रकुरुते प्रदेशिन्य्मुर्तिनी । :్న ఖ, పేజీ : $. t * यत्रैवमेतयोर्भूरेि क्रिया विच्छईऋतु सः। वि छर्दैवस्थितःि : گساسیس त्थतिमर्तीं लर्सरीअनुसृत्य चेत् it মধুসুমা اپريل పీ हिराहन्तुि तजैर्नी कुतरी तदा । इतेि दक्षुिण्डू সুলক্ষ্ব" : ; किन्नयाँ सकिन्तरमानन् गृध्रवक्षेोस्थिजां यद्ध तत्पाद्ास्थिसमुद्भवाः । कांस्यमय्योऽथवा लेह्ये नलेिक्ास्सारिकाभिधाः ॥ सार्धाङ्गुलास्ताः परिधौ दण्डपृष्ट निवेशयेन्। मदनेनेष्टकाचूर्णमेिश्रेण इलेषणे दृढम्॥ यन्मेढाकशिरोमध्या: तदिदानीं निरूप्यते । प्रथमं प्रथितं प्राज्ञैः सार्धाङ्गुलचतुष्टयम् ॥ द्वितीयमन्तरं ज्ञेयं सयवैरङ्गुलैस्त्रिभिः। तृतीयं तु तृतीयांशाभ्यधिकैस्त्रिभिरङ्गलै: ॥ चतुर्थै त्र्यङ्गुळं ग्ोकं पञ्चमे सारिकान्क्रम्} यवाधिकाभ्यां साधेभ्यां अङ्गुलाभ्यां मतं सताम्॥ स यवद्वन्द्वं नवमें दशमें पुनः । यवोनमङ्गुलद्वन्द्वमन्तरत्रितये पुनः। इतः परं तु प्रत्येकं सपाद्ाङ्खसस्मि মৃন্মী: तत्र रत्नाकरादीनां दृष्टया सारीप्रकल्पनम्। सुखबोधाय शेिष्वाशां दृशैयत्यवनीषतेिः । सारीमस्तकमध्यानां यदेिहान्तरमेिष्यते । मेरुमूर्ध्न उपक्रम्य यथावत्प्रतिपाद्यते ॥ दन्नाद्यमन्तरं पञ्चाङ्गुळं सयवमीरितम् । तरृतीयं च चतुरङ्गुलकं ततूतीयक्रम्॥ तुर्यै चैव यवन्यूनं पञ्चमं त्र्यङ्गुळे तथा। यबाधेिकं ततः षष्ठे यवीनं व्यङ्गुलॆ पुनः ॥ । सयवं द्वयङ्गुलॆ ज्ञेयमन्तरालॆ तु समम्। निषादांशग्रहन्यासा सतारा धरिवर्जिता । गान्धारमध्यबहुला विज्ञेया किरणावली ॥ -मेलरागः (कीरवाणीमेल्जन्यः) (आ) स रेि म प ध नि स · (अव) स नि ध प म ग रेि स . केिरिकिट्टकम्-तालवाद्यम् शुक्तिशब्दे द्रष्टव्यम् । केिरीटः-ह्स्तः कलाप एव शीर्षस्थः किरीट इति कथ्यते । एवं किरीटाभिनये ते निधिक्रात्मजः | निधिकरः विप्रदासस्य पिता । शकतुण्डावुभौ कुर्यात्सम्मुखे नैव मेलनम्। कनिष्ठमे कनिष्ठाममुकुष्ठमे तथैव च। लगयेित्वोषकै: कुर्यात्करौ स तु किरीटकः । अधिदेवोऽस्य मार्ताण्ड: भानुद्वेवे नियुज्यते । किलकिञ्जितय् हर्षाद्रोदनहासादि प्रोच्यते किलकिञ्चितम् । मितरुतिहर्षरोषश्रमभयदुःखभिलाषाणाम्। यत्सङ्करणं स्त्रीणां तद्विदं किंळिकिश्चितं ज्ञेयम्॥ भावविवेक्ताः विप्रदास: शार्ङ्गः –अनुभब: स्मितरुदितहसितादीनां हर्षादसकृदेकीकरणं किलेिकिञ्चितम्। यथा पाणिपल्लवविधूननमेित्यादि । भोज मिितहसितरुतिबहुदुखगर्वश्रमाभिलाषाणाम्। सङ्कटकरणे हर्षादसकृत्किलेिकिञ्चितं ज्ञेयम् ॥ भरतः यत किल शुष्करुदेतहस्तिक्रोधभयव्यामिश्ररूपमिष्ठजन दर्शनाविर्भूतहर्षवशात्क्रियते तत्किलकिञ्चितम्। कीकराजः सङ्गीतसारोद्धारकर्ता। साग्रः कुचुम्बिनी झन्पाताले भवेतेन कीले गीतो बुधैः स्मृतः॥ संतिसारः कीला-कणैभूषणम् ऊर्ध्वछिद्रे कृता उत्तरकर्णिकेति प्रसिद्धा । সমিদা: कुकुण्डलीताल:-तालः भी भौ यो भो यलौ जोल घवोप्यशब्दाः स्युर्वेदसंख्या कथिता कुकुण्डली। | | | | | | S S H | | | S S S S S S lis il s lll SSSlll SS |S! द्वेद्दुः कुङ्कुदः–मेलरागः (मायामाल्वौल्मेलजन्यः) (आ) स रेि ग पनि ध स . (अव) स नि ध प म ग रिस, সঞ্জ कुकुदश्री-मेळजन्यः (कामवर्धिनीमेलजन्यः ) (आ) स रि ग म प ध नेि स . (अव) स नि प म रेि म ग स. - भल्ल कुङ्कुमाम्वरी-मेलागः (मायामाल्वगैल्मेळजन्यः) (आ) स नि ध नि स रेि ग म प नि ध स. (अव) ध प म ग रिस नि ध नि स, कुचुम्बिनी-पादमणिः विधीयेत तदा तज्ज्ञैस्समाख्याता कुचुम्बिनी ॥ जययन; --যাত্ৰাধে उद्दल्यां खांस्तकाकारहस्तद्वितयताडनात्। खुकारभूरे यद्वाद्ये सा विज्ञेया कुचुम्बिनी॥ कालकाखयेन हस्तेन कुकारप्रचुरेण यन्। मात्राभिष्षोडशैर्वापि द्वात्रिंशद्भिः कुचुम्बिनी । द्विविधा सा च विज्ञेया शुद्धा मिश्रेति सूरिमेि: शुद्धा पोडशमात्राभिरन्याभिरितरा युता ॥ कुकुंत कुंत कुंकुन्त कुंत कुकुकुकु । वेश्मः पार्शदेवः ३८ कुञ्चितः कम्पिती बृहुः नामेितस्तीक्ष्णकूर्परः शस्त्रादिधारणे योज्यः प्रहारे प्रालश्रेोजले हैं: i স্ত্রীস্থ:ে कुञ्चित६॥ण्डः- स्थल्लगवृत्तम् कुन्विते चेदुत्ळुतिः स्यात्पुरो वामः प्रसारेितः द्वक्षेिणश्चरणो यत्र वामजाल्कान्तिके स्थितः । एकेन वलनेनाथ दक्षिणेन पद्म भुवि । निपतेत्कुञ्चितो दण्डः तण्डुना प्रतिपादितः ॥ कुञ्चितभ्रमरी निकुञ्च्य जानु भ्रमयेत्कुञ्चितभ्रमरी भवेत्। वैद्:

--भ्रमरी भुजङ्गल्लासित कृत्व थितस्य चरणस्य तु नमनोन्नमनोपेतं मुहुर्येन्नाश्रक्ष्णिम् । | शरीरं भ्रमयेत्सा तु कुञ्चितभ्रमरी मता॥ -चरणाङ्गल्यः सङ्केचाकुञ्चिता शीतमूर्छात्रासप्रहादिषु। –पादाङ्गुल्यः सङ्केीविता यद्ाङ्गुल्यः कथेिताः कुञ्चितास्तदा । वासे ग्रहे च इीतार्ती नियुज्यन्ते च मूर्छिते । | कुञ्चिता–ग्रीवा | निकुञ्चिताकृतिम्रीवा कुञ्चितेत्यभिधीयते। आत्मनो गीपने सूधैभारे चैष नियुज्यते ॥ वेमः ऊर्व संकुचिते मूनि कुञ्चिता गलरक्षणे । ज्यायनः -o अनिकुञ्चित्पक्ष्माग्रा पुटैराकुञ्चितैस्तथा। सन्ना पतिततारा च कुचिता ष्टिरिष्यते। शारदातनयः सन्नेति। निश्चेष्टं तारकाभ्रसंपुटानां सार उच्यते । ईषत्कुञ्चितपक्ष्माग्रभूपुटा वक्रतारका। तेिर्येङ्निवेिष्टा या दृष्टेि: कुञ्चिता सामेिधीयते ॥ विप्रदास कुङ्कनम्-द्वन्तः कुट्टनं द्न्तसङ्घर्ष: इीते भीरुह्युंज्वराखिद्म् । कुट्टमितभू–अनुभव केशस्तनादिग्रहणे हर्षादप्रतिभे सुखे । दुःखाविष्करणे तन्व्या यत्तत्कुट्टभिर्त मतम् ॥ qয়ঙ্গী: प्रियस्य रतिसंभोगे गाढपरिपीडनेषु उद्दामहर्षावेशेन किं पीड्यसेि न सहे इतेि सुखे दुःखाविष्करणे कुट्टमितम्। सागरः भोजस्तु सरखतीकण्ठाभरणे एतद्विपरीतं कुट्टमितमाह । यथा केशस्तताधरादीनां प्रहादुःखेऽपि यत्पुनः । सुखाविष्करणे तन्व्या तत्तु कुट्टसितं मतम् । স্কুল: केशस्तनाधरादिग्रहणाद् दुःखेऽपि सुखबुद्धिचेष्टा कुट्टमितं इति श्रृङ्गारप्रकाश भोजः । कुडुपम्-पद्मणिः एकस्समस्थितः पाद्वस्तथान्यः पाश्र्वयोः क्रमात्। दृधत्पार्श्वोन्मुखे पार्षिण ताडयेद्यदेि भूतलम् । तदा कुडुपमाख्यात देशीनृतविशारदैः ॥ पटहादिवादने दण्डोऽथ वा कोणः । कुडुपचारणा-पाटवाद्यम् वादनं कुडुपोद्भूतैः पदैः कुडुपचारणा। इत्युक्तो दण्डो वादनकर्मणि ॥ नानापाटाक्ष्रोद्भूतैः शब्दैः कुडुपतार्डितैः । त्रिवृत्याचैव गारुग्या कृता कुडुपचारणी ॥ - पार्श्वदेवः कुडायी-मेलरागः कुडायी तीव्रगोपेता चारोहे भनिवर्जेिता । गान्धारांद्ग्राहसंयुक्ता पञ्चमांशेन शोभिता ॥ धर्योरन्यतरेणैव यत्रावरोह्णै मतम् । गान्धारेण विना सा चाप्यवरोहे कचिन्मता ॥ प्रथमप्रहरोत्तरगेया । कुण्डलेिचारः–चालकः विलीड्यते यत्न करो वामदक्षिणयोर्यदि । गतागते दृधद्दिक्षु तियैग्व्यावर्तितः पुनः । सद्भिरेतत्समादिष्टं तदा कुण्डलेिचारकम् ॥ अशोक्षुः अयं चालकः वेमभूपालेन वैकुण्ठविलास इति उक्तः समानलक्षणेन | -

• ། __j་༨

-दंशंीनृत्तम् चतुर्वेिर्धे तञ्च लास्ये कुण्डलीदण्डरासकम्। प्रेरंणे प्रेक्षणे चेति कुण्डली तेषु शस्यते ॥ श्रृङ्गाररसभूयस्त्वान्माधुर्यात्सौकुमार्यैतः । आहादकत्वात्सर्वेषामांद्दतत्वात्सुंररपि ॥ कुण्डलीं प्रथमं देव्यै महेश्वर उपादिशत्। गैरी चाशिक्षयद्दिव्यकामिनीं कुण्डलीं मुदा ॥ तन्नाम्ना तदेिदं नृत्यं कुण्डलीं विबुधा विदुः। तन्नृत्यं शिक्ष्तिवती शर्वाणी बालकन्यकाम्॥ सा च गोपाङ्गनानां च गोप्यस्सैौराष्सुन्दरीः। ताभ्यः परम्परायाते देशानन्यानुपागमत् ॥ मतङ्गभरताचार्यैक्ोह्लाद्यैश्च लक्षितम्। यन्नृतं ग्रन्थसन्दर्भ विप्रकीर्ण विविच्यते ॥ तदहं सम्प्रवक्ष्यामि कुण्डलीमणिदर्पणे। गीतवाद्यमिततालश्रुतिभिर्व्यक्तनर्तनम्॥ मार्गजं देशजं मिश्रमिति तत्रिविधं भवेत्। मार्गोक्तचारीकरणस्थानकैर्मण्डलादिभि: ॥ अङ्गहाँरश्च निष्पन्ने मागेर्ज परिकीर्तितम्। देशीसमुदितै: पादपाटाङ्गैश्चारिकादिभिः ॥ लास्याङ्गस्थानकैर्नुतं देशसंभवमुच्यते । एतयोर्मिश्रसञ्जातमन्तर्भूतं तयोरिह् । तत्रादौ वाद्यसूडः स्याङ्गीतसूडस्ततः परम्। नवतालश्च झङ्करो रिगोणीगण्डकस्तथा । पल्लवश्च चमत्कार: प्रह्ारश्चेति सप्तभि: । प्रबन्धैर्वाद्यसूडः स्याद्गीतसूडुरथोच्यते ॥ धुवो मढयो प्रतिमद्ये लम्बको रासकखथा। अटताल्येकताली च गीतसूडुश्व सप्तभिः॥ सूडुद्वयं च मिश्राख्यं कुण्डल्यां समुदीरितम् । यथारुचि तयोरन्ते तत्तज्जातीयमश्चितम् । कुन्दः इष्टार्थदरसौख्यदृः यादद्भुताख्यरसान्वितः॥ संप्रीतचारः -मेळजन्यः (कान्तमणिमेल्जन्यः ) (आ) स रेि ग म प ध नि ध स. (अव) स नि ध प म ग म रिस, कुन्तलवराटी-उपाङ्गरागः मन्द्रषड्जवती भूरिनिषादखरशालेिनी । कौन्तली गीयते नित्यं रतैौ कम्पितधैवता ॥ रतै श्रृङ्गरे 氮 瓣 g निषादबहुला पूर्णा षड्जमन्द्रा च ताडिता । श्रृङ्गरे विनियोगः स्यान्सा कुन्तलवराटेिको । जगदेक्काः कुन्तली वराटी-प्रथमरागः वराटी कुन्तलीविह्वा ललिता भूसिप्तमा। षड्जन्यासमह्यंशा स्यान्मन्द्रषड्जविराजिता ॥ भट्टमध्छ्: मॊक्षु 一{吓、 * अथ कुन्तलपूर्वी या वराटी सा तु कथ्यते। निषाद्बहुला पूर्णा षड्जमन्द्रा तथोदिता । हरि कुन्तलवराली–मेलरागः (हरिकाम्भोजीमेलजन्यः) (आ) स म प ध नि ध स. (अव) स नि ध प म स . कुन्तलसारः-मेलरागः (सूयैकान्तमेलजन्यः) (आ) निस रेि ग म प ध नि . (अव) ध प म ग रिस नि ध नि स. कुन्दः–गीतालङ्कारः (प्रतिमढयभेदः ) द्रुतमेकं भवेद्यत स ताळः खण्डसंज्ञकः। द्रुतलयेन गातव्य: कुन्दश्च प्रतिमढधकः । । सेंगीतस्वार्ः 码 कुमुद्द् कुमाररञ्जनी-मेलरागः (नटभैरवीमेळजन्यः ) (अ) स रेि ग म प ध नि स . (अव) स ध प ग रेि स . মঞ্জ कुमारी अप्राप्तरतिसंभोगा असैभ्रान्ता अनुद्भटाः । निभ्रुता यास्सळज्ञाश्च ताः कुमायै इति स्मृताः । भरतः कुमुद:-देशीतलः लघुद्रेतौ लगौ स्यातां ताले कुमुदसंहिते। ।। ० ० । ऽ अयमेव कुर्मुन्द इति नन्दी। वेसः ※ -देशीताल: लौ शैलगौच कुमुदोऽथवालैर्दो दुतौ गुरु| | o o | S S &rs!!! ! o o o o S স্কুলঃ -मेलरागः आरोहले मक्खोंको गान्धारोद्ग्राहक्षेनि--- त: { सार्ये गेयः । अहोबेिल: कुमुदकम्–मात्रवृतम्। चतुर्मात्रिक एक: पञ्चमात्रिकौ द्वौ भ ग। विरह्राङ्कः कुमुदक्रिया-रागः अंशग्रहगान्धारा सपधपरिष्यक्ती । कुमुद्कृतिरिति हिं कथित । मेिथेिळानाथेन छर्छितगमकाद्या । নানয়: निषादतारगन्धारग्रहांश सध्पवर्जिता । कुमुदकृतिर्विज्ञेया गमकैर्ललितैश्व संयुक्ता ॥ স্বাঞ্জি कुमुदप्रभा-द्वादशाक्षरवृतम् रयनया: अथवा - नयरयाः ! भर्तः वृतमेिदं कुमुदनिभा कुमुदवर्ती इत्यपि वदन्ति । ४३ कुरक्षी कामबाणदुता यत्न करजाख्यन्ततः परस्। दविरामो लघुश्चैको विन्दुश्चार्युदुतो भवेत्॥ दृविरामो लघुद्वन्दं ढुतों लघुविरमवान् । कम्भताळ इति श्रीस्तस्तालवेिद्यावेिझारदैः । о в о с о ч 51 о - о 5 н 5 . - ६ामोद्द्रः कुम्भताल:-चित्रताल: दृषट्कं च लड्द्वन्द्वं द्रुतद्वन्द्वं लघुवयम्। द्रुतो लघुश्च कथ्यन्ते कुम्भताले मनीषिभिः । o o o o o o || 0 & a मात्रा: १० वेिषमयतेि: द्विकृछ् । कुम्भभ्रमरी-भ्रमरी उत्कटस्थानमस्याय पादाग्रेण महीं त्युझन्। कुलालचक्रविन्यस्तकुम्भभ्रमणविभ्रमान्। शरीरं भ्रामयेद्यत्र सा कुम्भभ्रमरी भवेत् । । कुम्भसंभवः--देशीताल: गुरुणा कुम्भसंभवः । S সেখা: कुम्भहरूत: पद्मकेशाभिधौ हस्तौ पृष्टाङ्गुष्ठकनिष्क्ौि । कुम्भराशौ प्रयुज्येत भरतार्णववेदिभिः । कुरङ्गः-मेलरागः रिस्तु तीव्रतरः श्रोक्ते मस्तु तीब्रतरो भवेत् । अतितीव्रवमेो ग: स्यान्निस्तीव्रः स्यात्कुरङ्गके । श्वायै गेयः । , अष्ोविंळः স্কুঞ্জেলস্তয়াখাল{ भल्लायुधतिरोधानधारिणे पादचारिणम् । कुरङ्गनाटरागाख्यं भजामेि हृदेि सन्ततम् । লালস্ট্রেক্ট āमः জালাল্লাব: कुरञ्जी-मेलरागः (शङ्कराभरणमेल्जोऽयं रागः) ।। इरयामवरोहे तु धैवतुं वर्जयेत्पुनः। स्वर्षैव श्रुतिराद्देियं स्थायिभेदेऽपि सम्मदः ॥ एरमेश्वरः। ?? कुसुमवाद्यम् कुलीरिका-देशीचारी नन्द्यावर्ताभिषे स्थाने थितौ तिर्यक् प्रसर्पितौ। चरणौ यत्र तां चारीं कथयन्ति कुलीरिकाम्॥ कुवलप्रिया-मेलरागः (मेचकल्याणीमेलजन्यः) (आ) स रि म प नि स. (अव) स नि प म ग रि स . कुवलयमाला-दशाक्षरच्छन्दः उत्पलमालिकाया नामान्तरम्। -दशाक्षरवृत्तम् सनथगताः । भरतः उत्पलमलेति नामान्तरम्। $ कुवेिन्दः-देशीताल: नेो दैौ गपैौ कुविन्दः स्यात् ।। ० ० ऽ ऽ ली-देशीतलः कुशली स्यात्लुतैकेन i § ন্ত মহা: कुसुमजा-मेलरागः ( नटभैरवीमेलजन्यः) (आ) स ग म प नि ध स . स ध प म रेि स . कुसुममारुतम्–मेलरागः (सूर्यकान्तमेलजन्यः ) (आ) स म प ध नि स. (अव) स नि ध प म गरि ग म स . कुसुमरञ्जनी-मेलरागः (झलवरालीमेल्जन्यः) (आ) स रि म प ध नि स . (अव) स नि ध नि प म ग रिस, कुसुमवती-धुवावृतम् सुकुमारेति नामान्तरमस्या अति । सुकुमारा शब्दे द्रष्टव्यम्। প্তপ্তমম্বাধ{ मतान्तरे द्वादझाङ्गुलविस्तीर्ण प्रन्थिरन्धादिवर्जितम्। रकचन्दनजै द्वारु सुषिरद्वयशोभितम् । मञ्ज कूर्यासलक्षणय् अहो मार्गस्य नृत्तस्य मध्ये दृष्टोध्र्वताण्डवम् । कालीलजान्विता जाता तस्यां गीर्वाणसंसदि ॥ स्त्रीभिः कथमिदं नाटधं कर्तुं सैसदेि इक्यते । इति सञ्चिन्त्य भरत: कूर्पासे पञ्चधाकरोत् । जधनान्तॆ चोरुमध्ये जान्वन्तॆ मध्यजानुकम् । आगुल्फं सपुरोवस्तं किङ्किणीजालसंयुतम् । पट्टस्त्रेण संबध्वा धार्य स्त्रीभिश्व संसदि अर्धोरुजधनान्तं च पुरुषाणां प्रशस्यते । प्रायः स्त्रीभिर्धायैमेतत्पुंवेषे नृत्तकर्मणि । शुद्धदेश्याख्यनाटये च बहुचार्या तथैव च सङ्कीर्णे मागेसेकीर्णे इास्तमागुल्फगं क्रमात् । कूर्मताल:-चित्रताल: लोदी लोदी लघुर्दाश्व लश्व कूर्माभिघेयके । | a | oc | o o с माला: ६ एककळा वेिषमयतिः । ননী कूर्मबन्धः--नृतबन्धः आद्यपङ्क्तेरादिपदस्थिता यत्न च नर्तकी । तद्वितीये द्वितीयायाः तृतीयं च चतुर्थकम्॥ ततस्तृतीयपङ्क्तेश्च चतुर्थे च नीयकम् । तुरीयाया द्वितीयं च प्रथमं च पद्कमात् । व्रजेदन्या तु पूर्वस्याः पतेिलुर्ये पदं श्रिता । क्रमेण शेषस्थानेधु तथा बिनिमयाद् भ्रमेन्। कूर्मबन्धे समाचष्टे कोमटीश्वरनन्दनः॥ कूर्महतः - शुक्तुण्डे चोन्मुखेऽस्मिन् शुकतुण्डमथोमुखम्। निधाय चोभयोरङ्कुट्टे कनिष्ट प्रसारयेन्। कूर्मद्दत्त: कूर्मरूपी द्वेवोऽत्र विनियोगभाक्॥ कुञ्चिताग्राहुलेश्वके त्यक्तहुष्ठकनिष्ठक। कूर्मद्दत्तस्स विज्ञेयः कूर्मार्थे वेिनियुज्यते । पुरोभागे त्वयं हस्तः कूर्मार्थे विनियुज्यते । वीणा । कच्छप्या नामान्तरम्। कृतप्रतिकृतम्–वीणाकरणम् रूपं विधाय तदनु यत्न तद्ज्ञेन वाद्यते । प्रत्यङ्गं नकुलाद्याख्यं कृतप्रतिकृतं तु तल् !! कुश्च: अत्न कालसाम्यनेयमत्कृतप्रतिकृतिः । रूपकरणे यौगप्रत् मावश्यकम् । ! कृति:–निंबह्णसन्ध्यङ्गम् लब्धस्य परिपाळनं क्षेम: कुतिः । यथा-अय्यबुतेति वासवदतावाक्येन लब्धाय रत्नावल्याः खिरीकरणं। अन्ये पुनरस्य स्थाने प्राप्तल प्रतिकूल्यशमनं युतिमाहुः । अपरे तु क्रोधादेः प्रामस्य शमनं ह्युतिमामनन्ति । यथा - वेण्यासन्ते भीमेन द्रौपद्याः क्रनेक्षेपझस: । कृतिलैब्धार्थ संरक्षा। द्युतिशब्दे द्रष्टव्यम्। कृतिश्छन्दोवृत्तानेि कृति: ३ातसहृस्राणेि दृशप्रोक्तानेि संख्यया । चत्वारिंशत्तथाष्टौ च सह्स्राणि इातानि च । पञ्चषट्सप्ततिश्चैव वृत्तानां परिमाणतः ।। १०४८५७६. भरत: হামদর্দু: सर्ढेश्वरः कृतिप्रतिकृतम्–पुष्कोरे करणम् यत्रैकं करणे त्रिपुष्कर इत्युद्भावयति यथा दं खु खुणक्रमखिमदां नेठोटकितोटमत्थिमाणक्रं । गुरुखेकिहुले दोहजै दो प्रो धे धो ण खे वाद्यम् । भस्वः कृतोद्धता-धुववृतम् (दशाक्षरम्) त्रीण्यादौ तु गुरूणेि यद्वा सुयुः षष्ठं वान्यमुपान्यतमं च । सा ज्ञेया खलु पादविधाने पङ्क्तस्सा तु कृतोद्धतनाम्ना॥ (म स स गाः) वेिज्जुज्जो य खणंतरर्दीवं । भरत: चतुर्थः पञ्चमश्चैव सप्तमेोऽष्टम एव च । द्रुताः षङ्गुरवशेषः द्रुतेयं चतुरश्रजः। मध्यमाधमभूतानां युद्धवार्तानिवेदने । वीररौद्राद्भुतो गेया वित्रपञ्चमभाषयोः । irri: दुतेयं । इयं भुवा दूतजातिगता ॥ 鞠 केदारगोंलः मुष्टिलाभाङ्कितो इत: पुंखितीरस्समाश्रितः । केतोरर्थे मल्लयुद्धे युज्यते नाटथवेदिभिः । ལྕ༔, केदारः-मेळरागः (धीरशङ्कराभरणमेलजन्य: ) (अा ) स म ग म प नि स . (अव) स नि प म ग रि स . -मेल्रागः (इाङ्कुराभरणमेलजोऽयं रागः ) केदाररागे धैवं तु वर्जयेदेव सर्वतः । धैवं धैवतः । सर्वत:। आरोह्वरोह्योः । -मेलकर्ता यदा समपगाश्शुद्धाः निश्शुद्ध षड्जमध्यमौ । पताद्यौ रागकेदारमेल: प्रोक्तस्तस्था बुधैः ॥ पािदत्रयसंयुक्त केदारो वा रिपोज्झितः । धीरैः प्रगीयते सायॆ काकलीखरभूषितः । केदारगौड:-रागः केदारे रिपहीनस्स्यात् गैौडी नित्रिः सुरागजः। रागजः - रागाङ्गभवः। श्रीकंठः मई केदारगैल'-मेलरागः (काम्भोजमेलजोऽये रागः) केदारगैौलस्सङ्गया भेदाद्यदुकुलोपमः। यदुकुलः । यदुकुलकाम्भोजी । i सङ्गल्या । स्वरयोः सैगमेन । । -मेलरागः - अथ केदारगोलः स्यात्तीव्रगान्धारसंयुतः। रजनीमूर्छनायुको रिपयोगेन मण्डितः। तथैव मपयोगेन पञ्चमांशेन शोभितः । तृतीयप्रहरोत्तरगेयः॥ विचितवर्तनायोगदेकधातः क्रमहतौ। वर्तितैौ तत्र यत्रासौ केशबन्धाख्यवर्तना । केशवन्धै–नृतहस्तै उत्तानितैौ मुखाध्वेन विचित्रौ स्कन्धदेशतः। निष्क्रान्तै पूर्ववबैतै केशबन्धाबुदाहृतै ! पूर्ववदेितेि पल्लवहृतलक्ष्णं परामृश्यते । पताकौ त्रिपताकौ वा केशदेशाद्विनिर्गतौ । अस्पृश्ान्तौ करौ पाइर्वो पाइर्वदेशसमुत्थितैौ ॥ उत्तानोधोमुखझशश्वत् निक्षेिष्योपशिरस्थितैौ। पृथगुत्तानितौ चेत्तौ केशबन्धैौ तथोदितैौ ॥ केसरावती-मेलरागः ( सूर्येकान्तमेल्जन्यः ) (आ) स रि ग म प ध नि स. (अव) स ध प ग रेि स . केसराक्लेोकः-मेलरागः (हेमवतीमेल्जन्यः) (अा) स रि म प ध स . (अव) स नि ध प म ग रेि स . केसरी-मेलरागः आ - स ० रेि ० ग म ० प ०ध ० ० स. अव- स नि ० ध० प ० म ग ० रि ० स . मेललक्षणे कैकुटी–वाद्यम् शुकवक्त्रः स्फुरितक्ो घोषः स्याद्धैकर्तरी । क्रमाद्वेते करा यत्र तामाहुः कैकुटीं बुधाः । -वीणावादनप्राणः । कैकुटी सा तु विज्ञेया यत्र ते क्रमतः कराः । शुकवतूः स्फुरितको घोषः स्यादर्धकर्तरी ॥ सुखेन सुरितेनापि निधोंषेण च पाणेिना। संयुक्त चार्धकर्तर्या कैकुटीवादनं विदुः ॥ कैमुरि:-पुष्पाञ्जलिभागः : कलामातनुते वर्णैर्विज्ञेया सा कलासिका । आदौ तालध्वनिर्धातुरिछा या कैमुरिस्स्मृता ॥ शार्क कुम्भः पार्श्वेदेवः कैलिकः--न्यायप्रविचारः कैशिके प्रविचारस्तु बुधैर्भारतवृत्त्मृतः। ३ास्नपातस्तु कर्तव्यो मस्तकेऽत्र मनीषिभिः । शास्त्राणेि झक्तिकुळेिशकुन्तार्दीनि विविक्ष्ण: । एषु न्यायप्रचारेषु प्रयुञ्जीत ससौष्ठवम् । न सौष्ठवं विना न्यायाः शोभां पुष्णाति भूयसीम्। सैझयैवास्त्रशास्त्राणां मोक्ष्: कार्यो न बास्तवः । छेल शकिम६थमः---राग: कैशिकोषड्जमध्याभ्यां सुष्ठः कैशिकमध्यम: । षड्जांशो मध्यमो न्यासो युक्तनिश्रुतिपञ्चमः ॥ षड्जस्तारमह्यंशोऽपि न्यासो भूयोऽपि मध्यमः। अल्पो निषादे गान्धारे पञ्चमर्षभवर्जितः ॥ निषादे काकलीयुक्तष्षाडवस्तदनन्तरम्। अळङ्कारप्रसन्नान्त इति कैशिकमध्यमः॥ इरेि -रगि: कथ्यते कैशिकी पूर्व शुद्धपञ्चमसंभवा । सॆपूर्णा मध्यमे मन्द्रा तारसास्वरा क्रमात् । एञ्चमांशग्रहन्यासा तथर्षभसमन्विता । अंशेो न्यास: पञ्चमश्चेद् ग्रह्स्थोऽ पन्यासस्थो मध्यमो मन्द्रता चेत्। संपूर्णा स्यात् कैशिकी कैशिकोत्था तद्वबाहुल्यात्पञ्चमस्यर्षभस्य ॥ লীনাঃ समस्वरनु५*थ कैशेिकजनिता तु कैशिकी कथिता पञ्चमबहुला मापन्यासेन च भवति ळक्ष्णतः। ऋश्यपः –रागः (वेशे वादनक्रमः ) स्थायेिनं पञ्चमं कृत्वा तृतीयं च द्वितीयकम्। क्रमादुक्ल तृतीयं च स्पृष्टा प्राद्धं तु वादयेत्॥ पुनस्तृतीयं स्पृष्टा च द्वितीयं तु विलम्ब्य च। कम्पिते चेद्ग्रहे न्यासः कैशिकी जायते तदा। स्वस्थावभाधवॆशेऽस्याः तृदीयो लक्ष्यते मद्दः ॥ देम የ∞ कैशिकी जातिः कैशेिकी हास्यश्रृङ्गारनाटथनर्मभिदमिका । अतेिश्ाथिनः केझा: सन्यासामेिति कैशिोका: स्त्रियः । स्तनकेशावतीत्वं हेि स्त्रीणां लक्ष्णम्। तत्प्रधानत्वात्तासामेियॆकैशिकी । हास्यश्रृङ्गाराभ्यां स्त्रीबाहुल्यविचित्नप्रकारनैपथ्यकामव्यवहाराण सद्भावमाह । अग्राम्येष्टजनावर्जनरूपी वाग्वेषचेष्टाभिः परेिहासो नर्म। अन्न श्रृङ्गाररसेन रयाख्यो मानसो हास्येन नर्मभेदैश्च वाचिको नाटयेन कायेिकश्व व्यापारः संगृहीत इति व्यापारक्षयसङ्करात्मिकेयम्। श्रृङ्गाराभिनयोद्धासिपाठ्यमल्यविभूषणा। नृत्तवादित्रगीताढया कामसंभोगलक्षणा ॥ सुकुमारकाव्यबन्धामुज्वलवस्राभरणवेर्षा च । कामेोपचारबहुलां भाषन्ते कैशिकीं कवयः । _{{{ शुद्धपञ्चमसंभूता मापन्यासा मपोत्कटा पञ्चमांशप्रहृन्यासा तारता तारमध्यमा । कैशिकी गीयते भाषां मन्द्रमध्यमकम्पिता । भट्टमधिवः স্বামস্বন: सागरः --भषिङ्गराग: या पञ्चमे मतङ्गेन भाषा कैशिकिकोदिता । सैव भाषाङ्गमिल्याह कालजिद्रागराजिवित्। डोलारूढा सुगैौराङ्गी गीतगानरता सदा ॥ कालजित्इति -कालसेनो ग्रन्थकार । भिन्नषड्जस्य भाषाया ललेिता तत्समुद्भवा । भाषाङ्गं कैशेिको ज्ञेया गातव्या प्रहरेऽग्रिमे । समखरारितारा च मन्द्रमानोत्सवे भवेत् ॥ भट्टमाधवः -RRI: कैशिकी सगमैस्तारैस्संपूर्णा शुद्भूपञ्चमात् । मध्यगनाभ्था बहुमध्यमपश्वमौ कैशिकी षड्जभूयिष्ठा रागाङ्ग पञ्चमोज्झिता। -जातिः । - अंशो निषादो यदि धैवतो वा न्यासस्तदा पञ्चम एव नान्यः । यदा निषादस्त्वथ धैवतोंशो न्यासौ च तावेव मतान्तरे तु। नेिषाद्गान्धारकमध्यमाश्च न्यासा भवन्तीत्यवधारणीयम् । सोक्षुदेबः मद कोकिल:-वरजातिः स्रैस्त्रिचत्वारिंशद्भिः सानुतरैस्तु केोकिल: । सानुतरैः । तारानुताराभ्यात् । द्वथधिकेति यावत् । -मेलराग ; कल्याणमेलसंभूते रागः कोकेिळसंज्ञकः । सर्वदा मनिर्हीनः स्याङ्गान्धाराधिकमूर्छनः। साये गेयः । গ্রন্থাৱিন্ত: पञ्चमः कोकिलपर्यायशब्दैरुच्यते । - कोकिलपञ्चमः-मेलरागः (झल्वरालीमेलजन्यः ) ( अा ) स रेि ग प ध नेि स . (अव) स नि ध प म ग रि स , সঞ্জ कोकिलग्नियः-देशीतालः क्रमेण गलपाः प्रोक्तास्तालेऽस्मिन् कोकिलप्रिये ऽ । पुं नेमः –मेलकर्ता ( रागः ) स रि ० ग० म ० ० प ० ध० नि स . मङ्कु क्षेकिलरवः-मेलरागः ( कोकिलप्रियमेल्जन्यः ) ( अ ) स रेि ग म प ध स • (अव } स नि ध प म ग रि स . মন্ত্র कोकिलवराली–मेलरागः (हरिकाम्भोजीमेलजन्यः) (आ) स रि म प ध स . (अव) स नि ध म प म गरि ग स . মঞ্জ कोकिलवधेनी-मेलरागः ( मायामाल्वगैलमेल्जन्यः ) (आ) स म ग प ध नि स . (अव) स नि ध म ग रि स . সন্ত্র कोकिलारणितः-देशीतालः कोकिलारणिते बिन्दुयुग्मात्संकीर्णलेो भवेत् ० ० ।। অক্ষমতা: कोण: : . बीणादैिवादन दण्डः प्रवीणैरुपवण्यैते ॥ कुंभं क्षेोमलता-फूत्कारगुणः सौकर्य केोमलता, স্কুলঃ कोमलिका–देशीलास्याङ्गम्। अङ्गानां यत्र तन्वङ्गवाः सौकुमार्यैतरङ्गितैः ।

* ਦੇਿ चेष्ठितैर्युता। नृत्तक्रिया नवीना तु तङ्गैः कोमलेिका स्मृता ॥

क्ोलाह्लः–रागाङ्गरागः शुकयाना रक्तवस्त्रा गौरवर्णेति कश्चन । टक्कख्यग्रामरागस्य गीतज्ञा अङ्गमूविते। कोलाहलं खरे तारे संपूर्ण तु प्रकल्पितः । वर्षासु टक्वङ्गेयः रौद्रे वीरेऽद्भुते स्मृतः । भट्टमधिक्षः -मेलरागः ( धीरशङ्करामरणमेल्जन्यः) (आ) स रेि ग म प नि ध नि स . (अव) स नि प ध म ग रेि स . -प्रथमरंग; कोलाहलेो मध्यममन्द्रहीनस्सां३ास्तद्न्तप्रछ्। ऐष रम्यः। तसारोबालपण्फेलदोडशिदू 苓: --र{{I: कोलाहलो नितारस्यान् मन्द्रमध्यमगर्जितः । षड्जांशाष्ठकरागोऽस्य कारणं जगदुर्बुधाः । इम्मीर अंशे न्यासे प्रहे षड्जो रागात्कोलाहले मतः। ফালে - বান্ধ ৷ क्ोलाह्ला-रागः - कोलाहला पहीना स्यात्सधमन्द्रा मजायसी । विचित्रा सर्वगसकै: सरिगमधनिखरैः । --সামাণিা: षड्जग्रहांशमन्यासा मध्यमखरभूयसी। षाडवेयं मतङ्गस्य मते पञ्चमलेपतः । औडुवा निपलेोपेन यष्टिकस्य मते सतः । मन्द्रधैवतषडूजाख्या कलहे विनियुज्यते । कोलाहला टकभाषा षडूजग्रामसमाश्रया । मोक्षुः {३ कौचटम् कोसल:-मेलरागः ( कोसलनियामेलजन्यः ) (अा ) स रेि म प ध स . (अव) स नि ध प म ग रि स . कोसलप्रिया-मेलकर्ता (रागः) स रेि ग ० म प ध ० नि स . कोसला-रागः ऋषभांशप्रह्युक्ता निन्यास्ता दीधैमन्द्रषड्जा च । धपहीना च विशाला मूर्छा कल्याणकस्तान: ॥ वीररौद्रुतरले रुद्रेन्द्रब्रहदैवता। सर्वदा गीतिकुशलै; केंसला परिकीर्तिता । ऋषभांशग्रहन्यासा सनिषादा धवर्जिता । दीर्घमन्द्रा च षड्जे तु कोसला सर्वदा स्मृता ॥ कोहलः अयं नाटयशास्त्रकर्ता । भरतेनैव खशास्त्रे उत्तरतन्त्रे केहृळ: कथयेिष्यतीत्युक्तम् । तस्माद्यं मुनेः साक्ष्ाच्छिष्य इत्युकम्। कोहलीयमन्थल भाग एव बुटिताःकविकचिदृश्यन्ते। अनेनोपरूपकाणि र्विशतिरुक्तानि । न तु तेर्षा लक्षणानीति वेमभूपेनोक्तम् । कोहलमतम् कश्चिल्लघुप्रन्थः पुष्पाञ्जलिलक्ष्णप्रतिपाद्क्ोऽनेन नाम्ना । दृश्यते । कोहलरहस्यम् अयं ग्रन्थ: कोहलकृत इति दृश्यते । কম্বিন্তমবংখ্যন্তলাবুংখানু कोहलीयय् अयं ग्रन्थः तुटित एव कवित्कबिलभ्यते। कोहलकृत इति ज्ञायते । कौचटम्–देशीतृतम्। एकवारं मुखेहरूद्वयेऽपि स्यादृिवारकम्। गणेशश्शब्दसञ्चार तथैवाङ्गान्तरे भवेन्। - कैचटं तद्भवेत्तद्वदन्यान्यपि च कल्पयेत्॥ वेदः मतङ्गः ላ8 弼: –देशीलास्याङ्गम् ताळारम्भेऽवसाने च कैशालॆ सन्धिनैपुण५ ।। i ठूु: -WWI: पञ्चमांशा सुसंपूर्णा तारगान्धारशोभिता । षड्जमन्द्रा मध्यर्षभा कैौशिकीनामतो हि सा ॥ कौशिकलता-मेळरागः (खरह्रप्रियामेल्जन्यः ) (आ) स ग म ध म ध प नि ध नि स . (अव) स नि ध म ग स रि स . মন্ত্র क्रमः–गर्भेसन्ध्यङ्गम् भविष्यतत्वोपलब्धिः क्रमः । सागरनन्दी भावज्ञानं क्रमेो यद्वा विन्यमानार्थसङ्गतिः । सॅिगः क्रमस्संचिन्त्यमानविज्ञाने भावस्य वा यथा । - अमृतानन्ं क्रमो भावस्य निर्णयः । भावस्य पराभिप्रायस्य अथबा भाव्यमानस्यार्थस्य उद्दप्रतिभादेिवशान्निर्णय: ; यथावस्थितरूनिश्वयः क्रमः । यथा- देवीचन्द्रगुझे ध्रुवदेवीं दृष्टा सा लजाकेंॉप| निषाद्भीत्यरतिमि: क्षेत्रीकृता ताम्यती' ति भ्रवदेद्व्यभिप्रायस्य चन्द्रगुप्तेन निश्चयः। বাসস্থল: –वर्णालङ्कारः (सञ्चारी) आद्यस्वराद्यास्तिस्रस्स्युः कळा द्वित्रिचतुस्वराः। द्वितीयाद्याः पराश्चैवं यह्नायं क्रमसंह्नितः ॥ सरि सरिगा सरिगमा रिगरिगमा रिगमपा गम गमपो गमपधा मप मपधा मपधनी - मोक्षदेवः —ার্মময়জন্ম मनसाऽचिन्यमानस्य प्राप्तिरेव क्रमेो मतः सर्वेश्वरः । भावतत्वोपलब्धिस्तु क्रम इत्यभिधीयते । भरत: भावस्य भाव्यमानस्य वस्तुनो भावनातिशये सति ऊहं प्रतिभावनादिबलात् स्यात् या परमार्थोपलब्धिः स क्रमः । बुद्धिर्हि तत्र न क्रमते न प्रतिहन्यते । यथा - रत्नावल्यां हुियेयादिश्लोकेो राज्ञः । - । अभिननः मण्डलभ्रमर्ण कृत्वा वाम: पादस्तु सूचेिकाम्। दक्षेिणाधिरपक्रान्तां वारीं तु कुरुते यदि । तन्मण्डळं बुधै: क्रान्तं स्वगतैौ परिकीर्तितम् । क्रिया-ताळप्राणः क्रिया मागैदेशीभेदेन द्विधा मागैक्रिया निःशब्दा सशब्देतेि द्विधा भिद्यते । निःशब्दाऽपि आवापनिष्क्रामविक्षेपप्रवेशकभेदैश्वतुधोक्ता। सशब्दा तु ध्रुवशम्यातालसन्निपातभेदै चतुर्धा भिन्ना बेम: मार्गदेशीक्रिया द्वेधा तत्राद्यस्य क्रिया द्विधा । नेिश्शब्दा शब्दयुक्ता च निश्शब्दा तु कलेोच्यते स्याद्ावापेोऽथ निष्क्रामेो विक्षेपोऽथ प्रवेशाकः निश्शब्दोऽत्र चतुर्धोक्त: सशब्दापेि चतुर्विधा । धुबश्शम्या तथा तालः सन्निपात इतीरितः॥ अच्युतरायः अत्र कलासंज्ञा पाक्षिको । सर्वपातानुगामित्वात्तत्र स्यात्प्रथमं भ्रुवः । शम्या दक्षिणहस्तस्य प्रयोगस्तदनन्तरम्। तदनन्तरतस्ताल: पातो वामकरोद्भवः । तथोभयकरोत्पाद्यः सन्निपातस्ततो भवेत् ॥ उत्तानत्य करय स्यादावापोङ्खुलेकुञ्चनात्। निष्क्रामोऽधस्तल्ल्य स्याद्कुलीनां प्रसारणात्॥ विक्षेपः पार्श्वेतः क्षेपात्पाणेरुतानितस्य तु। प्रसारिताङ्गुलीकस्य निर्दिष्टः पृथिवीभुजा । पाणेरधस्तलस्य स्यात्प्रवेशोऽङ्गुलेिकुवनात्। तयोरेकतरस्यात्र छोटिकाशब्दपूर्वकम् ॥ पाणेत्संपातनादुको धुबो विश्लेषवर्जितः। गातुः पापस्य शमनाच्छम्या दक्षिणपाणिना ॥ वामपाणितलाघातादुक्ता प्रत्यर्थिघातिना । प्रतिष्ठार्थतया धातोरदृष्टस्थापकत्वतः ॥ तद्विपर्येयतस्तालस्तालवेित्कोर्तिनोदितः । सन्निपातो मिथस्सम्यक्पाणिद्वयनिपातनात्॥ - : कुम्भः तद्विर्पययेति । शम्यायाव्यत्यस्त इत्यर्थः । वामपाणिना क्ष्णितलाघात: ताल: । छोटिकेति देशभाषासु छिटिकेयुक्तम्। क्रियाविरामः–मेलरागः ( सूर्येकान्तमेलजन्यः ) (आ) सरि गरि म प ध नि स, (अव) स नि ध प म ध म ग रिस क्रेियाशुद्धम्–नमै नेत्रवक्रुधुवाँ चेष्टाविशेपैलँकहासकृन्। यत्तदस्मद्विधैस्सर्वैः क्रियाशुद्धं निगद्यते । সঞ্জী: सर्वेश्वरः क्रीडनकः-प्राकृते मात्रावृतम् | चतुर्मात्रिकास्त्रयः, रो वा नगैौ वा, ल: ग: क्रीडाताल:-देशीताल: कीडाताले समाख्यातै विरामान्तै दुतावुभौ ऽऽ वेमः क्रीडापर्वतविहार-संगीतश्रृङ्गराङ्गम् संभोगविशेषार्थमाक्रीडशैलसेवा । i क्रीडामति:-मेलरागः ( शुभपन्तुवरलिीमेलजन्यः ) (आ) स रि ग म प ध नि स . (अव) स ध प ग रि स . | क्रीडितम्–श्रृझावेट्टा बाल्यकौमारबैौवनसाधारणो विह्ारविशेष: क्रीडितम् । यथा ‘मन्दाकिनी सैकतवेदिकाभि: (कुमा, १-२९)। क्रीडितमेव प्रियतमविषर्थ केलेि: । - भोजः बाल्य एव कुमारीणां यैौवनोपरिखेलनम्। शृङ्गारशास्त्रतत्त्वज्ञैः क्रीडितं तदुदाहृतम् ॥ भोजः | স্ট্রম: क्रुद्धा–दृष्टिः थितोद्वृत्तपुटा रूक्षा संस्तब्धेोद्वृत्ततारका । कुटिला भ्रकुटीदृष्टिः कुद्धा कोघेऽभिधीयते॥ सोमेश्वरः क्रोधः-सन्ध्यन्तरम् क्रोधस्तु चेतसो दीनिरपराधादिदृशैनात् । सैिगः क्रेधः कोपः। यथा-त्रेण्यां प्रथमेऽङ्के 'शैलूषापसद्'इतेि भीमवाक्यम्। - । सागरः Ꮽ क्षुमः। कौञ्चै नाम्न छन्दसेि चौक्ता द्विजगणमुनिगण परिपठित । प्रासाद्ाणै कारयमाणेो सेितपटनिवसणमेिव वेिपुळम्। (प्रासादान क्रियमार्ण सितनिवसनमेिव विपुलम्) भरतः क्लान्तम्–देशीस्थानम् चिबुकं कर्कटे हृतै न्यस्तमेसस्थितं शिरः । शून्येो यत्रेन्द्रियग्राम: सुकुरद्र्ष्पे विलेक्ते । तत्श्लान्तं स्थानमाख्यातमेततु विनियुज्यते । निगृहीते निर्जिते च चिन्तायां ध्यानशोकयोः । देझ —ম্ভালক্ষ্যু यत्रेन्द्रियाणि सर्वाणेि गुमशोककृतं स्मृतम् । रणरङ्गपराभूते शोकव्याकुळितादिषु । श्लान्तमित्यमिधा यस्य कथयन्यपरे पुनः । ज्यंनः क्राडश्रृङ्खला–देशीनृत्तम्। रामबाणार्जुनशरौ ह्रारबन्धश्च बक्रकः। मूरूगण्डः सर्वगण्डः षड्धा ते तालधारिणाम्॥ विदिताश्चतुरस्त्वन्ये नागवृक्षकबन्धकौ । गोमूत्रिका च पातालसूचीति गदिता बुधै: । एतेषां लक्ष्णान्येवमूहूनीयानि पण्डितैः । दशस्वेतेष्वाद्यषट्कलक्षणं लक्ष्यतेऽधुना ॥ क्ष्णम्–हृत: पाणिद्वन्द्वं समाश्लिष्य ऋजुपाइर्वद्वयेऽपि च । यत्तु प्रहर्तुमुद्योगः तत्क्ष्णं परिकीर्तितम्॥ क्षुमा–लक्षणमू दुर्जनोदाहृतै रूक्षै: सतां मध्येऽमिताडितः। अक्रोधः क्रोधजननैः वाक्यैयैः सा क्ष्मा भवेत् ॥ भरत: दुजैनोकैर्वचनै: क्रोधजननै: सभायां ताडितोऽपि यः पुरुषः शेषहीन: स एव क्ष्मावाम् । तद्वर्णनेोचित: कविव्यापार: श्रुनेत्यर्थः । अनेन च यथोवेित्यभिन्नवृतिसञ्चय: सर्वो विभावाट्युवितो निर्वत्र्यमान काव्यलक्षणलेन सृवितः। মনধান্তান - सिद्धान्बहून्प्रधानार्थान् यक्त्वा यन्न प्रयुज्यते। স্থরুম্বা-নান্ত: क्षुद्रघण्टा कांस्यमयी पुटद्वितयसंयुता। अन्तर्गोलयुता पृष्ठे सरन्ध्रकशिखान्विता ॥ सैव घर्घरिकेत्युक्त प्रसिद्धा मञ्जुलखना। ता रज्जुगुम्भिता पादे कार्याः पेरणिनर्तने । कुशानुनिर्दग्धविशुद्धकांस्यसंभूतराजत्युटयुग्मकम्राः । कनिष्टिकापर्वसमीकृतार्धप्रमाणदेहास्सधनास्समाश्च। कर्कन्धुकाबीजसमानपिण्डाः श्लक्ष्णामनोज्ञाः परिवर्तुलश्च। मण्डूकवतूाकृतिवतूद्देशा गर्भे दृधानाः किल लेोद्दगोळाम् । शिखासु रन्ध्रद्वितयोपनीतबन्धार्थरज्जूपचितोर्धदेशा । सुयुः क्षुद्रघण्ठाः केिल घधैराह्वास्तास्ताः पुनर्घेघैरिकाभिधानाः। স্কৃয়ম: क्षेत्रराजः अर्ये संगीतप्रन्थकारः। चालकलक्ष्णे कह्निनाथेन वर्णालङ्कारलक्ष्णे कुम्भकर्णेन च स्मृत:, नान्यादिभिरपि । अयमभिनवगुप्तनान्यद्देवयेोः प्रवीन इतेि ताभ्यामुदाहृतत्वात् ज्ञायते । देवणभट्टेऽर्पीमं स्मरति । क्षेत्रराजीयग्रन्थेो नाद्यापि लब्धः । प्रायोऽयमष्टमशतके स्यात् । क्षेत्राबितम्–उसुतकरणमू उत्कटस्थानके स्थित्व विधायञ्चितमाशु च । पुनरप्युत्कटे तिष्ठेत्क्षेत्रावितमुशन्ति तत् ॥ क्षेपः-आविद्धधातुः क्षेपो लघुगुरुभ्यां स्यात्। शार्ङ्गः लगुरुभ्याँ भवेक्षेपो गलधुभ्यामितीतरे। द्वाभ्यामथ लघुभ्यां स्यादयमित्यपरे जगुः ॥ क्षेोभः-लक्षणम् परदोषैर्विचेित्रार्थेर्यत्रात्मा परिकीत्यैते। अदृष्टोऽन्योऽपि वा कश्चित् स तु क्षोभ इति स्मृतः ॥ भरतः यथा रत्नावल्यां - सागरिकैवेति मत्वा वासवदतामुपलाछयतो राज्ञः सा खावकुण्डनमपनीय वैलक्ष्यमुत्पादितवती। अन्ये तु आत्मन्यभूततद्भावभावनम् इति । परे तु ‘अन्यगते द्देतावन्यस्मिन् कायैकल्पनम् ’ इति च ॥ -नाटयलिङ्कारः निष्ठदशैनातारतम्यम्। यथा- रत्नावल्या उत्क्षिप्यतामयं’ पाश 'इति राजवाक्यम्। सागरः वेमः कुम्भः स्वटकाविधमानः--हृतः परस्परस्याभिमुखौ द्वौ हस्तै खटकमुखौ । मणिबन्धस्वस्तिकौ वा खटकावर्धमानक: ॥ प्रणामकरणे पुष्पग्रथने सत्यभाषणे । सूर्योदयादावुत्तानः स्यादयं प्रथमे मते । ताम्बूलप्रह्णे यूनेर्द्वितीयस्तिथैगाननः। नेपथ्यरचनायां च पुष्पायां प्रथनेऽपि च । खटकाचधमानक:-हस्तः खटकामुखयोः पाप्योः स्वस्तिके मणिबन्धने । अन्योन्याभिमुखत्वे वा खटकावर्धमानकः ॥ ताम्बूलग्रहणादौ स्यात्कामिना प्रथमे मते। पुष्पाणां ग्रथने सत्यभाषणादौ मतान्तरे ॥ चतुरे चतुरं न्यस्य तजैन्यङ्गुष्ठमोक्षतः। खद्वाह्स्त: पुरोभागे खट्टादेिषु नियुज्यते । खडहडकम्–मात्नावृत्तम् . भ्रमरावली गाथा च । | खडगकलासुः–प्रथम: ༢ི་སྐ वामं करं कटैौन्यस्य परं खड्गकृतं करम्। खडू § कलासः कृत्वा स कम्पं चेदर्धचन्द्रमास्ते तदादिगः॥ _द्वितीयः कृत्वा कपोतमूर्वे चेदधोमुष्टिं करं ततः। यत्र तिर्यक्पताकाख्यं करं कुर्यात्तदाभिधा । द्वितीया खङ्गपूर्वस्य कलासस्य निरूपितः ॥ –तृतीय: विधाय त्रिपताकौ द्वौ यस्य यश्चरण: पुन: घातयन्निव तत्रैतॆ योजयेत्सतृतीयकः॥ –चतुर्थः स्वस्तिकं ककैर्ट चैव मुष्टिकं च पताककम्। चतुरः क्रमतः कुर्यात्करान्यत्र तु नर्तकी । धृतैौ मेोहे तदाघाते पाते स स्याश्तुर्थकः अङ्गुष्ठघाँतैर िच वामहतेन पीडनात्। खण्डकर्तरिकासंज्ञेो हृतपाट: प्रकीर्तितः । विरलाङ्कुलेना घाताइक्षिणेन करेण च। वामेनाङ्गुष्ठघातैश्च पीडनात्खण्डकर्तरी ॥ दां कुखुरां कुखुद कुकुग धोण्ढ दें झें दो गिधेों टे। शार्ङ्गदेवः खण्डचालेि:-वाद्यप्रबन्धः । अस्य नामान्तरमोता॥ खण्डच्छदः-वाद्यप्रबन्धः खण्डच्छेदो भवेत्खण्डच्छेदसंज्ञः प्रबन्धयोः । मेलनादथवा छेदै: व्यतैरुक्तः परैः स्मृतः । खण्डछेदो भवेत्क्लुप्तः यत्या स्रोतोवहाख्यया सोमराजः खण्डछेद्समायोगात्खण्डछेदप्रबन्धयेोः । छेदैव्यैतैस्समायुक्तं खण्डछेदं परे जगुः॥ वैमः शार्ङ्गः खुण्डडिण्डिमः–देशीताल: दलै दुबै दलै दुलैनलछताछाः । गुरुप्लुतै गुरुप्लुतौं गुरुश्व खण्डडिण्डिमे ३भत्रिा: । - तालप्रस्तारः खण्डधारा-भङ्गताल: द्रुतद्वयॆ विरामान्तं ततो लघुचतुष्टयम्। द्विधैवं परिसंस्थाप्या खण्डधारा भवेतदा ॥ | so ο ο ! ! ! ! o o ! ! ! ! লানা: छेदनात्खण्डनाः प्रोक्ता दृन्ता योज्या वेिशारदैः । वीटिकाछेदने चैव मध्ये चाद्रेकभक्षणे ॥ असकृत्खण्डनं दन्तसपेटो जपभक्षयोः। संलापेऽध्ययने चैतद्विजानन्ति विचक्षणाः । ज्यायनः खण्डहुल्ल:-वाद्यप्रबन्धः श्रेोतोगताख्यया यत्या खण्डहुल्लेोऽभिधीयते । खुडिका-भङ्गताल; लघुद्वयं दृचतुष्कं वेिराम: पुनस्तथैव । ll o o o o !! o o o ο -- RFl: खण्डिका त्वथ गान्धारग्रहांशन्याससंयुता । समस्वरा तारहीन सन्यक्तर्षभपञ्चमा । षडूजमन्द्रा तथा चेयं रागझैरभिधीयते ॥ खण्डिता-नायिका व्यासङ्गादुचिते यस्या वासके नागतः प्रियः। तदनागमदुःखार्ता खण्डिता सा प्रकीर्तिता ॥ व्यासङ्गाद्वितेि । अन्यनारीविषयाद्वित्यर्थः ।

-ुमजन्ध: यद्वाद्ये वाद्यते यत्र यत्या स्रोतोवहाख्यया । स खण्डहुलकः प्रेोक्ो वाद्यलक्ष्णपण्डितै: ॥

खनटनतिः-मेलारगः (नटभैरवीमेळजन्यः ) (आ) स रि ग म ध म प ध नि स . (अव) स नि ध प ग रि स . खमेदनृत्तम्–देशीनृतम्। चतुरश्रकराकारौ चतुरश्रे च पल्लवौ। करवर्तनेिकपादृकुट्टनं च शिरो दृश: ॥ कुतकाछश्व तिरेिपः करमोक्षो यथोचितम् । सम्प्रदायातततधा झम्पातालेन नर्तनम्। करोति हि खभेदाख्यं कथितं पूर्वसूरिभिः॥ खम्भारी-रागः । षङ्जांशाधैवतन्यासा पञ्चमेन च दुबैला। धैवतर्षभकम्पाढथा खम्भारी नामतो हेि सा॥ सोमेश्वरः वेदः ६२ खसिक खरहरयिा–मेलकर्ता स ० रेि ग ० म ० प ० ध नेि ० स ংসুক্কম্ स्त्रीणां बाहुभूषणम् | रक्षुलक:–वाद्यप्रबन्ध: हलेन वितताकुष्ठबिरलाहुलेना क्रमान्। पताकेन हृतैर्जातै: पाटै: स्यात्खलकाभिध: । ' -ुतपटि: प्रसारिताङ्गष्ठकस्य शुक्तुण्डस्य तु क्रमात् । विरलामििश्चाहुलीमिर्जायते खलको यथा। दगेिगिड दगिगेिडों वेमः शुक्तुण्डः। अभिनयह्स्तः । -वाद्यप्रबन्धः विरलाडुलिसल्लेन वितताङ्कुकेन च। पताकाख्येन हृतेन रवितै: पाटसञ्चयैः । खलकाख्यः प्रबन्धस्तु कथितो वाद्यवेदेिभिः । क्षेमः खल्बम्-उदरम् (खल्लमिति च) निम्नं स्यादुदरं खलुं क्षुधार्ते श्रमकर्शिते आतुरे भृङ्गरीटयादिजठराकारधारणे ॥ विंप्रदासः नतं खल्वं मतं श्रान्ते क्षुधि रोगे तपस्यपि । & ऽथयिनः खल्र्ल स्याल्नेतभेतालचण्डिकाभिनयेषु च। सोमेश्वरः खशितन्–वादनम् (वामह्स्तव्यापारः) मुहुः सारणया तन्त्रीघर्षणे खशितो मतः । खसेिका-रागः मग्रहन्याससंयुक्ता सांश तारेण वर्जिता । समखरा रिपत्यक्ता समन्द्रा खसेका भवेत्। गान्धारादेिथैतस्तस्मात् संकीर्णे करुणे रसे । शाङ्गैः जगदेक्. {३ Hiসম্বরংJ", खेोजः –वाद्यप्रबन्धः उपर्युपरि पटैस्तु क्रियते यज्ञ लाघवम् । खोजो नाम स विज्ञेयो निबिड: पाटवर्णकै: ॥ सोमेश्वरः खेज इति भाषायाम्। स्निग्धं समं घनं श्लिष्ठं पाटवर्णै: प्रकल्पितम् । यद्वाद्यै वाद्यते तद्वैर्लाघवात्करयेीर्द्वयोः । स खोज इति विख्यातो वाद्यविद्याविशारदैः ॥ वेश्मः समाश्लिष्टघनझलक्ष्णपाटवर्णविनिर्मितः । हृस्तलाघवसंपन्न: खोजः सञ्जल्तिो बुधैः। হান্ধ, रूयाता-श्रुतिः मध्यमस्य तृतीया श्रुतिः। मण्डलेिमते तारमध्यमस्यैव । ग: ताले छन्दसि च गुरुः । -स्क्र; ग - गान्धारस्वरः । गङ्गातरङ्गः–देशीताल: गङ्गातरङ्गे प्रत्येकमष्टैौ पञ्चद्विबिन्द्वः । छध्वन्ताः सुयुस्ततोऽन्ते लै......... । оооооооо |ooo oc | o oo | | | স্তন্মযা: गङ्गातरङ्गिणी-मेलरागः ( गाङ्गेयभूष्णीमेलजन्यः ) (आ) स रि ग म प नि ध नि स . (अव) स नि ध प म ध म गरि स . गङ्गारामः सङ्गीतरत्नाकरस्य हेिन्दीभाषायां व्याख्याता । रेवादेशराजस्य विश्वनाथस्य आस्थानकविः । गङ्गावतरणम्-करणम् अश्वितं पादमत्यर्थमुलिश्प्योर्ध्वतळं ततः । तस्योपरिकरौ कार्यो त्रिपताकावधस्तलौ॥ शेिरश्व क्रमशो यत्न पादार्थमवरोपयेत्। गङ्गावतरणं विष्णेो: पाद्ाङ्गङ्गावतारणे । प्रथमे निषधै र्तं च क्रबद्धो समेतयोः । विवाहस्थाननयने तथा शैलशिलादिनः । वृक्षादीनां चालने च कर्तव्यस्स्याद्गतागतः ॥ कटीक्षेत्वगतैौ कुञ्चत्कूर्परौ सपैशीर्षकौ । गजदन्त इति प्राह विप्रदासो विदां वरः । प्रथमं निषर्धं केविहृजद्न्तं प्रचक्ष्ते । यानावतरणे स्तीणां शिशूनां ग्रहणे तथा । शिोळेोत्पाठे च कर्तव्यः करोऽयं गजद्न्तकः । स्कन्धकूपैरयोर्मध्यमन्योन्यस्य यदा करौ दृधाते सपेशिरसौ गजदृन्तस्तदॊद्वित: । आकुञ्चत्कूर्परौ स्कन्धदेशस्थौ सपैशीर्षक्रौ । अन्योन्याभिमुखौ लक्ष्म गजदन्ते जगुः परे ॥ एष शैलशीळेोत्पाटे गतागतयुतः करः । विवाहस्थाननयने स्याद्वध्रुवरयोरयम्। स्तम्भमद्देऽतेिभारे च श्रीसोढलसुतोद्वितः । স্কুস: विश्वदासः गजर:–वाद्यप्रबन्धः कृतैकवरमुद्ग्राहँ नातिदीघोंन चाल्पकः । वादकोद्घोषगम्भीरध्वनिमुच्चतरं दधत् ॥ विः खण्डोऽभ्यस्यते कूटैबैट्ठो वर्णसरेण वा । मुहुर्विधायोपशमं छण्डणेो यत्र रज्यते । गजरो सावुदृवणं स्यादस्यादौ पुनः पुनः । एकताल्यामुद्दवणे तस्यां निस्सारुकेऽथवा ॥ भवेदुपशमेोऽन्यत्र नास्य ताले नियम्यते । गजरावयवाः सर्वे वाद्यन्ते ते निरन्तराः । शुद्धकूटादिभिबैद्धः सुकुमाराक्षरान्वितः । अल्पकोमलता वाद्यो भवेन्मुहुस्ततः परम्। कूटादिबद्धः खण्डः स्याच्छण्डणो यत्र रज्यते । गजराख्यो भवेदन्ये प्राहुरालपचालेिकाम् ॥ - श्रीक्ण्ठः उद्मार्दं सकृदुक्ाऽथ नायल्पं नातिविस्तृतम् । वादकारब्धगम्भीरोद्बोषसंवादितध्वनिम्॥ कूटैः पदैश्च सम्बन्धबद्धवर्णसरेण वा। त्रिरभ्यस्येत्ततइचोपश्ामे मुहुः । विधाय च्छण्डगो यत्र रज्यते गजरस्वसौ। तद्भेरुपृबणं कायैमस्य चार्द्दौ पुनः पुनः॥ गजवधैनं–मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेल्जन्यः) (आ) स ग म ध नेि स . (अव) स ध प म ग रि स . गजविलसितम्-षोडशाक्षरवृत्तम् ऋषभगजविलसितमेवेदम् । गजसारि:-(धेनुकामेलजन्यः) (आ) स रेि ग म प नि ध स . (अव) स प म ग रि स . गजासुरः–देशीताल: एकद्वित्रिचतुः पञ्चषड्द्रुतान्तलैबुधैदेि । भवेद्जासुरो नाम तालेोऽयं परिभाषितः । о I о с I со о ! о с с о ! о р о о о ! о о о о o o t} "স্য: गजेन्द्रगतिः-देशीताल: लचतुष्कं विरामान्तं गजेन्द्रो गजगामिनि । 1 1 li सीमराजः गणनायकः-देशीताल: नगैौ दैौलेो बिन्दुयुग्मं प्लुतश्च गणनायके । ११ मात्रा: तळप्रस्तारः गण्डः-देशीताल: लदौ लगैौ गण्डताले । ও লাল্লা: तालप्रस्तारः -वीथ्यङ्गम् .. - ननु च बहुवक्ष्यमाणस्याशुभार्थी बहुवचनाक्षेपकृर्त गण्डमित्यनेनोच्यते । तच्च पताकास्थानकस्यापि आगामिवस्तु सूचनात्मकत्वात्ततोऽस्य को भेद्: । उच्यते - पताकास्थानकेन धर्मादेर्नाटकशरीरभूतस्य साध्यस्य वस्तुनः साधनभूतानां उपक्षेपः क्रियते । अत एव तद्विघ्नभूतानामिति विशेषः । अत एव गण्ड इव गण्डः । यथा हेि गण्डः प्रथममुद्भिद्यमान: व्यापक्ो गण्डेो ज्ञेयः। तद्दि बहुवचनसंबन्धानां अन्ते यत्पदं चासंबन्धं संबन्धमिवाभातेि । तद्भण्डं नाम वीध्यां स्यात् । अन्यदन्यच्च वद्तोद्वेयोर्वाक्यसमागमे । जायतेऽनिष्टमिष्टं वा स गण्ड इति कीर्तितः। भोजः गणेश्: বন্ধ"মঞ্চং गण्डसूचि-करणम् पादसूचीकरः क्षेत्रे वक्षस्थः खटकामुखः । कपोलान्ते करोऽन्यः स्यादपद्मातपान्वितः । यत्र पाइर्वे नतं तझेर्गैण्डसुचेि तद्विष्यते। विनेियेोगेोऽस्य मन्तव्यः कर्णगण्डस्य मण्डने ॥ सूचीपादं परे प्राहुः कपोळप्रान्तगामिनम् । नृत्तह्स्तोद्वितं सूचीमुखमन्ये प्रचक्षते । तमसंयुतहस्तोक्ते अपरे त्वनुमन्यते। त्रिपताकाभिधं हस्त भट्टतण्डुरभाषत ॥ गतागतम्-स्थानकम् गन्तु चरणमुत्क्षिप्य मध्ये गीतादिहेतुना । ह्रताद्यभिनये यस्मिन् नर्तकी प्रवितन्वती । गतिथितिनिरुद्वाय तिधेत स्याहूतागतम्। सेंभ्रमप्रभ्रुतावस्य विनियोगः प्रकीर्तितः । तत्रैकं पादमुद्धृत्य गतिके गमनोन्मुखे । उदास्ते स्थानकं ततु गतागतमुदाहृतम् ॥ न ययौ च न तस्थौ चेत्यादिवागर्थदर्शने । सॆभ्रमाद्दैौ च तस्यास्य प्रयोगः परिकीर्तितः ॥ गतेिचरः-देशीताल: ताले गतिचरे प्रेोक्तौ खण्डमिश्रौ लघू क्रमात्। S | | S স্তন্ডুলা: गतेिमण्डलः-अङ्गह्ारः छिन्नानामष्टार्ना करणार्ना क्रमात्प्रयोगे गतिमण्डलाङ्गहारः शार्ज | : गतिस्थम्–देशीलास्याङ्गम् मागैदेशीगतं यद्वा समग्रं लक्षणान्वितम्। वाद्यतालयुतं नृतं गतिस्थे प्रणिगद्यते ॥ गदा-देशीतालः - गौलतश्व गदाभिधे । ऽ ऽ ऽ । । मद्नः गमननिर्मलं गन्धर्वशीला–स्त्री, क्रीडापराचारुनेत्रा नखदन्तैस्सुपुष्पितैः। स्वङ्गी च स्थिरभाषी च मन्दापत्या रतेिश्रिया । नृते गीते च नाटये च रता हृष्टा मृजावती । गन्धर्वशीला विज्ञेया ख्रिग्धत्वझेशलोचना ॥ गन्धर्वानुमतः--तनः गान्धारग्रामे नारदीयतानः । पनि सरि ग . নানয়: गन्धर्वामीदः-रागः गान्धारन्यासो मध्यापन्यास: षड्जकन्यासः । धैवतनिषाद्रहेितः करुणे वैवस्वताधिपतिः । आलापमूर्छन युक्त तुम्बुरुप्रियतानवान्। गन्धर्वामेोदनेो नाम रागः प्रोक्तो मनीषिभिः । गान्धारांश्ाष्षड्जन्यासयक्तनैषाद्धैवतः । मध्यापन्याससंयुक्तो गन्धर्वामोद्नस्स्मृतः । गन्धवेिक्षेपः–मेलरागः ( खरह्रश्रियामेलजन्यः ) ( आ ) स रि ग म प ध नि स . (अव) स ध प ग रि स . ममक: ओबितख सुखोगमक खरकसिनए। गमक: स्थायवणोद्याः नानालङ्कृत्यर्छंकृताः । गमनक्रिया-मेलरागः (गमनश्रममेल्जन्यः ) ( अा ) स रेि ग म प नेि स . (अव) स नि प म ग स . गमनतरङ्गिणी-मेलरागः ( नटभैरवीमेलजन्यः) (अा) सरि म ग रे म नि ध नि प ध नि स (अव) स नि ध प ग रि स. गमननिर्मला–मेलरागः (गमनश्रममेल्जन्यः) (अा ) स रि ग म प ध नि स . (अव) स नि प म रेि स . ić गरुडहत; गरिगद्यम्-मेळरागः (षण्मुखमियामेल्जन्यः) ( अा ) नि स ग म प ध नि . (अव) ध प म ग रिस नि. गरुडध्वनिः--मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेळजन्यः) (आ) स रि ग म प ध नि स . (अव) स ध प ग रि स . স্বাক্ষভন্মস্থান্ধা पताकौ त्रिपताकौ वा तिर्यगूर्वकृतौ करौ । प्रागग्रौ च कटीक्षेत्रे स्थितैौ न्यक्कृतकूपैरौ। हृतौ गरुडप्रक्षौ तौ गरुडेश्ागणोदितैौ । तियैकूप्रसारितैौ हस्तौ त्रिपताकावधोमुखौ। ताक्ष्र्यपक्षी समाख्यातै किञ्चित्कुञ्चितकूपैरौ । सृोमेश्वरः गल्युम्–कला वृश्चिकं चरणौ हृत्तैौ लताख्यैौ रेवेितः पुरः । वक्ष्स्समुन्नतं यत्र तदुकै गरुडप्लुतम्॥ आहुरन्वर्थमेवास्य वेिनियोर्गे वेिचक्ष्णाः । पताकौ मणिबन्धान्ते मुहुरञ्चितकुश्वितौ। अत्न रक्षानुकूल्येन कथितौ भट्टतण्डुना ॥ আর্ন্তভঙ্গী तिर्यकूप्रसार्यैकपादं पश्चाजानु भुवि क्षिपेत् । सम्यक् प्रसायै बाहू द्वौ भ्रामयेद्गारुडी भवेत्॥ गरुडवधेनी-मेलरागः (शुभपन्तुवरालीमेल्जन्यः) (आ ) सरेि ग म नि ध म प ध नि स . (अव) स ध प म रि स . गरुडहरूत: - तिर्यक् तलस्थितावधैचन्द्रादङ्गुष्ठयोगतः। गरुडो गरुडार्थे च युज्यते भरतादिभिः । ' प्रकारान्तरे। पुरोभागे तूर्वभागे हंसास्यौ संयुतौ यदि । पाश्र्वभागे कुञ्चितौ तु कूपैरौ गरुडार्थका । पाइर्वभागे स्थितौ हृतौ गरुडार्थे नियुज्यते ॥ विनायक

1. —নায়ান্তন্ত্রা:

वशारद्यवचनम्। यथा - योऽयं ३ास्त्रं विभर्तीति अश्वत्थामाङ्के वचनम् । सागरः गर्वभङ्ग:-देशीताल: ताले स्याद्गर्वभङ्गाख्ये विरामान्तं दुतलयम् ० ०१ लक्ष्मण: गर्हणय्–लक्षणम् यत्र सङ्कीर्तयन्दोषं गुणमर्थेन दृशैयेत् । गुणातिपाताद्दोषान्वा गर्हणं नाम तद्भवेत् । भरतः गुणातिपाते दोषो यथा-नृपाः प्रभुत्वादित्यादि वीणावासवदत्ते विष्णुतातवाक्यम्। दोष यत्र गुणीभवति-पूर्वाहेत्यादि लामकायनवचने तापसवत्सरजे । गलबन्धम्–हतः पश्चात्कण्ठं समाश्लिष्य पाणिभ्यां द्विगुणाकृतिः। गलबन्धमिति प्रोक्तै बाह्यसन्धिरधोमुखम् !! गवामयन:.--तीन: मध्यमग्रामे षड्जर्हीनषाडवः । ध प म गरि नि. गवाम्बोधेिः—मेलकतां रागः स रेि ग म प ध नि . कुम्भ: गह्वरा-श्रुतिः षड्जस्य चतुर्थी श्रुतिः । गाङ्ग्रेयभूपणी-मेलकर्ता स ० ० रेि ग म ० प ध ० ० नि स . प्रल्कुरिकेिसोमः ु गाढबन्ध:-हस्तपट: वामी दक्षिणवंवेक्षेिणो वाममण्डले। यथा तूर्यैस्य गतिना गाढबन्धः प्रकीर्तितः। नागबन्ध इत्यपि नामास्य वदन्ति । ग़ानक्रमः थि:-प्रकृितगाथा अष्टमषोडशौ गौ चतुर्दशो ल: षष्ठो जो वा नलौ वा शिष्ठइचतुर्मात्रिकाः । त्रिंशद्वक्ष्रमारभ्य पञ्चपञ्चाशत्पयैन्ता । गानक्रमः नारदमतङ्गादीनां काले यः क्रमोऽवलम्बितः स ग्रन्थेषु न वर्णितस्यान् केवलमालापकरणरूपकशब्दै: स्वराण सन्निवेशोऽस्ति। कुडुमियामलै शिलालेिखिते शुद्धरागाणां सप्तानामप्यालापस्थाय्यारोहणावरोहणापन्यासन्यासक्रमाणां सरिगाद्यक्षरैः स्वरक्रमेो लेिखित:, नास्मिन् गीतं वा प्रबन्धो वाङ्गत्वेन दृश्यते । आधुनिकैस्तु कश्चिद्रागक्रमोऽनुस्तृतः। सोऽधुनातनै: केनचिद्भेदेनावलम्ब्यते । स क्रमस्तु कर्णाटक्रम इत्युच्यते । भारतोत्तरदेशे यथेष्ठं गीयन्ते रागाः। यवनानां मतस्यापि साङ्कर्यै भारतीयगानक्रमे सङ्क्रान्तमेिति कैश्चिदूह्यते । औत्तरीयगानस्य बीजभूतं प्रतिरागस्य द्वेवताध्यानम् । तस्माद्रसश्च भावश्च ग्राह्यः। वर्जयैरूरविषयः, आलापक्रमः, रागस्य वृद्धिकरणे मूर्छनातानानां नियमश्च गायकस्येच्छामात्रमिति छक्ष्णग्रन्थैरनुमीयते कर्णाटकक्रमस्त्वधो लेिख्यते- गानक्रम एवालापक्रम इति वेङ्कटमख्याह। आधुनिकैगनस्य प्रारम्भ एव रागुरूप वेदयेितुं यः स्वरक्रम आलम्बितस्स आलाप इत्युच्यते । गानाङ्गानि (१) आक्षिप्तिका । आयेित्तमिति देशभाषासूच्यते । रागैः प्रथममाक्षेिप्यते साऽऽक्षेिनिका। पीतत्वेन यथाक्षिप्त खनिर्वाहाय भोजनम्। रागेणापि तथाक्षिप्लेयादावाष्ट्रिप्तिका मता। (२) द्वितीयाङ्गम्- रागवर्धनी तन्भाषायाँ इत्युच्यते । करणमिति प्राचीनग्रन्थेषूक्तम् । प्रबन्धावयवेषु य उद्ग्राहस्थानं भजते स एव रागवर्धनीशब्देन उच्येतेति स्यात् । एडुपुः, प्रहः, उद्य्राह्ः, एते पर्यायवाचका इति भाति । रागवधैन्यनन्तरं विदारी भवति । विदारी विश्रमस्थानम् । विराम इति यावत्। भरतेन अपन्यास इत्युक्तम्। रागवर्धनी विदारी च द्वे अङ्गे यथेष्टं द्विस्त्रिश्चतुः पञ्चकृत्वे वा अभ्यस्येते । यथा - द्वितीया रागवधैनी विदारी च । तृतीया रागवधैनी विदारी च । विद्ारी मुक्तार्यीति भाषयोच्यते । तत: स्थायीत्यङ्कं सङ्गच्छेते । स्थायेिशब्दः स्वरतानानां प्रथमाक्षरवाचकः । कस्माचित्स्वरात्कस्यचित्स्वरस्यावधिमारुह्य पुनः कस्यचित्खरपर्यन्तमवरोहणमेकं तानं भवति । ततः तद्धस्तनस्वरात्पूर्वखराधस्तनखरपर्येन्ते कस्मिँश्चित्स्वरे अध: क्रमेण न्यस्यते चेदवरोहणे নাম্বলী अस्य योनिभेवेङ्गानॆ वीणा वॆ३ास्तथैव च । भरतः गानमिति । केवलं खण्ड्यं गानम्। भरतमते ध्रुवागानमेव । गान्धर्व तत्र विज्ञेयं खरतालपदात्मकम्। पुरः प्रणष्टान्देवेभ्यो वाचै गोरूपधारिणीम् । अधारयदिति प्रोक्तं गान्धर्वै पूर्वसूरिभिः । अत्यर्थमिष्टं देवानामत एव प्रकीर्तितम् । वंशवीणाश्ारीरेभ्यः प्रभवस्तस्य सम्मतः । कुम्भः -करणमू यत्रैकपाश्र्व स्थानं स्यात्पताकाख्यौ करौ तदा। उत्लुत्योत्लुह्य पादाभ्यामडुलीपृष्ठदर्शनम्। उपरि भ्रमितैौ ह्स्तैौ क्रमाद्ान्धर्वमीरितम्॥ हृरिपालः गान्धर्वः–गायकः - गान्धर्वो मार्गदेशीवित् स्वरादेर्मार्गकोविदः । गान्धर्ववेद्संग्रह्ः–गान्धर्वशास्त्रसङ्क्षेपः तिळक्तः । अत्र पञ्चाशदुत्तरशतद्वयशालीकाः वर्तन्ते। अत्र भरतो गुरव इत्युक्तः। विशाखिलकीह्लनारद्ाः स्मृताः। गान्धर्वस्य वैविध्यम् गान्धर्व ब्रिविर्ध विद्यात्खरतालपदात्मकम्। स्वराश्च श्रुतयो प्रामौ मूर्छनास्तानसेंयुताः । शुष्कसाधारणे वर्णा अलङ्कारास्सधातव: । आवापस्वथ निष्क्रामो विक्षेपश्च प्रवेशनम् । इाम्या ताल: परीवर्त: सन्निपातस्सवस्तुकः मावा विदृथैिङ्गुळयो गीतिः प्रकरणं यतिः गीतयोऽवयवा मागीः पातभागास्सपाणयः । इत्येकविंशको ज्ञेयो विधिस्तालगतो बुधैः ॥ पदगतस्तु - व्यञ्जनानि खरा वर्णाः सन्धयोऽथ विभक्तयः। नामाख्यातोपसर्गाश्व निपातास्तद्धिताः कृतः॥ वृत्तानि जातयश्चैव भवेत्पद्गतो विधिः । गान्धर्वसङ्ाहो ह्येष विस्तरं च निबोधत । कुम्भः भरतः गान्धवी-वीणा । - गन्धर्ववीणेति नामान्तरम्। नकुलार्दन लक्षणे द्रष्टव्यम्। } \

गान्धारगतिः–रागः अनन्तरं च गान्धारगतिन्र्यासप्रहांशकात्। गान्धारेण तथा मन्द्रलून्या त्यक्ता तथैव च । पञ्चमेन तु षट्जेन तारा सेयं तु धैवते । ऋषभे च निषादे च गीतविद्भिरुदाहृता ॥ गान्धारगतिका-रागः ग्रहांशन्यासगान्धारा मन्द्रशून्य पसोज्झिता । रिनिधेष्वपि ताराख्या गान्धारगतिकोच्यते । गान्धारादेियैतस्तस्मात् गातव्या करुणे रसे । जगदेऴ्: गान्धारग्रामः आमशब्दे द्रष्टब्यय्। गान्धारो मध्यमस्याद्यां ऋषभान्तां च संश्नयेत्। निषादः प्रथमां षाङ्जीं धैवतान्यां श्रुतिं श्रयेत् ॥ धैवतः पञ्चमस्यान्यां ग्रामे गान्धारसंज्ञके । गान्धारो धैवताख्यश्च निषादश्च चतुःश्रुतेिः । यदा भवन्ति गान्धारग्रामो ज्ञेयस्तद्ा बुधैः । पण्डितमण्डली गान्धारपंचमः-राग: गान्धारांशस्तदन्तश्च रागो गान्धारपञ्चमः । गान्धारी रक्तगान्धारी ताभ्यामेतस्य संभवः । मोक्षुः गान्धारो निधनेंऽशके यदिश... षड्जोर्बलधैवतर्षभ..तानस्यतरों यदि । मूर्छाचेद्धरिणाश्वकार...ससे गान्धारिकाया: पुन:, । तद्गान्धारकपञ्चमः पृथुरतिप्रीतिप्रदो जायते । गान्धारांशस्तदन्तश्च धैवतर्षभदुर्बलः । गान्धारीजातिसंभूतो ज्ञेयो गान्धारपञ्चमः । नास्य: क्श्यपः गान्धारपश्वमी-जातिः चच्चत्पुटस्तत्न चतुष्कलस्य द्वयष्टौ कला मूर्छनिका द्वितीया । सा मध्यमग्रामसमुद्भवा तु गान्धारपूर्वा खलु हारिणाश्वा॥ अङ्केतुरीये खलु नाटकस्य गाने धुवाया विनियोजनै स्यात्। गान्धारक्ो न्यास इहेोदेितोऽपन्यासौ तथैवर्षभपञ्चमैौ च ॥ ७३ সাম্মান্য गान्धारसेिद्धिः-रागः गान्धारपञ्वमस्याङ्गं विबुधैरंशपञ्चमः । प्रहणन्यासगान्धारो गीयते न्यासकम्पितः । रागो गान्धारसिद्धिस्तु निषादस्वरमन्द्रक: । স্ত্রীদাস: गान्धारसिन्धुः--भाषाङ्गरागः न लक्षेितान्र गान्धारसिन्धुळेक्ष्येष्वदृशैनात् । কুমল: गान्धारस्वरमन्त्रः चतुरश्रेो हृद्याय नमः । त्र्यश्र: शिरसे स्वाहा । मिश्रः शिखायै वषट् । खण्डः कवचाय हुम् । सङ्करो नेत्रत्रयाय वौषट् । चतुरश्रमिश्रखण्डसंकरा अस्त्रायफट् । सनत्कुमारऋषिः अत्यु क्तछन्द: दुर्गा देवता ऐं ह्रीं श्रीं गं नमः । जगदेद्मः गान्धाराभनय: शुक्रतुण्डेन हस्तेन दृष्टया करुणया तथा । अधोमुखेन शिरस स्वस्थाख्यस्थानकेन च । चार्याप्युचेितया धीमान्गान्धारस्वरमादिशेत् ॥ दामोदस् गान्धारी-प्राकृते मात्नावृतम् चतुर्मानिक एक: अथवा पञ्चमात्रेिक् एकः। चतुर्मात्रक एकः अथवां पञ्चमानेिक एक:जैः। अथवनलै पञ्चमात्रिक एक । –जातेिः परस्तारः। न्यासपरस्तत्परो वा मन्द्रः। ऋषंभद्दीनं षाडवम्। रिधहीनमौडुवितम् । पूर्णावस्थायाँ रिषभधैवतयोरल्पत्वम्। शेषाणां बहुत्वम्। स्वरजातित्वाद्गान्धारो न्यासः । षड्जमध्यमावपन्यासौ। धैवतर्षभयोः सङ्गतिः । अस्यां दृशविधलक्षूणम्। मूर्छना धैवतादेि: । चचत्पुटस्ताल: । एकद्विन्निचतुष्ळैः वित्रवार्तिकदक्षेिणेषु मागर्धीसंभावेिताप्रथुलागीतयः । कृरुणी रसः । तृतीयप्रेक्षणिके भ्रवागाने प्रयोगः । रिहाङ्: समगपनि खरा अंशाश्व। सपावपन्यासौ । गान्धारो न्यासः। रिलोपे षाडवम्॥रिधलोपे औडुवितम्॥रिधैौ लङ्घनीयैौ।मध्यमग्रामिका देशी गान्धारपञ्चमा वेलावल्यादिषु गीयते । नान्यः देवीं दयार्द्रहृदयां प्रणतिं गतेषु गान्धारमाश्रितवतीमनिं नमामेि । गान्धरीरागध्यानम् शिवालयसमीपस्थां वीणावाद्यकरद्वयम् । स्वर्णमाणिक्यमकुटां ध्याये गान्धारिकां सदा ॥ স্বাভায়: गान्धारोदीच्यवती-जातिः गान्धारोर्दीच्यवायां तु द्वावेशैौ षड्जमध्यमैौ । रिलोपात्षाडवं ज्ञेयं पूर्णहर्वेशोऽन्तरात्मना । अलानिधपगान्धाराः षाडवत्वे प्रकीर्तिताः। रिधयोः सङ्गतिर्ज्ञेया धैवताद्दिश्च मूर्छना । ताळश्वश्चत्पुटो ज्ञेयः कलाः षोडश कीर्तिताः । विनियोगो धुवागाने चतुर्थप्रेक्षणे मतः॥ जगदेक: शार्ङ्गदेवः षड्जस्तथा धैवतकस्वरौ द्वावस्यामपन्यासतया प्रतीतै । रघुनाथः षाड्जी गान्धारी मध्यमा तथा धैवती च खलु जातिः । गान्धारोर्दीच्ववर्तीं जातिं निर्वर्णयन्त्येताः । स्वरौ मध्यमषड्जाख्यैौ अंशौ यत्र प्रकीर्तितौ । न्यास: स्यान्मध्यमेो यस्यां षाडवं चर्षर्भे विना । नास्त्येवैौडुवितं यस्यां विकल्पाद्यत्र पूर्णता । मन्द्रस्थाने च गान्धारबाहुल्यं दृश्यते तथा ॥ স্বামী—মাম্বাজা: षड्जप्रमाभिरामा नरहरिदयेिता सग्रहांश मतारा सान्ता सन्तप्रयोज्य परिपगमपयुकू षड्जतो मूर्छनाढथा। भाषाङ्गं दत्तिलेतेरियमुत गदितोपाङ्गकं कोह्लाद्यैगाम्भीरी भूमिभत्र पुनरियमुद्दिता भूषितारोहेिवर्णैः॥ कुम्भः गाम्भीर्येम् यस्य प्रभावादाकारे हर्षक्रोधभयादयः । सन्तोऽपि नोपलभ्यन्ते गाम्भीर्ये तदुदाहृतम् । कर्मणामतिळेोकानां पैौरुषोत्कर्षंसिनाम्। गाम्भीर्यमाहुरितरैरपरिछेद्यवैभवम् । गायक: गायत्यन्यानपेक्षेो यः सुगीतं लक्ष्णान्वितम् । भावविवेक स्ोमेश्वरः मध्यंमोत्तमपात्राणां गिरा वीरे रसे भवेत् । टकेन चतुरश्रः स्यात्पाद्वाक्षरवेिनिर्मितः । गीतम्। स्वराणां च पदानां च तालात्ां च समन्वयः ।

• *

इच्छन्ति सममाचार्याः व्यक्तं वाञ्छन्ति पण्डिताः । काडून्ति मधुरं कान्ता: विकृष्ठमेितरे जनाः। शूरास्सोत्साहभिच्छन्ति करुणे विरहातुराः । विटास्तु परिहृासाढर्थे योगिनेोऽध्यात्मसङ्गतम् । सोत्सवा मङ्गळं गीतं स्तोत्रं भक्तिसमन्विताः । वादिनो विषमप्रायं प्रौढक्रमसमन्वितम् । सोमेश्वरः सोमेश्वरः गीतनृत्तानुगम्। वाद्यशब्दं पश्यत । गीतपात्रानुगं वाद्ये तद्भवेद्गीतनृत्तगम् । गीतपर्यायाः गीतं गाने च गीतिश्व गेयं गान्धर्वमेित्यपेि । স{{সাসূলুল্গু: गीतप्रकाश: एवन्नामान: ग्रन्थाः त्रयो वर्तन्ते। एको विप्रदासकृत । अन्यः केनचिदोढूदेशीयेन कृतः । तृतीयः कृष्णदासेनैढूदेशीयेन रचित:। अन्य: पञ्चपरिच्छेदात्मकः । ध्रवादेिर्गीतविषये बहून् पक्ष्ान्निरूप्य स्वपक्षं सिद्धान्तयति । गीतळक्ष्णे समीचीनेोऽयं ग्रन्थः । स्वनिबद्धोदाहरणानि गीतकानां वर्तन्ते । काळ: १६००. - गीतरत्नावलिः ज्यायसेनापतिना कृता । तेनैवोक्ते नृत्तरत्नावलै पञ्चमाध्यायान्ते।

• एतासामपि विज्ञेयः प्रस्तारः कूटतानवत्। स चास्माभिः सुकुर्टगीतरत्नावल्यां प्रपश्चितः ? इत्युक्तम् । कालः प, १२४५

गीतवाद्यता–देशीलस्याङ्गम् नृत्येदनुगुणे यत्र नर्तकी गीतवाद्ययोः । । अक्षराणां लयस्यापि समता गीतवाद्यता ॥ अशोकः ६ गुणकरीरागध्यानम् गानक्रियागीतिरिहोपदिष्टा चतुर्विधा सा गदिता मुनीनैः। स्यान्मागधीनामवती किलाद्या तथार्धमागध्यभिधा द्वितीया । संभाविताख्यानवती तृतीया भवेच्चतुर्थी पृथुलाभिधाना ॥ रघुनाथः गीर्वाणपदम्-मेळरागः ( रसिकप्रियमेलजन्यः) (आ) स रि ग म प ध स . (अव) स नि ध प म ग रि स . সঞ্জ गीर्वाणप्रिया-मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणं मेल्जन्यः) (आ) स रेि ग म ध स . (अव) स नि ध म ग रेि स . गीर्वाणमण्ठकः-ताल: गीर्वाणमण्ठके तु स्याजगणो दीप्तको गुरुः। | s iš s -देशीताल: गीर्वाणमण्ठके च स्यात् जगणो दीपको गुरुः । Is iš s दामोद्रः गीर्वाणी-मेलरागः (गवाम्भोधिमेळजन्यः ) (आ) सरि गरि म ग म धनि पनि ध स . (अव) स नि ध प म ग रेि स . | गुणकरी-रागः रिधहीना गुणकरी औडुवा परिकीर्तिता निग्रहांश तु निन्यासा कैश्चित् खण्डतया मता रजनी मूछैना चाख मालवाश्रयणी तु सा ॥ -मेलरागः रिधकोमलसंयुक्ता गनिवर्जा गुणक्रिया। धैवतोद्ग्राहसंयुक्ता कचिद्गान्धारसंयुता ॥ प्रथमप्रहरोत्तरगेया । गुणकरीरागध्यानम् " नैम्रानना घराणेषूसरगत्रयष्टिः | दामोदरः }\9 गुडकिरीरागध्यानम् गुणातिपातः-लक्षणम् गुणाभिधानैर्विविधैर्विपरीतार्थयोजितैः गुणातिपातो मधुरैनिष्ठुराथैभैवेद्यथा भर्तुः यथा - धूर्तविटे विटोकं ‘जायन्धां सुरते'ष्वित्यादि । अत्र कुलस्त्रीसमुचेिताद्विनयलजादयो गुणा विपरीतार्ययोजेिताः । गुणानुवादः-नाट्यालङ्कारः दोषपरेण दर्पादवधीरितस्य व्याहारः गुणस्य प्रतिपादनम् । यथा - रावणाङ्के विभीषणवाक्यं ' भ्रष्टः पदा' दित्यादि । सागरः -लक्षणमू गुणानुवादो हीनानामुत्तमैरुपमकृत । भरतः गुणानुवाद इति परिमेितस्यापाद्यतोत्कृष्टगुणेन योपमा तत्कृती गुणानामुत्सेक: । यथा -' पालित वौरिवेन्द्रेण त्वया राजन्वसुन्धरा' इति । अन्ये पठन्ति - गुणामिधनैवेिंविधर्विविधार्थप्रयोजितैः । गुणातिपातो मधुरैर्निष्ठुरैर्वा भवेदिह् । अन्ये तु गुणानुवादस्स ज्ञेयो यत्राभेदोपचारतः । गौणीं वृतिमुपाश्रित्य वस्तुनो रूपमुच्यते ॥ शथा-शाकुन्तले 'अनाघ्रात' मेितेि श्रेकस्य गुणानुवादः । गुणाश्रयः-देशीताल: पलै दौगो गुणाश्रये। ৬ মাঙ্গা: | गुणीभूतव्यङ्गयभेदाः अगूढमपरस्याङ्गं वाच्यसिद्धयङ्गमस्फुटम् । सन्दिग्धतुल्यप्राधान्ये काकाक्षिप्तमसुन्दरम्। व्यङ्गयमेवं गुणीभूतव्यङ्गयस्याष्टामिधाः स्मृताः॥ शारदातनयः गुण्डकिरीरागध्यानम् । रतोत्सुका कान्तपथप्रतीक्षामापादयन्ती मृदुपुष्पतल्पे । इतस्ततः प्रेरितदृष्टिरार्ता इयामाङ्गिका गुण्डस्री प्रदेष्ट॥ अभिनवः S/ पुरुं: गुण्डक्रियारागध्यानम् श्रीचन्दनोद्यानविलासभासुरां पीताम्बरालङ्कृतसतिम्बिनीमू। वीणाप्रवालान्वितवामभागां | डक्रियां तां मनसा स्मरामेि रंगसागरः गुण्डक्री-रागः गुण्डकी रिधहीन स्यात् सत्रया च क्रियाङ्गको । मद -रागः (वेशे वादनक्रमः) तारस्थं खायिनं नीत्वा षड्जं तस्माद्वितीयकम्। तृतीयं च रूरं प्राप्य ग्रहार्ध दुतमुच्चरेत् ॥ ग्रहात्पूर्व खरं स्पृष्टा ग्रहन्यासं विधाय च । ईषद्विरम्य तत्पूर्व खरं स्पृष्टा तृतीयकम् ॥ लघू कुर्यात्ततः पूर्वी पृष्ठ पश्वात् ग्रहात्परौ । खरौ प्रापय्य लघुतां द्वितीयं प्रेोच्य च दुतम्॥ स्थायेिन्यासाद् गुण्डकृतेः स्वस्थानं प्रथमं भवेत् । द्वितीयोऽस्यामपेि स्थायेिश्वरो वेशेषु लक्ष्यते । वेम: गुम्मकाम्भोजी-मेलरागः ( मायामाळवगैलमेल्जन्यः ) ( अा) स रेि ग प ध स . (अव) स नि ध प म ग रि स , गुम्मकाम्भोजीरागध्यानम् अख कूर्मकाम्भोजीति नामान्तर्र दृश्यते। कूर्मासनां मन्मथवृक्षमूलनिवासिनी हंसमुखाग्रहस्तम्। काषायचेलां स्फटिकाक्षमालां श्रीकूर्मकाम्भोजिमहंभजामि। रागसागरः गुरुः छन्दश्झाख्ने लघ्चोरुच्चारणकाले गुरु। तालशास्त्रेतु चञ्चत्पुटचाचपुटाद्येककले एकैकपादो गुरुः । तस्यैककलयथाक्षरमेितेि লামান্বংস-প্ৰয়াতনি ৷ -देशीताल: - सदद्वयं गुरोर्द्वन्द्वं गुरुताले गुरोर्मतम् ० ० ऽ ० ० ऽ श्रीकण्ठ गुरुमऴ्कः-देशीताल: विन्दुषट्कं गुरुलघुप्ळुतश्च गुरुमल्लके । ९ मात्रा: तालप्ररुतारः गुरुलघुसश्वयः-पुष्करवाद्ये गुरुलध्वोः मध्यलयप्रवृतिः यथा धिमधिधिमधिदिक्कड्रा तकटा धिद्यटा दिधिपट घद्यटमत्थि धू घू घटमथि घघादुगुडुकटु गुडूघटधं इतेि । भरतः गुरुसञ्चयः-पुष्करवाद्ये अक्षरलययोः प्रयोगः गुरुस्थितलयप्रवृत्तः गुरुसञ्चयः । यथा - घेता कें ता तं ता भ्रं ध्र भ्रां ध्रां कीतां कोतततां घंताकं तिवळां इतेि गुरूणेि स्युः । भरत: गुरुह्स्तः लाङ्गूलतजैनी वक्रा नििष्टलाङ्गूल इष्यते ! बृहस्पतेरर्थभावे कथ्यते नाटयकोविदैः ॥ गुर्जरी-मेलकर्ता (मालवगैौल:) ग्रहांशन्यासरिः पूर्णा प्रातर्गेया तु गूर्जरी । बहुली मिश्रित नित्यं षड्जर्हीना कचेिद्भवेत् । श्रीकण्ठः .--- {Rİ: रिषभंशन्यासयुक्ता हीनगान्धारंधैवता। निषादे कम्पिता पूर्णा गुर्जरी नाम रागतः ॥ सोमेश्वरः गुर्जरी रिग्रहंशान्ता जाता पञ्चमषाडवान्। कचेिन्मंशिापेि घस्रादौ गेया शृङ्गारवर्धनी ॥ नारायणः षाडवः - षड्जरूरः । सङ्गीतसारे दक्षिणगृजैरी सौराष्ट्र्गूजैरीति भेदद्वयमुक्तम् । रत्नमालायं ‘ दृशधा गुजैरी प्रोक्तां ? इत्युक्तम्। प्रहंशन्यासऋषभा संपूर्णा गुर्जरी मता पैरवी मूर्छना यस्यो बहृल्पसममिश्रिता रिग्रहींशधमन्यास जाता पञ्चमषाडवात्। ममध्यान्ता रितारा चरिधाभ्यामति गुजैरी ताडिता पूर्णा श्रृङ्गारे विनियुज्यते । हृम्मीरः गूर्जरी-राग : पश्वमां३ाप्रह्न्यासा रितारा मन्द्रमध्यमा । अपन्यासलु गान्धारः सकलस्वरपूरिता । विस्फुटस्वरनाद्ा च मध्यमर्षभधैवतैः । कोकिलप्रियतानेन गूर्जरो जायते सदा । मध्यमधैवतऋषभै: बलवद्भिर्योजिता तु संपूर्णा । गापन्यासेन युता गूजैरिका भवति रम्यतरा । দাস: रिग्रह्ांशश्च पन्यास: जात: पञ्चमषाडवात् । ममन्द्रः पनितारश्च रिधाभ्यामपि भूयसी । गूर्जेरी ताडिता पूर्णा श्रृङ्गारे विनियुज्यते । जगदेकः मन्यासा रिग्रहांश च जाता पञ्चमषाडवात्। तारा पञ्चममध्या च गूजैरी रिसयेोर्बहु: । -प्रथमरग: स्याग्रिहांश रिधभूरिपूर्णा मन्यासका पञ्चमषाडवोत्था। तारो धरी मुख्यरसे ममन्द्रा सन्ताडिता गृजेरिका स्वरैश्च । ोक्षदेवः —ool: रिषभ: स्यात् ग्रहेंऽशे च सान्ता गृजैरिका रजा । रजा - रगाङ्ग: । मद । –रागः (वंशे वादनक्रमः ) ऋषभं स्थायिनं कृत्वा तत्पूर्वॆ तु प्रकम्पयेत् ।। अर्थीकृत्य तमेवाथ प्रहँ तस्माद् द्वितीयकम् । तृतीयॆ तद्धस्त्यं च पुनश्च स्श्ायेिनं ब्रजेत् । ग्रहत्पूर्व प्रकम्प्याथ वादयित्वथैमस्य च। स्थायेिस्वरे यदा न्यासो गूज़ेयांस्तु तदा भवेत्। स्वस्थानमाद्ये वंशेषु तृतीयोऽस्यां भवेद्ब्रह्: । -रागाङ्गरागः ( वीणायां वादनक्रमः) स्थायेिनं ऋषभं कृत्वा तदृधस्थं द्वयं ततः। गत्वा स्थायिन एवाथावरोहेनीन्स्वरानथ। पृञ्चारुह्य कृते न्यासे रिषमे गूजैरी भवेत् । गान्धारोऽपि प्रह्:कैश्चिदेिष्यतेऽस्याः स्वरागमः॥ कुम्भः শাম্বংসলীম : गीत्वारि:-मेलरागः (ल्ताङ्गीमेलजन्यः ) (आ) स रि म प ध स (अव) स नि ध प म ग रिस गोत्रस्खलितमू–सन्ध्यन्तरम् तनेत्रखलेितं यत्तु नामव्यत्ययभाषणम् । सिङ्गः नामान्तरग्रहणं गोत्रस्खलितम् । यथा - रम्भानलकूबरे नळ:-प्रसीद् मेनेह्युपारतोस्मि रम्भा - प्रसाद्यतां साहमपैमेि रम्भा । नल - अहोविधिर्मे पदसन्निधिस्ते करोतेि गोत्रस्खलितामि३ाङ्कम्॥ इत्यत्र मेनानामग्रह्णम् । गोदोह्नः--तानः मध्यमग्रामे गर्हीनषाडवः। म रिस नि ध प , गोधारी-मेलारगः (झल्वरालीमेलजन्यः) (आ) सरि गरि म ग म प ध नि स. (अव) स नि ध प म ग रेि स . गीतिः–देशीताल: गेोपतिः पादभागैौ द्वौ लद्रुौ त्र्यश्रलघू लपैौ । ० ० । ० । । ऽ गोपतेिप्पः तालदापकाकर्ता । कालः कै. प. १४५० गोपराजकुमार:-देशीतालः गोपराजकुमाराख्ये बिन्दुर्विद्युद्धनुश्शरः ० ऽ ऽ। ० ० ० । ऽऽ। ऽ ऽ ० गोपतिप्पः |くR गोविन्दप्रियः गोमूत्रिकम्–मेलरागः (ह्नुमतोडीमेल्जन्यः) (आ) स रेि ग म प नि ध स . (अव) स नि ध प म ग रि स . गोलकमुश्वनी–कला एका नटी द्वित्रिचतुसुगोलान्करात्करेणाशु निरन्तरं खे। उत्क्षिप्य गृह्णाति च यत्र भूयो भूयो हि सा गोलकमुञ्चनीति॥ नागमऴः | iன்டா. धान्तमहांशसंयुक्ता रितारा गनिवर्जिता । । ' सरिभ्यां बहुलां गोली धादेिर्बीभत्सभाग् भवेत् ॥ जगदेक: गोह्रीसंज्ञस्तु रागस्यान् प्रह्लान्यासधैवत: । तारर्षभश्च गान्धारनिषाद्वाभ्यां विवर्जितः। षड्जर्षभाभ्यां बहुलः कथितो रागवेदिभिः । हृरिः धैवतरवरमणीयैरंशन्यासग्रहैश्व संयुक्ता। ताररिषड्जसमेता गोली गान्धारसप्तमापेता ॥ নানয়: रिषड्ज......तारतरां च गनिवर्जिताम्। मन्द्रेण रहितां गोलीं न्यासांशग्रहधैवताम्॥ गोवर्धनी-मेलरागः (शुभप्तुवरालीमेलजन्यः) ( आ ) स रि ग प ध स . (अव) स नि ध प म ग रि स . गोवेिडम्बिनी-मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः) (आ) स ग म प ध नि स . (अव) स ध प ग रि स . मतङ्गः गोविन्दग्नेियः-अङ्गहारः कटिप्तान्तमर्गलं च पाश्र्वजानु तथैव च । इरिणप्ळुतकं कार्यै ततः प्रेङ्खोलेितं पुनः॥ अवहित्थं चापसृतं छिन्ने च कटिपूर्वकम्। करणै नवमं छिन्नं नवीनभरतोक्तितः । गोविन्दप्रियसंज्ञोऽयं कार्यो गोविन्दपूजने । -

कुम्भः

३ সয়ন্ত্রকায়াঙ্ক: गौडः-रागः नेिषाद्ांश्ाप्रहृन्यासो गौड: पक्वमवर्जितः । स्याद्वङ्गं टकरागस्य प्रायः श्रृङ्गारवीरयेो: !! गौडस्यान् षड्जरागाङ्गं सन्यासांशप्रस्थितः । वर्ज्यैश्च पञ्चमेनैष रसे वीरे नियुज्यते। जातेश्वाङ्गं निषादेिन्या वन्ति न तु मे मतम् । गैौडः–रागः ( षाडवः) निषाद्क्षग्रहन्यासो गौड: स्यात्पश्चमोज्झित: | वीरश्रृङ्गरयोगेंयो दिनान्ते विरलर्षभः | স্ত্রীলঙ্কাজ: जगदेक: 一矶 लक्ष्मैतद्ौडरागस्य प्रतिष्ठा रिषभोऽत्र न । स्वस्थाने ताडितश्वायॆ गीयते रीितवेद्वेिभिः । एतदिति श्रीरागः परामृश्यते। ४. * सोमेश्वरः न्यासोंऽशस्स्यात् षड्जः पञ्चमहीनस्तथर्षभग्रह्ण:। स्फुरिताख्यगमकनिबिडो गौडस्यात् टक्करागरवसदृशः ॥ নানয়: टकरागेण सट्झ: पञ्छ्रमेन विवर्जितः । षड्जांशन्यास संपन्नो गौडस्स्याद्दपकम्पनम् ॥ ततो गौडाभिधेो रागष्टक्करागसमुद्भवः। न्यासांशग्रहवानेष निषाढे पञ्चमोज्झितः ॥ —RRাল্লা: टक्स्वाङ्गं भवेद्ौड: पञ्चमश्रवर्जितः निषादांशग्रहन्यासो वर्षासु करुणे मतः । गैौडकैशिकः-रागः । शुद्धकैशिोकवज्जातेो गौडकैशिोकसंज्ञकः। किन्त्वसौ भिद्यते गीत्वा विन्यासोऽप्यस्य भेदकृत् । कैशिकीं षड्जमध्यां च ये वदन्यस्य कारणम्। कैशिक्यामैश्ायेोरेव निधयेो: पञ्चमान्तकृत् । षड्जमध्यामथ न्यासपन्यासास्तन्मते कथम्। अतः कामारवीजातिः कैशिकी चास्य कारणम्॥ एतन्मतमेव नान्यदेवेनाङ्गीकृतम्, न तु मतङ्गेन । भट्टमाधवः गैौढी गौडक्रिया-प्रथमरागः देशाख्यहिन्दोलभव गतारा न्यासशषड्जा मपभूतािरा। हीना रिधाभ्यां क्रियते पमन्द्रा मुख्ये रसे गैौडकृतिः प्रगेया ॥ मोक्षं: -{町: षडूजांशग्रहणन्यासां मतारां मपभूयसीम्। रिधलक्तां पमन्द्रां च तज्ज्ञा गैौण्डकृतिं जुगु गौडपञ्चमः–रागः षड्जग्रामेण सैबद्धः कथ्यते गैडपञ्चमः । धैवतो षड्जमध्याभ्यामुत्पन्नश्वांशके ग्रहे । धैवतो मध्यमन्यासः काकल्यन्तरसंयुतः। कार्यो निषादृगान्धारौ पञ्चमेो न भवेद्यदेि। षाडवत्स्याद्यं प्रेोक्तेो गैडपञ्चमनामकः । हृम्मीरः हृरिः बीभत्सोऽथ भयानको यदेि रसः स्यादॆशको धैवतः ২২ * - स्वल्पे सप्तमपञ्चमेौ यदेि पुनश्वान्तस्थिती मध्यम:। गान्धारो यदि जायते च बलवान् तत्षङ्जमध्याभिधा धैवत्योरिह गौडपञ्चम इति ख्यातस्स रागो भवेत्। মানস: धैवतशेिी मध्यमान्तेो हीनपञ्चमसप्तमः क्श्यपः धैवतीषड्जमध्याभ्यां जातोऽसौ गैौडपञ्चमः। धैवतान्तग्रहो मान्तो...........वर्जितः । काकलीकलेितो विद्भिबीभत्से स भयानके ॥ गौडमल्हारः-मेरूरागः (मल्ह्यरमेलजन्यः ) उभयोगाँडमल्हारमल्हाराभिधयोर्मतः। किञ्चिद्विभेदो भेदज्ञैरन्योन्ये रसपुञ्जयेोः। गौडवः- RRা: गैौडव: पवमत्यागी त्रिनिषादश्च रागज: । गौडी-मेलरागः ( माल्वगैलमेलजन्यः ) सत्रय धगरिक्त स्याहौडी सर्वाङ्गमञ्जुला। गायकैर्गीयते सायं गम्भीरगुणगुम्भिता॥ मोक्षः ল্পীরূ:ে श्रीकण्ठः गौण्डकृति रसे वीरे शुचौ काले प्रियसम्भाषणे तथा। श्ङ्गरेऽस्या अपि प्राह विनियोगं नराधिपः । भाषानिरूपणे चास्या आलापोऽपि प्रदर्शितः। पीतवरत्रा च गैौराङ्गी गजेन्द्रवरवाहना ॥ कुम्भः -श्रीग: गौडोऽर्ये टकरागस्य निन्यास३िाग्रह्ान्वितः। विहीनः पञ्चमेनैव रसे वीरे नियुज्यते । हृम्मीरः ৰাভাৰ থৈল{ शुचिहरिचन्दनपङ्केरुहसंहितं मान्मथं पुरस्कृत्य गौरतनुर्बहुविधिना गौडी परिपूजयत्येषा ॥ संग मधूकवनवासिनी शुकसमूहमालापिर्नी जपारुणसमबरां युवतिपूजिताङ्घिद्वयम् । मरालपतिवाहन विधुसुधाप्रभाङ्गी मुदा भजामि मधुपात्रिकां मनसि मे सदा गैौडिकाम्॥ रागसागर. रसालनव्याकुरकर्णपूरा कादम्बिनी श्यामलमञ्जुदेहा। पीयूषनिष्यन्दिमृदुस्वनाढया गौडी नियुक्ताधिककौतुकेन ॥ श्रीकृण्ठः

• {{ॐ

शाङ्गदेवाद्य केवित्कोश्चिदेपु खर्बुद्धत। षड्जग्रहांशकानूचुर्न तथा लक्ष्यवत्र्मनेि। कुम्भः गैौण्डः-मेलरागः तीव्रगान्धारसंयुक्तारोहणे वर्जितो गनी। षड्जोद्ग्राहेण सम्पन्नो गैौण्ड आम्रेडितस्वरैः॥ सदा गेयः । अहोबिलः गैौण्डकृति-क्रियाङ्गरागः (वीणायां वादनक्रमः) मध्यमे स्थायेिनं कृत्वाधस्तातुर्यै स्वरं व्रजेत् । तस्मात्त्वरांस्त्रीनारुह्य तृतीयं च पुनः स्पृशेत् । अचितुर्थस्वरं चाथ समेत्य ह्यवरोहृतः। तस्मातृतीयमारोहक्रमात्प्राप्य प्रकम्पयेत्॥ ל איי -रागः ( सङ्क्षीणेः ) ीरागात्स्याद्गौडरागाब गैौरी । 一双阿况 अतःपरंभवेह्रौंरी हिन्दोलस्याङ्गमीरित । निषादे बहुतां याता षड्जन्यासग्रहांशका ॥ षाडवर्षभसन्त्यक्ता धवतेन विवर्जित । तारमन्द्रा क्रमादेषां दृश्यते स्वरसप्तके ।

y देशीताल-معبیر

पञ्चभिर्लधुभिगौरी । नलै गैरी मता बुधैः । गौरीतालः-चित्रताल: गैौर्या त्रिगाश्च बिन्दुश्च गुरुद्वन्द्वं द्रुतद्वयम् । मात्रा: ११ मिश्रजातेिः द्विकलविषमयतिः । SS So S S o o गौरीमनोहरी–मेलकर्ता रागः स ० रि ग,० म ० प ०ध ० नि स . श्रीकण्ठः ताललक्षुणे ૌશાવ્યાનમ્ निवेशयन्ती श्रवणावतंसमाम्राङ्कुरं कोकिलनाद्रम्यम् । इयामा मधुयन्दितसूक्ष्मनादा गैरीयमुक्ता किल कोहलेन ॥ मालवकौशिकरागभार्या | । गौरीवसन्तः –मेलरागः (खरहरनियमेल्जन्यः) (आ) स रि म प ध नि स . (अव) स नि ध प म रि गरि स.

• : । नेपालीयः । जगज्ज्योतिर्मल्लदुहेितु रुक्मिणीदेव्याः पैौत्रस्य पूर्णसिंहस्य महाराजस्याश्रित: । क्रै,

प. १७०० काले स्यात् । अयं ग्रन्थः पेोवैती कृत इत्यूते। प्रबन्धलक्ष्णेषु पावैतीमतः दृोमोद्रः সঞ্জ गौलीरागध्यानम् शुकपञ्चराग्रहस्तां विकटासनर्सथित सुवर्णाङ्गीम्। मकुटालङ्कृतशिरसं प्रकटितपुरुषां च गैलेिकां ध्याये ॥

• . रागसागरः मेौलीरुतः-ताल:

सगणो बिन्दुयुगलं लगैौ दैौ जगणस्तथा । यगणश्चेति विज्ञेयं ताले गैौलीरुताह्वये ॥ ং৫ মাসা: | तालप्रस्तारः ग्रथनम्–निर्वहृणसन्ध्यङ्गम् उपक्षेपस्तु कार्याणां प्रथनं परिकीर्तितम्। भरत: यथा-"देव क्षम्यतां ' इत्यादेि यैौगन्धरायणवाक्यं रत्नावलीलाभरूपकायैस्योपक्षेपाद् ग्रथनम् । अभिनवः ग्रथनं कायैदर्शनम् । कार्ये मुख्यफलम् । प्रथ्यते सेंबद्धयते व्यापारेण मुख्यफलमनेनेति अथनम्। यथा-वेण्य पञ्चाली न खलु मयीत्यादिभीमवाक्यम् । द्रौपदीकेशसंयमनकायैस्य व्यापारेण प्रथनम् । –शिल्पकाङ्गम्। अन्योन्यनिर्णयोत्पन्नपरिचयपल्लवितभ्रमामिरामोSर्थविशेषेो अथनम् । यथा-* अलसवलिते' यदि मालतीमाधवे वकुलवी| স্বাধ: ग्रन्थिः-देशीताल: प्रन्थिताले समुद्दिष्टा लघू बिन्दू लघू गुरू ॥ ० ० ॥ གྷི་ আসম্বর: ग्रहृः .-तालप्राणः भट्टलोल्लटस्तु अाद्यन्तयोरनियमो विषमश्च प्रकीर्तितः। मात्राधिक्यं च तस्रैव केचित्कापि प्रचक्ष्ते । इत्याह । अपि च तेनैव विषमग्रह्स्य बह्वो भेद्ा उक्ता:। प्रहशब्दों घडन्तो वा कर्मसाधक एव वा । आद्ये नृत्तादिसंबन्धो ग्रह इत्यभिधीयते । अन्ते नृत्तादिकं चैव ग्रह इत्यभिधीयते ॥ घङन्तश्चेद् ग्रह्णमेवः ग्रहः। ताळस्य नृत्तगीतवाद्यै: सम्बन्धीति । कर्मसाधनं चेद् गृह्यते रूसेंबन्धितया नृत्तादिकमिति व्युत्पत्त्या नृत्तगीतवाद्यानि त्रीण्यपि ग्रह एव । समोऽतीतोऽनागत इति ताले प्रहत्रिधा ! - गीतादिसमकालस्तु समपाणिस्समप्रद्दः । येनार्द्दौ गीयते गीते स्वरेण स भवेद् ग्रह्: तुलकः -रागे उपयुज्यमानः प्रहस्तु खर इत्युक्तै यो गीतादौ समर्पितः । कृष्णदासः जायाद्विप्रयोगो गृह्यते येनासौ स प्रहः । মনক্স: गृह्यते प्रयोगश्चानेनेति ग्रह्: নানয়; तत्र ग्रह्सुतु गीतादिस्वरः। आदेिश्वरः प्रथमाळापखरः। दत्तिलः

• ,

–जातलक्षणमू अंशावद्ग्रहः । किन्तु न त्रिषष्ठिमेभिन्न: । अष्टादशजातिषु अंशास्त्रिषष्ठिरित्युच्यते । ननु ग्रह्ण३ायेोः को मेदृ: । उच्यते। अंशो वाग्नेव । ग्रहस्तु वाद्यादिभेदभिन्न ! यद्वा प्रहो। ह्यप्रधानभूतः। अंशेोरागजनकत्वाद्वयापकत्वाच्च प्रधान एव । अपि च संवाद्यनुवाद्विविधिना च प्रहृशयोर्भेद्ध: । भरतस्तु - यत्प्रवृत्तो भवेद्यः सोंऽशेो ग्रह्णविकल्पकः । कासु च जातिषु नन्दयन्यादिषु प्रह्ांशयोर्विवादित्वेन प्रहृत्याप्रधानत्वं संभवति । मतृुमतम्। ग्रह्णम्--दन्त: । । तृणादेर्धारणादृतैर्ग्रह्णे परिकीर्तितम् । लेहनं जिह्वयालेहं तल्लौल्याभिनये मतम् इत्याह प्रहृणस्थाने भरतो मुनिसत्तमः। ग्रहसमम्–वीणाशावनद्वानमेककालयहण ततावनद्धवंशानामेकश्रुतिः कृतो यद्ा । प्रह्ये गानेन सहेितस्ततु ग्रह्समं भवेत् । समग्रहादिन हस्तव्यापारस्योपयोगत: । स्वरप्रहेण वाद्यस्य साम्यै ग्रहसमें भवेत्। দল षड्जग्राम: पञ्चमे स्वचतुर्थश्रुतिसंश्थिते । स्ोपान्यश्रुतिसंस्थेऽस्मिन्मध्यमग्राम इष्यते !! रिमयो: श्रुतिमेकैकां गान्धारश्चेत्समाश्रितः। प:श्रुतिं धो निषादृतु ध श्रुतिं स श्रुतिं श्रितः{} गान्धारग्राममाचष्टे तद्ा तं नारद्रेो मुनिः । अस्माभिर्मध्यमग्रामोऽप्यसत्प्राय इतीर्यते ! तथा हेि मध्यमग्रामे त्रिश्रुतिः पञ्चमः खलु । वरालीमध्यमो जात: स पुनलैक्ष्यमार्गेतः । मध्यमादेिप्रभृतिषु मध्यमग्रामजन्मसु । रागेषु दृश्यते नैव वराळीमध्यमस्ततः । अयुक्तो मध्यमग्रामो लक्ष्यमागैवेिर्सेधत: । अस्य मतं ह्नुमन्मतमेव । स्वराणां भरतोत्तश्रुतिसंख्यायाः नियमो न भवतीति । तन्नियमस्तु जातिरागेष्वेव दृश्यते । अाञ्जनेयस्तु एकाद्विषट्पयैन्तश्रुतित्वमेवाह् । तस्य मते ग्रामविभागो नास्ति, यतः संवाद्वित्वस्यैवानुपर्लभाम् । देशंीरागेषु स्वराणां श्रुतिसंख्यानियमो नास्ति। वेङ्कटमखिन: वरालीमध्यमसममश्रुतित्वं विद्यते । तेनैव स्थलान्तरे गान्धारग्रामस्य मत्यैळीकप्रयुक्तत्वमुपपादितम् । वीणायां द्वादशस्वरस्थापनेन श्रुतीनां मेलनेन ग्रामविभागो न स्पष्ट भवति । ऐंकतन्त्रीकिन्नयाँदिषु पूर्णत्वेन मत्तकोकिलाखरमण्डलयोश्च श्रुतीनां वैशद्यं भवति ग्रामयोश्चेदं प्राचीनमतम् । षड्जग्रामे सरिगमपधनिस्वराणां क्रमात् ४. ३. २. ४, ४, ३, २ इति श्रुतिभागो भवति । अत्र सरिगस्वराणां त्रयाणां पधनिस्वराः संवादिनः । सेवाद्वित्वेनैव ग्रामत्वं सिध्यति । तथैव मध्यमग्रामे मपधनिसरिगाणां ४, ३, ४, २. ४. ३, २, इति श्रुतिसंख्या प्रयुज्यते । तत्र मपयोः सरिस्वरयोः संवाद्वित्वमस्ति। तस्मान्मध्यमस्वरेणारम्भान् मध्यमग्रामः । गान्धारग्रामे तु गमपधनिसरिस्वराः क्रमान् , ४, ३, ४, ३, ४, ३, २भवति । अत गान्धारनिषादावतितारस्वरत्वात्संवादिनावपि पडूजमध्यमौ संवादिनावपि अतिमन्द्रत्वान् गान्धारग्रामो भरतेन न गृह्णीत: - इति अधुनातनपरिष्कारः। यत्र सभ्यः स्वरग्रामं हेलया गायति स्फुटम् । स ग्रामश्रुति विज्ञेयः तस्य मैदास्त्रयस्स्मृताः । ग्रीष्मावली ततः सुयुरखिला रागाः षड्जग्रामसमुद्भवाः । तदुक्ते बयकारेण खरमेलकलानिधौ । देशीरागाश्व सकलाः षड्जग्रामसमुद्भवाः । ग्रहांशतारमन्द्रादिषाडवौडवपूर्णताः ॥ देशीत्वात्सर्वरागेषु भवति न भवति च। प्रकाशयत्येवमेव चतुर्दण्डीप्रकाशिका ॥ आमेष्वेतेषु गान्धारग्रामो नाति महीँतले । रूगैलेके परमिति सर्वेषामेव सम्मतम् । अस्माभेिर्मध्यमप्रामोऽप्यसत्प्राय इतीर्येते । तथाहेि मध्यमग्रामे त्रिश्रुतिः पञ्चमः खलु । वरालीमध्यमो जातः स पुनलैक्ष्यमागैतः मध्यमादिप्रभृतिषु मध्यमग्रामजन्मसु ॥ रोगेषु दृश्यते नैव वरालीमध्यमस्ततः । अयुक्तो मध्यमग्रामेो लक्ष्यमागैविरोधतः । एक एव ततः षड्जग्राम इत्यवधायैताम् । तदुक्ते विठलीयेऽपि ग्रामैकत्वसमर्थनम् ॥ षड्जग्राम: पञ्चमे तु सप्तदश्यां श्रुतौ स्थिते । स्वरेऽस्मिन् पञ्चमे किन्तु षोडर्सीं श्रुतिमाश्रिते । तथैव मध्यमग्राम: सोऽत्र रागी न दृश्यते । षङ्जग्रामाश्रितान् रागान् सर्वे गायन्ति गायकाः ।। तस्मान्मुख्यतम: षड्जग्राम एव न मध्यमः । ग्रामराग: तत्र प्रामसमुहूतः पञ्चगीतिसमाश्रयात्। शुद्धादिभेदसंभिन्नो प्रामराग इतीरितः ॥ ग्रीवा सुन्दरी च तिरश्रीना तथा च परिवर्तनी। प्रकम्पिता तु भावज्ञैर्ग्रवा ज्ञेया चतुर्विधा । ग्रीवा नवविधा तत्र समा त्र्यश्रा नतोन्नता । अञ्चिता कुञ्चिता चैव निवृत्त वलिता तथा। रेचेिता चेति तासां तु क्रमाल्लक्षणमुच्यते ॥ यत्किञ्चिति तत्कर्म तद्रूयामखिळै स्वयम्। ग्रीष्मावली-मेलरागः (चक्रवाकमेळजन्यः) (आ) स रि ग म प स . (अव) स नि ध म ग रेि स . तुलजः ज्याथ्नः घटा-देशीताल: द्वौ द्रौ दौलौ गपौ घटा ।। ० ० ॥ ऽऽ घटितभ्–विणावादनेगुणः परिवर्ते दूते पाणेर्वायं स्याद्बटिताभिधम् । घट्टैितः-पाद्: पाष्ण्यं सन्ताडयते भूमि: यत्रासौ घट्टितो मतः । अधस्तात्सारणे कार्ये: चरणोऽसौ मनीषिभिः देम्; अश्वादिप्रेरणे भेदे दृढत्वापादने तथा । सोमेश्वरः घट्टनम् किन्नर्या दक्षिणहस्तव्यापारः । तत्र द्रष्टव्यम्। घट्टिता-मृदङ्गवादनमार्गः घट्टिता करमूलस्य । करमूलस्य चालनेन पुटं यदि घट्टितं सा क्रिया घट्टिता । নাখাযুদ্ধা: घट्टितोत्सेधः-पादः क्रमायो घट्यन्नग्रपर्णिभ्यामसकृढुवम्। स पादो घट्टितोत्सेधस्ताण्डवे सद्भिरीरितः ।। घर्थरीवादनदिषु ! घण्टक: नाट्यशास्त्रव्याख्याता । एषोऽभिनवगुनेनासकृत्स्मृतः। घण्टा-मेलरागः 3. (आ) स रि ग ० ० म ० प ० ० ० नि स . (अव) स ० नेि ० ध प ० म ० ० ग रेि स. मेललक्षणे घण्टातील: घण्टाकॉखमयी ज्ञेया तद्वैरष्टाङ्गुलेोछूया । विशाला वदने मूलभागेष्वल्पत्वमागता ॥ । अस्य मूले वेिधातव्यो दण्डोऽष्टाङ्गलसम्मितः । घकतील; घण्टारवारागध्यानम् लम्बालक दीर्घकर्चा शुभाङ्ग व्ययस्तपादब्जयुगप्रदर्शिनीम्। सखीयुगेन प्रतिभाषयन्ती ध्यायामेि घण्डारविक मनोहराम् ॥ रागसागरः घण्टाराग:–मेलरागः घण्टारागो गपूर्व स्यादन्तः कोमलधैवतः । मेलकर्तायं तृतीयप्रहरगेयः । - अहोबिंल: धत्ता-पाटवाद्यम् निबद्धमर्थ प्रथमं झेंकाराद्यं च वादयेत् । अनिबद्धं ततश्वार्ध कराभ्यां वादयेद्धि या । पुनर्निबद्धखण्डस्य वाद्याद् घत्ता निगद्यते । _देशीताल: द्वौ ली द्रौ द्वौ लगो घत्ता ।। ० ० । ऽ घताताले लघुद्वन्द्वं द्रुतद्वन्द्वं लगैौ तथा । ll o o S घन:-ध्वनेिमेदः अकृशो निबिडेो यस्तु घनोऽसौ ध्वनिरीरितः ।। घनकेशिनी-मेलरागः ( खरहरप्रियामेल्जन्यः ) (आ) स रेि ग म प नि स . (आ) स नि ध प म रि स . घनता-वंशे फूत्कारगुणः त्रिषु स्थानेधु गमकैरुपेतो घन उच्यते। কুম: स्थूलता श्लक्ष्णता यत्र श्रावकत्वं च दृश्यते । घ# तमाहृ महेितो नान्यो मान्यो मनीषिभिः । - মানস: धनताल: । . गदगा गदगा सोरौ जैगै ताले घनाहये। १७ मन्विताः । तालप्रस्तारः ९३ घोरतर घर्षणः-तालप्राणः मार्गशब्दे द्रष्टव्यम् । नः-वीणायां दक्षिणह्स्तयापारः तन्त्रिकां हृन्ति यद्यत्र मध्यमाक्रान्ततजैर्नी । वैरिणां खातदक्षेण तदा घात इतीरितः ।। -वादनं दक्षिणहृतिव्यापारः घातस्यान्मध्यमाक्रान्ततजैन्या तन्त्रिकाह्रतेिः হাঙ্গ: धtतचतुरर्मा उल्बर्णो वर्तितौं स्वोक्तरीत्योक्ता घातवर्तना उद्वेष्टितेन निष्पन्नौ स्यातां चेदलपल्लवौ । अशोकः वक्षसःस्कन्धयोरुर्ध्वप्रसारितयुतावुभौ। स्कन्धाभिमुखमाविद्धो वलेिती चाङ्गुलीदले । अलपोल्बर्गो प्राहुघातवर्तनिक परे । ফুল্লিনাথ : धूर्जेरी-मेलरागः ( मायामाल्वगैलमेलजन्यः ) (अ) स रि ग प ध स . (अव) स ध प म ग रि स . چي مي धूर्णेतम्--करणम् ऊर्ध्वाधःपाइर्वत: क्षेत्रे त्र्यावत्यै परिवर्तयन् । अधोमुखं चतुर्दिकं भ्रामयन्दृक्षिणे करम् । जङ्घास्वस्तिकमाद्वाय तद्दैिके चरणं द्धन् । अपक्रान्तासमायुकं वामें डोलामेिधं करम्। यत्र कुर्वीत तद्वीरैर्धृणैिते परिकीर्तितम्। उत्प्लुत्य रूस्तिर्कं कुर्याद्वत्र कैर्तिधरे मते । - यायनः घोण्टार्णी-मेलरागः ( सिद्देन्द्रमध्यममेलजन्यः ) (आ) स रि ग म प ध नेि स . (अव) स नि ध म ग रि स . घोरतरा-श्रुतिः فنية मन्द्रषडूजचतुर्थी श्रुतिः । प्रतीपब्रह्मतालः स्यात् विद्वद्भिः परिकीर्तितः । o o o a loo o i o o i o | इामोदरः चक्रकुट्टनिका–मुडुपचारी यथाङ्घ्रेि कुट्टितं पाइव्रद्धामयित्वा निवेशयेत् । ततः स्थाने कुट्टयेच्च चक्रकुट्टनिका तदा ॥ चक्रकुट्टिता–मुडुपचारी कुटुयित्व तु विन्यस्य भ्रमेितो लुठितो यदि । कुट्टितोऽङ्घ्रिः पुरस्थाने तदोक्ता चक्रकुट्टिता। अशोक्ः चक्रवाल:-देशीताल: अस्य तालस्य लक्षणश्वेोका न सन्ति इम्मीरः -ઃઉં; स्याद्रह्मताले विपरीतरीया चक्राभिधः स्यात्। i e o o o o o वक्रतालोडुपम्–देशीतृतम् प्रतीपो ब्रह्मतालस्तु चक्रताल: प्रकीर्तितः। तालेनानेन विहितं चक्रतालोडुपं भवेत्॥ o o o || 0 o o स्य रूपाभिनयो ब्रह्मताले प्रोक्तः बेदः । चक्रतुल्यम्-मेलरागः (मेचकल्याणीमेलजेन्यः) (आ) स रि म प नि स . (अव) स नि ध प म ग रेि स चक्रधर:-मेलरागः नाटमेलसमुद्रुतो रागश्चक्रधरः स्मृतः। पञ्चमेन वेिर्हीनः स्यात् षड्जोद्वाहेण शोभित: ॥ यं गेय: - अह्येबिलः चक्रप्रदीप्ताः-मेलरागः ( खरह्रप्रियामेलजन्यः ) - (आ) स रि ग प म ध नि स. - (अव) स नि ध म ग स . ,蒋 | चक्रमण्डलम्–करणम् स्खलिता प्रथर्मचारी डोलालम्बितबाहुक । पूर्वकायो नतो यत्र चक्रवद्धमर्णं भवेत् । अभ्यन्तरापवेघेन तद्विद्याचुक्रमण्डलम् । तच्चक्रमण्डले प्रोक्ते स्वर्वेश्यानां परिक्रमे । चक्ररेचितम्–करणम्

• A ۹ ، تخم एतैौ डमरुक्ौ हृतौ पुरस्तात्पृष्ठतो यदि । पैौनःपुन्येन तावेव स्यात्क्रमाविद्धरेचितैौ ॥ अञ्चितै चरणै..............तलसञ्चरै । एतत्प्राड् रिक्ष्मापः करणे चक्ररेवितम् ।

चक्रवर्तिताल:--देशीताल: चक्रवर्तिनि तालेऽस्मिन् गळै दॆौळः प्रकीर्तितः। S | | 0 o ভল্লা: चक्रवाल:-प्रबन्धः गृहीतमुक्तैस्तु पदैराश्रित्य यमकक्रमम् स्याश्चक्रवालेऽभीष्ठेन तालेनावृत्तियोगतः । गेयो गद्यैश्व पदैश्व ततश्व भवति द्विधा । आभोगोऽव पदैरयैन्याँसस्तालश्च मानतः । सोमराजः चक्रवालयमकम्-अलङ्कारः पूर्वस्यान्तेन पादस्य परस्यादिर्यदा समः। षक्रवश्चक्रवाळे तत् (उदा- ) शैलास्तथा शत्रुभिराहुता हृताः। इताश्च भूयस्त्वनुपुंखगैः खगैः। - खगैश्व सर्वेयुधिसञ्चिताश्चिताश्विताधिरूढा निहतास्तलैसलैः ॥ चक्रहस्तः -- चतुर्दण्ड़ीप्रकाशिक पराङ्मुखैौ यदात्यातामुरसोऽष्टाङ्गुलान्तरौ। चतुरश्रौ तदा ज्ञेयैौ सौष्ठवेनापि संयुतौ । आकर्षणे स्रगादीनां वेिष्णोरभिनये पुनः । ज्यायन्त्रः चतुरश्रौ तदा हारमौलाद्याकर्षणे करौ। अशोकः पराड्रमुखस्थाने प्राङ्मुखाविति विप्रदास आह सम्मुखाविति भोज: । चतुरसभावलासः अयं ग्रन्थः परमेश्वरकृत इति अच्युतरायकृततालाब्धिग्रन्थाविगम्यते । तत्र बह्वः श्लोकाः चतुरसभाविलासादुदाहृताः । স্বস্তম্ভম্বরণ। चतुरस्रौ यदा हस्तौ चलेितौ सांसकूर्परौ । उद्वेष्टितक्रियापूर्वी पश्चाद्वक्षःसमाश्रितौ । तद्ा धीरैः समादिष्टा चतुरस्राख्यवर्तना । अश्लोकः चतुरस्रा-गतिः चतुरस्रा चतुमुखा । चतुरस्रौ–हृतः पुरोमुखौ समस्कन्धकूर्परौ खटकामुखौ । स्थितौ वक्ष्पुरोद्देशे वक्ष्सोऽष्शुङ्गुलान्तरे । चतुरस्राविति प्रोक्तौ स्रगाद्याकर्षणे करौ॥ चतुर्थेकः–देशीताल: लघुद्वन्द्वं द्रुतश्चैकः क्रमेण स्याच्चतुर्थके। ।। ० चतुर्थप्रहारगेया रागाः श्रीरागी माळवाख्यश्च गौडी व्रवणसंज्ञकः । नट: कल्याणिसंज्ञश्व सालङ्गनटकं तथा ॥ सर्वे नाटाश्व केदारी कर्णाटाभीरिका तथा । चण्डहंसी पहाडी च तृतीयप्रहरात्परम् ॥ रात्रौ पूर्वयामगेया বানা: | "ভাসঞ্চাথেঞ্চ बेङ्कटमखिकृता । काळ: क्री.श. १६२०-५०. शाङ्गः बैमः ९९ चतुर्मुलः चतुर्मुखः-देशीताल: चतुर्मुखे दुतद्वन्द्वं शीघ्रमेकं पुनस्तथा पश्चात्प्रळघुनेिःशब्दाः............... ll |s ۔ ہ ہ ہی ہ ہ یہ ہ ہ लक्ष्मफ़्ः चतुर्मुखामिधे ताले सगणाञ्च लघुर्गुरुः ॥ ऽ । ऽ चतुर्मुखे क्रमात्प्रौक्ता लगलाश्व प्छुतोऽन्तिमः।। ।।। ऽ ।। t -फ्रन्थ: स्वैरैश्चैव तथा पाटैस्तेन्नकैश्व तथार्धकम् । श्रमेणैव चतुर्भागां गीयते स चतुर्मुखः । अाद्यं सराङ्कवहेथे खण्डयुग्मं मर्नीषिभिः । तृतीयं तेन्नकैर्गेयं चतुर्थ गमवैस्तथा ॥ चतुर्मुखस्वैरैः पटैिः पदैस्तेन्नैर्निबध्यते । स्थाय्यादिभिस्तथा वर्णैराभोगोऽन्ते पदान्तरैः। ग्रहैन्यसिो विधातव्यो भवेद्देवं चतुर्मुखः। हरिपाल: स्वरैः पाटैः पदैतेन्नैर्वणैश्छायादिभि: सह् । निवेशितैर्येथासंख्यं परिख्यातश्चॆतुर्मुखः। समरष्प्रं: दरै: पाटै: पद्रैलेन्नै: सहितो य: प्रबद्धूयते । स्थाय्यादिभिश्चतुर्वर्णे: यथासंख्यानिवेशितैः । चतुर्मुखप्रबन्धोऽयं चर्तुरैरभिधीयते । आाभोगोऽन्यपदैरस्य प्रहेण न्यास इष्यते । সাঙ্গাস্বমস্তে; यस्याद्यपादरचना स्थायेिवर्णाश्रतै: स्थैरैः। आरोद्दिवर्णैश्चतुरा स्याद्वितीयकः ॥ (!) ततोऽवरोहृिवर्णयै: पदैर्भागस्तृतीयकः । तेन्नस्सञ्चारिवर्णसँथैश्चतुर्थ परिकल्प्यते। ग्रहेण मुच्यते यश्व स प्रबन्धश्चतुर्मुखः । -নৃবলম্ব: - करणात्सचतुष्काश द्वेद्वे वारौं परस्परम्। द्वे द्वे शेषे च नर्तक्यो मण्डलाकारयोगतः ॥ चरति यन्त्र कोणस्थाः कुर्वति भ्रमरीमपि। प्रतियुग्मप्रचारेण युग्मान्तरमपि क्रमात्। अनुगच्छति बन्धोऽयॆ चतुर्मुख उदाहृतः॥ $ 3 चतुस्ताल सा पुनस्त्रिविधाज्ञेया लयत्नयविभागतः । प्रवृताख्या दुतलये स्थिताख्या सा विलम्बिते । ज्ञेया स्थितप्रवृत्ताख्या लये मध्ये विचक्षणैः। अष्टादृशप्रभेद्वा च विज्ञेयैषा चतुष्पदा । बह्वक्षरा च पृथुला मागधी चार्धमागधी । समाक्षरपद्ा चैव ततश्व विषमाक्ष्रा । अथाद्यन्तावहरणा अन्तावहरणा तथा । अभ्यन्तरावहरणा ततश्चैवार्धनकुंटा । अर्धखञ्जा च मिश्राच ततश्लेवान्तशीर्षका। एकावसाना विज्ञेया तथा च नियताक्षरा । अर्धप्रवृतेत्येतेषां भेदानां लक्षणं ब्रवे || ^$ वेमः —ম্লাগান্থন प्रथमपादे र र ग ग । द्वितीयपादे न न स । तृतीयचतु र्थयोः प्रत्येकं - पञ्चमात्रिक एक: र् । वरहङ्क: चतुष्पदी-प्रबन्धः चतुष्पद्यां तु वृत्तायां प्रासः कार्यो द्वयेोद्रेयेोः । ध्रुवायामेवमेव स्यात्पादानुप्रासकल्पना ॥ सर्वेषामेव पादानां एक प्रासो यद भवेन्। तदा सर्वसमाख्येन समाख्याता चतुष्पदी । अाद्यद्वितीययो: प्रासः सा तृतीयचतुर्थयोः। यस्यामर्ध सदा प्रेक्ता चतुरा सा चतुष्पदी । अाद्यतृतीययो: प्रासः तथा तुर्येद्वितीययोः । यत्रान्तरसमा ज्ञेया सा छन्दसि चतुष्पदी । स्वरास्सतेन्नकास्तत्र तालस्वरपदाभिधः। आभोगोऽन्यपदैरेव तेन्नकैन्यासकल्पना । एकैकं यमकं कार्यमधैयेोरुभयोरपि । जगन्नाथमळुः हृरेिपालः मात्राऽषोडश पादास्स्याद्यदि वाप्येकविंशतिः । चतुर्विशतिसंख्या वा चतुष्पादा चतुष्पदी । चतुस्ताल:-देशीतालः । चतुस्ताले गुरु: पूर्वे ततो विन्दुत्रयं भवेत्। धा नी स रेि ग ऽ ० ० ० सोमेश्वरः जगदेकः चतुस्ताले तु विज्ञेया गुरोरूर्ध्वं द्रुतास्रयः । So to o वेम: चन्द्रमण्डलः एषा व्रम्द्रकला प्रोक्ता वृद्धिह्वाससमन्विता । एतां वादयितुं शक्तो यद्येको नन्दिकेश्वरः । শ্ৰীমংজি: –मेलरागः (खरह्रप्रियामेलजन्यः ) (आ) स रेि ग म प म ध नि स. (अव) स ध प म ग म स . चन्द्रकान्ता-प्राकृते मात्रावृत्तम्। चतुर्मात्रागण एक: पञ्चमात्र एक: चतुर्मात्रकः ‘ਂ चन्द्रकौशिकः-मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेल्जन्यः) (आ) स रि ग म प म ध नि स . (अव) स नि ध प म ग स . चन्द्रज्योतेिः–मेलरागः (पावनीमेल्जन्यः ) (आ) स रेि ग म प ध प नेि स. (अव) स नि प ध प म ग रेि स. चन्दनलता-देशीतालः ξξξ Ss ! ! o o o o o o ο चन्द्रप्रकाशः-प्रबन्धः खण्डैः षोडशभिश्चन्द्रप्रकाशाश्चन्द्रवर्णनात् । वजैनानां क्ळैकैकं प्रतिखण्डॆ मनीषिभिः । रागैः षोडशभिर्युक्तः षडङ्गो धीमतां मतः । श्रीकण्ठ चन्द्रमञ्जरी-मेलरागः (शुभपन्तुक्रलीमेलजन्यः) (आ) सरेि ग प नि ध स. - (अव) स नि ध प म ग रि स . चन्द्रमण्डनम्-मेलरागः (खरह्रप्रियामेलजन्यः ) (आ) स रि ग म प म ध नि स. (अव) स नि प म ग म रि स . चन्द्रमण्डल:-देशीताल: स्यातां चन्द्रमण्डलसंझके । ऽ ऽ । लक्ष्मणः चन्द्रानना-श्रुतिः मध्यमस्य प्रथमा श्रुतिः। चन्द्रिका-गीतालङ्कारः (एकतालीभेदः) गुरुद्वयं भवेद्यत्र ताले ललेितसैज्ञकः । चन्द्रिका चैकताली स्यातेन सौभाग्यदायिनी ॥ सेगीतसारः -प्राकृते मात्नावृतम् पञ्चमात्रिकौ द्वौ चतुर्मानिक एको गः वेिरहृङ्कः चन्द्रिकामैौलः-मेलरागः (मायामालवौल्मेळजन्यः) (आ) स रि म प ध नि स . (अव) स नि ध:प म ग स .

1. $ीं चन्सुकाम्भोजीरागध्यानम्

धनुश्शरविभासितप्रकटपार्श्वभागां सदी सुवर्णपुटेिकाथितेल्लसितमूनिक श्यामलाम्। सतीं च चरमस्थले शिशुनिबद्धचेलाञ्चलां । स्मरामि करपालिकां मनसि चन्सुकाम्भोजिकाम्॥ वन्सुः किरातस्त्री । रागसागरः चपलगतिः-भ्रुवाक्षरम् ( एकादशाक्षरम्) चपलाशब्दे द्रष्टव्यम् । चपलता-व्यभिचारिभावः रागद्वेषमात्सर्यामष्र्येष्र्याप्रतिकूलादिभिर्विभावैरुत्पद्यते । तां वाक्पारुष्यनिर्भत्सनवधबन्धसम्प्रहारताडनादिभिरभिनयेन्। अविमृश्यतु यः कायै पुरुषो वधताडनं समारभते । अविनिश्चितकारित्वात्स तु खलु चपळे वेिबोद्धव्यः । - সংল: चापलं साहसं रागद्वेषादेः खैरितादिमत् । साहसमविमृश्यकारिता। आदिशब्दाजाडयादेर्ब्रहः । चैरित्वं स्वच्छन्दाचारः । - : रामचन्द्रः अनवस्थाक्रमाकारमान्ध्यं चापलमेव हि । कथ्यते च तदुत्पत्तौ हेतुर्मर्कटचित्तता ॥ स तु सर्वत्र सन्तोषपरिणामादेिसेभवः । तत्र जूम्भाशिरःकम्पनयनोन्मीलनादयः । तलानुभावाः पारुष्यरूक्च्छन्दावरणाद्यः । . सर्वेश्वरः । चर्चरीनृतम् चम्पू–श्रब्यकाव्यम् याख्यायेिकेव सोच्छासा दिव्यपद्यगद्यमयी । सा दमयन्तीवासवदृत्ताद्विरिह्मेच्यते चम्पूः । भोजः चरणाङ्गुल्यः अधःक्षेिमा तथोत्क्षिप्ताः कुक्तिाश्च प्रसारिता: । संलग्नाश्चेति चरणाङ्गलयः पञ्चधा मताः॥ विप्रदासः चरविभासितम्–मेलरागः (मेचक्ल्याणीमेलजन्यः) ( आ) स ग म प ध नेि स . (अव) स ध प म ग रि स . মঞ্জ चरावलिः-मेलरागः (खरह्रप्रियामेलजन्यः ) { अा ) स रि ग प ध स · (अव) स नि ध प ग रि स. ŁA মঞ্জ चंचेरिका-देशीताल: रसत्रयं मण्डलान्तं विधूतं मिश्रळस्तथा । ततश्वचेरिकाह्वये । लक्ष्मणः चचेरी यद्रासकक्रमेणैव नर्तक्येो विनिवेशिताः। वर्णतालान्विते वाद्ये वाद्यमानेऽथ वादके ॥ प्रवेिश्य युग्मशो रङ्गं गायन्त्यश्वचैरीं मुहुः। द्विपदीमथवा गानवस्तूचितपदोत्तराम् ॥ श्रृङ्गारवर्णनोपेर्ता वसन्तसमयोत्सवे । कुर्वन्ति नर्तने सैषा चचैरीतेि निगद्यते॥

वेमः ससारिरी गगागा ममामा पपापा धधानिनीनी ससासा।

ংলা --সন্ত্রনান্ত; विरामान्तं दुतद्वन्द्वं लघून्यष्टौ च चचेरी। दचतुष्टय गुरुः पुनस्तथा। নানয়: चर्बरीनृत्तम्–देशीकृतम् । तेतेि गिध इति ३ाब्द्वेन नर्तनॆ रासताळतः। द्वितीयप्रमुखैस्तालैर्गेयाध्यात्मोपयोगिनी । योगिभिर्गीयते चर्या प्रकरैर्बहुभिस्त्वसौ ॥ चलम्–दर्शनन् चळै तदुच्यते यत्र सर्वतो वीक्ष्णे द्रुतम् । हरिपालः वल:-मणिबन्धः क्रिया समभिहारेण वर्षेतै यत्रलक्षितै । निकुचाकुञ्चिता वेनं चलमावाह्ने विदुः ॥

1. ...,

विप्रदासः चलनम्न-तरा कम्पनं चलनं ज्ञेयम् अश्लोकः कुम्भः --पदचार: खस्थानस्थख पादस्य चलनाञ्चलर्न भवेत्। r नाटयदर्पणे चलनवराली-मेलरागः (नटॆनैरवीमेळजन्यः) (आ) स रि ग म ध नि ध स . (अव) स ध म ग रि स . चलनाट-मेलकर्ता स ० ० रेि ग म ० प ० ० ध नि स . चलनी-मेलरागः ( शूलेिनीमेलजन्यः) (आ) स रि ग म प ध नि ध स . (अव) स नि ध म ग रि स . चलर्सहतम्–चिबुकम् रक्ताधरं चलं स्त्रीणां चलने चलसंहतम्। चलसंहृता-ह्नुः । चलिता लगितोष्ठ च हनुस्याञ्चलसेहता। स्त्रीभोगे कबले योज्या वृद्धताम्बूलचर्वणे ॥ चलक्षिष्ठाधरा योपिदाहरे चलसेहता। सोमेश्वरः चषूकः. ह्स्तः कूर्परौ पाश्र्वलम्रो चेत्करे पुष्पपुटाभिघे । चषकाख्यो भवेद्धस्त: चषकेयं प्रयुज्यते । चाक्षुष्यसात्त्विकः चक्षुपोहंलयोर्योग यथेष्टप्रतिप्रादनन्। चालुष्यस्सात्त्विकस्सोर्ये धीरैश्च परिकीर्तितः । चाचपुटः-मार्गताल: गुरुश्व लद्वयं वक्रस्ताले चाचपुटामिधे ऽ । । ऽ चाटु:-श्रृङ्गारचेष्ट शर्मपूर्वा भवेदुक्तिस्सुप्रयुक्ता क्रियाथवा । तथा चेतोह्रो भर्तुश्चाटुर्भावविदो विदुः । आपाणिग्रहणाद्देवि दासस्ते दशकन्धरः । अये लाक्षारसेनाद्य पादौ पल्लवयेिष्यति ॥ अत्र दृशकन्धरेति नामपूर्वकोक्तिश्चाटुः । चाणूरमल्लः-दॆशीताल: चाणूरमल्लके ताले पैौदोले ललकै फुलै। ऽ ऽ ० । ।। ० ० ऽ ऽ चातुराननकपालगनम् सप्तमं तु कपालेन चतुराननचञ्चुना । मालवश्रीतिरागः स्यात्ताल: स्यात्पञ्चपाणेिक: H वृषपतिवाहनेति गानमुदाहृतम्। चातुर्मास्यः-तानः नेि - लेप: षाडव: । ध प म ग रेि स . चन्द्रम्–करणम् यत्नाङ्किता भवेचारी संयुक्तस्खलितौ यदेि । हतै मण्डलिनै शीघ्रं रेचकौ चान्द्रसंज्ञके ॥ चापवष्टारव-मेलन ( नटभैरवीपेलजन्यः ) (आ) स ग म प नि स . (अव) स नि सध नि ध प म ग म प म रि गरि स. भङ् विदिास्रः सुधा यथा इरेपल;

• ६ चारुश्रवणिका

चार्यो नाटये च नृते च गतैौ युद्धनियुद्धयेोः । यथाशोभे प्रयुज्यन्ते न हेि चार्या विना कवित् । चारीक्रम:-चारीवेिधिः हृतः पाद्मेऽथवा यत्र यॆ प्राधान्येनानुवर्तते । स भवेत्प्रथमं पश्चादन्यस्तदनुगो भवेत् । तथान्यमुभयोर्यत्र तत्न स्यात्समकालता । पादे यतस्ततो हृतो यत्र ह्रतस्ततस्त्रिकम् । तस्मात्पादानुगान्याहुरङ्गोपाङ्गानि तद्विदः । नृते चारी प्रधानत्वादेवं स्यादङ्गयोजना । | नाटथे तु हृतमुख्यत्वात्तमेवाङ्गान्युपासते । अत्र पौर्वापयेमेकक्षणस्पन्दनाभिप्रायेण द्रष्टव्यम् । न तु क्रि। यान्तव्यवधानेन । चारीव्यायामः हस्तो वाभिनये गत्यां यश्च पादश्विकोर्षितः । तच्छोभानुगुणा पूर्वा चारी तदुचितापरा ॥ एवमन्योन्यसंबद्धा चारी व्यायाम ईरितः ।। चार्यैः परस्परं यस्माद्यायछन्ति विधानतः । तस्मात्समष्ठिचारीणां शोभातिशयसंभृता । व्यायाम: स्याद्स्य भेदाश्चत्वारः परिकीर्तिताः । चारी च करणे खण्डेो मण्डळं चेत्यनुक्रमात् । चारी भवेदेकपादनिष्ठा या गतेिसन्ततेिः । चारुकेशी-मेलकर्ता स ० रि ० ग म ० प ध ० नि ० स . चारुश्रवणिका-पाटवाद्यम् पाटखरैः प्रधानर्थै: दुं - करेण च संयुतम् । हस्तद्वयेन यद्वाद्ये युगपद्वा क्रमेण वा ॥ वाद्यते सा तु तथा चारुश्रवणिका बुधैः । द्विविधा सा पुनः प्रोक्ता शुद्धा चित्रेति सूरिमि: । शुद्ध शुद्वैर्भवेत्पाटैः चित्रा चित्रैर्निगद्यते । झंकारसहेितँ ह्रतपाटमूलाक्षरैर्युतम्। क्रमेण युगपद्वापि वां हस्तद्वयेन तु। युक्ताष्टादृशमात्राभि: त्र्यश्रभेदेन सैंयुता। चारुश्रवणिका सेयं प्राहुर्वाद्यविशारदाः ॥ वेमः एार्श्वेदेवः चाषगतेिः-चारी चरणो दक्षिणस्त्वग्रे तालमात्रॆ प्रसारितः। तमेव ताळद्वितयमात्रं पश्चात्प्रसायै च । ततः पादौ तु संश्लेष्य किञ्चिदुत्प्लुतिपूर्वकम् । उपसर्पापसर्पो तु क्रियेर्ता क्रमङ्गो यदि चाषस्येव गतिर्यस्या सैषा चाषगतिर्भवेत् । केमः विकदेवरायः भरतसरसङ्ग्रहकर्ता। महीसुराधीशः । কাঠ: {৩০০ | चित्तद्युतिः–मेलरागः (मेचक्ल्याणीमेलजन्यः ) ( अा ) स रेि म प ध नि स . (अव) स नि ध प म ग र स . चित्तवेिलासितम्–अष्टाक्षरछन्दः पञ्चमं सप्तमं चान्त्यं गुरुपादेऽष्टके तथा । छन्दोज्ञैर्ज्ञेयमेततु वृत्तं चित्तविलासितम् । नजगगाः । उदा - वरतनुपूर्णचन्द्रम् । वित्तस्खलितमू–श्रृङ्गारचेष्टा अन्यासक्तिवशाखेतो मूढत्वाद्यान्यथाकृतिः । चित्तस्खलेितमित्याहुर्मुनयो भरतादयः॥ चित्तानन्दभरतम् द्रमिडभाषाग्रन्थः । प्रतापरुद्रज्यायसेनापत्यादीनां नामाः न्यत्न दृश्यन्ते । सुडादिलक्षणे सम्यगुक्तम् । १६०० काले रचितं स्यादिति ज्ञायते । अस्य कर्ता न ज्ञायते । सेनावलय इतेि कस्यचिद्ग्रन्थकारस्य नाम अस्मिन् ग्रन्थ उपलभ्यते । चित्रम्–करणम् पदेन भ्रमरी कुर्वन्। भ्रमियेञ्चापि मध्यमम्। हृतैौ च भ्रामितैौ स्यातां करणे चित्रसंज्ञकम्॥ - -पादमणेिः - पादं कुञ्चितमुद्यम्य खस्तिकाकारतो भुवि। विन्यस्त्र चङ्गुलीश्रृंधैसेनान्तर्धमरीम।ि कृत्वा चेदलगं कुर्यात्तच्चित्रमिति कथ्यते ॥ স্কৃম: देवणः आम्रेडिते पुरा शास्त्रेष्वाचार्यैर्दृत्तिलादिभिः। तच्चित्रकुण्डलीनृत्तमधुना वतुमुत्सहे ॥ अपत्यत्वं पुरा प्राप्ता हिमाद्रेर्भाग्यसंपदा । भवानी शेिवपत्नीत्वं प्राप्तुं चापरदुळेभम् । तमीशमन्तध्यायन्ती तत्वमूर्तिं सदाशिवम् । उनुझे हिमवच्छृङ्गे तपसे प्रापसादरम्॥ a « g × < * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * s w # 4 w = * * * * * * * l तन्नानेकेषु कालेषु चरन्ती दुष्करं तपः । ततो लास्यं विधास्यामि हुत्सृज्यं च महत्तपः। नानारत्नमह्स्तोमशॆितॆन्द्रशरासनम् । अनर्घरत्नसोपानं स्फाटिकं मण्डपं गता। मरुद्वेगकणद्वेणुख्नोपाङ्गश्रुतिश्रित | पुष्पामोदभ्रमद्भृङ्गमाला गीतिमनोहरा मदनागभधौरेयमद्कोकिलकहला । विधिवल्लास्यमाधत्त विश्वनाथदिदृक्षया आालेक्य लास्यमानन्दमग्नस्स च महेश्वरः । पेितामहमुखा.............. | अालेोकयन्ति लास्ये यस्तस्य भर्गस्य संसदि । सन्निधास्याम्यहं तत्र सहितश्प्रैलकन्यया। देवीं कुण्डलिनीं प्राहुः श्रुतयः कुण्डलीति तत्। अस्य लास्यस्य भवेिता नाम कामप्रदं नृणाम् । श्रृङ्गारो रस एवास्यकैशेिकीवृत्तिरुत्तमा। अङ्गानां च चतुष्षष्टिरस्य भावरसोत्कटा । अथास्मिन् समये देवेि यादृक् प्रियद्दिदृक्ष्या । तादृगेव सरस्वत्यै रसवृत्त्यङ्गरञ्जितम् । सौदामेिन्यै ततः प्रादात्साथ पार्थाय धीमते ॥ पार्थो विराटतनयामुत्तरां तामशिक्षयन्। शिोक्ष्यामास कृष्णोऽपि तद्वालेोक्य स्क्येोषितः। मुखचालेिस्ततो रूपं शब्दसूडक्रमस्ततः । गीतसूडुक्रमः पिण्डीबन्धप्रह्रणे भवेत्॥ इत्याह् पञ्चधा चित्रकुण्डल्याः पद्धतीहैरः। वेिवेिधाभिः पताकाभिर्विराजितवियतळम्। सप्तः...कदलीकाण्डमण्डितं रङ्गमण्डपम् । सिंहासने सभानाथः सर्वाभरणभूषितः। | चित्रकुण्डली तुलुण्टूरुं पूर्वं पुरुष्टेन तु। पै: प्रथमं रङ्गद्वेवताम् । पूर्व गानं ततो वाद्ये नृतं पश्चात्प्रयोजयेत् । तत्तद्दैः प्रमुखैः शब्दैरथतालविधिं विना । क्रियया नर्तयेद्देवीं करवर्तनयोगया । कृत्वा समपदं तिष्ठेल्लताकरविराजिता ॥ झङ्कृया शब्दयय च स्थानकै वर्धमानकम् ! विधाय स्थाने धैशाखे यदि वाद्येन संस्थिता ॥ त्र्यश्रपक्षस्थितौ पादौ तालमात्रान्तराश्रितैौ । कुर्वीत मण्डलीस्थाने सत्वोदग्रतरं वपुः ॥ रेखा च सौष्ठवं लडित्रकलीडालकोमलैः । गुणैरावत्यै त्रिचतुव्यावृत्तिक्रियया समे ॥ अन्यदूर्वमुखं हंसमुखं वाप्यलपल्लवम् । आहृत्य सव्यपादेन कुञ्चितेनीध्र्वजानुना ॥ आलीढप्रत्यालीढाभ्यां विलम्बप्रक्रियां नयेत् । आयताभ्यवहित्थाभ्यां तत्तदुक्तकरौ नयेत् ॥ कुर्यादुक्तकराभ्यां च मेोटितं विनिवर्तितम् । थिबैकपादस्थाने च बहिरन्तर्विवर्तयेत्। प्रसूल्य पार्श्वयेोरूध्र्वाधोमुखौ तु पताककौ । करौ स्पृष्टाग्निमेिव चाक्षिप्यान्ते मृगशीर्षकम् ॥ नन्द्यावर्ते ततः पश्चाचतुरास्पन्दितौ नयेत् । अवतार्यावतार्याधश्चोध्र्व च त्रिपताककम्॥ अश्वक्रान्तस्वस्तिकाभ्यां स्थानकाभ्यां प्रयोजयेत्। अर्धेन्दुत्रिपताकौ च त्रिपताकार्धचन्द्रकौ ॥ एकपार्श्वगते कुर्यादेकजानुनयेद्धः । पृशेत्थानतले ब्राह्ये गारुडे च मदालसे ॥ कूर्मासने नागबन्धे पाष्र्णिपार्श्वगतेऽपि च ॥ वृषासने पार्श्वविद्धे ततश्चैवोत्कटासने । खण्डसूच्यां वैष्णवे च देशीस्थाने च वैष्णवे ॥ अरालकर्तरीवतूावलपद्येन कर्तरीम् । शिखरेण च मुष्ट्याधैचन्द्रं च मृगशीर्षकम् ॥ मृगशीर्षालपदृौं च कर्णान्तत्रिपताकको । पश्वात्प्रसृतचाञ्चल्यसर्पनाप्यलपल्लवम् ॥ अधोमुखोध्र्वप्रोड्डीनशुकदुण्डमृगशीर्पकम । चतुरत्रिपताकौ च कटकावपवेष्टितै। पार्श्वेप्रस्तभ्रुङ्गेन स्कन्धस्थमलपल्लवम् । चित्रकुण्डली షా ని A్స प्रयोगवशगैर्हृतैः स्थानैः स्थानैर्यथोचितम् । मध्ये मध्ये भ्रमर्यापि परावृत्तिप्रसारिभिः ॥ तत्क्षणे तत्क्षणे चित्रमार्ग स्थित्व मुहुर्गुहु । पाश्वावलोकनैर्तृत्येदादिमध्यावसानकम् ॥ तूर्णै कूर्मवदङ्गानि संश्ोप्त्वा......भ्रमेत् । पुरोवाङ्मुखपूर्वाङ्गप्रस्याञ्जलेिकच्छकम् । पश्चात्प्रसारितं पार्दं तद्ा गात्रॆ वेिवत्यॆ च । पाश्वात्प्रकृतिवक्षस्थहस्तमुत्तानपूर्वकम्॥ पुरः प्रसारितपदं तद्ाङ्गं परिवत्यै च । कर्कटभ्रमणं कुर्यात्कर्कटप्रसृतेन च । कुञ्चितोध्र्वपदाङ्गेन नतोन्नतयुतेन च। अधस्तलत्वमुत्तानतलत्वं त्रिपताककम्। द्विः कुर्यादथ पार्श्वेऽन्ये विवृत्तोरुकटीतटम्। प्रसार्यं पादं गृहीयाद्र्धरेचितकं करम्॥ खैविक्रमं रेचितं स्यात्पार्श्वऽधेो वदने सति । पादः स्वस्तिकमास्थाय मध्यस्य परिवर्तनात् । कर्तरी खस्तिकं कुर्यादुते मूर्ध्नि प्रयोगतः। गारुडे मध्यवलनाद्वैष्णवं करमुन्नयेत् ॥ दिशानया बहुविधाद्भिद्यात्करणरूपकम् । स्थित्वा स्थित्वा चित्रकरेऽप्यसक्ढुम्भनानि च । तदा तदा तालमात्रलयसाम्यवशान्नयेत् । । येन केनापि तालेन तालमानं प्रकल्पयेत् ॥ गत्वा श्वडूलगत्यैव मण्डलस्थानमानतः । मुहुर्मुहुः कुरद्भृिद्वर्छीमिव घनान्तरान् । वामदक्षिणभागाभ्यां गुम्फनानि विभज्य च । तदा चित्रतमे मार्गे भ्रमयेत्तत्क्रियादिकम् ॥ विविधैम्रैमरीभेदैरञ्चिताद्युत्रुतिक्रमै। पुरुषरथानकै: षड्भिरासनॆस्थानकैरपि । देशीस्थानैरपि मुहुः क्रमाद्क्रमतोऽपि वा । प्रणत्यै च कलासेषु परावृतिं प्रकल्पयेत् ॥ ध्रुवाटः स इति ख्यातः शास्त्रद्धैः क्ोह्लादिभिः। उछुख गया स्थिया च भ्रमरीमिः पदे पदे ॥ अडुलीपृष्ठभागेन सविलासै सविभ्रमम्। ऊरुद्वितयपूर्व च कुर्यात्पादमणिक्रमम्॥ सूचीखये संहते सा दर्दुरे गारुडे तथा । । नागबन्धस्वस्तिकयोरालीढे चोत्कटासने ॥ चित्नकुण्डली कृत्वा कृत्वा खण्डसूचिस्थानकं च मुहुर्मुहुः । मध्ये मध्ये चङ्कमणैः भ्रमरीभिर्यथारुचेि ॥ स्थानके नृत्तहसैश्च कुर्यादन्वर्थरूपकम्। देशान्तरेषु बहुधा रूपकाणि भवन्यपि !! मुग्धप्रबोधाय मयाद्यैतावत्परिकीर्तितम्। रूपकानन्तरं कुर्यात्सकलातोद्यवादनम् ॥ नवान्यबद्धं नवभिस्तलैर्यत्न प्रणत्येते । तमेव झब्दृचूडादुिं कथयन्ति मनीषिणः । आदौ ध्रुवस्ततो मठ्यः प्रतिमण्ठं च रूपकम् । झंपा च त्रिपुटाप्यडुतालेों रम्यैकतालेिका ॥ इतेि ताला नव प्रेोक्तास्तेषां लक्ष्णमुच्यते । विरामं लघुना रम्या ह्येकताले दुतं स्मृतम्॥ ततो बाद्यप्रबन्धानां लक्ष्णै कथ्यतेऽधुना । प्रत्येकं तच्चतुर्भागमुद्ग्राह्ः प्रथमं स्मृतम् । मेलापको द्वितीय स्यातृतीयो धुव इलपि। चतुर्थभागश्चाभोगेो ध्रुवाभोगान्तरे पुनः॥ अवखण्डेोऽन्तरः प्रेोक्त: तेषां दे३यभिधान्यधा । उद्ग्राहभागी लहरी मेलापः पद्मीरितम् । ध्रुवभागोऽन्तरः ख्यातः सोऽन्तरः स्याद्वान्तरः। आभोगभागों मुक्तायी इति देशान्तरेरिता ॥ स्कन्धावजेन ह्यद्वाहो मेलापों मईलेन च। भुजस्कन्धावजेनाथ भुजेन च विमिश्रितः । अन्तरः करटीशङ्खकाहलध्वनिसंयुतः। आभोगों मद्दलोपेतो नृत्तमेषामथेोच्यते । उद्वाहइच द्विवारं स्यान्मेलापस्वेकवारकस्। धुवभागे समाख्यातं द्विवारं नर्तनक्रमम्॥ अन्तरे नर्तयेद्धैं एकाशेषाधेकै परा। आभोगस्त्वेकवारं स्यादन्त्ये शब्दस्तथापरे ॥ नर्तने शब्दसूडादौ गीतसूडादिरुच्यते ।

# पूर्वोक्तनवताळैर्यो नवगीतैश्च संयुतः। गीतं सूडादेिमाचख्युस्तमेव भरतादयः। नामभिनैवतालानां गीतानेि कथितानि च । ततूिधा गीतसृड्रादेिरुतमो मध्यमोऽधमः । गीतान्ययुतमादीनां नव सप्तकपञ्चभिः॥

चित्रकुण्डली नागबन्धासने थित्वा नर्तक्या वाभिमुख्यत:। विलम्बितेनाडुतालनाम्ना गीतेन संयुते ॥ गृहीयाच्च कुबेराक्षौ तौ विक्षिप्य सविभ्रमम्। मृगशीर्षेण सारीस्तु कर्तरीमुखपाणिना ॥ उक्षिप्य देहावर्तन स्थापयेत परस्परम्। नर्तयेतां कुबेराक्षिं पूर्वोत्तॆनैवगीतकै: । त्रिपुटागीतमाश्रित्य गत्य स्थित्या सहोन्मुखम्। किञ्चिच्चञ्चलनेत्राभ्यां युक्ता संपुटकां नयेत् ॥ कथासु नाटकीयासु प्रसत्तेष्वायुधादिषु । आनुकूल्यात्प्रयोगाणां नवगीतैश्व नर्तयेत् ॥ अड़तालैकतालाभ्यां गीतैरन्यैश्च वा पुनः। पादपाटादिभिर्भेदै: पेरणीनृत्तमाचरेत् ॥ नृत्तेद्वसन्तगीतेन वसन्तनटनोत्सुकम्। इक्षुचापः पुष्पशर. काम: इयामलविग्रहः । वामपाश्वेपगतया रत्या पर्यङ्किका तले। वैष्णवस्थानके स्थित्वा सम्यगाविभैवेत्ततः॥ वसन्तरागप्रभवै: अङ्गमावत्यै तेनकैः। समुद्यतकलीदलललेिकोमलनिभैरः ॥ अवरुह्य कलासेन सद्यः पयैङ्किकातलात्। उद्भावोद्धारशब्देन नृत्येतामभिमुख्यतः ॥ पञ्चभिस्तूर्णश्र्ङ्गश्च पुष्पैः कन्दुकदण्डकैः। अङ्गैर्मनेोह्रं नृत्तलीलाभावरसान्वितम् । समाचरेतां पात्रे तु स्थित्वा द्वे द्वे समे परे । करौ निधाय कर्पूरचूर्ण पन्नगशीर्षके ॥ व्यावृत्यादाय विक्षिप्य शिखरेण कलासयेत्। पताकया श्रृङ्गपुष्पे निवेद्य द्रक्ष्वामयोः। णेनाप्नेचन्द्रेण समालम्ब्य स्रगञ्चलम्। वमा करो विधातव्यो लताख्यो माल्यनर्तने। पुष्पकन्दुकमादाय दक्षिणे पद्मकोशके वामेो मृगशिरः कायै: पुष्पकन्दुकनर्तने ॥ अङ्गुष्ठसदृशस्थौल्यं विंशत्यङ्गुळमात्रकम् । सरलं प्रन्थिरहितं वर्णपश्चकभूषितम् । हेमपट्टनिबद्धाग्रे हैमं दण्डद्वयं परम्। द्वाभ्यां करसरोजाभ्यां दधानास्सावधानतः ॥ प्रारभ्य पात्रयुगलात्पत्रे द्वे द्वे विवर्धयेत्। भवेयुरष्टयुग्मानि यावद्यद्वा यथारुचि ॥ गुरुद्वन्द्वं लघुद्वन्द्वं द्रुतद्वन्द्वं कुतः क्रमात्। SS Il o os সদস্য: चित्रपादः-देशीताल: चित्रपाद्दे विधेर्द्विन्द्वं लघुद्वन्द्वं द्रुतद्वयम् - ~। ० ० ধেমা: चित्रपुटः–देशीताल: लैौ द्रौ चित्नपुटे लपुः। ॥ ० ० । ऽ मदनः चित्रमणि:-मेलरागः (कोकिलनियमेलजन्यः) ( अा ) स रिम स ध नेि स . (अव) स नि ध प म ग रेि स . मल्ल चित्रमण्ठ:-ताल: गुरुश्चित्रमण्ठः ।। ० ऽ वेदः -देशीताल: द्रुतो गुरुश्चित्रमण्ठः कथितो भरतादिभिः ।। ० ऽ दामोदरः चित्रमन्द्र:-मेलरागः ( मायामाळ्वगैौल्मेल्जन्यः) (आ) स रि ग म नि स . (अव) स नि ध प म ग रेि स . चित्रमालिका--मेलरागः (गैौरीमनोह्रीमेल्जन्यः) (आ) स रि ग म प ध नि स . स ध प म रि स . चित्तरञ्जिनी-मेलरागः (झङ्कारध्वनिमेल्जन्यः ) (आ) स गरि ग म प ध नि स . (अव) स नि ध प म ग रि स. चित्रलेखः-वाद्यालङ्कारः चित्रं बहुविधं वाद्ये मृदङ्गपणवादिभिः। क्रियते यत्र संरब्धैश्वित्रलेखस्स उच्यते ॥ अयमेव यदाछिन्नवर्णः स्याद्वादने विधिः। चेिन्नलेख इतेि ज्ञेयोऽलङ्कारस्सूरिभिस्तद्ा । मु चिन्नाम्बरी —বৃীি: यत्र वाद्ये प्रधानं स्याङ्गीतं च गुणतां व्रजेत् । तत्र चित्रा भवेद्द्वृत्तिरिति चेिन्नगिरां गिरः चेित्रगिर कुम्भकर्णादीनाम्। कुम्भः चित्रा वाद्यप्रधानत्वं गीतस्य गुणतोच्यते। t शाङ्गं : मनोहर्षप्रदा - इयं । नन्द्यावर्तग्रामे चतुर्थी मूर्छना। वादिमत्तगजाङ्कुशः यदा सञ्जयते सम्यङ्ग्रेमध्यमख प्रमूर्छनम्। तदा चेित्ना पण्डितमण्डली -प्राकृते मात्नावृतम् वैौ लघू अथवा गुरुरेकः ईौ चहुर्मविकौ। अथवा ज: अथवा नळ: चतुमात्रः अथवा पञ्चमात्रिकः एकः चतुर्मात्रेक: एक: पञ्चमात्रिकः गः । वेिरह्ाङ्कः --तिर: नेि - लेप: षाडवः । रि स ध प म ग . कुम्भ: –धुवावृतम् (सप्ताक्षरम्) द्वितीयं सतृतीयं तदान्ये इह दीर्घम्। यदि त्रयं तु पादे भवेत्सा किल चित्रा ॥ इयं मुदितेयष्युच्यते । (उदा-) बलाकाकुलबद्धम्। यसगाः॥ भरत: चित्ताभिनयः । सन्देशहखखाहुलीकम्पनात् कर्तव्यः । महाराष्ट्र समा दृष्टिस्समं शीर्ष कतैरीहस्तचंालनम् । त्रिपताकः पुरोभागे क्रीडाभागनिरूपणे ॥ ऊध्र्वाधोभागचलनं हंसास्यस्य तथैव च । पाइर्वभागे तु शेिखर: स्तम्भितस्तम्भदर्शने । । द्दिनायकः चित्राम्बरी–मेलकर्ता - स रेि ग ० ० म प ० ध नि स . । मञ्ज la चुझितम्। सोच्छृसितैर्निश्वसितैः सन्तापैश्चैव हृद्वयञ्शून्यतया । अभिनेतव्या चिन्ता मृजाविहीनेतरधृत्या च ॥ ई भरत: –चित्राभिनयः हनुस्थले पताकस्तु चिन्ताभावनिरूपणे। पुरोभागे पताकस्तु चलेतस्तापदशैंने। सूचीहस्तश्चालयित्वा दर्शितश्चाङ्गकम्पने । विनायकः चिन्दमू–देशीनृतम्। बन्दर्मिंति क्वचित्पाठ: । त्रिधा चिन्दं बुधैः प्रोक्ते विडचिन्दं तचिन्दकम्। स्वल्पचेिन्दं तृतीयं च सैव स्यात्कलचारिका ॥ विह्वम्-हृतप्राणः प्रत्यक्षाणां परोक्ष्णां वस्तूनां नाटयकर्मणेि स्थावरत्व जङ्गमत्वमेयुषामपि ताइशाम्। तदाकारप्रकटनं तन्मुखस्य निरूपणम् । तत्स्थानदर्शनं वापि ध्वजानां चापि दर्शनम् ॥ तद्वायुधप्रकटनं तद्रतेर्वा निदर्शनम् । तत्प्रतिमाद्वज्ञैनं वा तचेष्ठादृशैनं च वा इत्यादिभेदैर्यन्नाट्यँ बिह्वमित्यभिधीयते । चिबुकम् विवुर्क् सप्तधोद्दिष्टं जिह्वाद्न्तोष्ठकर्मभिः। ट्टनं लेहनं छिन्नं खण्डनं चुकितं समम्। द्वं च लक्ष्णै त्वेषां विनेियेोगश्च कथ्यते । अङ्गुष्ठानुगते तेषां क्रियया लक्षितं सुटम्। तथापि लक्ष्यते किञ्चिञ्चिबुकं सुखबुद्धये ॥ । व्यार्दीर्णै श्वसितं वक्रं संहतं चलसंहृतम्। स्फुरिंत चलितं लोलमेवं चिबुकमष्टधा ॥ कुम्भः चिरविभासिनी-मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः) ( अा) स रि म प म नि ध नेि स . (अव) स नेि प ग रेि स , चुझितम्–बुिकम् - दन्तपङ्कधीस्थितिदूरे जुम्भायां बुक्तिं मतम्। ज्यायनं ज्यायनः १६ चेष्टब्यतिकर५ चूलिका-अर्थोपक्षेपकः अर्थोपक्षेपणे चूडा बह्वर्थैसूतवन्दिभिः। चूडा - चूलेिका। चूलेिकाया: कचिद्राह्ये कचिन्मध्ये निवेशनम्। मध्ये च वेणीसंहारे दृश्यते चूलेिका तथा । तदविच्छेदहेतोस्तु चूलेिका भोजकल्पिता । गर्भाङ्कङ्कमुखाभ्यामबहिष्काभ्यां खभावतस्त्वङ्कत्। इति वृत्ताविछेदस्य च हेतुतया चूलेिका कथिता । अङ्कमुखे गर्भाङ्कः कार्योऽस्मिन् चूलिकापि वा कुशलैः ॥ माभूदेति वृत्तान्ताविच्छेदो विस्तरो बेति। अङ्कादबाह्य वेवाङ्कमुखाङ्कवतारो खतः । अन्तर्यवनिकासंस्थैः सूतमागधवन्द्रिमिः अर्थोपक्षेपणं यत्र क्रियते सा हि चूलेिका । एकैकानि शिरांसीति पक्षादौ सा च दृश्यते ॥ शारदातनयः चूलेिका संज्ञाशब्दोऽयम् । नेपथ्ये स्थानस्थितानां कार्यवशाद्विहितानामालापानां यथा पटीमध्यगतैस्सूतमागधादिभिः । अर्थोपक्षेपणं यत्न सा चूलेिका । अत्र वन्दिनों नग्नाचार्याः। यथा 姆” अश्वत्थामाङ्के सूतः | मुद्रराक्षसे तृतीयाङ्के वन्दी ! अश्वकुट्टस्तु आह - - अन्तः पटीनिवेिष्ठेयेत्क्रियतेऽर्थनिवेदनम् । अन्तर्यवनिकासंस्थैश्चूलेकार्थप्रकाशनम्। कोहल: सागरः -मणिबन्धभूषणमू रुचकस्योध्र्वे अग्रबाहुस्थाने प्रसिद्धा चूलेिका । चेतोहिता-चतुर्दशाक्षरवृत्तम् वसन्ततिलकवृत्तमेव रामकीर्तिमते चेतोहितेत्युच्यते । चेष्टाभयकरम्–नर्म चेष्टया विदधद्भीतिं चेष्टाभयकरं विदुः । so सāश्वरः चेष्टाव्यतिकरम्–नर्म - व्यापारेणैव यद्व्यक्तमभिलाषानिवेद्नम्। कुरुते तदिह प्राच्याश्वेष्टव्यतिकरं विदुः । सद्रश्वरः गान्धारमन्द्रा ... निषादाभ्यां समुत्थिता । तथा धैवततारा च कथितेयं समस्वरा चेौती-श्रुतिः ऋषभस्य प्रथमा श्रुतिः । हृनुमन्मते अष्टादशैव श्रुतय: । 密 छण्डUा:-वाद्यप्रबन्ध: कूटादिबद्धः खण्डस्स्याच्छण्डणो वाद्यमेोक्षकः कूटाद्विपाटघटितः खण्डेो यश्च प्रयुज्यते । अन्ते वाद्यप्रबन्धानां स च्छण्डण इति स्मृतः ॥ छण्डनम्न-देशीलास्याङ्गम्। गीतवाद्योचितं कृत्वा सुचिरं यत्र नर्तनम् ।। नृत्तावसानसमये श्रान्तैर्निष्पन्दसुन्दरैः । अङ्गेश्व सैष्टवैतिष्ठञ्चित्वन्यस्तेव नर्तकी । छण्डने तत्समाख्यातं देीिनृत्तवेिशारदैः । वेमः छवः अर्य तालशास्त्रनिर्माता महर्षिरिति बेमभूपालेन सङ्गीतचिन्तामणावुक्तम् । कुम्भकर्णशाङ्गैदेवावपि तालप्रकरणे छत्रं स्मरतः । अयं ३ाठमर्षिणा साकमेव स्मयैते । यथा - ३ाठछत्राविति । छत्रक:–हुत: ऊर्ध्वं सूचीमुखः कायैस्तिष्ठन्नुपरि स्वस्तिकः। अधोमुखो नर्तकीमिश्छत्रको हस्त उच्यते। নামঃ: छत्रभ्रभरी-भ्रमरी थितैकेनाङ्ग्रिण भूमै दण्डवश्वेक्षिपेत्परम्। सव्यावर्ते भवेद्यत्र सा छत्रभ्रमरी मता । छन्दः-प्रबन्धः लक्ष्यते छन्दनामाथ तालस्तत्र यथेप्सितः । उद्वाहे वा भ्रवायां वा गेये बिरुदनामनी । आभेोगेी न भवेद्त्र छन्द् एवं निरुच्यते । । हृद्रपालः ল্লায়া इतेि वचनं भर्तृप्रत्यायनं प्रयोजनमुद्दिश्य प्रयुक्तं । तस्य पल्या अपि संबन्धिनां छलं विदग्धजनस्य हास्ये सप्रत्यावचनं रोषं जनयति е अभिनवगुप्तः छलनम्–अवमशंसन्ध्यङ्गम् छादनशब्दे द्रष्टव्यम्। अवमानादेिकरणं कार्यान्ते छलनं विदुः । - सैिगः छलनं प्राहुरन्ये तु क्रियमाणावधीरणम्। सर्व्वेश्वरः छलोक्ति:–लक्षणम् काक्वा श्रेषेण वा यत्र पदं द्वयर्थ प्रयुज्यते । प्रधानमतिसन्धातुं सा छलेीक्तिः प्रकीर्तिता !! यथा - रत्नावल्यां - भवति शपामि ब्रह्मसूत्रेणेत्यादि विदू षकवाक्यम्। भोजः छागहृति: मध्यमानामिकाङ्गुष्ठ संश्लिष्ठतुि पुरोमुखाः। कनिष्ठा तर्जन्यङ्गुल्यावधोभागे तु चालेिते ॥ छागहृत इतेि प्रेोक्तो भरतागमवेदेिभिः । पार्श्वभागे पुरोभागे बद्धश्चेच्छारादर्शने ॥ छादनम्–अवमशसन्ध्यङ्गम्। अपमानकृतं वाक्यं कार्यार्थ छादनं भवेत्। विनायकः भरतः वाक्यमेिति तदर्थो लक्ष्यते । करोतिबैहुमानार्थे वर्तते । तेन दुष्टेऽप्यर्थो अपमानेन बहुमतीक्तः । तदृपमानकळङ्काप्रवरणान्। छादनमिति । यथा-सकलदुःखावसानं मे भगवान् हुताशनः करिष्यतीति सागरिकावाक्यम्। अभिनवः छादने-मन्युमाजैनम् । मन्युरपमानो येन मार्जयेते तच्छादनम्। अन्ये तु कार्यार्थमसह्यस्याप्यर्थस्य सह्ने छाद्नमामनन्ति । यथा -शुक्तिवासकुमारविरचिते अनङ्गशयनहरिनन्दिप्रकरणे हरिनन्दिना ब्राह्मणरक्षार्थ चौर्यमात्मन्यारोपितम्। अन्ये तु अस्य स्थाने छलनमवमानरूपमाहु: रामचन्द्रः ষ্টায়া-RRা: - रिमन्द्रा तारसंयुक्ता प्रहांशन्यासमध्यमा। – रागः ( औड्वः ) छायातोडी रिपत्यक्ता सञ्चाता पाडवान्वये । मृदुकम्पस्वरा मांशग्रहन्यासा दिवातनी ॥ छायानट्टी-प्रथभरागः नाट्युपाई निगकम्पा मन्द्रपञ्चमभूषिता। छायानट्टा च शृङ्गारे सर्वीरे गीतकोविदैः ॥ मोक्षदेवः —YRI: मध्यमेन निषादेनान्दोलेतात्यक्तपञ्चमा । खम्बावतीतदंशान्ती शृङ्गारे विनियुज्यते । हृम्मीरः छायानट्टेत्युपाङ्गा स्यात् षड्जेनैव विभूषिता । एतेन अंशान्यासग्रह्ा: स एवेतेि उक्ताः । मदः छायापूर्वाऽथ नट्टा स्यान् षड्जांशन्याससंयुता । गान्धारे च निषादे च कपिता मन्द्रपञ्चमा। परिपूर्णस्वरा चेयं कथिता रागवेदिभिः । इरिः षड्जांशन्याससंपन्ना धनिभ्यां कम्पिता तथा । पमन्द्रा परिपूर्णा च छायानट्टा निगद्यते ॥ - जमदेकः –रागः (वंशे वादनक्रमः) स्थायिनं द्विगुणं षड्जं विधायास्मातृतीयकम्। प्रेोच्याधस्त्ये प्रकम्प्याथ विलम्ब्य स्थायेिनं ततः। तत्पूर्व च लघृकृत्य द्विखिर्वा ताडयेदमुम्। ततो महुं लघूकृत्य तदधस्यार्थमास्पृशेत् । विलम्ब्य च द्रुतीकुर्यात्स्थायेिन: पञ्चसं ततः। स्पृष्ठ तृतीयं तदनु पञ्चमखरमेत्य च ॥ दीघीकृय तमेवाथ प्रकम्प्याधस्तर्ने मतमू। ग्रहन्यासाद्भवेच्छयानट्टा स्वस्थानमादिमप्। स्वरस्तृतीयो वंशेषु तस्याः स्थायेितया स्मृतः। एषा साळगनट्टेति छक्ष्यज्ञै: परिगीयते । अन्यः क्रम: पञ्चमे स्थायिनं कृत्वा ऋषभे वादयेत्ततः । प्रकम्प्य मध्यमं पश्चात्पञ्चमं स्थिरतां नयेत्॥ अथ द्विवारं सम्प्रेोच्य स्वरौ पञ्चममध्यमौ । ', गान्धारमृषभस्याधैमपि स्पृष्टा ततो व्रजेत् ॥ Κο छिन्नम् छायारौद्रं-मेलरागः (धीरशङ्कराभरणमेल्जन्यः ) | (आ) स रि प म प ध नि स . (अव) स ध नि प म ग रि स . छायावेलाकुली-रागः छायावेलाकुली धांशा धादिन्यासस्तु मोपजा। छायावेलाधुली-रागः ततः परं तु छायान्या भवेद्वेलाधुली पुनः । पूर्वप्रयुक्तया चासौ वेलाधुल्य समा भवेत्। एतावद्वेदसहिता मन्द्रे मध्यमकल्पिता ॥ . मदः छायावलावली-रागः छायावेलावली तोडी वेलावत्कम्पमन्द्रमा । पूर्ववेलावली प्रोक्ता निजलक्षणलक्षिता। छायावेलावली सैव मन्दूमध्यमकम्पिता ॥ हृम्मीरः जग्ाः —ভাত্নয়ম: मध्यकम्पितकश्छाया स्यातू या सा मध्यमस्वरः । छायावेलावलीत्युक्ता वेलावल्येव लक्षणे ॥ छायावेलावुली-रागः एतल्लक्षणसंयुक्ता कम्पधैवतपञ्चमा। छायावेलाउलीप्रेोक्ता संपूर्णा सप्तभिः खैरैः॥ एतच्छब्दः बेलाउलीं परामृशति । छायाशोभितं-मेलरागः (खरह्रप्रियामेळजन्यः ) (आ) स रि ग म प ध स . (अव) स नि ध प म ध म गरि स . भट्टमाधवः স্বামম্বৰ: -मात्नावृतम् स स स स . छिन्नम्–चिबुकम् द्विजानां गाढसंश्लेषः छिन्ने व्याधैौ भये मृतैौ। व्यायामे रोदने शीते तन्मतं नाट्यवेदिनाम्॥ ज्यायनः छिन्ना–कटी मध्यस्य वलनाच्छिन्ना श्रमे पृष्टविलोकिते | नते तियैङ्कमुखे मध्यवलनाद्भजते कटी । छेिन्नाऽभिधा सा व्यायामपृष्ठतः प्रेक्ष्णाद्वेिभिः । वेिप्रद्ासः ॐथयिनः छेदः-बाद्यप्रबन्धः यत्र विछेिद्य विछेिद्य वाद्यं वाद्यविशारदैः । विकृतं वाद्यते हुरूतलाघातैर्दुतैर्मुहुः। स छेद् इति संप्रोक्तः प्रबन्धेोऽन्वर्थनामकः॥ दुतैः करतलाघातैर्विकृतैर्यत्र वाद्यते । वाद्ये वेिछिद्य विछेिद्य छेदृमिछन्ति तं बुधाः॥ छेद्यकम्–गीतछेदः भिन्नवाक्यतयार्थानां छेद्यकं संप्रचक्षते । छेवाडी-प्रथमरागः हिन्दोलकस्य छेवाडी भठ्ठातान्तसमुद्धवा। षड्जझिर्षभर्हीना स्यात् श्रृङ्गारे मन्द्रधैवताः॥ मोक्षदेवः वेमः

• 一罹可;

छेवाडी रिषभत्यक्त सत्रय भाषया मता । अंशे प्रहे षड्जकधा रिहीना गान्धारमध्यध्वनिधैवताद्या । विश्वप्रसन्नैगैमकैः प्रकीर्णा छेवाडिकाख्याभिहितेह भाषा ॥ झन्यः षट्खरजनितैर्गेमकैश्छेवाडी रिषभवर्जिता ३ाश्वत् । धैवतशब्दविकीर्णा गपन्यासेन संयुता भवति । ऋश्यपः --মাম্বাক্ষায়: हिन्दोलभाषा छेवाडी प्रहांशन्यासषडूजका। भारधा सगमैर्मन्द्रा गापन्यासा रिवश्विता । छोहारी-राग मध्यमग्रहणन्यासा षडूजांशा निविवर्जिता । भट्टमाधवः जङ्घा जगदकमल्लः सङ्गीतचूडामणिकारः। अयं विक्रमाङ्कद्देव इति प्रथितनाम्नः त्रिभुवनमल्लस्य पैौन्नः । सोमेश्वरस्य पुनिः। पाश्चात्यचाळुक्यराजवंशीय: । प्रतापचक्रवर्तीतेि बिरुद्वान् । काल: कै. प. ११३४-११४५ जगद्धरः सङ्गीतसर्वस्वकारः । अनेनैव,मुद्राराक्ष्सव्यारब्यापि कृता। अयॆ शुभंकरात्प्राचीनः, यत: शुभङ्करोऽमुं प्ररंसति । मुद्राराक्ष्सव्याख्याने गौडेन्द्रगजपतिप्रस्तावोऽस्ति । तस्मादयं १५१० कालीनो भवेत् । सं - स इतेि लाञ्छित: कश्चन ग्रन्थ उपलब्ध: । अर्य संगीतसरणिर्वा सङ्गीतसर्वस्वं वा इति विप्रतिपत्तौ, सङ्गीतसरणौ, सं, स. इति संज्ञितग्रन्थस्थविषयाणामभावात्, सङ्गीतसर्वस्वे अल्पभागस्यैवोपलंभात् उपरिभागे तस्योपलम्भः स्यादेितेि, सं, स, संज्ञितो ग्रन्थः संगीतसर्वसॄन नष्ठभाग इति मन्यामहे। सं. स. संज्ञिते कोशे सरस्वतीदासा इति ग्रन्थकर्तृबिरुद उपलभ्यते । उदयवत्सनामापि दृश्यते । उद्यवत्सः क इति न ज्ञायते । उपलब्धभागे गीततालादिलक्षणे कल्लिनाथस्य रत्नाकरव्याख्याया अनुवादः श्रेोकरूपेणति । तस्मात्कल्लिनाथाद्र्वाचीनः जगन्मणि:-मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सरि म ग म ध नि प ध नि स. (अव) स प्र म ग रेि स . जगन्मोहनम्–मेलरागः (जलार्णवमेलजन्यः) (आ) स रि म प ध स नि स . (अव) स नि ध प म ग रेि स . जगन्मोहेिनी-मेलरागः ( मायामाळवगौल्मेलजन्यः ) (आ) स ग म प नेि स . (अव) स नि प म ग स . जङ्गल:-मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आा ) नि ध नि स' रि ग म प ध नि . (अव) ध प म गरिस िन ध िन स. जङ्घा - मोद्वाहिताख्या वर्तिता परिकीर्तिता। —ালম্বন্ধান্বংসা पृष्टा न किञ्चित्प्रब्रूते न श्रृणोति न पश्यति । हाकष्टवाक्यातूष्णीका जडतार्या गतस्मृतिः॥ अकाण्डे दत्तहुङ्करा तथा प्रशिथिलाङ्गका। श्वासग्रस्तानना चैव जडताभिनये भवेत्॥ जनक:-देशीतलः जनकाभिधताले स्यान्नयसेभ्यः परं गुरुः । री सा गा री गा मा पा मा ध नि स री ग री - | | | | S S SS जय: परस्मिन् जनके बाणाः चत्वारः कार्मुकानि षट् । | | | | S S S S S S गोपतेिप्पः जनरञ्जनी-मेलरागः ( धीरझङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) स रि ग म प ध प नि स . (अव) स ध प म रि स . মঞ্জ जनवराली-मेलरागः (मायामाल्वर्गौळमेलजन्यः ) (आ) स गरि ग म ध नि ध स . (अव) स नि ध प म ग म रि ग म रि स. जनानन्दिनी-मेलरागः ( नटभैरवीमेल्जन्यः ) (आ) सरि गरि ग म पनि ध प . (अव) स नि ध प म रेि ग म रिस , जनान्तिकम्–नाट्यधर्मी त्रिपताकाकरेणान्यामपवार्यान्तरा कथाम्। अनन्यामन्त्रणे यत्स्यात्तज्जनान्ते जनान्तिकम्॥ रसिकरसायने जनान्दोलिका-मेलरागः (खरह्रप्रियमेलजन्यः) (आ) स गरि ग म पनि ध नि प ध नि स. (अव) स नि ध म ग रि ग म स . - मञ्ज जनितायाः करो यत्र लताख्यो दक्षेिणो भवेत्। जनितं तत्समस्तानां क्रियाणां जनकं यतः॥ जयमङ्गल; जयनारायणी-मेलरागः (आ) स ० रेि ० ग म ० प ध ० ० ० स . (अव) स नि ० ० ध प ० म ग ० ० रि स मेललक्षणे जयन्तम्-करणम् करावर्धपताकाख्यौं पुरस्ताद्विनिवेशितौ। डोलितश्चरणस्वेकस्त्वन्यो विषमसञ्चर: । एर्वे यत्र भवेत्तद्धि जयन्तं करणै मतम् । हरेिपालः जयन्तः–गीतालङ्कारः ध्रुवमेदः आदेितालो जयन्तः स्याच्छृङ्गाररससंयुतः। रुद्रसंख्याक्ष्रपदैरायुर्वृद्धिकरः परः। एक एव लघुयैस्मिन्नाद्वितालस्स कथ्यते । जयन्ती-मेलरागः जयन्यामपि पूर्णायां निषादो वक्र उच्यते । वक्रो रागगतेिः । भैरवीमेलजो रागः जयश्रेिय:-गीतालङ्कारः (मठ्यमेदः) लघुर्गुरुळैघुयेत्र स तालेो हँसकः स्मृतः। तालश्वायं रसे वीरे कर्तव्यो जयमठयके । -देशीताल: अथ ताले जयप्रिये। भगणो दद्वयं प्रोक्तम् । ऽ। ०० कुम्भं: जयग्नियमण्ठ:-ताल: मण्ठये जयप्रिये ज्ञेयो जगणश्व प्रयोगतः । । ऽ । -देशीताल: - जयप्रियाभिधो मण्ठी जगणेनेह कीर्तितः । । ऽ । कुम्मः संगीतसारः परमेश्वरः सैगीतसारः वेद्: जयमङ्गलः–गीतालङ्कारः (ध्रुवमेदः) द्विध्नद्वादशवर्णाङ्घ्रिस्ताले वै झम्पके भवेत् । वीरश्रृङ्गाररसयो। जयकुज्जयमङ्गल: । दुतद्वयं विरामान्तं लघुनैकेन झम्पकः॥ –देशीताल: लघुद्वंय गुरुलैं च गुरुश्व जयमङ्गले । । ऽ। ऽ संगीतसारः o: जयश्रीः--प्रबन्धः अयमेव विजयश्रीः । यस्योद्वाहृद्यो बद्धाः पदैस्तेनैः स्वरैस्तथा । बिरुदैरपि गीयन्ते तालेन च जयश्रिया ॥ विजयश्रीप्रबन्धश्व न्यासस्तालद्विमानतः । अभिोग: खपदैरन्यै: कर्तव्य इति केचन । પાusતમજુરી -देशीताल: जयश्रीनाम्नि ताले तु क्रमेण गलगा लगैौ । ऽ । ऽ । ऽ वेस्ताः -मेलरागः कोमलाख्यैौ रिधौ यन्न गनी च तीव्रसंज्ञितौ । मस्तीत्रतरसंज्ञ: स्याज्जयश्रीनामके पुनः । आारोहणे रिधौ नस्तो निस्वरोद्ब्राह्मण्डिते । प्रथमप्रहरोत्तरगेया । जयसिंहृः अयं त्रिभुवनमल्ल इति प्रसिद्धश्चक्रवर्ती स्यात् । एतन्नामाने बहव आसन् । एतदीयग्रन्थेो नाद्यापि लब्धः। हम्मीरेण शृङ्गरसारे अस्य नाम गृर्हीतम् । त्रिभुवनमल्ल एकादशशतके चक्रवत्र्यासीत्। पश्चिमचालुकधचक्रवर्ती चायं कल्याणनगरमधिबसतेिस्स जया-भुववृतम् चतुरक्षरा। प्रथमतृतीययोलैघुः । अधमानां प्रयोक्तव्या काकुभेन जया सदा अत्र चाचपुटस्ताल: पाटाक्षरसमन्वितः । (उदा) वणन्तरे (छाया) वनान्तरे - काकुभेनेति ककुभरागस्य भाषाबन्यतमेन रागेण। -श्रुतिः ऋषभस्य द्वितीया श्रुतिः। जयानन्दः-देशीताल: जयानन्दे सगौ मतौ । । ऽ ऽ ऽ जयाभरर्ण-मेलरागः (सूर्यकान्तमेल्जन्यः) (आ) स रेि ग म प ध नि स . * (अव) स ध नि प म रि ग म रि स . मज्ज अहोबिलः .६ जाति जवः-वर्णालङ्कारः सरिगमपधनि, सनिधपमगरिस, सरिगमपधनि, धपमगसि, सगिमपध,पमगरिस, सरिगमप, मगरिस, सरिगमगरिस, सरिगरिस, सरिस, स. प्रतापसैिहृः जाजीवसन्तः-मेळरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः) (आ) स रि ग म प ध नि स. (अव) स ध प म ग रि स . जाउयम् जाडयमस्थिरवित्तत्वम्। –वित्राभेिनयः हृदये मुकुलं बध्वा पुरोभागे त्वमङ्गलः। कर्णस्थाने सूबिहूत इष्टानिष्टश्रुतौ भवेत् । पुरोभागे कर्तरी तु चालिता विरहार्थके। ऊध्र्वाधोभागचलेितो मयूरो वर्षदर्शने ॥ जातयः द्वाभ्यां त्रिभिश्चतुर्भिर्वा खरैजातिस्तु जायते । फणेिशशमार्जारवानरश्वशिवकोकिलाः द्विस्वरसस्मिता: शुद्धाः। अजसुकरवृषरिणरुर्वश्वा षनिस्वरसम्मिताः विकृतजातयः। मयूरव्याघ्रमातङ्गमानुषपश्चास्याः पञ्चचतुस्वरमिश्राः सङ्करजातय: तेषां लक्ष्णं प्रयेकं वक्ष्यते। मङ् भावविवेकः औमापतम्। जाति-तालपण अनुगायामेिते धर्मकारणे जातिरुच्यते व्याख्या -- । अयं मनुष्यः मनुष्येष्वयं विप्रः इत्यनुगतबुद्धिः। तथैव ताले ऽपि चतुरश्रत्र्यश्रादिबुद्धिः। - चतुरश्रस्तथा त्र्यश्र इनेि तालो द्विधा मतः । चलुंचिपुटं दुति नाम् तयोः क्रमृत् । । । अन्येषां चैव सङ्कीर्णै गान्धर्वेऽभिदधुर्बुधाः ॥ व्याख्या - अन्येषां षपितापुत्रकादीनां समुद्भवः सङ्की ཟླ་བ་གླངྒན་པ་ཧྥུ་ཧྥུ་ཥཊ་ཐཁུམ་ “མྱྀ་ལ། ༣ अव्यक्तसंहेिताः पञ्चजातयः पूर्वचोदिताः । एकादशाद्विभेदेन मालताला: प्रकीर्तिताः । अयं भावः- अव्यक्तसंहेिता इति । पूर्वोक्तनियमेन विना एकैकेनानुद्रतेन सहृवर्तते चेन्मालाजातिः । जातिः ार्नी सर्वपूर्वोक्तवाद्यवस्तु प्रजीवनन्। जायमाना जातीरष्टादृश्ा ब्रमस्सलक्ष्णाः । यद्वा ह्यष्टादशविधाः प्रेोक्ता गीतिषु जातयः । वाद्येष्वपेि च विज्ञेयाः तथाष्ठादश जातयः । रसभावप्रकृत्यादिविशेषप्रतिपत्तयः । जायन्ते जातिभिव्येक्ता: ता: प्राह् भरतो यथा । अच्युतरायः নানয়: तव कैयं जातिनाम । उच्यते-स्वरा एव विशिष्टा: सन्निवेशाभाजो रक्तिमदृष्टाभ्युद्वयं च जनयन्तो जातिरित्युक्ताः। कोऽसौ सन्निवेश इति चेजतिलक्षणेन दशकेन भवति सन्निवेशः ! अभिनक्मुप्तः श्रुतिप्रह्वरादेिसमृह्ाज्ञायन्ते जातय: । अतो जातय इत्युच्यन्ते । यस्माज्जायते रसप्रतीतिरारभ्यत इति जातय: । अथवा सकलस्य रागादेः जन्महेतुत्वाजातय इति । यद्वा जातय इव जातयः । यथा - नराणां त्राह्मणत्वाद्यो जातयः । शुद्धाश्च ూ ఇన్స్లో ۴خ ** ^ विकृताश्चवमत्रापि जातिलक्षणम् । जातिद्वैिधा शुद्ध विकृता च शुद्ध सप्तविधा । विकृता एकादशविधा । সরস্তু; षाङ्जयार्षभी च गान्धारी मध्यमा पञ्चमीं तथा । धैवती च निषार्द्री च सम शुद्धाः प्रकीर्तितः । নামস: षड्जकैशिकी, आन्ध्री, गान्धारपञ्चमी. कैशिकी, षङ्जोदीच्यवती, नन्दयन्ती, कामरिर्वी, गान्धारोदीच्यवा, मध्यमोदीच्यवा, रक्तगान्धारं, पडूजमध्या इत्येकादशविधा । पुष्करवाद्ये यतिलयपाणिप्रभृतिसंयुतं वादनं तस्यां जात्यामष्टादशभेदाः सन्ति । भरतग्रन्थे पाठभेदेन त्रीणि प्रत्येकं मतानि दृश्यन्ते । तेषां नामनिर्वचने च भिद्येते । —गीताङ्गम्। . । अष्टादशविधा जातिः । । प्रह्वांशाद्दिदृढज्ञानं कुर्वन्त्येतास्तु जातयः। ৰূলাবাম্ব: जानुभ्रमरी षाडूजी गान्धारिका तद्वत् धैवतीमिलेितास्त्विमाः । षड्जोदीच्यवतीं जातिं कुर्युः कार्भारवीं पुनः । उत्पादयन्ति नैषादीं पञ्चम्याषैभिका युता । नन्दयन्ती तु गान्धारीपञ्चम्यार्षभिकविता । गान्धारी धैवती षाड्जी मध्यमेति युतात्विमाः । गान्धारोदीच्यवां कुर्युर्मध्यमोदीच्यवां पुनः ॥ एता एव विना षाड्ज्यो पञ्चम्या सह कुर्वते । कुर्युस्तारातु गान्धारी नैषादी न च धैवती । जातीनां ग्रामविभागः षड्जग्रामोद्भवात्सा तु षाड्जी चाषैभिक ततः । नैषादी धैवती षडूजोदीच्यवा षड्जकैशिकी । षड्जमध्येति विज्ञेया मध्यमप्रामजाः पुनः । एकादशापि वक्ष्यामो गान्धारी मध्यमा तथा ॥ गान्धारोट्टीच्यवा रक्तगान्धारी पञ्चमी परा । मध्यमोदीच्यवा नन्द्यन्ती गान्धारपञ्चसी । कामौरवी तथा चन्ध्री कैशिकी चेति ताः स्मृताः। লীনা: जानु * नतोन्नतै सम्मतं च विवृतँ कुञ्चितं समम् । ततोऽधैकुञ्चितं चेति जानूक्तं सप्तधा बुधै: । जानुगतम्–देशीस्थानम् पूर्वाङ्गमीषदानप्ले जानुनी भूतलथिते। यश्व जानुगतं तत्तु देवताराधने भवेत् । होमे च दीनयाव्नायां कुपेितानां प्रसादने । क्षुद्रसत्वत्रासने च गूढं मृगविलोकने ॥ वृषभासनतो भेदो ज्ञेयः सौष्ठववजैनान् । जानुपृष्ठभ्रमरी–र्तिपितृताङ्गम्। चतुरश्रपताकौ तु प्रसृतैौ पार्श्वयोस्ततः। दक्षेिणश्चरणो वामजानुप्रेष्ठ स्थितो भवेत् । शिखरौ स्तनयोरूर्वै दक्षिणावर्ततस्ततः। यथाशक्तया विधातव्या जानुपृष्ठभ्रमिभैवेत्॥ जानुभ्रमरी–तिपितृत्ताङ्गम् कृत्वा कांखमयं पात्रं विस्तीर्ण सुदृढं पुनः। कण्ठद्वयसमायुक्तं समभूमौ निधापयेत् । अशोकः केमः बिंप्रदासः ततस्सव्यपदे सूची सव्यपार्ध प्रसारयेन्। परिवृत्यलपढ़ौच वामपार्ध प्रसारयेन्। अळपद्मस्वस्तिकं तद्विधाय वामपार्श्वेतः । अलपद्मद्वयं दक्षपादसूच्या सहेंव तु ॥ भ्रामयन्मण्डलाकारमुल्बर्णो वामपाश्र्वतः ! कृत्वा दक्षिणसूच्याश्व वलनत्नयमाचरेत् ॥ तत: पताकप्रसरं सव्यं कृत्वा तकारणम् । हृदि वामं च शिखरं तदा स्याजारमानकम्॥ जाराङ्गी-मेलरागः (नटभैरवीमेल्जन्यः ) (आ) स रि ग प ध नि स . (अव) स नि ध प ग रेि स . সাম্ব: अयमान्ध्रभाषाझब्दः । तन्त्रीस्फ़ोटने चमत्कार:,। क्षिप्रापसर्पणम्। जालपु-मेळरागः (घीरशङ्कराभरणमेल्जन्यः ) (आ) प ध नि सरि ग म प ध . (अव) प म ग रिस नि ध प ग म . जिष्णुः-तानः मध्यमप्रामे नारईीयतानः। ग म प नि स , जिह्मा–दृष्टिः गूढ़ाधोनिपतत्तारा शनैस्तिर्यग्विलोकनैः । आकुञ्चितपुटापाङ्ग दृष्टिर्जिह्माभिधा मता। असूयाळस्ययोः कार्या जडतायां च नर्तकैः॥ जडतालस्थयोरेषा स्यादसूयावहित्थयोः। जीमूतः-रागः - न्यासांशकप्रह्ववेिधावृषभेण नित्यं । युक्ताश्च पञ्चमनिषादरवेण युषः। स्थात्कुन्तिमाविनत तानयुतोत्तराङ्गो । जीमूत इत्यभिहेितोऽद्भुतवीरयोर्यः॥ নানা: विप्रदासः वेमः नासाप्रच्छादने नेह गान्नसङ्केचनेन च। उद्वेजनैस्सहृल्लेखैर्जुगुप्सामििनर्देिशेत्। जुगुप्सिता-ष्टिः सङ्गोवितपुटा मध्य दृष्टिर्नेि पीततारका । लक्ष्यावलेोकनेोद्विग्ना जुगुप्सायां जुगुप्सिता । सोमेश्वरः जुञ्जोटी-मेलरागः (हरिकाम्भोजीमेलजन्यः) (अा) स नि ध सरि ग म प ध नि. (अव) ध प्र म ग रिस नि ध प ध स जुबाहुला-मेलरागः (गायनप्रियमेल्जन्यः) ( आ) स रि म प नि ध नि स. (अव) स नि ध प म ग स . जेकनेिकः-मेलगगः ( मायामाळवगैौल्मेलजन्यः ) ( आ) स म ग म प ध नि स . ( अव) स नि प म ग रेि स . মঞ্জ जैताश्रीः-रागध्यानम् एषा माधुरवेष विशेषपटुरकटुद्देशभाषाभृत्। खेशे मदनावेशं करोत्यलेशेन जैताश्रीः ॥ শ্ৰীমনাথ: जोगिभैरवी–मेलरागः (हरिकाम्भोजीमेलजन्यः) ( आ ) स रेि ग म प नि ध नि स · (अव) स ध प म रेि ग रेि स. जोर्गी-मेलरागः ( मायामालवगैलमेलजन्यः ) (आ) स रि म प ध स . (अत्र) स ध नि ध प म िम ग रिस . जोड:-धानक्लगनृतम् देहीपदद्वयं यव संयोज्योर्ध्वं पतेहुवि। तदा जोड इति ख्यातः कोहलेन मनीषिणा जोडणी-वाद्यप्रबन्धः यत्र प्रत्येकमुक्तानां पाटानां मेलनं भवेत् । स जीडर्णीति कथेिता वाद्यविज्ञानशालेिभिः । वेम. झङ्करश्चमी ज्योतिष्मती-मेलरागः ( ज्योतिस्स्वरूपिणीमेळजन्यः) (आ) स रि ग म प ध स . (अव) स नि ध म प म ग रि स. ज्योतिस्स्वरूपिणी-मेलकर्ता स रि ग ० ० म प ० ध नि स , ज्योत्स्ना-प्राकृते मात्नावृतम् द्वै पञ्चमात्रागर्णौ लगैं च । ५ + ५ + लग विरह्राङ्कः _áií चन्द्रातपो ज्योत्सना । भोजः ज्वालकेसरी-मेलरागः (धीरशङ्कराभरणमेल्जन्यः ) ( अा ) स रि म ध नि स . (अव) स नि ध म ग रेि स . ज्ञानावतरणम्-रूपकमेदः ज्ञानावतरणे तत्र लक्ष्यते हृरिभूभुजा । चतुर्वर्गेफला तत्र कथा देिव्याश्रया भवेत् । वृत्तयः पश्व कर्तव्याः तावन्तः सन्धयस्तधा। अङ्का दृशा पयोक्तव्याः............ । झङ्का–देशीलास्याङ्गम् पुरतः पाश्र्वतो यद्वा किञ्चिदुद्धतिपूर्वकम्। चलिते ललेितं गात्रमाक्षेिपन्ती विलासत: । सामाजिकानां हृदये व्याहरन्तीव नृत्यती । यत्न सा कथिता झङ्का श्रीमता वेमभूभुजा । हरिपालः वेमः झङ्कारध्वनिः--मेलकर्ता रामः स ० रि ग ० म ० प ध नि ० ० स. झङ्कारभ्रमरी-मेलरागः ( झङ्कारध्वनिमेलजन्यः ) (आ) स रि ग म प ध स . (अव) सनि ध प म गरि स. - मझतं २ झेीम्फ्टः एकाक्षरमितः पश्चात् द्रुतो यक्षरसंमितः । ततः समाक्ष्रीकालसम्मितो लघुशेखरः । वाग्गेयकारझपायां विरामान्तुदुतो मतः । रृयक्ष्रः सपरं सप्ताक्ष्रोच्चारणसम्मितः । लघुशेखरनामैको झंपातालावुभाविमौ । दृश्ालघ्वक्ष्रोच्चारसस्मिताविति निर्णयः । झम्पाताल:-देशीतालः झम्पाताले लघुस्वेकः सविरामद्रुतद्वयम् ।। ।। 6 ।। सुधाकलश्नः झलवराली-मेलकर्ता रागः स रि ग ० ० ० म प ध ० ० नि स . झल्लिका-वीणावादने दोषः कर्णास्फोटकरं वाद्ये झल्लिकेति निगद्यते । कुम्भः: झालकेसरी-मेलरागः (शुभपन्तुवरालीमेलजन्यः) (आ) स रेि म प ध नि स. (अव) स ध प म रि स . झालमञ्जरी–मेलरागः (खरहरप्रियामेलजन्यः) (आ) स रि ग प ध नि स. (अव) स नि प ध प म रि स रेि स . 翰 शीम्पटः-भ्रुवालङ्कारः झोम्पटाख्येन तालेन निबद्धो झोम्पटः स्मृतः । तत्र झोम्पटताले द्विद्वयक्षरौ द्वौ द्रुतौ ततः । . लघुरेकः परिज्ञेयः चतुरक्षरसंमितः । आहुयाष्टाक्षरमितो लोम्पटः स्याद्दिमातृकः । सरि. गम, पधनिस. सनिधप, मगरिस. -प्रबन्धः - अन्येऽपि भेदा विद्यन्ते झीम्पटस्य पुनस्तयः गद्यतः पद्यतइचैव गद्यपद्यमयस्तथा । झोम्पटं पद्यजं चैव गद्यपद्यमयं तथा । । लघुशेखरताले स्युरन्येऽल्पगमकादयः ॥ प्रतिमट्टे तृतीये च मटूनिस्सारुके तथा। चण्डनिस्सारुके चाथ पाटभेदतृतीयके ॥ হল্লা: भाग एकोऽथ गातव्यो यथैव ध्वनिकुट्टनी उद्वाहस्स्यात्पदैरन्यैझॉम्पटी गमकस्थितिः । प्रासवृद्धियुतो गेयेो झोम्पटो प्रभवेदिति । –धुवताल: तत्र झोम्पटताले द्विद्वयक्षरौ द्वौ दुर्तौ ततः। लघुरेकः परिज्ञेयः चतुरक्षरसम्मितः । आह्याष्टाक्षरमिती झोम्पटः स्याद्वद्विमात्रकः ॥ リ সুন্ধজাহাঙ্ক:–RRা: धैवतीमध्यमोद्भूतष्ठक्कैशिकसंज्ञकः। धैवतांश्ाप्रह्न्यासः काकल्यन्तरभूषित: । भूषित मोक्षदेवः दैत्यावसाने श्वङ्गारबीभत्सरससंश्रये । स्वल्पसप्तमगान्धारो ग्रह्ांशार्पितधैवतः । अपन्यासों निगौ चैव विकुिरवृषभखरः। उत्तरायतमूछायां ताने सति सुवर्णके । मीनकेतुमहाकालदेवताभ्यामधिष्ठितः । धैवतीमध्यमाजात्योर्जायते टक्ककैशिक: ॥ धैवतांश्ास्तदन्तश्च स्वल्पद्विश्रुतिकस्वरः। मध्यमधैवतीजात्योजयिते टक्कैशिक: । षड्जग्रामेण संबद्धो लक्ष्यते टङ्कैशिकः। षड्जमध्यमपूर्वाभ्यां प्रामाभ्यामेव जायते । चतुःश्रुतेिश्वरयुतो धैवतो ग्रह्णेऽशके। न्यासे निषादगान्धारौ काकल्यन्तरसंयुतौ। संपूर्णो लक्षेितं चैव टक्कैशिकलक्ष्णम् । নক্কা: प्रड्जग्रामसमुद्भूतष्टकरागो निरूप्यते। षड्जो महेंऽशे न्यासे च निषादः पञ्चमो मतः । अल्पौ निषादगान्धारौ ककल्यन्तरसंयतौ। संपूर्णश्च भवेदेतत् टकरागस्य लक्षणम्॥ –माषीरागः न्यासांशप्रहृषड्जको.........षड्जिसंभवः। स्वल्पस्वीकृतधैवतर्षभरवस्संवादेिमध्यध्वनिः । ठेव ३४ टङ्कमुखः-देशीताल: नजौ नभौ प्लुतश्चैव ताले टङ्कमुखाह्वये १७ मात्राः । तालप्रस्तारः टङ्कारप्रेिया-मेलरागः (गमनश्रयमेलजन्यः ) (आ) स रेि म ग म प ध नि स . (अव) स नि प म ग रि स . टम्बकी-अवनद्धम् एवं विधा च या लघ्वी टम्बकी सा प्रकीर्तिता । एवं विधा निस्साणवदित्यर्थः । सोमेश्वरः टीपा-वंशे वादनक्रमः मुखसंयोगसाङ्कटयवादिते मुखरन्ध्रके। दीपा पटीयसा चक्षुस्ते प्रकारं पुरातनाः - কুম: तारस्था मुखर्सयोगसङ्कटे मुखरन्ध्रके । तं वाद्नप्रकारं च दीपामाचक्ष्ते जनाः । टीपिः टीपेिरावृत्तिर्वर्णानां टिरिकीयभिसैज्ञिनाम् । る शाङ्गेंदेवः কৃষ্ণম: ठकः--मेलरागः रिधौ तु कोमलौ ज्ञेयावाभीरी मूर्छनायुते आरोहे च धवज्र्यत्वं रागे ठक्काभिधानके ॥ तृतीयप्रहरोत्तरगेयः ठकसैन्धवः-रागः । षड्जग्रामेण संबद्धो ठक्कसैन्धव उच्यते । षट्जग्रहांशकन्यास: पञ्चमाल्पस्सपूर्णकः । काकलीखरसंयुक्तः स्याद्ान्धारनिषादयोः। निरूपितमेिति स्पष्ट ठक्कसैन्धवलक्षणम् । अहोबिल: ठेवा–देशीलास्याङ्गम् यत्रात्तरङ्गितौ शश्वदपाङ्गौ भावगर्भितौ । नर्तने मृगशाबाक्ष्याः सा देवा कथिता बुधैः॥ वामे वामकरधात: स्कन्धकस्थानमश्चितः । डकारबहुलो वाद्यो डम्सः परिकीर्तितः ॥ सोमेश्वरः

-स्थलस्थध्वाडनृतम्

चतुस्तालान्तरौ पादौ पताकौ प्रसृतौ यदि ! पार्श्वेयोरुट्झतिं कृत्वा भ्रमयन्मस्तकेोपरि । पाश्वन्तरे दक्षिणेन पदा भूतलमाश्रयेन्। यद्वा तदा डाल इति प्रथेितः पूर्वसूरिभिः । –देशीलास्याङ्गम् किञ्चिञ्चलत्करन्यस्तमुक्ताफलमनोहरम् । नर्तने निभृतं गात्रचलनं डाल उच्यते ॥ वेम: डिम:–रूपकम् षोडशनायक्युतः यथा- नरवोद्धरणम् । विख्यातवस्तुविषयः, यथा - वृत्रोद्धरणम् । द्वीनरसकाठययेोनिः, प्रख्यातनायकः, मायाकुहृकसम्पूर्णः, इन्द्रजालसमाकुल:, पिशाचसुरासुरयक्षरक्षेोनागसङ्कला, उल्कापातावकीर्ण, कैशिकीवृत्तिर्हीन:, चतुरङ्कः, मुखप्रतिमुखगर्भनिर्वहणाख्यचतुस निधक्ः । सागरनन्दी ( xచ్న పి e श्रृङ्गारहास्यवज्र्य शेपैस्सर्वे रसैस्समायुक्त । प्रख्यातवस्तुविषय: प्रख्यातोदात्तनायक्काइवैव । रौद्रभयानकबीभत्सवीरकरुणाडुतोपेत। मायेन्द्रजालबहुले बहुपुस्तोत्थानसंयुक्तः ॥ निर्धातोल्कापातैरुपरागैश्चन्द्रसूर्ययोर्युक्त । युद्धनियुद्धनिबद्धः सॆफेटकृतश्च कर्तव्यः । सात्वत्यारभटीभ्यां वृत्तिभ्यामन्वितो डिमः कार्यै: । षोडशानायकबहुल: तद्धैर्नानाश्रयविशेषः । अङ्गिरौद्ररसोपेत: बीभत्साद्विनिरन्तरः । सप्रवेशकविष्कम्भश्चतुरङ्केो डिमः स्मृतः । इदं त्रिपुरदाहाख्ये लक्षणं ब्रह्मणोदितम् । उदाहरणमेतस्य वृत्रोद्धरणमुच्यते । तारकोद्धरणं तद्वत्तत्र तत्र विलेक्यताम् । মীল: शारदातनयः रौद्रो रसोऽङ्गीकर्तव्यश्चत्वारोऽङ्कारसविस्तराः । दीर्घवृतिविचित्रार्थो निर्विमर्शो डिमो भवेत् ॥ सर्वेश्वरः डोम्वक्रिया धुवे चैव तथाभेोगे ताल एकः प्रयुज्यते । प्रहतार्ल परियज्य योज्यस्तालो यथेच्छया | एको रागो भवेदस्या तालद्वितयमेव हि । लक्ष्मेदं डेङ्किकायाश्व कथितं सेोम्भूभुजा डोचिली-ताल: बद्वापणदेशीतलस्य नामान्तरम्। डोचिलीतालो बुधैर्बद्धापणः स्मृतः। पृथक् लघुद्वयी तत्र सविरामा गता यथा ॥ डीम्बकृतिः-भाषाङ्गरागः (वीणायां वादनक्रमः ) मध्यषड्जं ग्रहं कृत्वा द्वीतीयखरमेत्य च । तृतीयं च द्वितीये च वेिलम्ब्याथ प्रहँ स्पृशेत् । प्रद्दात्ततस्तृतीयं च तुरीयं च ततः परम् ।। तृतीयान्तं समेत्याथ स्थायेिनेि न्यस्यते यदा ॥ तदा डोम्बकृतिर्हेया भूपाली सैव सम्पदा। एतस्या मध्यमस्थापेि लक्ष्यज्ञै: प्रायश: स्मृतः । सोमेश्वरः कुम्भः वेश्मः 一{町: व्रवणाई डोम्बकृतिस्सांश धान्ता रिपोझिता । उँोम्बक्रिया-भाषङ्गराग: या भिन्नषड्जे त्रवणा तदह्नं डेोम्बक्रिया भूपतिनोपदिष्टाः सांशग्रहाधैवतविश्रमाढधा विवर्जिता चर्षभपञ्चमाभ्याम्॥ हेमन्तकाले प्रथमे दिनार्धे प्रगीयते वा करुणे रसे च । षड्जखरस्थानकृतावसाना तामेवरत्नाकरकृजगाद ॥ कुम्भः इम्मीरः —RFI: अतः परं मिन्नषड्जसमुद्भूता लावणी... । तदङ्गं स्यात् डेम्बकृतिधैवतेन्याससंयुता । षड्जांशा पञ्चमेनापि ऋषभेण विवर्जिता। एवॆ डेोम्बकृतिं प्राह् विचारचतुराननः । धैवर्ताशग्रहन्यास निजस्थाने प्रकपिताम्। पन्वमर्षभहीनां च तज्ज्ञा डेोम्बकृतिं विदुः॥ धैवतांशग्रहन्यासां परिहीनां समखराम्। अगिान्धारं तारमन्द्रां तज्ज्ञा डेोम्बकृतिं विदुः । हृरिः - सोमेश्वरः डोलम्–चालक: यत्र ह्स्तावुभौ त्र्यस्राचूर्ध्वाधोवद्वनक्रमात्। लीलया लुठतो डोलं चालकं तं बभाषेिरे ॥ डोलः--हृतः विरलाहुली पताकौ चेढम्बमानौ ऋथंसकौ। तदा डेोलाभिधेो ह्रतः वेिषाद्वे मद्वमूर्छयोः । व्याधौ च संभ्रमे गर्वगतावपि से युज्यते । धीरै: स्तब्धो डेलेितो वा पाइर्वयोर्लेक्युक्तितः। झलोकाः आस्कन्दाभ्यां श्नथौ स्यातां पताकौ पार्श्वलम्बितौ यस्मिन्नेष भवेड्रलेो विषादे संभ्रमे मदे । अभिघातामयावेगमृछ्ास्त्रक्ष्ताद्विषु । ज्यायङ्गः विस्रस्तांसो लम्बमानः पार्श्वयोशिथिलाङ्गुलिः। पताको यत्र डेोलेोऽसौ विनियोगेोऽस्य क्श्यते । असकृद्भ्रमितः पश्चात् पुरतः संभ्रमे भवेत् । व्याधौ मदे विषादे च मूछादौ च यथोचितम् । हृतोऽसौ विनियोक्तव्यो लेक्ज्ञै: नाटयकर्मणेि । डोळकः–देशीतलः डोल्लकः प्रतिमट्टस्य नामान्तरम्। डोलापादमू–करणम् ऊष्र्वजानुविधानेन पाद्मदाय कुञ्चितम्। डेलापादं भजन् डेोलैः प्रयोगवशगौ करौ। यत्र कुर्वीत तत्वज्ञैर्बोळापादमुदीरितम्॥ डोलापादा-चारी कुञ्चितं पाद्मुरिक्ष्नं डोळितं पार्श्वेयोर्यदा । अश्चितं पार्णिनान्यलेझेलापादा तदा भवेत्॥ डोलाविहारः-संगीतश्वृङ्गाराङ्गम् आन्दोलनक्रीडा डोलाविहारः। डोळुवाद्यम् . कुम्भकर्णस्य बोधार्थे रावणेन विनिर्मितम् । षोडशाङ्गुलविस्तीर्णै प्रादेशद्वयमायतम्॥ वँमः उथु: वेमः भोजः तत्त्वम् ढेङ्गीताले गुरुलघुगुरूणी स्युर्यथाक्रमम्। वेम रगणेन तु ढेङ्किका । ऽ । ऽ o श्रीकण्ठः त तक्रावी-मेलरागः (मेचकल्याणीमेलजन्यः) (आ) स रि स ग म प नि ध नि स . (अव) स नि ध प म ग स . মঞ্জ तचन्दम्–देशीनृतम्

• * * * * * न्तचिदं भवेत्खण्डत्रयात्मकम्। साभोगं मानसहितं तालत्नयलयान्वितम्।

वेद्: तण्डुभट्टः अयमेव प्रायशः नन्दिकेश्वरः स्यात् । तण्डुभट्टनाम्ना बह्वो मतभेदाःसन्ति। ज्यायसेनापतिना नृत्तरत्नावल्यामुक्ताः । भावप्रकाशकाराभिनवगुप्तौ तं स्मरतः । अस्य ग्रन्थेो न लब्धः । नन्दिकेश्वरशब्दे द्रष्टव्यम् । ततम् ततं तन्नीगर्ते वाद्यम् । भरतः तचम्-मृदङ्गवाद्ये अक्षरानुसरणं वादनम् अक्षरसदृं वाद्यं सुकुटपदवर्णै तथैव नृत्तसमम् । सुविभक्तकरणयुक्तं तत्त्वे वाद्ये विधातव्यम् । সংল: -गीतवाद्यमेलनप्रकारः तद्वाद्ये तत्त्वमित्युक्तं तद्वथनक्तीह गीतगम्। वेिराममक्षरं गीतिं वर्णान् जात्यंशकादेिकाम् । तालं लयं यतिं चैव गीतेनैकमिवागतम् । लयतालकळायतिगीत्यंशकभावकं भवेत्तत्त्वम्। लयेति द्रतमध्यविलम्बितजा विज्ञेयास्तु त्रयो लयाः ধরে: तालेति । चचत्पुटाद्यः । कलेति । तेषामेककलाद्यभ्यासः। यतिः समा, ओघा, गोपुच्छादयः । अक्षरै विरामरूपो यो विच्छेदः । विदारी गीतविश्रामस्य कारणम्। प्रह्ांशकारेि दश ३९ নদীস্তু স্নাল तनुमध्या-धुवावृतम् षडक्षरा - आद्ये पुनरन्ते यस्य गुरुणी चेद् ।। ज्ञया तनुमध्या गायत्र समुत्था । यथाँ • एसो गिरिराओ (छाया) एष गिरिराजः । मध्यमाधमपात्राणां तनुमध्यां प्रयोजयेत् । हृर्षपञ्चमभाषायां ताल: पाटाक्षरेण तु । -षडक्षरवृत्तम् ( तयगणैौ ) तनूनपात्-तानः मध्यमग्रामे गर्हीनषाडवः । प म रिस नेि ध, तन्त्रीषु खरस्थापनम् (अयं क्रमेो दक्षिणदेशेऽद्यतनकालेोपयुक्तायां वीणायां प्रयु क्तः, संग्रहचूडामणिग्रन्थादुद्धृतः । तत्र श्रुतय: चतुर्विंशतिः । सार्यस्तु द्वादश । साय्र्यन्तरे पुनर्द्वादश । आहत्य चतुर्विशतेि सायै: ) तीव्राख्यादेिश्रुतिभ्यश्च स्वरस्त्रिहादिहेोदेिता: । ते च गान्धर्वगानैकयोग्या वेद्यास्त्वया शिवे ॥ नरगाने सलक्ष्याणि लक्षणानि बुवेऽधुना तीत्रादेिका याः श्रुतयः क्षोभिण्यन्ताः प्रकीर्तिताः ॥ विहाय मार्जनीं तत्र क्षेोमेिणीं च श्रुतिं तथा मिलनादेकमेकस्य ग्रहाद्द्वादशर्क भवेत्। प्रथमा च द्वितीया च मिलेिते प्रथमं ग्रहम्। तृतीया च चतुर्थी च द्वितीय प्रहमेव च ॥ इत्येवं द्वन्द्वमिलनाद्वहद्वादशकं विदुः। स्वरास्सम प्रकृतयो विकृता नव कीर्तिताः । षोडशानां स्वराणां च नामानि श्रृणु पार्वति। सार्या च प्रथमे जात: शुद्धे रिषभ इष्यते । द्वितीयसोपानगतै शुद्धगान्धार इययम्। चतुश्श्रुतीरिषभ इत्येतैौ द्वौ परिकीर्तितौ ॥ কুমল: चतुश्रुतैौ धैवते तु निषादन्नुद्ध इष्यते । धैवते कैइयनिषादेऽन्यः पृथक्स्थतः । तारषड्जस्वरश्चेति द्वादशामी विभेदतः । एते स्वराः क्रमेणैव द्वाद्शाधोमुखार्थिता । सप्तस्वराणां भेदेन वीणायां षोडशस्वराः । प्रक्रमद्वयभेदेन द्वात्रिंशद्भेद् उच्यते । तन्नीचतुष्केऽपि षड्जपन्वमावष्टभेदिनैौ । मध्यमष्षोडशविधः चतुर्विंशतिभेदिनः । निषादर्षभगान्धारधैवता इति वैणिकैः। अष्टविंशोत्तरठ्ठातमहत्य भवति । तत्राप्रसिद्धस्थानानि कतिचेिद्वर्जितानि च । परमेश्वरः तन्वी–धुवावृतम् (सप्ताक्षरम्) तृतीये पञ्चमे चैव गुरुर्येन्न तु नैधनम्। सदा तूष्णक्कृते पादे तन्वी सा नामतो यथा ॥ पेिय कामुओ विय । प्रियकामुक इव । —সুন: ऋषभस्य द्वितीयश्रुतिः। मण्डलीमते तारर्षभयैव । तपनम्-अङ्गविकारः परितपनमित्यप्युच्यते। राहुलकादिमिलैंक्षितानि मौग्ध्यपरितपनादीनि शृङ्गारचेष्टारूपाणि अंभिनवगुप्रेन न स्वीकृतानि भवन्ति। प्रियजने कापि गते प्रह्ाराधैमपेि वागच्छति स्वयमेव परिकल्पितदौर्भाग्यन्वरगृहीतक्षणरुदितश्वसितस्वप्नद्वारावेक्षणशिरोव्यधाद्विविषयॆ तपनम् । सागरः । नागच्छति प्रियतमे प्रह्राधैमात्र मुद्वेगिनॆ वेिविधचेष्टितमङ्गनायाः । सख्या: पुरःश्वसनरोद्नमात्मभाग्य निन्दादेिकं कविवरास्तपनं वदन्ति । प्रद्मश्रीः तसम्–दर्शनम् निपतद्रूपुटं शुष्यत्प्रभे तप्तमुदाहृतम्। तम:–संगीतश्रृङ्गाराङ्गम् निशागमान्धकारस्तमः । - भोज: तरलम्–दर्शनम् आलेोलतारकं यतु तरलं तत्प्रकीर्तितम् । तरलं तदिति प्राहुर्लोलताराकनीनिकम् ।

चॅमः ঋত্বিন্ধনেলস: तरलरञ्जिनी-मेलरागः ( मायामालवगौल्मेलजन्यः ) ( अा) स रेि ग म प ध नि स . (अव) स नि ध म ध प म रि गरि स . तरहरमू–देशोलस्याङ्गम् आभुजं यत्र नर्तक्याखुझ्दोलनकुन्भयो। ! सत्वरं कम्पनं नृत्ते प्रोक्तं तरह्रं तु तत् । ज्यायनाशोको धरहरमिल्यवोचताम्। तर्क्लतिका-मेलरागः (मयामाल्वमेळजन्यः ) (आ) स रेि म प ध स. (अव) स ध प म रि स. तर्क:–शिल्पकाङ्गन् वेितकै: क्राखिदेियादिदुष्यन्तवचने यथा । शारदातनयः आत्मविचाराधीनेोऽर्थावग्रह्स्तकैः। यथा - नन्ड्यन्तीसंहारे भर्तेयादि समुद्रदत्तवचनम् । স্বাক্ষায়: दुष्यन्तवचनं शाकुन्तले । नन्दयन्तीसंह्ारः पुष्पभूषितके षष्ठेऽङ्के । तलग्न पतिताम्रं चोद्धृताम्रं भूमिलग्नमथोद्धृतम् । कुञ्चन्मध्यं तिरइवीनमेिति षोढा तळं विदुः। चिश्रद्ासः अन्वर्थम्। –देशीलास्याङ्गम्। पाटाद्याः प्रतिभासन्तो दुष्करास्सुकरा इव। क्रमादृङ्गसमायुक्ता यत्र तत्तळमुच्यते । --ધતુિં: - - दक्षिणाङ्कुष्ठतो हन्ति वामाङ्कुष्ठनिपीडिताम्। । तन्त्रीं यत्र तदाचष्ट तल: सोढलनन्दनः । जयायनः १२ परिवर्तनतो वामपाथै सततमश्रिते तत्कुचक्षेत्रसंवेिष्टो यस्य पुष्पपुट: कर: । तलपुष्पपुटं तत्स्यात्पाद्देऽमतलसञ्चरे । समपादं लताह्वस्तावङ्गस्य चतुरस्रता । साधारणमेिदं नृत्तप्रयोगारम्भ इष्यते । करणेषूरसि प्रायो वामस्यात्खटकामुख चरणस्यानुवादी तु करो वामेतरो भवेत्। यदा वामकरस्यादौ प्रयोगस्यात्तदा पुनः । वक्ष्: क्षेत्रे विधातव्येो लताह्वस्तस्तु क्षेिण: । चतुरस्रत्वहेतुत्वाद्वैष्णवं केचिदूचिरे। करुणाभिनयेष्वेव हस्तो वा चरणोऽथवा ॥ प्राधान्याद्दक्षेिणः प्रेोक्तो विशेषेो यत्न नोच्यते तलपुष्पपुटं तत्स्यात् यत्राध्यर्धेिकया परम्॥ निष्क्रामेद्दक्षिणे पार्श्व व्यावृत्य समगौ करौ । परिवृत्य ततो वामे सन्नतं पार्श्वमागतौ । बामस्तनसमक्षेत्रे स्यार्ता पुष्पपुटीकृतौ । तळसञ्चरपाद्श्व कर्तव्यः श्रेोक्तलक्ष्णः । तलमित्येकदेशेन ज्ञेयेोऽत्र तलसञ्चरः । तेन पुष्पपुटं युक्तं तलपुष्पपुटं विदुः । एवॆ सर्वत्र विज्ञेयाः करणेषु निरुक्तयः । दीयते नर्तनारम्भे देवेभ्य: कुसुमाञ्जलेि: । अनेन करणेनेति पूर्वमस्य प्रकीर्तितम्। रङ्गे पुष्पाञ्जलिंक्षेपे लक्षिते योषितामपि । जयायनः ভূমন্ধী: तलप्रहारः-ह्रतपाटः वामांसचालनाद्वामपुष्करे वामपाणिना । निपीडनादपि तलप्रहारो जायते यथा ॥ दे धां हें दिकिट किट झें रितदिधि तधि तः । तलमुखवर्तन। यदा तलमुखौ हृतौ वर्तितौ स्वोक्तरीतितः सौष्ठवेन तदा धीरैरुक्ता तलमुखाह्वया॥ चतुरश्रौ करौ हंसपक्षौ कृत्वैव पूर्ववत्। अन्योन्याभिमुखौ त्र्यश्रौ समाप्तौ खखपार्श्वगैौ । –वीणायामुभयह्तव्यापारः तलेन दक्षेिणेो हृन्ति तन्निक् यत्र तां पुनः । वाम: स्पृशति तजैन्या तलइस्तस्तदा भवेत् । तलातेि:–पादः सशब्दुं ताडनं भूमेः तलेन स्यात्तलाहृतिः । ताण्डवे धावने कीपे घर्घरीणां च वादने ॥ तलोद्धट्टितकम्-पादमणिः तलाग्राभ्यां स्थितौ पादौ फ्र्यायेण मुहुर्मुहुः । यत्न तालानुसारेण पाष्र्णिभ्यां पृथिवीतलम् ॥ ताडयन्तौ चतुर्दिक्षु विदधाते गतागतम् । तछेद्भट्टितकं प्राह् तत्सङ्यामधनञ्जयः । तलोद्वृत्ता-देशीचारी अङ्गुलीपृष्ठभागेन प्रपदे यत्र सत्वरम्। पुरतत्सरतसैषा तलेदृतेति कथ्यते ॥ तवमुरी-मेलरागः ( खरह्रप्रियामेलजन्यः ) (आ) स रि ग प ध स. (अव) स नि ध प म ग रि स ता–तालः (तालपातस्य विहृम्) ताडनम् किन्नर्या वामह्स्तव्यापारः । तत्र द्रष्टव्यम् । ताडितः--एाद्: पाणिना भुवमालम्ब्य तलस्यांग्रेण ताडयन्। ताडितः कोपगर्वादौ घर्घराणां च वादने ॥ ताण्डवें--नृत्तम् आसारितादिमिर्गतैिरुद्धतप्रायवर्तितैः। करणैरङ्गद्दरैिश्च निवृत्ते विषमैरिह्। ताण्डवॆ तण्डुना प्रोक्तं नृत्तं नृत्तविदो विदुः । ताण्डवप्रिया–मेलरागः (हृरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) (आ) स रेि ग म प नि ध नि स नि स. (अव) सनि प धनि प म ग म रि गरि मग स. कुम्भ: মন্ত্ৰ तानफलम् तान: तनोति विस्तार इत्यस्मात् घञि तान इति स्मृत: रागा यैस्तन्यते प्राय: स्वरास्ते तानका मताः । पण्डितमण्डली तानत्वसमर्थनम् नचैतेर्षा मूर्छनत्वमेषु यत्त्वरलोपनम्। नन्वेकस्मिन्खरे लुने स्वरूपप्रच्युतिः कुत: यदेकदेशविकृतमनन्याकारमीरितम् । मैवं रक्तिप्रधानत्वादस्य स्वरविलोपने । तानरागान्यतापत्तेः रक्तियुक्तिर्देवीयसी । तस्मात्सामस्वरैर्युक्ता मूर्छनोक्ता मनीषिभिः॥ षट्पञ्चस्वरकास्ताना भिद्यन्तेऽतः पृथक् ततः । नन्वेवं मूर्छनाः शुद्धाः सान्तराः काकलीयुताः तद्द्वयोपचिताश्चैव षाडवौडुवितीकृताः । घृथक् बतुरशीति स्युरेवं षत्रिंशता युतम् । शतत्रयं भवेयुङ्क्ते न चैवे मुनिसम्मतम्। तानाश्चतुरशीति: सुयुरिति तद्वचनं यतः॥ विकृतखरलोपोऽतो नात्र विद्भिश्विकोर्षितः। प्रामाण्यान्मुनिवाक्यस्य शुद्ध एवात्र सम्मताः । तानफलम् यद्यज्ञनामकस्तानेो येो योऽत्र परिकीर्तितः। तं तं सम्यग्विदम् गाता तद्यज्ञफलमश्नुते । भरतादिपराप्तानां मुनीनां वचसामिह । प्रामाण्यादागमत्वेन सुवचत्वादमुष्य तु ॥ ननु यागादितः काललेशवित्तादिसाद्धश्यतः। यत्फळं तत्कथं तानगानमात्रेण साध्यते । तस्माद्युक्तमत्रोक्तं तत्तन्नामक्रतूद्भवम् । तानैरवाप्यते पुण्यमल्पहेतुसमापितैः ॥ का गतिस्तर्हि वाक्यानां पराप्तानां त्वयोच्यते । अर्थवादवदेवास्तु प्रवृत्युत्पादकत्वतः ॥ उपयोगस्तदुक्तीनां नैतदत्रोपपद्यते। यतोऽत्न कालल्लेशादिगैौरवं लाघवं तथा ॥ कारणानां कचिद्दृष्टं न प्रयोजकमादृते । तथाहेि द्वादशाहादिबहुकालादिसाध्यतः॥ नाम्नो नारायणस्योक्ता पापनिर्मुक्तिहेतुता । झेशसाध्यादेियागादेरश्वमेधाद्वित: फलम् । कुम्भः tą নানা: विंशतिर्मध्यमग्रामे षड्जग्रामे चतुदर्श ! ताना: पञ्चदश प्रोक्ता गान्धारग्राममाश्रिताः !! भरताचार्यस्य खशास्त्रे प्रयोगाङ्गता गीतोपयोगिनः षड्रजमध्यमग्रामयोः अनुळेोमषाडवॆौडवाभ्यां चतुरशीतिमथ तानानुक्तवान्। नृतान्यद्देवः तानसंख्या एकैकस्यां मूर्छनायां प्रस्तारविधिमाश्रिताः । व्योमवेद्खभूतानि तानास्स्युः क्रमसंयुताः । षट्पञ्चाशन्मूर्छनास्था: पूर्णकूटास्तु सक्रमाः । एभिस्सन्ताडिता जाता: तत्संख्यां सेगृणाम्यहम् । भवेदक्षिद्विनागाश्विमेिता ग्रामद्वये भवेत् ॥ \రిధి कुम्भः शून्यवेद्ाश्विनासत्यवसुनेत्रमिताः स्फुटाः । マく、R8の पण्डितमण्डली इति पूर्णकूटतानसंख्या । संपूर्णकूटतानाः २८१८४८. त्वरान्तरकूटतानाः ५४४. षाडवकूटतानाः ३१६३२. सार्मिककूटतानाः ९४. औडवकूटतानाः ३८००. गाधिककूटतानाः १२. आहत्य ३१७९३०. सरिपान परियागन्निषाद्स्य च वर्जनात्। षड्जग्रामेऽत्र ताना स्युरष्टाविंशति संख्यकाः ।। यदा खुर्मध्यमग्रामे सरिँगैस्सप्तवर्जितः । एकश्च विंशतिस्तानाः तदा सुयुर्मूर्छना क्रमात् ॥ एकोनपञ्चाशदिमे षाडवा ग्रामयोर्द्वयोः। सपाभ्यां रहेितास्सप्त निगाभ्यामपि वर्जिताः। हीना रिपाभ्यां चैते स्युराडवा एकविंशतिः। षड्जग्रामे मध्यमे तु रिधाभ्यां सप्त वर्जिताः । प्रामद्वयसमुत्पन्नाः षाडवौडवयोगतः। सर्वे चतुरशीति स्युः शुद्धताना:क्रमात्फुटम्॥ पण्डितमण्डली ताना-भीषरिग: पञ्चमांशान्तिमा ताना भिन्नताने रिवर्जिता। ताना भाषैकिका भिन्नताने याष्टिकसंमतेः ॥ कुम्भः —RFI: गान्धारमध्यमुकृनिषादृमाच पन्यासधैवतवती करुणाश्रया च । अंशग्रह्स्फुरितषड्जनिषादसान्द्रा ताना भवेद्विषभपञ्चमवर्जिता च । मयि: с. तान्तम्–दर्शनम् शुष्यद्भूपुटपक्ष्माम्रे यत्तान्तं तत्समीरितम् । ফাইবারালস্ব: तापनम्न-प्रतिमुखसन्ध्यङ्गम् अपायदर्शनं यतु तत्तापनं । तापनस्थाने शमनं पठितं । तस्यापनयनं यत्न शमनमिति । तस्य विघूतस्य । भरतः अपायदर्शनं तापः । यथा - पार्थविजये गान्धार्या: वेिवसेनेन परिभवे युधिष्ठिरवाक्यम्। केतुि स्थाने अख अनु नयारल्योः प्रहृनिग्रह्रूपं शमनं पठन्ति । यथा - तत्रैव आाः कृतः। एष इतेि भीमवाक्यम् । ताम्रचूडः-हृतः भ्रमरस्य तलस्य चेत्कनिष्ठोपकनिष्ठिके । ताम्रचूडस्तदा हस्ती बालाह्वानेऽथ भत्सैने ॥ गीतादितालमाने चशैध्यूविश्वासनादिषु। सशब्दच्युतसंदंशः कार्योऽसौ छोटेिकोच्यते प्रसारितकनिष्ठस्य मुछेर्यत्ताम्रचूडताम्। विनियोगं सहस्रादेिसेंख्यानिर्देशनेऽस्य च। केऽप्यूचुस्ते तु निश्शङ्केो नैच्छल्लक्ष्येष्वद्दर्शनात् । रामचन्द्रः तारः अलङ्कारविधिशब्दे द्रष्टव्यम्। -गीतालङ्कारः ( प्रतिमठ्घमेदः ) विरामान्तं द्रुतद्वन्द्वं गुरुश्चैकस्ततः परम्। स रङ्गताले गातब्यस्तारश्व प्रतिमठ्यकः ॥ तारकह्रुतः व्याधहस्तौ खतिकौ तु ऊध्र्वाधोमुखसेयुतौ। तारकाख्यकरः प्रोक्तः करटीकाविचक्ष्णै: ॥ पुरोभागे त्वयं हस्तः भूगोले तारके तथा। नखकान्तौ दशैयन्ति तारकाभिधह्स्तकम् । तारमन्द्रश्रसन्न:-वर्णालङ्कारः (सञ्चारी ) क्रमादारोहणं कृत्वा सप्तानामष्टमं खरम् । गत्वा गच्छेत्पुनर्मन्द्रं तारमन्द्रप्रसन्नके ॥ स रि ग म प ध नि स सं. ताक्षॆिकः--मेलरागः ( नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) स रि म प नि स . (अव) स नि ध प म ग रि स. ु ताक्ष्येपक्षवेिलासक:–चालक: युगपत्पार्श्वेयेो: कृत्वा वर्तनावस्तिकं ततः। सम्प्राप्य मण्डलावृया करौ स्वस्वकटीतटम्। रेचितैौ यदि तत्रैष ताक्ष्यैपनिवेिलासकः। वेश्मः एनमेवाशोकः ताक्ष्र्यपक्षविनोदकमेित्याह । ताक्ष्येयशैी-नृत्तहृतैौ व्याख्यातौं गरुडपक्षयो । ताल: द्रतलध्वादिरूपाद्यक्रियामानोपलक्षितः । गीतादिर्क परिच्छिन्दम् कालस्ताल इतीरित: । तालस्तलप्रतिष्ठायामितेि धातोर्घडि स्मृतः । गीतं वाद्यं तथा नृत्यै यतस्ताले प्रतिष्ठितम् । अत्र घडि प्राझे वृद्धिः । तळन्ति प्रतितिष्ठन्ति गीतवाद्यनृत्तानि । यद्वा तन्यन्ते प्रकाश्यन्ते नृत्तगीतवाद्यानि । येनेति तालः । तकारः शङ्करः श्रेोक्तो ळकार३३ातिरुच्यते । शिवशक्तिसमायोगात्तालनामाभिधीयते । জ্বমীঃ ༡༔ ཚ༨ ټه ڼینم *, *N to संयोगे च वियोगे च तलयोरुभयोयँदा ! वर्तते व्याप्तिमान्कीलः स ताल: परिकीर्तितः। अस्र तलठ्ठाब्दत्ताल: । -कालरूपी ननु ताल: काळरूप: कथमित्याशङ्कुथाह्। ताल: कालश्रुपश्चेत्काल: प्राणेो न युज्यते । अपि न्यूनादिभेदेन कालः प्राणः प्रकीर्तितः॥ | तालः कालेो न नित्योऽसौ खण्डः काळखरूपतः। चलनात्प्राणसंबन्धान्मिते जन्मादितोऽपि च । नाप्यनित्यः स तालेऽयं प्रत्यभिज्ञाप्रमाणतः। अनादिकालरूपत्वं नाशकस्याप्यभावतः ॥ सृष्ट्यादेिलयपर्यन्तं वर्तमानस्वतीन्द्रियः। ताले नित्योऽविनाशादेिश्प्रत्ययस्फूर्तिगोचरः॥ ૪૮ तलरागार्णक्मुरामिङ्गलकुसुमः तानि। टीकायुक्तोऽयं ग्रन्थः । तालप्रस्ताराध्यायारंभे ‘सीतारामगुरुं नत्वा सोमाभट्टेन तन्यते ! ग्रन्थे तालकलावाधेों' इत्यस्ति। तस्मादच्युतरायनाम्ना सीमाभट्टः इमं ग्रन्थं (ताळकळाब्धैि) रचितवानित्यूह्यते । अष्टावधानसोमनार्यस्य नाट्यचूडामणिकर्तुः गुरुः सीताराम: । सेोमाभट्ट: सेोमनार्ये एवेति वा तत्खतीर्थो | वैतेि नेिश्चयः , तालकलावेिलासः अस्य कर्ता परमेश्वर इति श्रूयते । अस्माद्ब्रन्थाद्वह्वः श्लेक्ाः | अच्युतरायेण ताललक्षणे उदाहृताः तालचिन्तामणिः अप्पलाचार्यकृतः। स्वोपज्ञव्याख्यया प्रन्थस्यादर्शे लभ्यते तालदीपिका गोपतिप्पकृता । कालः कै. प. १४५०. , तालप्रस्तारः प्रस्तारः क्रमसंज्ञेोऽथ विपरीतक्रमः परः । नष्टोद्दिष्टे द्विधा प्रोक्ते ततश्च पृथगेतयोः । ततस्संख्या च पातालुद्रुतमेरुस्मृतस्ततः l लघुगुर्वोः पृथष्मेरुः पुतमेरुस्तथापरः॥ ततस्सैयेोगमेरुश्च खण्डप्रस्तारकस्ततः । चतुर्णा हारिमेरूण नष्टद्दिष्ट पृथक् पृथक् । वयोविंशतिरित्युक्ताः प्रत्ययाः पृथिवीभुजा कुम्भ: मतमिदं प्राचीनम् । अस्मिन्ननुहूतविरामयोः प्ररेश्ो नास्ति तालप्राणाः कालो मार्गक्रियाङ्गनि ग्रहो जाति: कला लयः । यति: प्रस्तारकश्चेति ताळप्राणा दृश स्मृताः । । अच्युतः तालरागार्णवमुरामिङ्गलकुसुम:–सूडप्रबन्ध : यथाशोभालसिमन्ति यस्रष्टादशसङ्खयया। तालाः पद्ानि रागस्य पाटास्तेना: क्रमस्थिताः॥ वर्णसाम्यमलङ्कारो रसः श्रृङ्गारनामकः । देवादेिवर्णनं छन्दो नानायतिमनोहरम्॥ ध्रेिबिधेोऽपेि लयेो रीति: कैशिोकोवर्णनापि च । वाग्गथकारसज्ञा च क्रमाद्रागादि कीर्त्यते ॥ ९ तालस्वरूपविचारः सन्धायै तिर्येङ्मुखमन्यताळं इतेिन धार्य किछ दक्षिणेन । तलप्रदेशान्तरलम्बमानाञ्चलाबर्लि सन्धरणीयमेतत्। अङ्गुष्ठवतजैनिकामभागे तस्याप्रभागेन ततोऽन्यर्दयम्। सन्ताडयेन्मध्यमयाय नाद्परीक्ष्णै वीक्ष्णविद्विद्दध्यात्। प्रायः प्रदिष्टा इह सर्ववाद्यसमुद्भवा वाद्यविदांवरेण ॥ कुम्भः तालसमम्-पुष्करवाये तालवाद्ययोः समवापदनम् यच्छरीरं भवेद्ानं कळातालप्रमाणजम्। तत्प्रमाणै तु यद्वाद्यं तद्वै तालसमं भवेत्। –अवनद्ध साम्यम् चञ्चन्पुटादिभागेन गुसुतकलात्मना। साम्यं यदनुवाद्यं स्यात्तत्तालसममुच्यते ॥ तेालखरूपविचारः ताळः काले न नित्योऽसौ खण्डकाळ: खरुपतः । चलनात्प्राणसंबन्धान्मितेजैन्मादेितोऽपेि च । अत्र खण्डकाळ इति लघुगुरुतादिरूपः । जन्मादिति श्वरस्य पञ्चमुखेभ्यो जनिताः तेभ्योऽन्ये ताळा इति । नाप्यनित्यः स ताळेोऽयं प्रत्यभिज्ञाप्रमाणतः। अनादिकालरूपत्वं नाशकलाप्यभावतः॥ सृष्ट्यादृिळयपर्यन्तं वर्तमानस्त्वतीन्द्रियः । तालेऽनित्यो वेिनाशाद्विप्रत्ययस्फूर्तिगोचरः । केचितु तालेो हेि निय एव । यतः तालस्य जनयितृपरिकर एव नष्टः । ताळलु नामेिव्यक्तिगोचर इतेि । । लघुतादिरूपेोऽयमनित्यमिति गीयते। उत्पत्तै बाधकाभावान्नेोधियो विषयान्तरम्। वीचीतरङ्गन्यायेन चोत्पत्तेर्झनिसंभवः । निराकारस्य ताळस्य कालादि: प्राण एव न। कालादिर्वायुभिन्नश्च न प्राणेो भतुमर्हति । | । काळादिर्वायुभिन्नोऽपि ताळस्य प्राण इष्यते। राशेो भ्रूय इव प्राणेो गैोणेोऽयं न विरुद्धथते । तिरश्चीना तालिका–गीताङ्गम् चतुविंशतिगणपरिमाणवस्तुका । तालोडुपानि ब्रह्यताळ इडार्वाश्च चक्रतालश्च सारस: । अर्जुनो मकरन्दश्व महासन्निश्व सप्तमः । सन्नितालस्त्र्यश्रवर्णस्तथा शरभलीलक ! कुण्डनावी यतिमुखः शेखरः परिकीर्तितः । एभिद्वादशमेिस्तालैरुडुपानि भवति हेि। तावन्त्येवेति विबुधा निगन्ति पुरातनाः । करणे स्थानकं तन्न चारी च करयो: स्थितिम्। चमत्कारेण गृहीयात्पदयोस्तलकुट्टनम् । इतेि तालश्रृङ्खला। तेिप्पराजः–देशीताल: तिष्पराजाभिधे ताले मध्यथितविरामकम्। बिन्दुत्रयं तथा पुंखानयं षड्वारवर्जितम् । o ο ο ι ίl o o o ! ! ! o o o i i o o o ! i o o oli ဝ ဝံ ပေ [ ] ၊ गोप्रतेिप्पः तिम्मभूपाल:-देशीताल: तिम्मभूपालके त्रिः स्याद्दुर्वाद्यन्त्युतद्वयम्। sssssssss § §s तिम्मभृपालसोदरः–देशीताल: अनन्तर्र मतान्ताले तिम्मभूपालसोदरे बात्रये युः पगलभूपः कोदण्डविद्युतैौ । šs išs išs i sś तिरश्रीनकुट्टिता–मुडुपचारी । अङ्घैिर्निकुट्टित: पूर्वे खपार्श्वेपरपार्श्वयोः । मध्ये निवेशित: पश्चातिर्यक् तत्रैव कुट्टितः । यत्र सा स्यातिरश्चीनकुट्टितान्वर्थनामभाक् । गोधतिप्प: गोपतिप्पः अशोकः तिरधीना–ग्रीवा पाश्र्वयोरूध्र्वयोगे च चलनात्सर्पयानवन्। सा ग्रीवा तु तिरश्रीनेत्युच्यते नाटयकोविदैः खङ्गे श्रमे सर्पगत्यां तिरश्वीना प्रयुज्यते ॥ नन्दी तियॆग्गतस्वस्तिकाग्रम्--चाल्कः द्विगुणं लुठितै तिर्यकरावन्योन्यसंमुखौ। आगत्य स्वस्तिकोभूतैौ पुरो वेगात्प्रसारितॊ ॥ तथा स्वस्तिकभङ्गेन तियैन्ौ प्रसृतैौ यदि । तिर्यग्गतस्वस्तिकाग्रं प्रस्तुवन्ति विपश्चितः । तिर्यङ्नतम्–शिरः तिर्यैङ्नतं यथार्थाख्यॆ चिन्तापीडादिषु स्मृतम् । तियेङ्नतोन्नतम्–शिरः तिर्यङ्नतोन्नतं तद्वसुभ्रुवां विभ्रमादिषु । -शिरः तियैङ्नतोन्नतिं प्राप्तं शिरस्तिर्यङ्नतोन्नतम् । बिब्बोकाद्विषु कान्तानां तत्प्रयेोगं प्रचक्ष्ते । तिर्यङ्मुखा-देशीचारी स्थानके वर्धमानाख्ये स्थित्वा पादौ प्रसर्पतः । सव्यापसव्ययेोस्तूर्णै यत्र तिर्यङ्मुखा तु सा । तेियेक्सरणम्–उत्ळुतिकरणम् यत्रैकेनैव पादेन तिर्यगुळुय भूतले । निपत्यैकाङ्क्षिणा तिष्ठेतर्त्तियैक्सरणं भवेत् ॥ तिलकः-गीतालङ्कारः (भ्रुवमेदः) पञ्चविंशाक्षरः पादो यस्यासौ तिलकाह्वयः।। ताले चाचपुटे ज्ञेयो वीरे वाप्युडुतेऽपि वा। ताले चाचपुटे ज्ञेयॆ गुरुळैघुयुगं गुरुः । -ાળ૬મૂષUમ્િ तिलकम्–मात्रवृत्तम्। चतुर्मात्र एकः पञ्चमात्र एकः ज ग ग। तिलकवर्तन नाममात्नप्रसिद्ध । तिवटम्–देशीतृतम् । नवर्जिततवर्गेण गकारेण कञ्चेित्कचित् । ज्याय्नः बेमः विरह्राङ्कः तुम्बरी शुद्धकूटादिभिर्बद्धः खण्डो वर्णसरेण वा । अभ्यसस्यादुते माने तुडुकदीप्तनर्तने॥ द्रुतहुततरं मानमव लक्ष्येषु दृश्यते । उद्वाह्नुवकाभोगे यवान्यतमखण्डकम् । वादनीयं परे प्राहुरन्ये तु तुडुकां जगुः। उद्वहध्रवकाभोगोद्वाहाणां वादनं क्रमात् ॥ इाङ्गैः तुण्डकः-वाद्यप्रबन्धः वाद्यैकदेशॆ वर्गान्तमयॆ वाद्यादेिमध्ययोः । वादयेल्लघुहस्तत्वाद्यै तमाख्याति तुण्डकम् ॥ वाद्यस्य चादौ मध्ये च वर्गान्तो यत्र वाद्यते । वाद्यैकदेशो वाद्यज्ञैः लाघवात्करयोर्द्वयोः । तुण्डकाख्य: प्रबन्धोऽसौ पण्डितै: परिगीयते । तुण्डिकिनी-सुषिरवाद्यम् तुम्बिकिनी, तित्तिरिः - इत्यपि दृश्यते । सैव हस्तद्वयायामा प्रोक्ता तुम्बिकिर्ली जनैः । तुर्तुं तुरीतिवर्णाढया तित्तिरीति स्मृता बुधैः । तुण्डिकिन्योर्युगं बाद्यमेिति वाद्यविदो विदुः । सैव काहलैव । वेमः तुम्बकेिता–कूत्कारदोषः तुम्बको योऽनुरणनप्रायः प्रायेण दृश्यते । तुम्बरी-वीणाभेदः अष्टमुष्ठिमितो दण्डस्तुम्बुर्याः खादिरो मतः। तयैकाङ्गुलकं रन्ध्रे वेष्टनं चतुरङ्गुलम् । सार्ध चोभयतो देयं रौप्यसंवरकद्वयम्। सार्धाङ्गुलेचककुभे सारदारूद्भवं न्यसेत् ।। तस्मात्षङ्गुलादेकं तुम्बकं तत्र विन्यसेत् ।। षविंशत्यङ्गुलात्तस्मातुम्बमन्यं विनिक्षिपेत् ॥ नात्युन्नतं नातिहृत्वमेवं तुम्बयुगं त्विह मन्द्रतन्त्रीस्तु छागाद्यान्त्रसमुद्रुवा l अन्यद् द्वे पटुसूत्रेण निर्मिते तु मनोहरे । एका तन्त्रीत्नये तत्न बद्धव्या ककुभे ततः ॥ ५३ तुरुष्कतोडी वामेन शिखरं धृत्वा दक्षिणेन पताकिकाम् । तुरङ्गिणीगतिः प्रोक्ता नृत्यशास्त्रविशारदैः । तुरङ्गी-गर्तिः अश्रमं च गतिश्शीघ्रं वचोव्यक्तिचमत्कृता । तुरङ्गाणां गतिस्सैषा चमत्कारमनोरमा ॥ तुरतुरी-सुषिरवाद्यम् तुण्डकिनील्यपेि दृश्यते । নুষ্কীৰ্ত্ত:—সাজা: मन्द्रो गतो गभूयेिष्ठेो ग्रह्ांशान्याससनमः तुरुष्कगौडः कथितः पञ्चमर्षभवर्जितः । अयमान्दोलेितः षड्जे केदारो गौड उच्यते ॥ -प्रथमरग: निग्रहांशो रिपत्यक्तैो गबहुर्मन्द्रताडितः। तुरुष्कगौडी वीरे स्यात् मालवीयस्स्मृतो जनैः --নাৰী: ततस्तुरुष्कौडस्स्यात्पञ्चमर्षभवर्जितः । निषादां३ाश्च गान्धारबहुलेो मन्द्रताडितः । परिहीनो निषादांझो गान्धारबहुलस्तथा। मन्द्रेण ताडितः श्रेोक्तस्तुरुष्को गौड उच्यते । जगदेक: गान्धारबहुलो मन्द्रताडितोईरिपवर्जितः। निषादांश्ाग्रह्न्यासः तैौरुष्को गैौड उच्यते । तुरुष्कतोडी-प्रथमरागः मध्यांशा खल्पगान्धारा तोडी तैौरुष्कतोडिका। निषादर्षभबाहुल्या स्वेंरैस्सन्ताडिता मता । —তমালায়; ताडिता खल्पगन्धारा निषादर्षभशालिनी । तोडयेव कथ्यते तद्ज्ञैरिह तैौरुष्कतोडिका ॥ पञ्चमभूयसीति रघुनाथः । • । -रागः । : . ष्कतोडिका चोपा सत्रया गविवर्जिता। उपेत्युपरागः । भट्टसाधवः। मोक्षदेवः भट्टमाधवः तुल्लम्–देशीतृतम् (उडुपाङ्गन्) हृदये शिखरद्वन्द्वं कुञ्चिते स्थानके ततः । चतुरश्रे स्थानके च पर्यायेण पताककौ । प्रसारयेत्खखपार्श्वे कुञ्चिते च ततः श्रयेत् । पुरोऽधस्ताद्वामकरः स भवेद्ळपद्मकः । प्रसारितो दक्षिणस्तु कुर्यादूर्ध्वमधेोमुखम् । शेिश्वरं तु ततः स्थानं चतुरश्रं समाश्रयेत् । पर्यायेण पताकस्य प्रसारः पूर्ववद्भवेत् । कृत्वा तु स्वस्तिकं स्थानं स्वस्तिकावळपद्मकौ । पुरस्तातु तततिर्यक् कुञ्चिता चारिका भवेत्। सहैव दण्डपक्षेण हस्तकेन सुशोभना ॥ चतुर्वारं च तै हतै चतुर्वारं च चारिका । परिवर्तनतः कुर्यात्प्रत्यालीढं ततः श्रयेत् । तत्ा वामो लताह्स्तो दक्ष्णिः पार्श्वेगोर्ध्वगः । पताकः कुञ्चितां तिर्यक् चारीं वामे द्वयं चरेत् ॥ तत्रोर्ध्वगः पताकस्तु शनैर्हृद्यमानयेत्। तलालीढं स्थानकं च पताको वाम ऊध्र्वगः ॥ दक्षिणे तु लताह्स्ते पुनः कुचितमाचरेत्। हृदये शिखरद्वन्द्वं वेिधायैर्वे तत: पुनः । अङ्गन्तरे विपर्यासात्सर्व पूर्ववदाचरेन्। तततिर्यक्कुञ्चिता च चारी पर्यायतो भवेत्। हृदये चाळपद्मस्य द्वयेन परिवर्तनैः।। सहैव कुञ्चितां चारीं पुरतः पृष्ठतैस्तथा ॥ पश्चात्सरलतश्वारी स्वीकुर्यादपकुञ्चिताम्। पादयेो: स्वस्तिकं कृत्वा ललितैौ नृत्तह्स्तकौ । पुरोध्र्व च विधायादैौ भ्रमरीं चारिकां चरेत्। अधः पार्श्वद्वये चैव कर्तव्यावळपद्मकौ ॥ हृदये शिखरद्वन्द्वं मण्डले स्थानके पुनः । पताके दक्षिणे पार्श्वे संप्रसाथै च गारुडम्॥ कृत्वा तु कुन्वितस्थाने सहैव परिवर्तनैः। गृहीयात्कुञ्चित चारीमेवमङ्गान्तरेण च। सहैवोदुतकं कुर्यात्पुरतः स्वस्तिकं भवेत् । अलपद्माख्यकरयोश्वतुरश्न भवेत्तदा । पाद्भर्वयेोः संप्रसारः स्यात्करयोस्तु पताकयो: ॥ वामपादे दक्षपदं संस्थाप्य भ्रमरीं चरेत्। पुरो दक्षपदं स्थाप्य सह तेनाळपद्मकम् ॥ द्रुते द्रुते विरामः स्यात्तद्दूताभ्यां तृतीयकः। तद्वैतथुथुगधिक्कथ डधिद्दिल्यडम् ।। ० ! ठे। ४ ।। सुधाक्लक्षः तृतीयकामोदः-रागः अंशाग्रह्न्यासनिवासिषङ्जो गान्धारमन्द्रस्समशेषनाद्: । सर्वम्ठरैस्त्वल्पकषाडूजिकायां जातः कमोदस्तु भवेतृतीयः॥ নীল: दुते गान्धारमन्द्रपूर्णः षड्जन्यासप्रह्इाकः। समभिश्व स्वरैस्स्वल्पः कामोद्स्त्वपरं भवेत् । तृतीयप्रहरगेया:-रागाः वराटी तोडिका चैव कामोदी च कुडाद्रका । गान्धारी नागशब्दी च तथा देशी विशेषतः ! शङ्कराभरणो ज्ञेयो द्वितीयप्रहरात्परम् । दामाद्रः तेजः अधिक्षेपावमानादेः प्रयुक्तस्य परेण यन्। प्राणात्ययेऽप्यसह्नं तत्तेजः समुदाहृतम्। समानानां वशीयत्वं कर्मणा मनसा गिरा । यस्य सन्तः प्रशंसन्ति तदाहुस्तेज इत्यपि । भावविवेकः तेजस्वि अन्येभ्योऽपि च भूयिष्ठा यस्मिंस्तत्परमाणवः। तेजस्वि तद्भवेद्वस्तु चक्षुषां प्रतिघातकम्। भावविवेद्मः নন্ম-সম্বন্ধান্ত্রদু संस्कृतप्राकृताभ्यां च भाषयातिविविस्रया । तेन्नतेन्नेति यइ३ाब्द्: सोऽयॆ मङ्गळसूचकः । - हरिपालः तेनेति इाब् किल तेनक: स्यात् श्रेयःप्रद्दो मङ्गळवाचकश्च । कथं तु तेन्नस्विह् मङ्गळार्थो विह्य चोङ्कारमथेतिशब्दम् । अत्रोच्यते तत्त्वमसीतिवाक्ये सूत्रेषु वा सत्यवतीसुतस्य । तद्ब्रह्मवाक्येऽपि च तैत्तिरीये ब्रह्मैव लक्ष्ये किल तत्पदेन ॥ हरो हरिश्चापि विञ्चिनश्च सुरात्रिका तत्पदकीर्तनेन। अतश्च गानेऽपि च तेन्नकार: ताळप्रयोगेऽपि च तत्तकारः अतीवकल्याणविशेषवाची भवेदयं सर्वजनप्रसिद्धः ॥ रघुनाथः (६ तोडी प्रत्यङ्कं विदूषने वर्तत इयश्मकुट्टः । दिव्यमानुমন্ত্ৰयोगो यत्राङ्केर विदूषकैः i तद्देव तोटकं भेद्मे नाटकस्येतेि ह्र्षबाक् । तदव्यापकमियन्ये नाद्रियन्ते विपश्चितः ॥ विक्रमोर्वशीये विद्षको नास्ति । मेनकानाहुषतोटके प्रत्यङ्गं विदूषकः। तोउकम्–धुवावृतम् यदि चान्यतृतीयकषष्ठगतैः नवमेन च भूषितमेवम्। गुरुभिस्सततं त्विह यद्धटितं तोटकमेव हेि नकुंटकम्॥ रमणी सहिदो रयणी विरमे। रमणी सहितो रजनी विरमे ॥ भरतः તાડપુન્નારાશાધ્યાનમ્ सतीकण्ठदेशस्थसष्यप्रकोष्ठं द्वितीये च ह्स्ते तद्दीयोरुयुग्मम् । ধৰা নাথম্পসংখ্যাঞ্জন্তি भजे सन्ततं तोडिपुन्नागरागम् । तोडी-प्रथमरागः अंशावसाना ग्रहमध्यमाँ स्या ट्रान्धारमन्द्रा च समानशेष । तात्षड्क्तसितुमर्॥ हर्षप्रदा मुख्यरसे च तोडी ॥ -मेलकर्ता आद्यादिमोक्षहरिगन्धरशुद्धमध्य विद्धयश्वकैशिकनिषादमेिदं समानम् । गायन्ति नारदमुखा इह तोडिरागे काचित्कपञ्चम्युतोऽपि स षाडवाख्यः । सरिमधा: शद्धा: । गेोऽन्तरः । कैशिकनिषादः । पेो लतः शुद्धा: । गेोऽन्तरः । कैशिकनिषादः । ੇ -मेलरागः (कर्णाटीगैौडमेलजा) तोडी मत्रयसंयुक्ता गातव्या दिवसोद्द्ये । मन्याहता पकम्पा च गायकस्वान्तरञ्जनी | षड्जपूर्वा तु तोडी स्याद्यत्रोक्ते कोमलैौ रिधै। न्यासः स्याद्धैवतस्तस्यां गान्धारांशेन शोभिता । मेनारोहे तु पन्यासा पञ्चमेनोभयोरपि । । प्रथमप्रहरोत्तरगेया । अहोबिलः पूर्वतेि। श्रुतिद्वयपरियागात्पूर्वसंझेयख परिभाषा। रागसागरः –रागः (वेशे वाद्नक्रमः ) मध्यमं तु ग्रहं कृत्वा कम्पयेत्तत्परं स्वरम् । चतुर्थे तु विलम्ब्याथ तृतीयं च स्वरं श्रयेत् । द्रुताहृतं विधायैनं पुनः प्रेच्य तमेव च । ग्रहे चेन्न्यस्यते तेीड्याः स्वस्थानं प्रथमं भवेत् । पूर्वस्वस्थानवत्कृत्वा रोह्णे पञ्चर्मे स्वरम् । सृष्ठं स्थायिस्वरान्तं चेद्वरोहे विधीयते । तद्वा द्वितीयं स्वस्थाने तेीड्या: प्रोक्तं तु पण्डितैः षष्ठस्वरावधेि प्राग्वत्कृत्वारोहुं ततः परम् ।। स्थायेिस्वरावधि यद्ावरोह: क्रियते तदा । स्वस्थानं तु तृतीयं स्यातुर्ये स्वस्थानके पुनः ॥ अष्टमस्वरपयैन्तं वेिधायारोह्वर्णे ततः। ग्रहस्वरावधिप्राग्वदवरोहो विधीयते । संप्रोक्तो लक्ष्यतत्त्वज्ञैर्मुद्रितः स्याद्ब्रह्स्वरः। तोडीरागध्यानम् तुपारकन्दोज्वलदेहयष्टिः काश्मीरकर्पूरविलेिप्तदेहा विनोदयन्ती हरिणे वनान्ते वीणाधरा राजतेि तोडिकेयम् । इयं मालवकैशिकभार्या । मृणालकुन्देन्दुसमानगात्री विलेिप्तदेहा हरिचन्दनेन । विनोदयन्ती विपिने कुरङ्गे तोडी विपञ्चीं दधती कराभ्याम् । श्रीकण्ठः कादम्बरीरसविपूरितकाचपात्रां विन्यस्तवामकरशोभितचारुवतूाम्। सव्येन नायकपटाग्रदशां वहन्ती तोडीं सदा मनसि मे परिचिन्तयामि | तीरणम्-वालकः पुरस्तात्रुतिकौ भूत्वा ततो विच्युतितां गतौ। पार्श्वेयोर्लेडनं प्राप्य पुनरस्तिकबन्धनौ। चित्वा इषेिोपरिकरौ ततस्तौ वियुतौ पुरः। लेोलितौ यत्र तत्प्रोक्तं चाळकें तोरणाभिधम्। रागसागरः अशोष्ाः Z त्रावणी सगमैबैलवद्धिर्मापन्यासेन सनिधतारयुत । निवणेीद्भवा च परित: परिरहेिता भवति लक्ष्णत: । कश्यपः त्रस्ता–दृष्टेिः उद्वत्तवत्र्मन दृष्टि तथोत्कम्पिततारका । を。 प्रस्फुरत्फुल्लमध्या च त्रस्ता त्रासे प्रयुज्यते सोमेश्वरः ऊध्र्वोद्धान्तपुटद्वन्द्वा कम्पमानकनीनिका। निस्ता दृष्टिरियं नासे वेपथौ च प्रकीर्तिता । वेसः त्नावणिकारागध्यानम् कदलीमूलासीना पीनकुचाधीननायका तन्वी । कनकनिभा शुभहारा त्रावणिक वण्र्यवेणीका ॥ सोमनाथः लावणी-रागः तदनु त्रावणी नाम्ना भिन्नषड्जसमुद्भवा । धैवतांशयुता सेयं वर्जितर्षभपञ्चमा । अयं तु मेघनाद्स्याद्वन्थेस्मि......समीरितः॥ त्रासः-चित्राभिनयः विद्युत्पिशाचगर्जायैजैनितखास इष्यते। कर्तरी चोर्ध्वभागे तु चालेिता विद्युदर्थके॥ पताकौ द्वौ चोध्र्वभागे चालेितौ भूतदर्शने। सपैशीर्षः पुरोभागे बद्धश्वेत्सर्पभावने ॥ –व्यभिचारिभावः r विद्युदुल्काझनिनेपातनिर्धाताम्बुधरमहासत्वपशुरवादयो वि भावाः । संक्षिप्ताङ्गोत्कम्पनवेपथुस्तम्भरोमाञ्चगहूदप्रलापाद्योऽनुभावाः भवतेि चाल महाभैरवनादाद्ये (दे) स्त्रासात् (सः) समुपजायते । स्रस्ताङ्गाक्षिनिमेषैश्च तस्य त्वभिनयो भवेत् । वेिनायकः भरतः त्रासो भयात्पृथगुद्वेगळुरूप: । सत्वाशनिरवादिभिर्जायते । कम्पस्तम्भसर्वाङ्गपिण्डनगहूढोक्तिभिरभिनेयः । तत्वज्ञैर्मनसः कम्पस्त्रास इत्यभिधीयते। गजमेधाशनिस्थूणसंघट्टादुपजायते । । भवन्ति पतनोत्कम्पसंभ्रमालोकनाद्यः॥ सागरः १९ | | यत्रानुदात्तवचनं त्रिधा विभक्ते भवेत्प्रयोगे तु इास्यरससेप्रयुक्तं ततूिगतं नाम विज्ञेयम् । यथा - पुल्लसके रूपके तरलमित्यादि वाक्यम् । -अक्नद्धाङ्गम्। तत्त्वानुगतौघानि ! अक्ष्रसदृशॆ वाद्ये कुटपदृवर्णै तथैव वृतसमम्। सुविभक्तकरणयुक्ते तत्त्वे वाद्ये विधातव्यम्॥ समपाण्यवपाणियुतं सुकुटप्रहारकरणानुगं चैव । गेयस्य च वाद्यस्य च भवेदघाताय तदनुगतम् । नैककरणाश्रयगर्न शुपर्युपरिपाणिर्क द्रुतलर्य च आविद्धकरणबहुलं योज्यं वाद्यं बुधैरोधे ॥ त्रिगता-भङ्गताल: गुरुद्वयं लचतुष्कं गुरुद्वयम् । SS | | SS त्रिगुणनट्टा-रागः नट्टा त्रिगुणपूर्वा स्यात्तद्वदेव मता बुधैः। तद्वद्देवेतेि षङ्जस्यांश्ामह्न्यासत्वमुक्तम् । ஆேடன. त्रिगुणा षड्जभूयिष्ठ हुपाङ्ग षड्जसंभवा। त्रिगुणैव निवणेति गायकेषु प्रसिद्धा स्यात् । –पटवद्यम् प्रत्येकं त्रिगुणीकृत्य त्रीणि खण्डानि यत्र च । वाद्यन्तेऽसौ बुधैरुक्ता त्रिगुणा सा पुनस्त्रिधा । त्रैविध्यादादिमध्यान्ता खण्डानां परिकीर्तिता । खण्डन्यै भवेद्यस्यामेकैकं त्रिगुणं ततः। वाद्यते यत्र सा प्रोक्ता त्रिगुणा बाद्यवेदिभिः । त्रैगुण्यादादिमध्यान्तखण्डानां त्रिविधा च सा । क्रमव्युत्क्रमतो द्वेधा द्वैगुण्यादत्र षडूिधा ॥ ताले च चतुरश्रादावथ कापि दलत्रयम्। मानेनैकेन खण्डस्य प्रयुज्याथ दलत्रयम्॥ त्रिगुण সীতা: त्रिपुर त्रिपताकः-हृतः स एव त्रिपताकस्ाद्वक्रितानामिकाङ्गुलेिः। दध्यादिमङ्गलद्रव्यस्पर्शादौ स विधीयते । पराङ्मुखत्यादाह्वाने लग्नद्वयहुलिकुद्धनात्। बहेि: क्षेिमाङ्गलेिद्वन्द्वोऽधस्तलेऽनादरोज्झिते । नमस्कारे त्वसौ कायै: शिरस्थ: पार्श्वेतस्तळ: । उत्तानिताङ्गलेिद्वन्द्वो वदनेोन्नामने मतः । सन्देहे दधदङ्गुल्यै क्रमेणैव नतोन्नते। अधोमुख: शिरःप्रान्ते भ्रमन्नुष्णीषधारणे तादृगेव किरीटस्य धृतैौ मूर्धीध्र्वदेशगः । अनिष्टे गन्धवाग्घेोषे नासास्यश्रेोन्नसॆवृतिम् । अङ्गुलीभ्यां क्रमात्कुर्वन्पक्षिस्रोतोनिलेषु तु। क्षुद्रेषूर्ध्वमधतिर्यक्क्रमाच्छन्दृधत्तथा अधोमुखचलाङ्गुल्यौ कटिक्षेत्रगतः करः। अखे तन्माजैनें च स्यादधोयान्तीमनामिकाम् । नेत्रक्षेत्रगर्ता बिभ्रत्तिलके तु ललाटगाम्। अलकस्यापनयने दधत्तामलकान्विताम् ॥ স্বার: त्रिपताकम्–करणमू पाद्: कुट्टनसंयुक्तः विपताकौ करावपि । कटिपादावधिस्यातां रेचितैौ त्रिपताकिके ॥ हरिपाल: त्रिपताकर्षतना सव्यापसव्यतो भ्रान्तौ त्रिपताकौ मुहुः करौ मणेिबन्धावधि प्रेोक्ता त्रिपताकाखयवर्तन । अलेगेकः त्रिपाणिकम्-पुष्करवाद्ये पणिप्रयोगः स च त्रिविध:, समपाणिः, अवपाणिः, उपरिपाणिश्चेति भरतः . সিg-মৃদঙ্গা: । त्रिपुटाख्येन तालेन निबद्धस्त्रिपुटः स्मृतः। त्रिपुटे द्रौदुतावादै पृथग्द्वयक्षरसम्मितौ॥ विरामान्त: द्रत: पश्चाद्क्ष्रत्रथसम्मितः । आहृत्य त्रिपुटस्ताले ज्ञेयस्सप्ताक्ष्रीमितः । सरिग सरिगम, रिगम रिगमप, به هم & त्रिप्रचार: षोडशाक्ष्रसंपन्नम् । द्विलेपनं षट्करणं त्रियति त्रिलयं तथा । त्रिगतं त्रिप्रकारं च विसंयोगं त्रिपाणिकम् ॥ दशार्धपाणिप्रहरं त्रिप्रकारं तिमार्जनम् । वेिंशल्यलङ्कारयुर्त तथाष्टादशजातिकम् । एभिः प्रकरैस्सम्पन्ने वाढं पुष्करजं भवेत् । त्रिपुष्करस्य प्राधान्यम् यावन्ति चर्मनद्धानिं ह्यातेोद्यानि द्विजोत्तमाः। तानि त्रिपुष्कराद्यानि ह्यवनद्धमिति स्मृतम्। एतेषां तु पुनर्भेद्ाः इातसंख्याः प्रकीर्तिताः। किन्तु त्रिपुष्करस्यात्र लक्ष्णे प्रोच्यते मया । शेषाणां कर्मबाहुल्यं यस्मादस्मिन्न दृश्यते । न स्वरा न प्रहृाराश्च नाक्ष्राणि न माजैनाः । भेरीपटहझंझाभिः तथा दुन्दुभिडिण्डिमैः। शैथिल्याद्ायतत्वाच्च श्वरे गाम्भीर्यमेिष्यते । प्रायशस्तानि कार्याणि काळे कार्ये समीक्ष्य तु । भरतः भरतः त्रिप्रचार:–अवनर्द्धाङ्गस् समप्रचारो, वेिषमप्रचारः, समविषमप्रचारश्वेति । ये मार्गाः पूर्वमुक्तास्तु चत्वारो नियताक्ष्राः। तच्छेषभूतं विज्ञेयं प्रचारत्रितये बुधैः । समेोऽथ विषमश्चैव तथाचैशेोभयात्मक: । प्रचारस्त्रिविधश्चैवं भरताद्विमतो यथा । यत्प्रकृष्टं तु चरणं व्यापार: करयोर्द्वयोः । आतोद्यस्य विधैौ सद्भिः स प्रचारोऽभिधीयते । प्रचारत्रितयं चैतच्चतुर्मार्गाङ्गमुच्यते । वामेोध्र्वकयोर्वामः सव्यो वै दक्षिणोध्र्वके चापि । कायैस्समप्रचारे ह्यालेिमें वाद्यकरणे तु। बामोर्ध्वकसव्यानां प्रहृतो वामः करस्तु कर्तव्यः सब्योध्र्वकसंयोगात्प्रहतो विषमप्रचारे तु। खच्छन्दतः कराण प्रहतें शेषेषु मागेकरणेषु। अहृितगेोमुखयोगे समविषमे ह्रतसञ्चारः । अयॆ भावः । आलेिप्ताहुितगोमुखमार्गेपूर्वकपुष्करे वाममुव वामहस्तः । दक्षिणे दृक्षिणह्स्तः। प्रहृते प्रवर्तितश्चेत्स समप्रचारः । वामक्ष्णिमुखयेोः व्यत्यस्तकरप्रह्ारः विषमप्रचारः । यथेच्छं इस्तयोः प्रह्ारः समविषमः। स त्वहृितगेीमुखयोरेव प्रयोज्यः । समस्वालिप्तमार्ग। विषमखु वितस्तामार्ग स्यात्। भरत: त्रिमार्जनम् एकस्लिभङ्गिताळेन गेय: पाटपद्रुद्रै: । एको वृत्तत्रयेणाथ वृत्तॆनैकस्त्रिभङ्गिता । एको देवस्त्रयः स्तुत्या त्रिभङ्गिरिति पञ्चधा। अन्यै: पदैरिह्राभोगेो न्यासस्तालस्य नामतः । सोमराजः त्रिभङ्गदर्णसारकम्–चलक खपाश्र्वतो विदिग्भागे पूर्व धृत्वा करद्वयम्। तिर्यक् च मण्डलावृत्या लुठनं युगपद्यदि । कुरुते तद्दिदं प्राहुः त्रिभङ्गीवर्णसंरकम् । त्रिभङ्गीवलितभू–करणमू पादौ च स्वस्तिकोभूतौ त्रिभङ्गीवलितं वपुः। वक्षःस्थ: खटको वामेो दक्षेिणश्च लताक्रः । त्रिभङ्गिवलितं नाम तदन्वर्थमुदाहृतम् । देवण: त्रिभिन्न:-देशीतालः ताले त्रिभिन्नसंज्ञे तु क्रमाल्लघुगुरुपुताः। । ऽ ऽ वेभः त्रिभुवनरायरगण्ड:-देशीतल: ताले ततस्त्रिभुवनपूर्वे रायरगण्डके । बिन्द्वोर्मध्ये च षट्कृवो ललगात्समुदाहृताः ॥ o目 Sll S ||S ||S l|S ||S o, गोपतिष्यः त्रिमार्जनम्न–त्रिपुष्कोरे मायूरी । अर्धमायूरी । कार्मारवी इति । भर्तुः —সধনঞ্জাজন্ম मायूरी ह्यर्धमायूरी तथा कामरवीति च । तिस्रस्तु माजैना ज्ञेयाः पुष्करेषु स्वराश्रयाः । गान्धारो वामके कायै: षड्जो दक्षिणपुष्करे । ऊर्ध्वके पञ्चमश्चैव मायूर्यौ तु स्वरा मताः । वामके पुष्करे षडूजर्षभो दक्षिणे तथा । ऊध्र्वके धैवतश्चैवमर्वमायूर्युदाहृता ॥ ऋषभः पुष्करे वामे षड्जो क्ष्णिपुष्करे । पञ्चमश्चोर्ध्वके कार्यैः कार्मारव्यास्वरास्त्वमी । एतेषामनुवादी तु जातीनां यः रूरो मतः । आलेिङ्गमाजैनां प्राप्तो निषादस्स विधीयते ॥ न्नवणेतेि नामान्तरम्। चारुरम्भातरोमैले निषण्णा कनकप्रभा । नताङ्गी हारललेिता कान्तेन त्रिवणा मता । त्रिघणी-मेलरागः गैरीमेलसमुत्पन्ना त्रिवणी मस्वरोझिता । अवरोहणवेलायां षड्जोद्वाहा सरिस्वरा }} सायं गेया । द्रामद्रः --वक्षेोभूषणम्। त्रिव्रणैः–देशीताल: त्रिवर्णो लौ दूतैौ लौ च । ।। ० ० । । –वर्णालङ्कारः (अवरोही ) धा ध ध प म ग ग ग रेि स . -वर्णालङ्कारः अन्यस्वरस्त्रिरावृतो यदा संपद्यते तयोः । तद्वा निवर्णनामानमलङ्कारं प्रचक्षते । सरि ग ग ग म प ध ध ध , तयोः द्वयो: कलयोः । त्रिवली विंशत्यङ्गुलदीर्घा स्यात्सप्ताङ्गुलमिता मुखे । मुष्टिप्रविष्टमध्या सा त्निवली लोहमण्डली ॥ कवलानद्धवदन सप्तरन्ध्रस्सुयन्त्रिता। मध्ये च वेष्टिता रज्वा सूत्रनिर्मितया दृढम् ॥ कच्छास्कन्धे निधायैषा सव्यदक्षिणपणिना । दुं दुं दोमक्षेरै: पाटैः वाद्नीया विचक्षणै: ॥ मधुपानप्रमत्तानां योषितां लास्यनर्तने । बादर्नीया विशेषेण सलोंढें ध्वनिसंयुता ॥ पण्डितमण्डल्ली দুঞ্জি मोमेश्वरः –अक्नद्धम् हरूतप्रमाण त्रिवली कार्या सप्ताङ्खला मुखे। लोहमण्डलेिकोपेता मध्ये प्राह्या च मुष्टिना ॥ ६४ व्यश्रम् त्रिस्थानत्वम्-छ्रुत्करगुणः | तिस्थानव्यशिक्तत्र्व त्रिस्थानत्वमुदाहृतम्। कुम्भः -वंशे फूत्कारगुणः | त्रिस्थानब्याप्तिशक्तित्वै त्रिस्थानत्वमुदाहृतम्। । अयमेव गुण: त्रिस्थानशोभीत्यन्ये कुम्भः मन्द्रे मध्ये च तारे द ब्रिस्थाने शोभनस्तु यः । निस्थानशोभी स प्रेोक्तः स्निग्धत्वादिगुणैर्युतः ॥ त्रिस्थाना-श्रुतिः पञ्चमस्य तृतीया श्रुति: । मण्डलीमते तारपञ्चमस्रैव । त्रिखरः-वर्णालङ्कारः स्वरवर्यं द्विरुचायै तत्पुरस्ये सकृत्तथा। यत्र स्वरकला एवं क्रियन्ते त्रिखरो हि सः । यथा - सरिग सरेिगम, रिगम रिगमप । व्यूत्क्रमेण यथामगरि मगरिस इति । अस्य रूपकतालानुगतत्वेनानुपूर्वविशि ष्टत्वादलङ्कारत्वम् । संगीतसरणेिः मध्यमग्रामे रिधर्हीनैडुवः । ग स नि प म . त्रीठितः-पादः अवष्टभ्य भुवं पाष्ण्यां य: पादाग्रेण इन्ति तम् । स त्रेोटिताभिधे योज्शे गर्वे शेषेऽपि सूरिभिः । अशोकः ब्राटित इत्यपि केचन । त्र्यम्बिनी-मेलरागः (माथामालवगैलमेल्जन्यः ) (आ) स ग म ध नि स . (अव) स नि ध प म ग रेि ग स , व्यथए—ईनन् उदञ्चितं तु यत्तिर्दृक् त्र्यश्रमेित्यभिधीयते । १५ दक्षिणम्। दक्षिणगुजेरी-रागः अथ दृक्षिणपूर्वातु गुजैरी मध्यमखरे । कोंकपतीं. •• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • {! -मेलरागः गृजैरी मालवोत्पन्नाऽवरोहे मनिवर्जिता । गश्चिष्टमध्यमोपेता धैवतश्चिष्टसखरा। गान्धारमूर्छनोपेता दाक्षिणात्या प्रकीर्तिता । प्रथमप्रहरोत्तरगेया ! -उपाङ्गरागः सन्ताडितखरा नूनं मध्यमखरकम्पिता । क्षेिणा गूर्जेरी ज्ञेया श्रृङ्गारे सा च गीयते । भट्टमाधवः रागः धुरितगूर्जरी दाने रम्या दक्षिणदेशजा ॥ जगदेकः —ামায়ালঘু भामा सुकेशी मलयनुमाणां मृदूल्लसत्पल्लवतल्पमध्ये । श्रुतिस्वराणां दधती विभागं तन्त्रीमुखाद्दक्षेिणगृज्ञैरीयम् ॥ दामोदरः दक्षिणसुरत्नाणविपाट-देशीतालः ततश्व दक्षिणसुरत्राणपर्वविपाठके । युतचापौ तयःपुद्रादाद्यन्ताश्चापपैौ दुतः ॥ ऽ ऽ ० । ।। ० ऽ ऽ ० दक्षिणा-वृत्तिः गीतप्रधानता वाद्यगुणता दक्षिणा मता शार्श दक्षिण वृतिरब्रेष्ट चित्र लक्ष्मविपर्ययात्। कुम्भ: यत् गीतं प्रधानं स्याद्वायं तुहुणतामियात् । । क्षेिणेतेि तु सा प्रोक्ता वृत्तिस्तत्वावबेद्विमि: ॥ नान्यः अयं तालैस्त्रैर्युक्तो मध्ये पाठविराजितः। पुनःपदसमायुक्तो गातव्यो दण्डको बुधैः ॥ सोमेश्वरः निर्युक्तसंज्ञः कथितस्त्रिधातु व्यङ्गोऽपि तालेन पदैः स्वरैश्च। निबद्ध एते रुदितैर्विशेषै सोऽर्थॆ भवेद्भावनिकाख्यजातिः॥ रघुनाथः दण्डकम्-वीणावादनप्रणः निक्षेपपरिवर्ताभ्यां कर्तयाँ च सरेफया । मानेन श्वसितेनापेि मण्डितं द्ण्डकं सतम्॥ به पार्श्वेदेवः स्खलेितो मूर्छना चैव कर्तरी रेफसंज्ञकः। खसितश्चेति यत्र यु: तद्वार्धे दण्डकं विदुः। विक्षेपपरिवर्ताभ्यामुपेर्त केविदूविरे। मूर्छनास्त्नलेिताभ्यां च दण्डकाख्यं विनाकृतम्॥ कुम्भः दण्डपक्षमू–करणम् ऊर्ध्वजानुलताह्स्तौ जानुन्येकस्तयोर्येदेि । स्यादङ्गान्तरमप्येवं दण्डपक्षे तदीरितम् ॥ ২ ज्य़ायनः चारी यत्नीध्र्वजानुः स्यात्करौ स्यातां लताकरौ। तत्रैकं निक्षिपेदूध्र्वजानूपरि यदा पुनः। एवमङ्गान्तरेणापि दण्डपक्षमिदं तदा । “ तपत्स्यत्युग्रविपमे ..... मद्दर्शने” इति लक्ष्मणः । वक्ष्: क्षेत्रं श्रयत्येकोयेन कालेन पार्श्वतः । व्यावृत्या हंसपक्षाख्यस्तेनैव परिवर्तितः॥ प्रसारितभुजन्यस्तस्तिर्यक् पर्यायतःपुनः। एवमङ्गान्तरेणापि क्रिया स्याद्दण्डपक्ष्योः॥ उभयोर्यौगपद्येन प्राहुर्बाह्वोः प्रसारणम्। व्यावृत्तपरिवृत्ते च क्रमेणात्र क्रियाविदः । दण्डपादम्–करणम् यप्त नूपुरपादाख्या दण्डपादाभिधा तदा । । चारी स्यादथ चेत्क्षिप्रं पाणिस्थाप्येत दण्डवत् । तत्तदा दण्डपादं स्यात्साटोपे तु परिक्रमे ॥ अत्रादौ जनिता भट्टतण्डुकीर्तिधरोदिता । एकस्यादूर्ध्वतः क्षेिमः परो जङ्घामुपागतः। करोऽभवदेितेि प्राह भट्टतण्डुः प्रयोगवेित्॥ ज्यीयन: हौडुक्लिकहतपटः पुटं निपीड्य वामेन दक्षिणखङ्गुलीमुखैः। निपीड्यङ्गुष्ठघातेन दण्डहस्तो भवेद्यथा ॥ खुखुण खुस्रुण खेंद्रः खेंद्रः खेंद्रः खेंद्रः खेंद्रः टिरेि टिरि ििर टिरि वेङ्गः -पटवाद्यम् करयोद्वैितयेनाथ मृदुना दक्षिणेन च । यद्वाद्यै क्रियते सोऽयं दृण्डह्तः प्रकीर्तितः ।। दण्डहरूतजशब्देन मात्रभिद्वादशैयुँत द्वाभ्यां क्रमेण हस्ताभ्यां क्रियते दण्डहस्तकः ॥ पार्श्वेदेवः बेमः दण्डान्तहरूत: अधोमुखखतिकौ चेत्सूच्यौं दण्डान्तहरूतकः । पुरोभागे तु दण्ड्रान्तं प्रजापतिनिरूपणे ॥ दण्डिका-वीणा इये द्वितन्त्री दक्षिणा तन्निका ज्ञेया पञ्चमस्वरसंयुता । वामतन्त्री समाख्याता षड्जखरसमन्विता ॥ एकाकुलप्रमाणेन जीवकाद्वयर्क भवेत्। नायिका दण्डिकामेनांतर्जन्या वादयेत्वधः । दण्डी खदिरनिर्वृत्ता विस्तृतिर्भानुमुष्टिभिः॥ भाषायां विस्तृतिः ओलबु परिणाह्स्तु वलवमिति ककुभं गोडुगन्सु इति पखिका करिवेल इति जीविका जीवगर्रा इति चोच्यते । दत्तकः-हृतः अंसदेशेऽपि शिखरो दत्तकार्थे नियुज्यते । दत्तकाभिनयः शिखरह्स्तस्य भुजाग्रे धारणेन कर्तव्यः। । दत्तिलः or त । कै. प. १००-वर्षे एकस्मिन् शिलाशासने अस्य नाम दृश्यते । तस्मिन् महानुभाव इति वक्तुमबकाशेोऽस्ति । अन्योऽपि नृत्तलक्ष्णग्रन्थ: दत्तिलकृत इति बहुप्रन्थेषूदाहरणाद्ज्ञायते l - ন্ত্রিণয়িঙ্ক: महाराष्ट्र ३८ दयावती-श्रुति : ऋषभे प्रथमा श्रुति: दयावीरः ३ारीरं शेोणितं मांसं परप्राणिहेिताय य: । सद्यस्तद्वैरिणो दद्याद्दयावीरस्स उच्यते ॥ जीमूतवाहनो राजा शिाबेस्सत्यवरस्तथा । एवमन्येऽपि विज्ञेया दयावीरा महीतले । धैर्यं सत्वं क्षमा भक्तिरानन्दश्वाविकारिता। एतैरेवाभिनेतव्यो द्यावीरः कुशीलवैः । दरबारू-मेलरागः (खरह्रश्रियामेळजन्यः) (आ) स रेि म प ध नि स. (अव) स नि ध प म प ध प गरि स दर्दुरः ददर्श शब्दं ददातिधातोरादान इत्यतः। विद्याद्दर्दरभप्येवं बाद्यभाण्डं विचक्षणः ॥ पूर्वेदारण इत्यस्माद्धातोः कर्तरिरवेति। एडुकिप्रतिपद्येन दर्दरस्याथ संभवः॥ दृर्द्दरस्य पुराणेषु श्रूयते सैभवो यतः । नदयत्यमङ्गळं सुष्ठु श्रुत्वा दृढैरजे ध्वनिम् । दपैः प्रीतिनिर्वृतेिनिघ्नानामरागवेिषयेऽपि यः । प्रवृतिं कुरुते भावः पुंसां दर्पस्स उच्यते ॥ भाविवेकः दर्भैक्लीला-मेळरागः (घीरशङ्करामरणमेलजन्यः ) (आ) स रेि म प ध नि स . (अव) स ध प ग म रि स . दर्पणः-देशीताल: - द्रुतद्वन्द्वाद्गरुश्वकस्ताले स्याद्दर्पणाभिधे ।। ० ० ऽ द्रतद्वयं गरुश्रान्ते ताले दर्पणनामनि ।। ० ० ऽ धिहिंदूँ गणधड सेरमानन्दसाकूतं विदग्धं विह्वलं तथा । निकुञ्चितं च निभृतमुत्कण्ठिनमुचितम् । सोत्सुर्क सोत्कमुत्कम्पमुल्लासि च समन्मथम्। महद्वधाक्षेपि विक्षेपि त्रिभङ्गि व्यश्रमेव च i। वेिकृष्ठे विनतं स्फीतं व्यासङ्गि च वेिसंस्थुलम् । विस्फारितं विलुलेितं वलितं च तरङ्गितम् । कठोरं कलुपं रूक्षं कातरं चकित चलम् । केीमळं तरळै तानेि प्रणयेि प्रेमगर्भि च । सोत्प्रासं सस्पृहँ हृादेि प्रेङ्खोॐ लेलमेव च । एवमुक्ताश्चतुष्षष्टि विकारा दृष्टिसंश्रयाः । उद्वर्तितमधेोवृत्तं निवृत्ते च वित्रर्तितम् । स्तब्धमुत्फुल्लमुझेलमुडुरं विधुरं तथा । विश्लिष्टं निष्ठुरं शुष्कं कुटिलं चटुलं तथा । एते प्रायेण कथेिता रौद्र्यैवेोपयोगिनः । स संभ्रमं जडं चैव सव्यग्रं सव्यधं तथा । तान्तमार्त परिम्लाने तम्रै मलिनमेव च । एते प्रायेण शोकस्य विकारा दृष्टिसंश्रयाः । मन्थरं बन्धुरं धीरमविक्रियमकृत्रिमम् । अनुल्बणमसंभ्रान्तमव्याजमनुपस्कृतम्। सह्यै च सगर्वॆ च वीरयैते प्रकीर्तिताः । अरोचकमनुत्सेकमाविद्धं विद्धमेव च । विकृष्टं च विनिष्क्रान्तं विनिकीर्ण विलोभितम् । एते प्रायेण कथिता बीभत्से च भयानक । एते झतं समाख्याता चत्वारश्च ततोऽधिकम्॥ शारदातनयः दलकम्–मतकभूषणम् दलकं हेमरचितं व्याघ्रपुच्छविनिर्मितम् । मुक्तामाणिक्यरचितं पुरुषाणां विभूषणम्॥ दलना-दन्ताः मर्दनाद्दलना दन्ताः चणकादिषु भक्षणे । ताम्बूले ते समायोज्या अपूपादिषु खादने ॥ चर्वणमेिति नामाह् ज्यायनः । दशाननः-देशीताल: दलगा दलदा गश्व दशानन इतीरिते। о || So lo S सोमेश्वरः दाक्षिप्यम् धशिन्यासग्रहा तारगान्धारा मध्यमध्यमा । षड्जगान्धारभूथिष्ठा बृह्तीत्यपि कथ्यते ॥ -(प्रथम:) भाषाराग: शुद्धपञ्चमभाषायं दाक्षिणात्या प्रियस्मृता । पञ्चमांशाम्रहृन्यासा तारधैवतमध्यमा। अपन्यासर्षभां तारपल्वमात्तारसप्तमा । प्रियस्मृतेति । प्रिययोः परस्परस्मरणेन –प्रवृत्तिः दाक्षिणात्या तावद्बहुनृत्तगीतवाद्या केशिकीप्राया चतुरमधुरललित्ताङ्गभिनय च। महेन्द्रो मलयस्सह्येो मेळ्ळ: पाळमञ्जरः। एतेषु संश्रिता देशास्ते ज्ञेया दक्षिणापथाः॥ कोसलास्तोसलाझैव कलिङ्ग यवनाः खसाः। द्रमेिडान्ध्रमह्ाराष्ट्राः वैण्णा वै वानत्रासजाः । दक्षिणस्य समुदूस्य तथा विन्ध्यस्य चान्तरे। ये देशास्तेषु युज्जीत दाक्षिणात्यां तु नित्यशः । भट्टमाधवः भट्टमाधवः। भरत: --সামায়ানা: - तथैव दक्षिणात्या तु भिन्नषड्जे धमन्द्रिका। षड्जतारखरा धांशग्रहन्यासा विदोलेिता ॥ नेियेोक्तव्या च सन्तापे प्रियस्य स्मरणेऽपि च । विभाषेति पुनर्भाषामिमामाचष्ट याष्टिकः ॥ दाक्षिणात्यगूर्जरी-रागः दक्षिणा गूर्जरी कम्पमध्यमा ताडितेतरा। কুম: ड्म्मीरः --प्रथमरग: मध्यस्फुरणसंयुक्ता संपूर्णा ताडितखरा । ऋषभांशग्रहन्यासा दाक्षिणात्या च गूजैरी ॥ मोक्षदेवः ६॥ दाक्षिण्यं नाम तत्प्राहुः खानुकूल्यप्रवृतिषु । प्राणानप्याददानस्य स्थातुं शक्तिर्न यद्भवेत्॥ -लक्षणम् हृष्टैः प्रसन्नवदनैः यत्परस्यानुवर्तनम् ।। क्रियते वाक्यचेष्टाभिस्तद्दाक्षिण्यमुद्राहृतम्॥ भरतः भाववेिवेश्ः ११ देिद्मणिः ”ཡི་རྣ, 憑 ്കു 3. मुख अस दृिीं हयश्च चमयु নলহান্তিলা i o RA s اة الأفر ीर्यं चाभिनये कार्थे दानवीरस्य सूरिभिःi सङ्गीतदर्पणकारः । काल: १५५० नाट्यनवीनसम्प्रदायप्रवर्तकः । महाराष्टृद्देशीयः दिक्स्वतिकम्–करणम् कुर्यादबुटताङ्गेन दिङ्कमुखे चततृप्वपि । प्रत्येकं स्वस्तिकं यत्र तद्दिक्वस्तिकमुच्यते । गीतस्य परिवर्तेषु विनियोगेोऽस्य कीर्तितः । स्वस्तिकान्तरमप्येतदुपजीव्य प्रवर्तते । दिगनुवर्तनम्–नृतकरणम् ब्राह्मे स्थाने स्थितिईतौ कङ्गुलै कुञ्चितं शिरः। विषण्णाऽत्र भवेद्दृष्टिः चारी च रसगुम्भिता करणे कथितं प्राज्ञैर्नाम्ना द्दिगनुवर्तनम्॥ न्दी अत्र दृष्टिः, विषण्णा । गतिः रसगुम्भिता । यथा, “~ सविलासं पार्षिणभ्यां पश्वाञ्चलनाभ्यं तिरिपभ्रमरीं कृत्वा पार्श्वयोर्गमनम्। दिग्भ्रमरी–उत्रुतिकरणम् क्रमादाशासु सर्वासु करावष्टब्धभूतलः। भ्रामयञ्चासकृत्तिष्ठेद्यदेि दिग्भ्रमरीतेि सा । देिवर्षः --चालक: पुरस्तात्पश्चयोतिर्यगूर्व पश्चाञ्च लोलितः । करो यत्र तदुद्दिष्टं द्विग्वर्षाभिधचालनम् ॥ दिनद्युतिः-मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः) (आ) स रि ग म प नि स. (अव) स नि ध प म ग म रि ग स . देिनपुष्पहस्तः अलपद्मशिरःपार्श्वे तिर्यक्स्थो देिनपुष्पकः । शिरसः पार्श्वभागे तु धम्मिहे देिनपुष्पकः । नन्द्विधैनपुष्पार्थे विनियोज्यो बुधोत्तमैः॥ देिवमणि:-मेलकर्ता रागः स रेि ग ० ० ० म प ०ध नि स , #शीं ७२ दॆीपः- আমাক্ষায়: दीपरागसमुत्पन्ने भिन्नकैशिकमध्यमात्। समहॊ मध्यमंन्यास: परिपूर्णरूरो भवेत् ॥ मन्द्रर्षभोऽत्र गान्धारपञ्चमस्तारमध्यमः । पर्वर्तुषु प्राक् प्रहरे गेयो वीरे तथाद्भुते ॥ মল্লাম্বন্ধ: -रlि: षड्जग्रहो मध्यमशेो गपान्तश्व मतारवान्। रिमन्द्र: परिपूर्णश्च मिन्नकैशिकमध्यमः॥ धन्यासिकेघोच्चतारो दीप इत्यभिधीयते । रसे शान्ते तु कर्तव्यो विनियोगस्तु गायकैः॥ दीपकम्-रागः द्दीपकं षड्जपूर्णाङ्गं रागाङ्गं च जगदेक: अत्र अंशन्यासग्रहेषु षड्जः । प्रहे तु गीयते यत्र षड्जी मध्ये तु मध्यमः गान्धारमध्यमावेशे तारे भवतेि मध्यम: ॥ मन्द्रे तु रिषभः पूर्णः सेोऽयॆ शान्तरसाश्रयः । धन्यासिकेवेोच्वतारो र्दीपक: परिगीयते । ---प्रथमरग: मध्यमान्तगतभिन्नकैशिa हीपकेो भवति तारमध्यमः । दुबैलाविह पगौच सांशको न्यासमध्यमगतो रिमन्द्रकः । सोमराजः मोक्षः -अङ्क्रि: नानाधिकरणार्थानां शब्दानां सम्प्रदीपकम्। एकवाक्येन संयुक्त तद्दीपकमिहोच्यते ॥ (उदा) सरांसि हँसैः कुसुमैश्च वृक्षाः मत्तैदिँरेफैश्व सरोरुहाणेि। गोष्ठीभिरुद्यानवनानि चैव तस्मिन्नशून्यानि सदाक्रियन्ते । -मेलरागः (कामवर्धिनीमेलजन्यः) (आ) स ग म प ध प स . : (अव) स नि ध नि प ग प म ग रिस, मल्ल .भरतः –श्रतेिः ऋषभस्य द्वितीया श्रुतिः। दीप्तिमतीतेि केचन पठन्ति -श्रतिजाति: एषा तीव्रा, रौद्री, वत्रिका,उमा, इति चतसृषु श्रुतिषु वर्तते ईीतिः विज्ञेया च तथा कान्तिः शोभेवापूर्वमन्थरा । क्रान्तिरेवातिविस्तीर्णा दीप्तिरित्यभिधीयते । भावविवेकः दीर्घतरङ्गिणी-मेलरागः ( नटभैरवीमेल्जन्यः) (अा) स ग म ध नि स . (अव) स नि ध प म ग म रि गरि स . र्दीर्घतारा-श्रुतिः मन्द्रधेवतप्रथमा श्रुति:। मण्डली दीषेमङ्गली-मेलरागः (सुवर्णाङ्गीमेलजन्यः) (आ) स रेि म प ध स. (अव) स ध प म ग रि स. दीगेळवकः-- करिष्ये श्वः परश्वो वा भूयो निश्चित्य हेतुमि: । इति नाध्यवसातुं यः शक्ोऽसौ दीघैसूत्रकः॥ भावविवेक: दुन्दुभिः-अक्नद्धम् सूतभूजातसञ्चातो महाकायो महारव । कांस्यभाजनगर्भोऽसौ वलयाभ्यां विवर्जितः । सारङ्गश्रृङ्गदण्डेन वाद्यते दुन्दुभिईंढम्। मेघध्वनिसमो नादो जयमङ्गलकारिषु। उत्सवे देवतागारे वादनीयेो महाबलः ॥; . . - सोमेश्वरः दुगैः-वाद्यालङ्कारः 4. वाये प्रचारवेिषमः सर्वमागैप्रबोधनः। अविभक्ताक्ष्रपदः स दुर्गे इति कीर्तितः ॥ WSo यस्यां करणानि सुयुः करयोः स्वस्तिकविवधैकादीनि । अधमस्त्रीणां ज्ञेया दुष्करकरणेति सा जातिः । नान्यृः दूतकृत्यानि दूतसंप्रेषणे दूतसन्देशद्ानॆ दूरुप्रणिधानं दूतानुगमः सखीनिगहैणं मार्गोर्दीक्ष्णं गमागमचिन्ता चिरविमशै: दूतागमनं आकारपरीक्ष्ा दूतप्रतिभेदः दूतपरिप्रश्न: दूतव्याहारः दूतवाक्याकर्णनं दूतगमनवृत्तान्तः दूतप्रवृत्युपलम्भः, श्रेियसन्देशः सुहृत्संमन्त्रणं अवस्थानुभव: सह्रायेोत्साह्वनं प्रियदूतागमनॆ दूतप्रतिपत्ति: वार्ताभिधानॆ पौर्वापर्यैनियेोगः दूतवाक्यं उत्तराभ्युपपति: दूतप्रतिवाक्यं दूतवाक्याक्षेपः दृताभिभत्सेनं परिजनाद्विक्षोभः गुरुजनाशङ्का सह्यावेग: इतिकर्तव्यता स्वथैप्रवृत्तिः नायकानयनं प्रियाभिगमः उपस्थापनं संभ्रमविकल्पः नायेिकाप्रतिबोधनं सुहृत्परिह्ास: दूतपुरस्कारः इतिवृत्ताख्यां अवस्थाज्ञानै अवधानं संविधान शक्तिविवेचनं समागमोपायः समीहितसिद्धिः इत्यष्टचत्वारिंशद्दूतकर्माणि शृङ्गारप्रकाशोक्तानि । उदाहरणानि तस्त्र द्रष्टब्यानि । दूतः स्वयंदर्शनस्यालाभे दूतसंप्रेषणाद्य: । तेषु दूतसंप्रेषणे नायकयो: कर्म । तद्झातांवशेषकर्मणोर्न घटत इति दूतविशेषाद्दूतकर्माणि च प्रागेवाभिधीयन्ते । तत्र जात्यादियोगाद् दूविशेषाः चतुरशीतेि: प्रायशो भवन्ति । यथा - जातिः, गुणः, क्रिया, द्रव्यं, सैबन्ध:, अर्थः, प्रयोजनं, प्रयोगः, योग्यता, स्त्रीत्वे दूतभेदेषु हेतवः । तेषु जाते: - देवो मनुष्यः किन्नरो वानरः शुकः शारिका पारावतो हँस इति । - - गुणत: - पितृपैतामहं अदृष्टवैकृतं अविसेंद्राद्कं, अलेभइ्रीळं, अपरिह्ायै, मन्त्रविस्रावी, धार्मिर्क्, भरसहेिष्णुता इति । क्रियात: - - सहपांसुक्रीडितं, उपकारसंबद्धं, जन्मान्तरार्जितं, सहाध्यायेिता, समानशीलव्यसनं, रहखमर्मवेदिप्रययं, सहसंवृद्धं इति । - द्रव्यतः _ मालाकार, ताम्बूलेक, गन्धिक, सौरिक, पीठमर्दै, विट, विदूषक, पाषण्डिनो मित्राणि इति । । दृश्ना-दृष्टिः स्थिरतारा समुत्फुल्ला प्रसादगुणशालिनी । दृप्ता दृष्टि: श्रये[क्तव्या भाव उत्साहृनामनि । सोमेश्वरः समिते तारक यस्य थिरा विकसितान्तरा ! सत्वमुट्रिरर्ती ग्रामां दृष्टिरुत्साहसंभवा । अवज्ञागर्भिणी हष्टिः ट्रेमेति परिभाप्यते । अनतिव्यक्तविकृतिः विषये सत्वभूयसि ॥ येनापहियते हष्टिर्विपर्यंरपहारिभिः । तदेव थैर्यैमेित्युनं दृष्टेम्सर्वत्र केोविदैः । স্বালপুলিনয়. दृष्टम्–लक्षणम यथादेठं यथाकालं यथारूपं च वण्र्यते । यत्प्रत्यक्षं परँोक्षे वा दृष्टं तद्वर्णतेोऽपि वा ।

• • • {:

दृष्टं प्रत्यक्षं यथा - मालविकाग्निमित्रे वामं सन्धीत्यादि । दृष्टं परोक्षं यथा - पादताडितके उक्षिप्तालकमित्यादि मदनसेनाया वर्णनम् ।। दृष्टान्न:–लक्षणमू विद्वान्पूर्वोपलब्धौ यत्समत्वमुपपादयेन् निर्द्यनकृतस्तदृई: स ऋष्टान्त इति स्मृतः।

• 1. 'rị, यथा - ममॆव हालाहलमियाद्रिश्नेर्घे यद्यमियाद्विकस्य हेनेो: हृाळाह्लकालकूटकवलनाद्विना येन साम्ये कृतं स ऋष्टान्तः। न चेयमुपमा रूपकं वा ।

अभिनव: सर्वलेकमनेोग्राहॆि यस्तृ पश्नार्थसाधकः । हेतेर्निदृंतक्तः स दृष्टान्त इति स्मृतः ।

• {{ri:

धमांवरुद्वनया सवळकिम, ग्रांह वचनं निद्टनापष्टंभं दृष्टान्नसंज्ञक लक्षणस । यथा - धूर्तविटे स्त्रीपृ प्रसङ्गो न कर्तत्र्यः, इत्यन्न भाव: - fं पद्भयं भीः ंन्यूने, चिट आह । भोः उपद्वेष्टामात्रे स्वल्वेनन् । तमहं न पश्यामि यः स्त्रीषु प्रसङ्गं न च्छांदत्यादि # :: *नेच: ट्राg: कान्ता भयानका चव हाम्या च करुणा नथा । अद्धना च नथा रौद्री वीरा वीभन्सया सह । -रागः (वंशे वादनक्रमः ) धैवतं स्थायेिनं कृत्वा तत्प्राञ्चे स्थायेिनं तदा। तस्मातृतीयं तुर्यै च प्रोच्याह्य तुरीयकम् । द्वितीयं कम्पयित्वाथ तृतीयाद्यां यथाक्रमम्। चतुखरी चावरुह्य ग्रहे न्यासः क्रियेत चेत्॥ तदा देवकृतेस्तज्ज्ञैरुक्तं स्वस्थानमादेिमम्। स्वरस्तृतीयो वंशे स्यात्स्थायित्वेनोपलक्षेित: ॥ -क्रियाङ्गरागः (वीणायां वादनक्रमः) षड्जे ग्रहेऽधस्तनमेय षड्जे पुनर्ग्रहं प्रेोच्य ततस्तृतीयम्। तुर्ये च कृत्वा तनुकम्पितं च सुपञ्चमं स्थायेिन एव तुर्यम् ॥ तृतीयकं प्रोच्य पुनर्ब्रहं तथा द्वितीयमान्दोल्य तृतीयर्क स्पृशेत्। ततो यदि स्यान्न्यसनं प्रहे तदा रागो भवेद्देवकृतिर्वरिष्ठ ॥ —ন্ধিযাত্না: न्यासांशषड्जा संयक्तरिपा मन्द्रनिषादिनी समखरवती व्याप्तमध्यमा धैवतग्रहा । धीरैर्देवैकृतिर्वीरे रसे खैरं निगद्यते केमः –RRI: समन्द्रा मध्यमव्यामा षड्जन्यासशिधप्रहा। समस्वरा निमन्द्रा च वीरे देवकृतिर्भवेत्॥ देवक्रिया-रागः धप्रहसांशान्यासा मध्यमबहुला च परिरवयक्ता। समशषरa५५५ा तारा प्रोक्ता तु देवर्तिः । जगदेकः মান: _मेलागः (खरहरप्रियमेलजन्यः) (आ) सगरि ग म प ध नि ध स . (अव) स नि ध प म ग रेि ग स . ᏭᏔᎯ ইনকল: देवगान्धारी-मेलरागः 《་ ༣༠༨, ༢:༣ ཙམ་ཉིད།། तदा तु देबगान्धारी पूर्णश्वेद्भैरवो यदा ! गान्धारादेिस्वरोद्वाह्य सस्वरांशेन शोमिता । सा यदा रिस्वरोद्वाहा तदारोहे गवर्जिता ॥ द्वितीयप्रहरोत्तरगेया । -मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) ( आ ) स रेि म प ध नि स . (अव) स नि ध प म ग रि सरि गरि स देवगान्धारीध्यानम् तपस्विनीध्यानशिलादवर्प गणसेविनी । पद्मासनस्था गर्वाङ्गी देवगान्धारिका मता ॥

游 * स्मरामि हरिसन्निधै मनसि देवगान्धारिकाम्। रागसागरः देवगिरिः-मेलरागः ( कामवर्धिनीमेलजन्यः ) अा ) स रेि म प ध स . (अव) स नि ध प म स रेि स . देवगुप्तः-मेलरागः (हृरिकाग्मोर्जीमेळजन्यः) (आ) स रेि ग म प ध नि स . (अव) स ध प म ग स . o, লঞ্জ दवणभट्टः सङ्गीतमुक्तावळिकारः । कश्चिद्देवणभट्टः धर्मशास्त्रमन्धकारो दृश्यते । स एवायं वा अन्यो वेति न निर्धारितम् । कालः क्रै. प. १४५०. - देवभाषा-अतिभाषादयः अतिभाषा तु देवानामार्यभाषा तु भूभुजाम्। संस्कारपाठथसंयुक्ता सम्यङ्न्यायप्रतिष्ठिता॥ दवमण्डनः-दट् o: , - १७ll मतिा: । - देवाञ्जनी-मेलरागः (सरसाङ्गीमेलजन्यः ) (आ) स रि ग म प ध नि स . (अव) स नि ध प म रि ग म रि स. देवालः-रागः । पञ्चमांशप्रह्न्यासो षड्जगान्धारदुर्बलः। देवाल: स्वरसंपूर्णो निषाद्र्षभकम्पितः । निरूप्यतेऽथ देवाळे मध्यमांश्ाग्रह्ान्वितः । मध्यमः कम्पिती मन्द्रे पञ्चमर्षभसंयुतः । तथा तिरिपसंयुक्तो देवालः परिकीत्यैते ॥ देवाला-भाषाङ्गरागः लोके वत्र्मन्यवर्तित्वाद्देवाला न प्रकीर्तिता। मयूरवाहना श्यामा नीलवस्त्रेति केचन ॥ देवाश्रमः--मेलरागः (गमनश्रममेलजन्यः) (अा ) स रेि ग म ध नि स . (अव) स नि ध म ग रेि स , एभिरेव गुणैर्युक्ता बहुमानविवर्जेिता । गर्विता राजपुत्री च रतिसंभोगतत्परा ॥ बाला नित्योज्वलगुणा प्रतिपक्षेष्वसूयेिका यैौवनादेिगुणोन्मत्ता सा देवीप्यभिधीयते । देवेन्द्रभट्टः देवेोपह्ारकः স্ত্রীশ্বৰ: कुम्भं: भरतः सङ्गीतमुक्तावलीकार: । गोपाचलीय (ग्वालीयरु) वासी स्यात् । सङ्गीतमुक्तावल्याः प्रशुंसा पण्डितमण्डल्या कृतेति हेतोः देवेन्द्रः तत्पूर्व इत्यवगम्यते । अयं देवणभट्टशाङ्गदेवादीनुदाहरति । तस्माद्यं कै प. १३५ ं वर्षात्पूर्वः। अयं महाकवे रुद्राः वायैस्य शिष्यः । देवोपहारकः –चालकः अरालाकृतिरेकस्तु पाश्र्वयोरुभयोलैंठन। सारल्यात्प्रसृतोऽन्यस्तु तस्य कूपेरमूलतः । विलुठद्यत्र संप्रोक्तः तदा देवोपहार : । चेटानां राजपुत्राणां श्रेष्ठिनां चार्धमागधी ॥ प्राच्या विदूषकार्टीनां धूर्तानामप्यवन्तिजा नायकानां सखीनां च शूरसेन्यविरोधिनी । यैौधनागरिकादीनां दक्षिणात्याथ दीव्यताम्। बाहीकभाषेोदीच्यानां खसानां च स्वदेशजा। शकारघोषकादीनां तत्स्वभावश्व यो गणः । शकारभाषा योक्तव्या चाण्डली पुल्कसादिषु ॥ अङ्गारकारकव्याधकष्ट्रयन्त्रपजीविनाम ! योज्या शकारभाषा तु किञ्चिद्वानैौकसी तथा ॥ गजाश्चाविकोष्ट्रघोिषस्थाननिवासिनाम्। अाभीरोक्तिदशाबरी वा द्रामिडी वनचारिषु । सुरङ्गा खनकादीन सन्धिकाराश्वरक्षताम्। व्यसने नायकानां चाप्यात्मरक्षासु मागधी ॥ न बर्बरकिरातान्ध्रद्रनिडाद्यासु जातिपु । नाट्यप्रयोगे कर्तव्यं काव्यं भाषासमाश्रितम् । गङ्गासागरमध्ये तु ये देशाः सम्प्रकीर्तिताः । एकारबहुलां भाषां तेषु तद्ज्ञ: प्रयोजयेत् । विन्ध्यसागरमध्ये तु ये देशाः श्रुतिमागतः । नकारबहुलां तेषु भाषां तद्ज्ञ: प्रयोजयेत् । सुराष्ट्रवतिदेशेपु वेत्रवयुत्तरेषु च। ये देशास्तेषु कुर्वीत चकारप्रायसंश्रयाम् । हेिमघत्सिन्धुसौवीरान् ये जनास्समुपाश्रिताः। उकारबहुलां तद्झ: तेषु भाषां प्रयोजयेत् । चर्मण्वतीनदीतीरे ये चार्बुदसमाश्रयाः । ओकारबहुलां नित्यं तेषु भाषां प्रयोजयेत् ॥ देशवालः-रागः (औडुवः) न्यंशान्यासमह्ने देशवालः सान्दोलषड्जकः । । वीरशृङ्गारयोः सायं टकवंश्यो रिपोझितः॥ अयमेव देशकारीत्युच्यते । तस्या मूर्तिवर्णने ‘सा देशकारी कथिता गुणज्ञैः ' इति नारदेन पञ्चमसारसंहितायामुक्तम् । अयमेव केदार उच्यत इति गीतप्रकाशकारः। तथा सत्यस्य | - देशाख्या पूर्णा देशाक्षिकी ज्ञेया भूषिता गत्रयेण च । वीरे रसे प्रयोज्या सा प्रातःकाले प्रगीयते ॥ देशाक्षीरागध्यानम् जातीमालाञ्चद्धम्मिल्ल मन्दाराब्जभ्राजद्धस्तम्। बालाजालालेोलालीलां नीरां ध्याये श्रीदेशाक्षीम्। रागसागरः संपूर्णशीतांशुमनोज्ञवक्रा प्रफुल्लराजीवविलोलनेत्ना। प्राप्तप्रसन्ना सविलासबाहु देंशाक्षिकेयं गदिता मुनीन्द्रैः । श्रीकण्ठः অীক্ষান্ত: देशारूयः—मेलरागः रितीव्रतरसॆयुक्तो गर्तीत्रेणापि सेयुतः। धगवर्जोऽवरोहे स्याद्वान्धारस्वरमूर्छनः। तीव्रो यत्न निषादः स्याद्देशाख्यः स विराजते प्रातर्गेय: अहोबिलः -Rাজা: गान्धारपञ्चमस्याङ्गं गान्धारांशग्रहान्तवान् । देशाख्यो रिविनिर्मुक्तो गान्धारोल्लासेितः शुचौ करुणेऽपेि च गातव्य: सर्वेष्वृतुषु सर्वदा। अयं षड्जविमुक्तश्वेत्कोडाय्युपपदो भवेत् । अयमेवोच्यते तद्ज्ञै: निरणस्तुयपञ्चमः ।

। श्रृङ्गाररस: !

भट्टमाधवः देशाख्या-रागः गान्धारपञ्चमाञ्जाता रिषभेण विवर्जेिता । प्रहांशन्याससंबद्धा गान्धारा च समस्वरा । निषादमन्द्रगान्धारा सुरितेन विराजिता । षाडवा यदि रागाङ्गमंशे पूर्णे च दृश्यते ॥ जगदेकः देशाख्या षाडवा ज्ञेया गत्रयेण विभूषिता। ऋषभेण वियुक्ता सा शाङ्गेदेवेन कीर्तिता ॥ - . दामोदरः देशाख्या रिषभयक्ता ब्रिगान्धारा च रागजा मद्ः & दशी नेितारमन्द्रो देशाख्येो गान्धारीजातिसंभव: !! प्रहांशन्यासगान्धारा प्रहस्थाने सकम्पना । रिषभाढया नितारा च देशाख्या रागनामतः ॥ मतङ्गः अनन्तरंतु देशाख्या जाता गान्धारपञ्चमात्। ऋषभेण परित्यक्ता समखरविभूषिता ॥ ग्रहांशन्यासगान्धारा संपूर्णा वेशवादने । निषादमन्द्रगान्धारा सुतारिता षाडवा पुनः । देशानुरूपा-पुष्करवाद्ये जातिः विगतक्रमाशब्दं पश्यत ! देशाभीरी-रागः आभीरी निरिधैश्शीघ्रा पतारा षड्जमध्यमा । ककुभाश्च समुत्पन्ना विज्ञेया तारधैवता । देशावली-मेलरागः (श्यामलाङ्गीमेळजन्यः) ( अा) स रेि ग म ध नि ध स . (अव) स नि ध म ग रेि स . देशिकापी-मेलरागः (अ) स ० रि ग ० म ० प ० ध नि ० स . (अव) स ० नि ० ० प ० म ० गरि ० स. মতণ্ডঞ্জামু तदेव रुचेिवैचित्र्याचित्तरञ्जनकृज्जनैः । प्रयुक्तं खखदेशे यत्ततो द्वेशीति कीर्तितम् । -रागाङ्गरागः (वीणायां वादनक्रमः) स्थायिनो ऋषभात्पृष्ठ परं तस्माद्विलम्ब्य च। आन्दोल्य तुर्य स्पृष्ट्राथेो खरौ तुर्यावधस्तनौ॥ प्रहं ततः परौ तस्माद् द्वितीयं प्रेोच्य बेढ्रहे । न्यस्यते जायते देशी गग्रहापीयमीरिता ॥ -मेलरागः . . . " - (आ) स ०रि ० ० म ० ० ० ० नि स. (अव) स ० नि ०ध प ० म ग ०रि ० स. મરુછ ક્ષપામ્ मोक्षः কুণঃ देशेषु देशेषु नरेश्वराण रुच्या जनानामपि वर्तते या। गीर्त च वाद्ये च तथा च नृत्तं देशांति नाम्ना परिकीर्तिता सा ॥ स्थायिनं द्विगुणं षड्जं विधायाथ द्वितीयकम्। खरं क्तुं वादयित्वा ततः स्थायिद्वितीयकौ । स्वरावुभौ लघूकृत्य तत्पदं तु विलम्बयेत्। वादयित्वा द्विवारं च पञ्चमस्फुरितं ततः । त्रीनधस्त्यान् स्वरान् प्रोच्य स्थायिन्यासो यथा भवेत्। तदा खस्थानमाद्यं तु देश्यां देशविदो विदुः ॥ देशीकारम्-देशीलास्याङ्गम मनोहरं यदग्राम्यं तत्तद्देशानुसारतः । नानारीत्यन्वितं नृत्तं देशीकारमिदं जगुः। देशीताल: लघूवादिभिर्विमितया क्रियाया यो विमीतये । कांस्यतालस्फालनजध्वनिनाऽऽविष्कृताकृतिः । सकालः कथ्यते देशीतालशब्देन देशिकैः । देशीतोडी-मेलरागः (हनुमतोडीमेलजन्यः) ( अा) स रि ग म प ध नि स . (अव) स नि ध नि ध प म ग रिस , बूमोऽधुना सम्प्रदायशास्त्रमेलनमुच्यते। अङ्गप्रत्यङ्गदृष्टयादिस्थानचारी प्रचारत: ॥ यान्युक्तानि पुरा तेषं करणानं कचित्कचित्। मेलने देशरीत्या च नानानृतव्यवस्थया ॥ विद्वत्कविकलानाथः तौर्यत्रितयतत्त्वधीः। वक्ति व्यक्तं हेि देवेन्द्रः सम्प्रदाये मनोरमम् ॥ तत्र पुष्पाञ्जलिः पूर्वे मुखचाली ततः परम् ।। रागवाक्यानुगं शब्दनृतं शुद्धगतिस्तथा ॥ रूपनृतं तदा ध्वाढः शब्दचालेिरतः परम्। सूडादिशब्दनृतं च शब्दव्याजोपनर्तनम्॥ वेमः गोपतिप्पः

३

देशीश्रङ्खला रुचिरागारनिवास मुममालाञ्चन्करां सुगौराङ्गीम्। रुचिराम्बरावृतां तं देठीं ध्यायामेि युवतिकरसङ्गीम् ॥ স্বাস্থ্যাং: निद्रालसं सा कपटेन कान्तं विबोधयन्ती सुरतोत्सुकव । गौरी मनोज्ञा शुकपुच्छवस्त्रा ख्याता च देश्रीरसपूर्णचिना ॥ दीपकरागिणीयम मुद्रितात्पृवंपूर्वस्माद्वंशान्यादुनरोनरः । स्वरार्धमाधिको वंशो मुद्वितश्रेनि तत्र घ । अल्पमानाश्च ये वंशाः तेषामुनरता सटा उद्धृतायां कनीयस्यां दक्षहस्तस्य जायते । स्वराध च ततस्तस्यामुद्धतायां भवेदिह । पूर्वस्यैव तु वंशस्य मुद्रितो वंश उत्तरः । पुरातनैर्यथासङ्ख्यं मिलन्यत्र तु मुद्रिताः । सन्निधाने तथाचैव व्यवधानेऽपि सर्वशः । एकस्वराणि रन्धाणि सकलानां मिलन्ति च । खानिर्वा स्वररन्धं वा मानहीनं तु यद्भवेत्। सजातीयेन रधेण न तमिलति कहिँधित्। केषाञ्चन मते तावदावंशादेकवीरतः । चतुर्दशादिवंशानां यथैकैकस्वरोऽधिकः । उत्तरे चोत्तरे वंशे मुद्रिते पूर्वपूर्वतः ॥ वंशान्मुद्रितरन्ध्रांस्तु वाचोयुक्तिस्तथास्तु मा । धातवो वृत्तयश्चैव तत्वौघानुगतानि च । आश्रावणादिवाद्यानि श्रुतयश्च स्वरास्तथा । ग्रामौ च मूर्छनाश्चैवेत्यादिकं यन्मयोदितम्। वीणाधिकरणे सर्वं तद्वंशेऽपि प्रतिष्ठितम्। Iসূত্নলা चेिन्दं दृरू ध्रुवपमियादिक्रमतः कृतम्। प्रोक्तै पिल्लमूरूमानकैमुरू च कलासकाः । वैपेताख्यं वन्धनृत्यं कल्पनृत्यं च जकिर्णी। द्रुपदं खण्डमानेन विविधं बहुरूपकम् ॥ ཝ་ལྟ། 移 मानम् देश्यम्–रूपकम् केचेिद्देश्यं प्रशंसन्ति देशभाषारुचित्वतः । मुखगर्भोपसंह्रैरन्वितं सन्धिभिस्त्रिभिः । मुखं तु नाटकस्येव कृता तस्य कृती कविः सूत्रधारे गते पश्चाद्दिव्येन मिथुनात्मना। वसन्ताद्युत्सवव्याजान्मलयाद्वयोमगामिना } पात्रेण वर्णनीया स्यात्प्रसङ्गात्समरादिकम्। चरितं वर्तमानं वा धूर्ते वा विविधं महृन् । वीरश्रृङ्गरयोरेर्क तौ वा भावे निवेश्य च। अपेक्ष्ातेोऽथवा पात्राण्यन्याम्यन्तः प्रवेशयेत् । पूरयेद्रपकं देश्यं वाक्येन भरतस्य च । कविकामधेनुः देश्यकल्याणी-मेलरागः (मेचकल्याणमेलजन्यः) (आ) स रि ग म प ध प नि स . (अव) स ध प म म रि स . देहयमुखारी-मेलरागः (माररञ्जनीमेलजन्यः) (आ) सरि गरि ग म नि ध नि स . (अव) स नि ध म प ग रेि स . देश्यवनद्धानां मानम् त्रिकुल्या चैव डमरुः (क्रुष्टा) च समाकृतिः। ज्ञेया पिपीलेिकाकारा देशीवाद्यसमाश्रयाः । विज्ञेया दण्डमन्तश्च षोडशाङ्गुलमायतौ। वितस्तिपरिमाणे च मुखे द्वे अपेि कीर्तिते ॥ दैध्र्याद्दिताला विज्ञेया त्रिकुल्या वाद्यवेदिभिः। अङ्कुष्ठहुल.....द्वितालपरिमण्डले। हुडुक्क पटहो ढक्का भेरी दुन्दुभिरेव च। समाकारा अमी प्रायः पुष्करे परिकीर्तिताः । हुडुकः स्याद्दूिताळलु मुखे च द्वादशाङ्गुलः। सार्धद्वितालदीर्घा च ढक्का ज्ञेया मनीपिभिः ॥ द्वितालवक्तौ च स्यातां तथा पटहदुन्दुभी। सार्धतालवया दीर्घः मुखे चापि दृशाङ्गुलैः॥ चतुरताला भवेद्धेरी द्विताला वदने तथा। हृासवृद्धी मानमात्रे कार्ये कार्यानुरोधतः ॥ हुडुकेन समा ज्ञेया रुज्जा चैकपुटा बुधैः। रुञ्जाकृतेिर्भवेबैव झल्लरी तालमात्रिका। दोधकम्-एक्ादशाक्षरछन्दः आद्ये चतुर्थमन्त्थं च सप्रमं दशमं तथा । गुरुणि त्रैष्टमे पादे यव स्युर्दोधकं तु तन् । 富亨羽召霍 उदा - मनविघूर्णितगात्रविलासम् । भरतः दोधकः-नुवावृतम् (दशाक्षरम् । सममाद्यचतुर्थयृते यन्न हि नैधनमेव गुरु । पाविधौ यदि पतिकृतं तन्त्रठ् देोधकवृत्तमिदम् । लघुरेको ठूतौ द्वौ तु त्रिगुणे तु निवेशयेन । द्वेोधवो गुरुंरन्ते स्याचचम्पुटसमाश्रितः । उत्तमाधमपात्राणां युद्धे योगपरिक्रमे । टक्करागेण गतव्यो दोधको लयकोविदै । लीयः मेहरवं सुणिऊण गयो । (मेघरयं श्रुत्वा गतः ।) त्रिगुणमिति-लघु च द्रुतौ च त्रिगुणम्. अन्ते गुरुः, इत्यत्र ताठ: ! दोलः-हस्तः लम्वमानौ पताको तु श्रृथंसौं शिथिलाङ्कली ! दोलेो भवेदसौ व्याध विपदे मद्मूर्छयोः। संभ्रमादौ यथायोगे स्तब्धो वा पार्श्वद्वेलितः ॥ दोलिकः-वीणावादने दोषः तद्दोलिकाभिधॆ यन्न प्रचार्ः स्यात्स्वाधिकः । दोषह्वानम्-मन्तिः निर्गुणत्वं सदांपत्वं रसालङ्कारशून्यता । एता निघ्नन्ति वाक्यस्य सुप्रयोगार्हतां ध्रुवम् । दोषास्त्रिधा पदे वाक्ये वाक्यार्थ च यथाक्रमम्। तत्र तत्रैव भिन्नाः स्युतेऽपि प्रेोडशधा पुनः॥ भोजादिभिरलैंकारा गुणा द्वीयाश्च'र्शिताः । अतो विरम्यने नेपां रूपं कथयितुं मया ॥ शारदातनयः दोषगुणखरूये थङ्गारप्रकाशे नवमदशमयोरुक्तम्। दोहकनृत्तम्–देशीनूनन् यत्न सौराष्ट्रदेशीया नार्यो नृत्यन्ति सुन्दरम्। तत्तद्देशीयभूपाढया सिचयान्तावकुण्ठिताः॥ হার: (८६ द्रविडगूर्जरी -मेलरागः (मेचकल्याणीमेल्जन्यः) (अा ) स रि ग प म ध नि प ध प स . (अव) स नि ध प म रि ग म ग स . মন্ত্র द्युतिमाला–मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः) (आ) स रेि म प नि ध स. (अव) स ध नि प म ग रि स . সঞ্জ द्रवः-अवमर्शसन्ध्यङ्गम् गुरुव्यतिक्रमेो यस्तु सद्रवः। भरतः द्रवणे चलनं मागादिति द्रवः । यथा - तापसवत्सराजे षष्ठेऽङ्के यौगन्धरायणवचनमतिक्रम्य वासवदत्तया मरणाध्य वसाय: कृत: । अभिनवः ३ाङ्काद्विभि: मनस: क्षेोभो विद्रव:। स एव परिभवक्तो द्रवः यथा - वेण्यां गुरूणामियादियुधिष्ठिरवाक्यम्। सागरः पूज्यव्यतिक्रमो द्रवः। यथा -रत्नावल्यां भर्तारमवेिगणय्य सागरिकाविदूषकयो: वासवदत्तया बन्धनम् । द्रुक्षापाक: द्राक्षापाकस्स कथितः बहेिरन्तर्कुरद्रसः । द्राविडगुर्जरी-रागः ततो द्राविडपूर्वर्य गुर्जरीमध्यकपिता। पूर्णखरा भवेदेषा मन्द्रतारा......र्षभे ॥ द्राविडगूर्जरी-उपाङ्गरागः तारमन्द्रर्षभा हो पूर्णा द्राविडगूर्जरी । निषादस्तारमन्द्राभ्यां स्फुरतीत्यपरे जगुः । सामगे च समं गानादियं स्यात्सामगूर्जरी ॥ रामचन्द्रः भट्टमाधवः –RII: ऋषभे मन्द्रताराभ्यां स्फुरिता द्राविडी भवेत्। गूजैरी परिपूर्णेयं प्रहर्षे विनियुज्यते ॥ जणदेक: --प्रथमस{गः द्राविडेो निग्रह्ांश्ास्तु सुरितैौ षड्जपक्वमैौ । गान्धारतिर............स्तोकेऽसॆौ मालेिगेो मतः ॥ मोक्षं: द्राविडगेोल:-रागः निषादंष्ट्राग्रह्न्यास: षड्जसङ्कुलपञ्चमः । गेयेो द्राविडगैोलेोऽयं वीरश्ङ्गारयेर्निशि ॥ गैौडस्य द्वैविध्यं कोहलीये, तुरुष्कगैडा, द्राविडगैड इति । तुरुष्कगैडस्वैौडवे वक्ष्यते । नारायणः -3 उपाङ्गरागः निषादंष्ट्राग्रह्न्यासः षड्जकम्पितपञ्चमः । तथा गान्धारतेिरिपः प्रोक्तो द्राविडगैोलकः ।

s वلا ہم 0x , هي مم तिांरपी मकविशेप

।

द्राविडवराटिका-रागः ऋषभे सुकुरिता पूर्णा निमन्द्रेण विराजिता। षड्जांशन्याससंयुक्ता द्राविडीयं वराटिका ॥ द्राविडवराटी-रागः अथ द्राविडवराटीसंज्ञाया स्फुरितर्षभा । निषादमन्द्र षडूजांशन्यासाऽसौ समुदाहृता ॥ जगदेकाः हृरिंः षड्जांशा षड्जतारा च षड्जन्यासविरांजिता । खल्पपञ्चमसंयुक्त निषादबहुला वरा। रिषभेण च भूयेिष्ठ मध्यगान्धारताडिता। एतल्लक्षणसंयुक्ता वराटी द्राविडी मता ॥ सोमेश्वरः -3লাঞ্জায়: ऋषभज्ञातगमका भुरमिन्द्रनियादनी l वराटद्राविडी सद्भिः शृङ्गारादौ प्रगीयते ॥ द्राविडी- रागः पंशा न्यासग्रहण मान्तापन्यासतारगान्धारा। सरिहीना या द्राविडिका मन्द्रसनिधा च ॥ ,तचम्पा-देशीतालः षड़्द्रता ग: षड्द्रुता गो दूतचम्पेति कथ्यते १० स्नात्राः । द्रुतपदगतिः-भ्रुवावृतम्। यदि खलु समेषु भवति जगणोऽथ गुरुनिधनजम् । तदनु चरणे लघुर्भवति शेषमथ सततमुकृतिविहितपदे दुतपद्गतिः॥ - पञ्छुता लघुश्चैकः षड्भ्योऽपि यतिमान्लघुः। पुनरप्येवमेव स्याद्धेदश्वञ्चत्पुटद्वयात् । प्रियापरिवृतस्यैषा नायकस्य प्रवेशने । दुतपदा तु कर्तव्या रागे मालवकैशिके॥ मधुकररुतेहेि पकथित इवासुविकसितसुयंथमुहकमला। (मधुकररुतैः प्रकथित इवाशु विकसितसुगन्धमुखकमला) নানয়: द्रुतपर्यायाः ततदुतख पर्याया गगनं व्यञ्जनं तथा। | अर्धमात्रं बिन्दुकं चेत्येते तज्ज्ञैरुदाहृताः॥ वेमः बिन्दुकं व्यञ्जनं शून्यं द्रुतं रूं चाधैमानिकम्। मुद्धृतं बलयं व्योम द्रुते नामानि तु क्रमात्॥ - श्रीकण्ठ: ढुतपाद्गतिः-भ्रुवावृतम् (एकादशाक्षरम्) यदि खलु पञ्चमकाष्ठमके पुनरपि चान्त्यमर्क तुगुरू। चरणविधाविह वृत्तविधौ भवति हेि सा द्रुतपाद्गतिः ॥ किरणसहसविहूसिदओ । किरणसहस्रविभूषितकः। | भरतः अद्यै दुता गुरुश्वान्ते पञ्चमाष्टमकौ लघू। द्रुतपाद्गतिः श्रोता भङ्गश्चचत्पुटस्य तु॥ अनुद्धतेपु वीरेषु दुतपादगतिर्भवेत्। टकरागेण गातव्या नृपतीनां प्रवेशने ॥ हुतशेखरः-देशीताल: एकेन सविरामेण दुतेन द्रुतशेखरः।। । & । नन्दी ९ कुम्भस्य मतम्। यद्यप्याचार्यैः समस्ट्रमृर्छनाः प्रतिपादिताः । यानत्रितयप्राप्त्यर्थे द्वादशस्वरैरेव मूर्छनाः प्रयुक्ताः । अन्यथा चोक्ष्षाडवेरिता इति प्रयॊगी ने स्यात् । एवं च सति रागसिद्धिः स्यात्, षड्जजातौ रिगमधनेिप्रयोग: तारमन्द्रको न स्यात् । अन्येषाम'ि रागाणां नाशङ्करः प्रयोगः स्यात् । तेन धनेिसरिगमपधनिसिरिग इत्युत्तरमन्द्रा । निसरिगमपधनिसरिगम इति रजनी । सरेिगमपधनिसरिगमप इत्युत्तरायता । एवं क्रमात् छुद्धषड्जा, मत्सरीकृता, अश्वक्रान्ता, अभिरुद्रता च जायन्ते । मध्यमग्रामे तु एवमेव नेिसरिगमपधनिसरिगम सौवीरी । सरिगमपधनिसरिंगमप हरिणाश्वा । रिगमपधनि सरिगमपध कलोपनता । एवं शुद्धमध्या, मार्गी, पौरवी, हृष्यका, ऊह्याः মরন্ধ: अन्न या मूर्छनाः प्राह् द्वादशखरसंभवाः । मतङ्गोऽस्य मतं नैव सुन्दरं प्रतिभाति मे । अत्रैव कहलाचार्यों नन्दिकेश्वर एव च । मतङ्गमनुसृत्यैवोचतुस्तद्विह् वर्ण्यते ॥ द्वादशखरसम्पन्ना ज्ञातव्या मूर्छना बुधैः। जातिभाषाद्दिसिद्धयर्थे तारमन्द्रादिसिद्धये ॥ विस्थानप्राप्तिसिद्धयर्थे द्वादशस्वरमूर्छना। प्रयोक्तव्यान्यथा चोक्ष्षाडवो नैव सिद्धयति ॥ विस्थानप्राप्तिपर्यन्तं यावद्रागी न मूर्छति। न तावत्तच्छरीरस्य लाभस्संजायते विद्वाम्॥ न च सप्रवरैरेव त्रिस्थानव्यानिसंभवः। अत्र प्रतिसमाधत्ते खुम्माणकुलनन्दनः । क्रमात्खराणामारोहावरोहै मूर्छनेति यत्। लक्षणे तद्विहन्येत क्रमादारोहणादृते ॥ यदुक्ते जातिभाषादितारमन्द्रादिसिद्धये । द्वादशख्रगुम्फेन मूर्छन। स्यात्प्रयोजिका। नन्दयन्यां तद्व्याप्ते: तत्पञ्चदशसंभवात् । षाडवैौडुवितस्यातिव्याप्तिलेोप्यादिसंभवात्॥ असंभवाद्गतार्थत्वात्तारमन्द्रावधी कृतौ। न तावत्क्रमतीश्वरे रक्तिः कुलापि जायते । विसॆवांदिसमावेशाद्भक्तिभङ्गो यतः स्मृतः । ईषत्स्पर्शाल्लङ्घनाद्यैः क्रमभङ्गस्य शासनात्। कूटतानोपयोगित्वं मुख्यमासां प्रयोजनम्। न रागजनिरेषाऽतश्चार्ध्र समस्वरेरिता । द्वितीयप्रहरगेया-रागाः गूजैरी कैशिकश्चैव सावेरी पटमञ्जरी। रेवा गुणकरी चैव भैरवी राकरयैपि । सोरडी च तथा गेया प्रथमप्रहरोत्तरम् ॥ दामोदरः द्विपताकिनी-कला घृत्वा विलासेषु चतुर्ष यत्न हस्ती ततश्लेबरणाम्बुजाभ्याम्। ऊध्र्वगताभ्यां कुरुतेऽथचक्रभ्रमीकलोक्ता द्विपताकिनीति॥ नागमळु: द्विपदगा-प्रबन्धः अथ द्विपदगा प्रोक्ता प्रकृते दोहकाख्यया । अत्र तालेो यथेष्ठस्स्याद्ाभोगोऽथ पदान्तरैः। तालमानद्वयेनैव स्वरैन्यसिो विधीयते । द्विपदाख्यप्रबन्धो यः स चतुर्धा प्रकीर्तितः। एकखरेण सैंयुक्तो गमकेनान्वितः परः । स्वरैश्च गमकैस्त्वन्यः चतुर्थेस्तद्विवर्जितः। संस्कृते ये द्विपदगाः प्राकृते दोहकाश्च ते ॥ अभीष्टमात्नतालस्स्यादाभोगोऽन्थपदैः कृतः। स्वरैन्यसिो विधातव्यः तालमानद्वयेन वा । अराद्कः: द्विपद्गस्य सारसादिभेदास्सप्त वर्तन्ते । सङ्गीतचूडामणौस्पष्टं द्रष्टव्यम्। त्नयो गणा गुरुश्वान्ते प्रथमेऽथ तृतीयके । द्वितीये च तुरीये च द्वौ गणौ द्वे गुरू तथा ॥ । जगणो नात्र कर्तव्यो भागान्ते यमकं भवेत् । इति द्विपदगं नाम तस्योदाहृतिरुच्यते ॥ गातव्यस्खरसंयुक्त स्तालेन परिवर्जितः। प्रबन्धो द्विपदाभिख्यो गीतविद्याविशारदैः ॥ द्विपदी-प्रबन्धः शुद्धद्विपदिकापूर्व पूर्णद्विपदिका ततः। मानी चन्द्रिका चाथ धृतेिस्तारस्ततःपरम् । गेयमष्टप्रकारोऽयं अस्यां लक्ष्माथ कथ्यते॥ जगदेक: अन्न भेदाः शुद्धद्विपर्दी, पूर्णद्विपदी, मानवी, चन्द्रिको, स्मृति:, तार:, सञ्चारिणी, मनोहारिणीति गम्यन्ते। करणाख्येन तालेन गातव्यो गमकान्तरे। आभोगोऽनुपदैः कार्यो न्यासस्ताळद्विमानतः।। । द्विपर्दी च भवेद्देवम्॥ , हरिपालः द्विलेपनम्–(त्रिपुष्करे, वामोध्र्वकप्रलेपात् -अवनद्धाङ्गमू अङ्गिीके चोर्ध्वकं च मृद्! लेपनम् । तत्प्रयोजनं तु - शैथिल्यादायतत्वाच्च वध्राकोटनयापि वा । स्वराणां संभवः कार्यो माजैनासु प्रयोक्तृभिः । मृत्तिका तु - लक्षणं मृत्तिकायास्तु गदतो मे निबोधत । निःशर्करा निस्सिक्ता निस्तृणा निस्तुषा तथा । न पिच्छिला न विषदा न क्षारा न कटुस्तथा । नावदाता न कृष्णा च नाम्ला नैव च तित्तिका । मृतिका लेपने शस्ता तया कार्या तु मार्जना । नदीकूलप्रदेशस्था इयामा च मधुरा च या । तोयापसरणश्नक्ष्णा तया कार्या तु माजैना। बधिरा ह्यवदाता तु कृष्णा कुर्वीत न स्थिरा ! सतुषा न स्वरकरी श्यामा स्वरकी भवेन्। यवगोधूमचूर्ण वा तत्र दद्यात्प्रलेपने। एकस्तस्य तु दोषः स्यादेकस्वरकृतं भवेत् । आर्ढेण वाससाऽऽलेिप्य शैथिल्यं जनयेत्तदा । आकॉटनाञ्च वध्राणां तीव्रतां च प्रयोगविन्। भस्ममिश्रेण भक्तेन यवगोधूमयोस्तदा । चूर्णेन बोधनं वा स्यादेियाह् मिथिलेश्वरः॥ द्विशेिखरः-हृतः शिखराख्यौ मिथः श्रृिष्टी करौं द्विशिखरो भवेन्। स्त्रीकर्तृकेऽङ्गलेिरफ़ोटे इायनार्थे प्रयुज्यते । । नास्तीति कथने प्रायः संयुक्तोऽसौ वियुज्यते । विप्रद्सः द्विसरः-कण्ठभूषणम्। द्विखरः-वर्णालङ्कारः द्विरुच्चार्य खरयुगमेकमुच्चार्य चापरम्। खरमेवं क्रमाद्यत्र । यथा-सरिसरिगरिगरिगम । व्युत्क्रमेण मगरेिगरिगरिसरिस । अस्य रूपकतालानुगतत्वेनानुपूर्वी विशि গুলোদ্বন্তঃখণেH सॆगीतसरणिः घनिष्ठाहृतिः धनक्रयुतातु-मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः) (आ) स रेि ग म प ध नि ध स . (अव) स ध प म ग रेि स . মঞ্জ धनञ्जयः। दृट्राह्पककर्ता । (क्री) 980 एतत्कृतं भरतोत्तरग्रन्थव्याख्यानं नोपलब्धम् । धनञ्जयमण्ठ:-ताल: दलगाः पो मण्ठके तु धनञ्जये। ० । ऽऽ वेदं -देशीताल: धनञ्जये मण्ठके तु क्रमाद्दलपगा मताः । o S Ś दामोदरः धनश्रीः–रागः सत्रयाद्या हीनर्षभा षाडवाथ धनाशिरी । मूर्छना प्रथमा ज्ञेया रसे वीरे प्रयुज्यते ॥ धनाश्रीः-मेलरागः आरोहे रिधहीना खात् पूर्णा शुद्धखरैर्युता । गान्धारस्वरपूर्वा स्याद्धनाशीर्मध्यमान्तका ॥ अहोबिल: गान्धारेत्यादि । गग्रहो मन्यासः। प्रातर्गेया इयं धलेोपेन षाडवा । पूर्णा च स्यात् । पदसन्ततितस्तेना: पाटा: स्वरसमुञ्चयः। ततः पद्यानि यन्न स्यु: लयमध्यममानतः। स प्रबन्धवरो ज्ञेयेो ঘনবস্তৃ"ম । धन्याशी-रागः षड्जांशप्रहसंभृता धनिपरित्यक्ता समा सर्वतः। स्फारीभूतविवादमध्यमरवाचैद्राधिकानित्यशः। तारस्थाननेिवेिष्टमध्यमरवा गान्धारकः पञ्चमः । स्वल्पोपद्रवं...कितं च गमकं सा स्यानु धन्यासि(शेि)का । नान्यः স্কুল: षड्जप्रहृशा मध्यान्ता विधरिनेि । निमन्द्रमध्यताराच। धन्यासी स्यात्............ įį সলঙ্ক: -मेलरागः-(ह्नुमतोईमेलजन्यः ) ( (अ) स ग म प नि स . (अव) स नि ध प म ग रेि स . धन्याश्री-रागः साद्यतां च धरित्यक्ता धन्याश्रीः सांझयुक् चरा । धन्यासेि:-राग: अङ्गं धन्यासिका प्रोक्ता शुद्धकैशिकमध्यमे । षडुजांशग्रहसन्यासी पाडवा रिषभोझिता ॥ गान्धारपञ्चमस्वल्पा रसे वीरे नियोज्यते । मद म्मिीरः धन्यासी-रागः (वेशे वादनक्रमः) तारषड्जं प्रहं कृत्वा तस्यार्थ मृदु वादयेन्। तदेव सकृद्दाह्य वायेित्वा ग्रहूं ततः। ततो द्वितीयं तुर्यं च प्रोच्य पश्वानृतीयकम्। सकृदाहृत्य तदनु वादयेत्तत्परंटुतम्॥ पञ्चमॆ तु विलम्व्याथ स्वरौ तस्माद्धस्तनौ। स्वल्पीकृत्य ततः स्थायेिरवरे न्यासो यदा भवेत्॥ स्वस्थानमाद्यं धन्यास्यास्तदा तद्ज्ञैरुदाहृतम् । अस्याः स्थायी द्वितीयस्तु स्वरो वेशेषु दृश्यते ॥ धन्यासिका-रागः । अङ्गं धन्यासिका श्रोक्ता शुद्धकैशिोकमध्यमः । षड्जामिहुमन्यासः षाडवर्षभवर्जितः । गान्धारपञ्चमस्वल्प: रसे वीरे नियुज्यते । जगदेद्धः धर्मिणी अस्य धन्याश्री:, धन्यासी, धनाशी, धनासी इत्यादिनामानेि 3ति ! नीलोत्पलश्यामलमूर्तिरेषां प्रियं लेिखन्ती विरहेण युक्ता। श्रीखण्डचर्चाविलसत्कुचा स्याद्धन्यासिका भातेि ”ཁེ་ཐེག་ সন্ধিয়ত: धरणिः –यतिः यतिपर्यायतः प्रोक्ो धरण्यो देशकोविदैः। आवृत्तयलु मार्गंज्ञैस्तालानां परिभाषिताः॥ रिवर्तनसंज्ञाि वेिद्वगोचराः । धरण्य: पद्मध्याऽन्ते भवेयुस्तालनिर्णयात् ॥ कुम्भः धरणीवराहृ:-देशीताल: वराहे धरणीपूर्वे गयोर्मध्ये पुतद्वयम्। ऽ ऽ ऽऽ गोपति्पः धरपल्लवः-मेलरागः (मेचकल्याणीमेलजन्यः) (आ) स रि म ग म प नि स. (अव)स नि ध प म ग म रि ग स. धर्मगीटाणी-मेलरागः (रामप्रियमेळजन्यः) । (आ) सरि गरिंग म प धनि ध पनि स. (अव) स ध नि प म ग रि स . भ्रमद्भaलिनी-मेलरागः (ननैरवीमेल्तान्यः) (आ) स रि म प नि स. (अब) स धम गरि स. धर्ममठ्यकः--देशीतश्:ि मगणो लुहूतो लोगः ताले स्याद्धर्ममठ्यके । (११२ मात्रा:) धमेवती-मेलकर्ता (रागः) स रेि ग ० ० ० म प ० ०ध °नि स · धर्मिणी-मेळरागः (कामवर्धिनीमेलजन्यः) (आ) स रेि ग म ध नि स . (अव) सनि प म ध म गरि स. त्र्भ्र, धातवः-(अवनद्धे) स्वरास्ते धातवः प्रोक्ता ये प्रह्ारविशेषजाः। कुम्भः धातुः अर्थस्य यत्र निर्वाह्ः पदृबन्धॆन दृश्यते । नाम्ना धातुरिति प्रोक्तः स सङ्गीतवेिशारदै: । हरिपालः धातुश्चतुर्धेति कथं नु संख्याह्यस्यन्तराख्योपि च धातुरन्यः । एवं च पन्नेति निरूपणीये कथं चतुधैति विनिश्चयस्ते ॥ सत्ये च धात्वन्तरवर्णनं ते सर्वानुयायी खलु नैष धातु: । प्रवर्तते साळगसूडमात्रेत्वन्यत्र चत्वार ईति प्रतीतम् । धातुखरूपं कथयामेि सम्यकु धातुस्वथो धारणपोषणार्थन्। औणादिके संप्रति कल्प्यमाने तुन् प्रत्यये धातुपदस्य सिद्धिः॥ रघुनाथः ये प्रह्ारविशेषोत्था: स्वरास्ते धातवो मताः । पुष्णन्ति वीणावाद्यं ये रक्ति द्धति चातुलाम्॥ कुर्वन्यदृष्टतुष्टिं च ताम् धातूनघुना ब्रुवे । विस्तारकरणाविद्धव्यञ्जनाश्चेतिं धातवः । विस्तार:, आविद्धः, व्यञ्जन:, करणम्-एते चत्वारो धातवः। धातवश्चतुरूिंश्ात् । विस्तारे चतुर्दश । करणे पश्च । ठयञ्जने दश । आविद्धे पञ्च-इति । धातुपञ्चमः-मेलरागः (धातुवर्धिनीमेल्जन्यः) { आ ) स रेि ग म प नि प स . (अव) स नि ध प म रि ग म रिस . मु o: स रेि ग ० म प ध नेि ० स . সঞ্জ धातुवाद्यम्-धातवतन्त्रीविशेषाङ्गुलीविशेषवैणस्वराः रखनया अदृष्टविशेषस्य क्रमेण चतुष्टयपृथकृता विस्तारब्यञ्जनाविद्धकरणसंज्ञा धातुवाद्यं सप्तभेद्लक्ष्णम् । अभिनवगुप्तः धारणाः–दन्ताः प्रह्णाद्धारणाः प्रोक्ता दन्ता येोज्या विशारदैः। भयादङ्गलेिदंशे च तृणादीनां च चर्वणे ॥ सोमेश्वरः ६ घीरादयः धीरललितः_नायकः यत्र तु धीरत्वं सन्निवेशसौकुमार्याद्विलासमसृणं स धीरललेितः । यथा-अथ सललेितयोषिदिति कुमारसंभवे भोजः धीरशङ्कराभरणं-मेलकर्ता (रागः) स ० रेि ० ग म ०प० ध० नि स . ु धीरशान्त:-नायकः यत्न तु धीरत्वं अमीषामेव शास्रार्थावगमपरिणत्या तदति। सत्ोत्तरं भवति स धीरप्रशान्तः। यथा-जीमूतवाहनः। | भोजः धीरा-नायिका मध्याप्रगल्भयोर्मानविधौ त्रैविध्यम्। धीराधीरा परुषा चेतेि। स्त्रीणामीष्र्याकृतः कोपो मानोऽन्यासङ्गिनि श्रिये । धीरा गुप्तविकारा स्यादादराङ्गार्पणादिकृत् ॥ कुम्भः धीरा रतिपरिश्रान्ता मूर्छितापि पुनः पुनः। श्रिये प्रोत्साह्यति या रते च पुरुषायेिते । उपचारै: सविनयैरथवा क्रमभाषितै: खेद्यत्येव नेक्षेत सापरार्धे प्रियं क्रुधा । धीरादयो नायेिकाः धीराधीरा धीरा तद्वद्धीरेति मध्यमा त्रेधा । औढापि प्रागल्भ्याद्वैर्यविशेषैश्व मानवृतिगतैः ॥ धीरोदात्तगुणान्विता च रमणी धीरात्वधीरा भवत् मानादौ मृदुरेव धीरललितप्रायैर्गुणैरन्विता। धीराधीरविलासिनी वेिळसिता धीरोद्धतोतैर्गुणै: प्रायः कापेि च धीरभाक् सञ्जायते सा क्रमात् । धीरादयः-नायिकाः मध्यामिधानधीरा वक्रोक्त्या वक्ति सस्मिता किञ्चित् । धीराधीरा दृयिते सागसि वक्रोकिभिर्बदरसानम्॥ अधीरमध्या परुषैश्च वाक्यै: कृतागसं वल्लभमाह् कोपात् । अथैवमुक्तास्सकलाश्च मध्या ज्येष्ठ कनिष्टति च - - - - ता द्विधा स्युः॥ नीलकण्ठ: शारदातनयः नीलकण्ठः WS 羽、 ध्रुतिः-भ्रुवावृतम्। धृतिसंज्ञा च विज्ञेया लघुश्च गुरुकद्वयम्। यथा-उमेश: - इति एक: पाद: ! नृत्तगीतयोः प्रयेोक्तव्या, मान्य: -व्यभिचारिभाव: शौर्यविज्ञानश्रुतिविभवशौचाचारगुरुभक्यधिकमनोरथार्थलाभक्रीडादयेों विभावाः । अनुभावास्तु प्रामानां विषयाणामुपभोगादप्रामातीतोपहतविनष्टानामननुशोचनादयः । সংল: देहपुष्टिरुपलक्षणे गता न तु झोचनार्दनमनुभावादीनाम् । रामचन्द्रः सुखडुःखेषु समत्वेनोत्पद्यते धृतिः। तामचलत्वादिभिरभिनयेन्। सागरः -चित्नाभेिनयः लज्ञादिभिश्च चेित्तस्य नैस्पृह्णे धृतिरुच्यते । शिरसः पार्श्वभागे तु कपित्थेो लज्ञितार्थके । विपताकः पुरोभागे गुरुभक्तौ विधीयते । हृदिस्थाने तु मुकुलो व्योमस्थाने पताकक: । मोक्ष्ज्ञाते दृशैयन्ति भरतागमवेदिनः। पुरोभागे तु चतुरः तिर्यग्बद्धस्थितो यदि । * - * ১ क५ हंसास्यं तन्मुखे चैव चालयेच्छास्त्रबोधने । धृतिछन्दीवृत्तानि धूल्यामपि हेि पिण्डेन वृत्तान्याकल्पितानि हेि। तद्ज्ञै: शतसहृस्रे द्वे शतमेकं तथैव च । द्विषष्टिश्च सहृस्राणि चत्वारिं३ाच योगत:। चत्वारि चैव वृत्तानि समसंख्याश्रयाणि तु॥ fचैनायकः भरतः धृतिवर्धनः-मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमल्जन्यः) (आ) स ग म प ध स. (अव) स नि ध प म रि गरि स . धृष्टः । लज्जाशङ्के तिरस्कृत्य कुर्याद्वयवसितं तु यः । सावष्टम्भ इवान्येषु नरोऽसौ धृष्ट उच्यते । भावविवेक: ,4 धैवती उष्णिक् छन्द: करुणरसः, द्र्दुरो वदति, ऋषिकुलीनः. चम्पकप्रभः, क्षत्रियः, श्वेतद्वीपभू, सत्यलेोकवासी, चेोलदेशीयः, शुक्रवारजः, सामवेदी, कौमुदशाखी, चत्वारिंशद्वार्षिकः, षट्कलावान्, क्षान्नकर्मणेि प्रयुक्त:, नीचस्वर: त्रिश्रुति:, पण्डितमण्डल गोपुच्छ हृद्याय नमः । स्रोतोवद्द: शिरसे स्वाहा । समा वषट् समा कवचायहुम् । अर्तिसमः नेत्रत्रयाय वैौषट्। ह्राह ऋषि: प्रतिष्ठा छन्दः ३ार्ची द्देबता । ऐं ह्रीँ सँ धं नम: । धैवताभिनयः काङ्गलहतको कृत्वा दृष्टया बीभत्सया तथा परावृत्ताख्यमूध्न च प्रयालीढाभिधेन च। स्थानकेन विनिर्देश्येो धैवतो निपुणैर्नेटै: ॥ जभाँ ইন্ধ: दामोदरः धैवती-जातिः अत्रोच्यते धैवतिकाख्यजातेरंशौ हि तत्रर्षभधैवतैौ द्वौ आरोहणे किञ्च सयौ विलछ्यौतदौडुबै खात्सपयोश्चलेपान्। नैष्कामिकाया भर्वति ध्रुवाया गने पुनर्नाटकपूर्वकाङ्के। जातेरमुष्या विनियोग उक्तः कला भवन्त्यष्टगुरुस्वरूपाः ॥ जाताविह द्वादशसंभवन्ति गाने पुनस्सिंहलेिका च देशी । सा शुद्धकैशिक्यपि ते त्रयेोऽपि रागॆ परिस्फूर्तिमिहप्रयान्ति॥ रघुनाथः धैवया धैवतर्षभौ प्रहावंशैौ च । शुद्धावस्थायां धैवत एव । न्यासः । विक्तावस्थायां धैवतर्षभमध्यमा अपन्यासाः। धैवतेो न्यास: । पञ्चमर्हीनं षाडवम्। पञ्चमषड्जर्हीनमौडुवितम्।। षड्जपञ्चमस्वरौ बलै कर्तव्यैौ । कचिल्लङ्घनीयैौ । पञ्चस्वरपरस्तार: । न्यासपरस्तत्परो वा मन्द्रः । पूर्णावस्थायां गान्धारमध्यमपञ्चमनेिषाद्ानामल्पत्वम्। एतेषामौडुवितेऽल्पत्वम्। शेषाणां च बहुत्वम् । अस्या: समांशा: रिषभादिमूंर्छना । ताल: पञ्चपाण: । एककळश्चित्रमार्गे मागधी गीतिः । द्विकले वार्तिके संभाविता गीतिः । चतुष्कले क्षेिणे पृथुला गीतिः । चेत्रे कलाश्चतस्रः । दक्षिणे कला द्वादश । वार्तिकेऽष्टचत्वारिंशत्कलाः । रसाः वीरबीभत्सभयानकाः । ध्रुवागाने प्रथमप्रेक्षणिके विनियोगः । मतङ्गः ९९ ध्रुवपदनृतम् ধ্ৰুব;–ন্ধিয়া ( uগঞ্জ ) -तालक्रिया छोटिकाशब्दपूर्वस्तु हस्त्रपातो धुो मतः। अत्न केचिद्दतिलाद्याः ध्रुवपातं न मन्यते । तन्मते तु कछाः सम तामिस्तालमतिभेवेत् । वेम: 一羽、 * सर्वपातस्थितत्वाच विश्लेषाभावतस्तथा । करस्य ध्रुव इत्युक्तः सङ्गीतसर्वस्वम् -त:ि भ्रवतालः पुनर्द्वधा नाटयदण्डी धुवत्तथा। वीणावाद्यधुवश्वेति नाटयद्दण्डी भुवे लघुः॥ चतुरक्षरवानाद्दैौ गुरुः पश्चाद्दशाक्षरः । वीणावाद्यधुवे त्वाद्वै लघूद्वै चतुरश्नरौ ॥ ततः षडक्ष्रोञ्चारसम्मितेो लघुशेखरः । चतुर्द्दशाक्षरमिता वाह्यैतावुभौ ध्रुवैौ ॥ धुवयेरनयोस्तावत् नाटयदण्डी ध्रुक परम्। प्रामाणिकः शास्त्रदृष्टः स एव भुवि वैणिकै:। वीणायं वाद्यते रक्तिलाभात् धातक्यान्वितः । धुवपदनृत्तम्–देशीतृतम्। गीयमाने ध्रुवपदे गीते भावमनोहरे । नर्तनं तनुयात्पात्रं कान्ताह्स्याद्दिदृष्टिजम् | नानागतिलसद्भावमुखरागादिसंयुतम् । सुकुमाराङ्गविन्यासै दन्तोद्योतितहावकम । खण्डमानेन रचितं मध्ये मध्ये च कम्पनम् । यन्न नृत्यं भवेदेवं ध्रुपदाख्यं तद्ा भवेत्। प्रायशो मध्यदेशीयभाषया यत्र धातव: । उद्वाहधुवकाभोगात्त्रय एते भवन्ति ते॥ उद्वाहाहिर्त विपरे त्वाभोगवर्जितप्। उद्वाहाभोगरहितमन्वर्थमपरे जगु । स्यादक्षिष्ट्रविचारादेिश्वङ्गारातिसूचक्रे । মুম্বানান্ত}: מא मात्रा: । खण्डध्रुवजातौ पञ्चसंख्यया गुणनेन लघूनां पञ्चदृश्ा मावाः। द्रुतस्य द्वेमात्रे आहूय सप्तदशमात्राः। सङ्कीर्णजातौ ध्रुवताळस्य नवाङ्कगुणने लघूनां सप्तविंशतिमात्राः। द्रुस्य मात्राद्वयस्य हितत्वे एकोनत्रिंशन्। तथैव चतुरश्रमध्ये लघुदूतलघुलक्षणे चतुरक्षरगुणनं द्रुतमात्राद्वयसांहृत दशमात्राः । त्र्यश्रमध्यस्य अष्टौ मात्रा: । अनेन प्रकारेण मिश्रसंध्यस्य प्रेोडशमात्राः। खण्ड। मध्यस्य द्वाद्श । सङ्कीर्णमध्यस्य विंशतिः । रूपकस्य लक्षणं द्रुतं लघु । चतुरश्ररूपकस्य षण्मात्राः। त्र्यश्ररूपके पञ्च । मिश्ररूपकं नव । खण्डरूपकं सप्त। सङ्कंीणरूपकस्यंकाद्श । झेपायाः एको लघुः । अद्भुतं द्रुतं लक्षणं भवति । अनुद्रुतयैका मात्रा। तत्क्रमेण चतुरश्रझैपायाः 4+1+2=इति सप्तमात्रः । व्यश्रझंपायाः षट्। मिश्रझैपायाः दश । खण्डझंपाया अर्छौ। सङ्कीर्णझंपाया द्वादश। त्रिपुटताले लघु द्वे दुते। चतुरश्रत्रिपुटे 4+2+2 = अष्ट्री मात्राः । व्यश्रत्रिपुटे सप्त । मिश्रत्रिपुटे ए दश। खण्डत्रिपुटस्य मात्र नव । सङ्गीर्णत्रिपुटस्य त्रयोदश। अटताले लघुद्वयद्रुतद्वयलक्षणे चतुरश्रजोत: 4+4+१+१ = द्वादशमात्राः । मट्रस्य त्र्यश्रे दृश्ामात्राः । मिश्राट्टस्याष्टादृश । खण्डाट्टस्य चतुर्द्दश । सङ्कीर्णाटृस्य द्वाविंशतिः। एकतालस्य लघोरेकस्य चतुरश्रभेदे चतस्रो मात्राः । त्र्यश्रभेदे तिस्र: । मिश्रभेदे सप्तमात्राः । खण्डजातौं पञ्च । सङ्कीर्ण नछ लयतालातु, वलनिका,ठुतमध्यविलम्बिता, मल्लक,छिन्नक, खण्डक, खण्डिका, वामधुवा, द्विपदी, छिन्ना, खण्डधारा, जम्भेटिका, अवकृष्टक, कलेक', खलीरिका (?), अर्धचतुरश्रः, अर्धार्धेचतुरश्रः, अष्टान्तपाद्र्द्दनः, मन्द्गतिः, पञ्चाळिका, उत्फुल्लकः, कादम्बः, तोटकः, चचैरीयः, नर्तक:, मिश्रकलेिकः, अथैकलेिकः, आविद्धः, पण्डरः, मुखरिकः, चित्र:, उपविनिः, रमणीयः, विलेोळ:, मल्लघटी, विष्कम्भः, लघुः, आक्षिनिका, गुञ्जितः, पारण:, रागवधैन:, उद्वीक्ष्ण:, उद्दीपन:, करण्टकः, अर्धकरण्टकः, इति बह्वः, दोला, बाला, सुभद्रा, सङ्गता, एते चत्वरो विभङ्गाः कुटिला, आश्लेिप्तिका, व्यश्रा, चतुरश्र, वर्तुला, संयुक्तिका, एते षडुपभङ्गः . तलl: हेला, त्रिगता, संपकेष्टकः, नकुंटः, नकुंटी, खञ्जकः, खखिका, आक्रीडिता, विलम्बा, एते द्वादशभर्ततालाः। भङ्गतालास्तु चञ्चत्पुटः, चाचपुटश्व (एतै मूलताल) । चञ्चत्पुटचाचपुटाभ्यां भङ्गतालाः कलामात्रभेदादुत्पद्यन्ते। १०१ इति मतान्तरमच्युतोदाहतम्। तालस्तलप्रतिष्ठायामितेि धातोघै७भ्तत: घङिप्राप्ने वृद्धिः। ताश्छन्ति प्रतितिष्ठन्ति गीतवाद्यनृत्तान्यत्रेतेि तालः । यद्वा तल्यन्ते प्रकाश्यन्ते नृत्तगीतवाद्यानेि बेनेति ताल: अथवा तकारः ३ाङ्करः प्रोक्तो लकारः शक्तिरुच्यते । शिक्शक्ति समायोगान्तालनामाभिधीयते ! शिवशक्तिरुच्यते । अच्युतः ध्रवः

• 3

भ्रवेो निश्चल एवार्य समाख्यातो ध्रुवाख्यया । धुवा हरिपालः –नुवालङ्कारः ध्रुवतालेन संबद्धो धुवालङ्कार उच्यते ध्रुवतालः पुनर्द्वधा नाट्यदण्डीधुवस्तथा ॥ वीणावाद्यधुवश्वेति नाट्यदण्डीधुवे लघुः। चतुरश्रवानादौ गुरुः प्रतिदशाक्षरः । वीणाबाद्यधुवे त्वादौ लधू द्वौ चतुरक्षरौ। ततष्षडक्ष्रोञ्चारसम्मितो लघुशेखर: ॥ चतुर्दशाक्षरमितावाहयैतावुभौ धुवौ। ध्रुवयोरनयोस्तावन्नाट्यद्दण्डीध्रुवःपरम् । प्रामाणिकशास्त्रदृष्टः स एव मुवेि वैणिकै: । वीणायां वाद्यते रक्तिलाभाद्धातुत्नयान्वितः । सरिगमगरि सरिगरि सरिगम रिगमपमग रिगमग रिगमप वेङ्कटमखी। ध्रुक्कः-वाद्यावन्वः यश्वानेकेषु वाद्येषु स्यादावृतोऽन्तरान्तरा । वायेषु ध्रुवभावाश्च ध्रुवकः परिकीर्तितः । ध्रुवको मूरिवायेषु खादावृतोऽन्तरेऽन्तरे॥ वेमः धुक्का–(क्रिया) तलङ्गम क्रियाशब्दे द्रष्टव्यम् । धुवासंहानि यानिलुः नारदप्रमुखैर्द्विजैः। गीताङ्गानि तु सर्वाणि विनियुतान्यनेकशः॥ बा ऋचः पाणिका गाथा: सप्तरूपाङ्ग एव च । ध्रुवाभेदहेतवः अथ जातिप्रमाणं च प्रकारौ नामकल्पना । स्थानं चेति ध्रुवाणां यु: भेदकाः पञ्च हेतवः । वृत्ताक्ष्रप्रमाणं तु जातिरित्यभिधीयते । पृडूलाष्टकले चैव प्रमाणे द्वे प्रकीर्तिते ॥ समाधैविषमाणां तु वृत्तानां तु विधीयते । नाट्यह्नेः...............प्रकार इति कथ्यते । कुलाचाराश्रये नाम यथा नृणां विधीयते । तथा खानाश्रयोपेता ध्रुवाण नाम कल्पना। यद्वा वृत्तविशेषैश्व खेछया नाम कल्पयेत्॥ ध्रुवायोगे विधिः अनिबद्धपदा ज्ञेया विषमाक्षरयोजिता । छन्दो वृत्तपदैर्बद्ध निबद्धाकथिता ध्रुवा ॥ सतालास्त्वनुमन्तव्याः शंषास्तालवेवर्जिताः । उत्तमाधमपात्राण गुरुयायाधुवा भवेत्। मध्यमानां समा प्रोक्ता लघुप्राया ध्रुवाः स्मृताः। एकाक्षरादेिषडॆिशपर्यन्तमधुना क्रमात् । एकाक्षरादेिषडन्तं चतुर्भेिस्ताल इष्यते । गायत्र्यादिजगत्यन्तं द्विपदस्ताल इष्यते । जगत्यादि तूक्यन्तं ताल: प्रतिपदे भवेन् ॥; নানা: ध्रुवालङ्काराः आद्यो ध्रुवस्ततो मण्ठः (मठध: ) प्रतिमठयो निसारकः । अठतालस्ततो रास एकतालश्व सप्तम: || ध्रुवष्षोडशविधः मठ्यकष्षड्वधः स्मृतः। ੋਰੁਕਿੰਬ प्रतीमठयः षड्वधश्व निसारुकः । षड़िधश्चाठतालश्च रासकश्च चतुर्विधः । त्रिविधश्चैकतालश्च गीतभेदाः पृथक् पृथक् । - संगीतसार ध्वजिनी-धुवावृतम् तृतीयपञ्चमान्यानि प्रथमं सचतुर्थकम् । । षष्ठं च नैधने चाथ गुरुणिध्वजि.नी यथा । विलसंति अ कमलसंडे पुष्पसुगंधके कुसुमलुद्धा। (विलसन्ति च कमलषेडे पुष्पसुगंधे कुसुमलुब्धाः) भरत: न्छुठी कङ्कालमट्टतालाभ्यां विना मेलापकेन च । गीतभेदविशेषद्धैस्तद्दोक्ता ध्वनिकुट्टनी । जगदेकाः ध्वानगुणभेदः उच्चस्तरो ध्वनी रूक्षो विज्ञेयो वातजो बुधैः । गम्भीरो घनंीठ्श्वं ज्ञातव्यः पित्तजेो ध्वनिः । स्निग्धश्च सुकुमारश्च मधुरः कफज्ञो ध्वनिः । त्रयाणां गुणसंयुक्तो विज्ञेयः सन्निपातजः॥ ध्वनिप्रचुरता-वंशे फूत्कारगुणः ध्वने प्रचुरतालापपीवरत्वमुदाहृतम्। ध्वनिमेदाः काबुले बाम्बलधैव नाराटो मिश्रकस्तथा। श्वनिश्चतुर्विधः प्रोक्तो गीतविद्याविशारदैः । স্তু": पार्श्वेदेवः ध्वाङमृङ्खला–देशीनृतम्। पुरोऽग्रे गिरिकन्याया मह्ाद्देवेन र्शिताः । ध्वाडा द्वादशसंख्याकास्तन्नामान्यमिदध्महे । रायबङ्कलनिझङ्कौ द्वाण्डस्रैवाडूद्दिण्डकः । हुरूमयी कव्रद्दिण्डः पक्षिशार्दूलकस्ततः । राजपक्षी साळुवश्व ध्वाडास्सूळुयुता मताः । अडालादन्तरौ घूसी मत्स्यपुटं चतुर्थकम् । स्थलस्था गदिता तद्धैः भरताद्विमुनीश्वरैः । ध्वाडा:-देशीनृत्तानि सूळुपूर्वोलुतिर्यत्र तेऽष्ौ ध्वाडाः प्रकीर्तिताः। चत्वारोऽन्ये समुळुल्येदुशस्थितिविनिर्मिताः । एवं द्वादृशधा ध्वाडा: ३ाङ्करेण वेिनिर्मिताः । वेद् न नकुल-वीणा द्वितन्तिका वीणा। नकुलादिलक्षणे द्रष्टव्यम्। -वीणा (नकुलाद्या वीणाः) नकुळात्रितन्त्र्यैौ स्यातां द्विलितन्त्रीकले क्रमात्। ण्डिायती तयोस्त्यक्तं मुष्टिद्वंद्वस्त:परम् । नखकर्तरी-वीणायां दक्षिणहस्तव्यापारः चतुर्भेिनेखरैर्यत्र शीघ्रं क्षेिणह्त्तधीः। क्रमादाहन्यते तन्त्री तदास्यान्नखकर्तरी ॥ -वादनम् (दक्षिणह्रुतव्यापार:) क्रमाद्दूतनखैर्घातश्चतुर्भिर्नखकर्तरी । नटभैरवी-मेलकर्ता (रागः) स ० रि ग ०म० प ध० नि ० स नटमल्लरिरागध्यानम् नटमल्लारिरनीले नृत्यन्कुतुकेन नर्तयत् शिखिनः । कलेितकदम्बो ललेितो मिलेितालेिः सौरभात्कलेितः ॥ सोमनाथः नटवर्धिनी-मेलरागः ( नटभैरवीमेल्जन्यः ) ( आ ) स रेि ग म ध नि स . (अव) स नि प म रि ग म रिं स . नटोरगी शुभङ्करेण सङ्गीतदामोदरे नामास्य गृहीतम्। ग्रन्थो। नोपलब्धः । । नद्वः-मेलकर्ता निगौ त्रिश्रतिकौ यत्न पताद्यौ षड़जमध्यमौ विद्युद्धनदृमेलेऽसौ शुद्धषड्जम (रिषभ) पञ्चमः शुद्धनट्टस्स विज्ञेये प्रह्ांशान्यासषर्ड्जकः।। गमकैर्गीयते सायॆ यस्याद्या मूर्छना मता । श्रीकण्ठः -रंग: पञ्चमगाम्धारावधितारो मन्द्रश्व शेषमको (?) नट्ट न्यासांशग्रहधैवतयुक्त: (पूर्णश्व) धैवतीजात: । নানয়: पूर्णे धैवतन्यासग्रहांशसदृशखरः। नट्टस्तारश्च मन्द्रश्च कृतगान्धारपञ्चमः । সনদ: मेंट्ट चतुर्भुज: इङ्खगदारिपद्यैः नारायणेोऽसौ नितरां वेिभातेि । "াম: स्त्रीकेसरी स्यात्पुरुषी नवीन: सङ्गीतशाले भ्रमेिमादृधानः । गायन् सताळे सलयं मनोझ: स्यान्नट्टनारायण एष रागः । अयं संपूर्णः। नट्टनारायण:-रागः नट्टनारायणाख्योऽथ रागः ककुभसंभवः । धैवतांझन्यासयुतो गान्धारस्वरतारकः। पञ्चमस्वरमन्द्रश्च पूर्णोऽयं समुर्दीरितः ।। नट्टमछ्ारिका-रागः (सङ्कीणैः) जाता नट्रस्याथ मल्लारकस्य स्यादंशाभ्यां नट्टमल्लारिका च । संगीतसरणिः हृरिः मारयण: লঙুয়ালালস্ वेिदेशस्थस्य कान्तस्य वृत्तान्तमतिविह्वला । नट्टा रहितवेर्षौंघा पृछन्ती काकमादरात्। इयं संपूर्णा । नाटीलुच्यते ॥ अयं नट-नर्त, नाट-नाट् नामभिर्व्यवह्रियते । तुरङ्गमारूढविशालबाहुर्विशुद्धचामीकरचारुवर्णः । रणे प्रतापी रुधिराद्वैदेहो बेिराजते शुद्धनटाख्यरागः ॥ সীয় : संगीतस्वर्णेः नद्धु-राग: अथ नट्ट तु संपूर्णा षड्जन्यासग्रहांशका । तारमन्द्रेौ तु गान्धारे पञ्चमे च समस्वरा । नट्ट नट्टपदख्याता सकम्पान्दोलितस्वरा । हासेऽद्भुते च श्रृङ्गारे गातव्या निशेि मङ्गले ॥ नारायणः -भैंसुरगि: हिन्दोलपिञ्जरोत्पन्ना नट्टा गपधतारयुक्। निमन्द्र सग्रहन्यासा संपूर्णा निग्रहाथवा । गातव्या पश्चिमे यामे रसयोः शुचिर्वीरयोः ।

-श्रृङ्गार: ।

IEتسـ भूमिप्राप्त जानु नर्त प्रेोक्ते पातेऽभिवादने । अशोङ्गः आनतं भूगतं जानु भवेत्पादे नमस्कृतौ। नता–जङ्घ नमजानुस्तु या जङ्घा सा नता परिकीर्तिता । गतस्थानासनेष्वेषा वीरसिंह्सुतोदेिता ॥ -नासिका विच्छिन्नमन्दरुदिते सोच्छवासाभिनयेऽप्यसौ । विप्रड्ासः अयर्थसंश्लिष्टपुटाना सिका कथिता नता। उच्छिन्नरोदने सा स्याद्विनियोगः प्रकीर्तितः । सोमेश्वरः -ग्रीव मदाद्वीवा नता ज्ञेया सा खाडूषणबन्धने। नम्रा ग्रीवा नता प्रोक्ता धीरैः कण्ठावलम्बने इाराद्विबन्धने चैषा कामिनीभिर्नियुज्यते । अशोकः नत्नम्–देशीनृतम् (उडुपाङ्गम्) नन्द्यावर्त स्थानकै स्यान्मराला चारिका तथा ललेितो भ्रमरो हस्तो नत्रं स्यात्समतालतः वेदः अलनन्द्यावर्त देशीस्थानम्।मराला-देशीचारी। समतालस्य लक्ष्णम्-लौ दौ स्यातां विरामान्तौ। नदी–धुवावृतम् (अष्टाक्षरम्) प्राग्यदेि निधनगतं स्यादथ गुरु सततम् । । यत्र हेि चरणविधौ सा खलु भवति नदी । हंसकुलसमुदिदे । भनलगाः। हर्षोत्सुक्ये नदी कार्या चेटीमेिर्मदनोत्सवे। हिन्दोलकेन रागेण तालः पादाक्षरेण तु ॥ 5\9 नन्दासी नन्दनावरी-मेलरागः (खरह्रप्रियामेलजन्यः ) (आ) स रेि ग म प नि ध नि स . (अव) स ध प म रेि स . नन्दयन्ती-जाति: अथोच्यते लक्ष्म तु नन्दयन्त्यअंशोभवेत्पञ्चमएव तस्याम्। प्रहोऽत्र गान्धारक एव नांशेी प्रह्श्ायेोरैक्यमपोद्यतेऽत्र । प्राहुर्मूहं पञ्चममेव केचिन्मन्द्रर्षभस्यात्र बहुत्वमुक्तम् । स्थानान्तरे तस्य ततोऽल्पता च स्यात्षड्जलोपेन च षाडवत्वम्। स्यान्मध्यमप्रामिकहृष्यकाख्या सा मूर्छना पञ्चमपूर्विकाल ! द्वेवात्र कळा भवन्ति चचत्पुटश्चाष्ट्रकळोऽव ताल: !! स्यान्नाटकस्य प्रथमे तथाङ्के गाने धुवाया विनियोजनं स्यात् । गान्धारको न्यास इहॊदेतोऽपन्यासौ तथा मध्यमपञ्चमौ द्वौ। - স্থলায়: সঞ্জ नन्द्यन्यामपन्यासौह्नेर्यो मध्यमपञ्चमौ । मद्दो न्यासश्च गान्धारः पञ्चमोंऽशः प्रकीर्तितः । अन्ध्रीवत्षाडवे ज्ञेयमनौडुदितमेव च । स्यान्मन्द्रर्षभसञ्चारो लङ्घनीयश्च स कचेित् । दतिल येोनिस्तु नन्दृथन्या आर्षमि: पञ्चमी स गान्धारी इति सूत्रम् । अंश: पञ्चस एको मध्यम एषो भवेदपन्यासः । गान्धारादेिन्यासाः षड्जविर्हीनं च षाडवं विद्यात् । সাল: नन्दहोराली–मेलरागः (हरिकाम्भोजीमेलजन्यः) (आ) स ग म ध नि स . (अव) स नि ध म ग रेि स . नन्दा-प्राकृते द्विपदं विषमा-चतुर्मानिक एक: पञ्चमानेिक एक: चतुमांत्रेिक एक: । समा-द्वौ चतुर्मात्रिकौ ज ल ग। —ল্পনি धैवतस्य प्रथमा श्रुतिः। नन्दासी-रागः - सषडूजांशग्रहन्यासा धैवतर्षभवर्जिता । निषादमन्द्रा मतारा नन्दासीनामती हेि सा ॥ -मूर्छन। नान्दीति नमान्तरमप्यस्या दृश्यते। नारदादिमते नन्द्यावर्तग्रामे प्रथमा मूर्छना । नारदाद्य इतेि नारदीयशिक्षाकार:, वादेिमत्तगजाङ्कुराकारेणोच्यते । नन्द्यावर्तोद्भवे प्रामे मूछा याति यदादिजः खरो नन्दीति सा नाम मूर्छनां भरतोऽब्रवीत् ॥ वादिमत्तः नन्द्यावर्तम्न-देशीस्थानम् वर्धमानख पदयोरन्तर्र चेन्षडङ्कुलम्। द्वादशाङ्गुलमानं वा नन्द्यावर्त तदुच्यते ॥ –अङ्कुलेभूषणम् ऋज्वायतचतुष्कोणक्रमोन्नतनिवेशिभिः। वत्रै: मध्यगमाणेिकेर्नन्द्यावर्ताङ्गलीयकम् । सोमेश्वरः नन्द्यावर्तः-ग्रामः आमशब्दे द्रष्टव्यम्। नभावमध्य-मेलरागः (धर्मवतीमेलजन्यः) (आ) स रेि म प नि स . (अव) स नि म ग रेि स . । नभोमणिः-मेलरागः (नवनीतमेळजन्यः) (आ) स रेि ग रेि म प स . (अव) स नि ध प म ग रे स. नमनिका–देशीलस्याङ्गम् अङ्कुर्ना यत्न पाखख प्रयासव्यतिरेकता नमर्न स्यात्प्रयोगेषु दुष्करेष्यपि सातदा मता नमनिका धीरै: सभ्यानन्दविवर्धनी ॥ नम्रः-बाहुः मनाग्वक्रीकृतो नम्रः स्तोत्रे माल्याद्वेिधारणे । প্লবীন্ধ: नयः-नाट्यालङ्कारः - नीतेिनैय: । यथा-विनीतवेषेत्यादेि दुष्यन्तवाक्यम् । सागरः —সুন: धैवतस्य द्वितीया श्रुतिः। नर्तननिर्णयः पण्डरीक विट्टलेन विरचितः । क्री. १५८० सितनसम्प्रधाय: बूमोऽधुना सम्प्रदायशास्रमेलनमुच्यते । अङ्गप्रत्यङ्गदृष्टधादेिस्थानचारीप्रचारतः । यान्युक्तानि पुरा तेषां करणानां कचित्कचेिन्। मेलनं देशरीत्या च नानाभङ्गीव्यवस्थया ॥ विद्वत्कविकलानाथस्तौर्यत्रितयतत्वधी: । वक्ति व्यक्तं हेि देवेन्द्रः सम्प्रदाये मनोरमम् । तत्र पुष्पाञ्जलेिः पूर्वे मुखचाली ततःपरम् । रागवाक्यानुगशब्दनृतं शुद्धगतिस्तदा ॥ रूपाणि च तथा ध्वाढः शब्दचालेिरतःपरम् । सड़ादिशब्दनृतं च शब्दव्याजापनर्तनम् ॥ ततः सूडादिगीतानां तदर्थाभिनयोचितम । नृत्ते नानाविधे गीतप्रबन्धानां च नर्तनम्। चिन्दुनृत्तं दृरूनृत्तं कन्द्राख्यमतः परम् ।। ततो द्रपद्र्सई च नृत्तमेष क्रमोऽत्रहेि । पाल्कुर्कि-सोम: नतंराग:-ग्रामराग: श्रृङ्गारहस्ययोगेंयो नर्तरागी मनीपिभिः । दुर्गशक्तिरिमं प्राह धस्य त्रिश्रुतितावक्षात्। षड्जग्रामेण संबन्धै धैवतीजातिहेतुतः॥ -रंग: সমন্থ गान्धारसमोपेत: । मध्यमया सञ्जातो विज्ञेयो नर्तरागस्तु ॥ पञ्चमांशो मध्यमान्तो मध्यमाजातिसंभवः। । नर्तरागतु विज्ञेयो दुर्वेळद्विश्रुतिखरः॥ नर्तिका-(नाट) रागः प्रहांशन्यासषड्जा स्यात् भाषा नागुलनर्तिका वाग्भेदनं भेदरूपं क्रियाभेदनमेवच । वाग्भयं भयरूपी च चेष्टाभयकरं तथा ॥ वाग्मीत्यपरसैयोगी वेषभीत्यपराश्रथी । चेष्टा भयान्यसंयोगीत्येवमष्टादशात्मकम् ॥ नर्मगर्भे:–कैशिक्यङ्गम् विज्ञानरूपशोभा धनादिभिर्नायको गुणैर्यत्न प्रच्छन्नं व्यवह्रते कार्यवशान्नर्मगर्भोऽसौ । पूर्वथितौ विपस्नेत नायको यत्न चापरतिधेन्। तमपीह नर्मगर्भ विद्यान्नाट्यप्रयोगेषु । सर्वेश्वरः भरतः श्रृङ्गारोपयोगिभिः विज्ञानाद्यैः प्रच्छन्नं यत्न नायक आास्ते नवसमागमसिद्धये स नर्मगभै: i नर्मोपयोगिनो विज्ञानाद्वा गर्भीकृता इव प्रच्छन्नतया यत्रेति। यथा प्रच्छन्नरूपो नायक सङ्केतस्थानं गच्छति अभेिनवः यत्र प्रच्छाद्यात्मनो रूपं तत्कायैनिष्पत्तये स्थीयते नर्मगर्भेः। नरवहनदत्तः प्रभावतीवेषमास्थाय मदनमञ्जुक प्राप्तवान्। सागरः नर्मदा-मेलरागः ( नमनारायणीमेलजन्यः ) (आ) स रेि ग म ध नि स . (अव) स नि ध प म ग रि स . नर्मद्युतिः-प्रतिमुखसन्ध्यङ्गम् दोषप्रच्छादनार्थे तु हालॆ नर्मद्युतिः स्मृता। रतिनैर्मकृता चैव द्यतिरित्यभिसंहिता । इति पाठान्तरम्। भरतः दोषो येनोक्तेन प्रच्छाद्दयितुमेिष्यते तस्यापि ह्यस्यजनकत्वेन नर्म च सुतरां द्योतितं भवतीति नर्मद्युतिः । यथा-रत्नावल्यां द्वितीयेऽङ्के वेिदूषकः चतुर्वेर्दी ब्राह्मण इव ऋचः. पठितुं प्रवृत्ता इत्यभिहिते राज्ञा नावधारितम् । ततो विदूषक: दुलैभजनानुराग इति पठति। अत्र हि मौख्यात्कोपं छादयितुं दुर्लभंजनेत्यादिवाक्यं राज्ञो ह्यस्यजननम् । तत्र नर्मवद् द्योतितं भवति । अभिनवः । अन्ये तु नर्मजां धृतिं नर्मद्युतिमाहुः। यथा - सागरिकाया: इदानीमपि न विरमसीति, वाक्यम्। इदमङ्गे कामप्रधानरूपकेषु प्रयोज्यम्। মঞ্জ বাসস্বন: झवनंदनः: नलिनी-मात्रावृतम् བ་ལ་ཉི་ཟླ་ཐ་ཆ a ཧཝ་ཏི་ཤྲཱི་ཟ་བར་ལ་ཚོད་མ། ། नलिनीपद्मकोशैं–नृत्तहस्तै व्यावृतिक्रूिझया यत्न पद्मकोशौ करौ यदा । आश्लिष्य स्वस्तिकीभूय मिथस्स्यातां पराङ्मुखौ॥ तदास्थौ नलिनीपद्मकोशावथ परेऽन्यथा। पद्मकोशाभिधौ हस्तावितरेतरसम्मुखौ ॥ मणिबन्धसमायुक्तौ भूत्वा प्राप्तौ पृथग्यदा । व्यावृतौ परिवृतैौ च तदैताविति मेनिरे ॥ व्यावृतिपरिवृतिभ्यां करौ चेत्पद्मकोशकौ । जानुनर्निकटं प्राप्ताविमै केचित्तदा जगुः। इमैौ कीर्तिधरः प्राह् पद्मवर्तनिकामपि । –धुवावृतम् (अष्टक्षरम्) यदि खलु पञ्चगर्क पुनरपि चान्त्यतमम्। गुरुचरणे तु भवेद्भवति हि सा नलेिनी ॥ नजलगाः पुलेिनतलंगणये भरतः -भुवावृतम् लघुनी गुरुच, द्विगुणं यदिचोञ्चरणे चरणे, कथिता नलेिनी॥ पवणाहतका । पवनाहतकाः। भर्तः नवक्रीड:-देशीताल: विधातव्यं नवक्रीडे विरामान्तं द्रुतद्वयम्। ο ο नन्दी नवग्रहम्–अङ्गुलिमूषणम् माणिकेण सरागेण मौक्तिकेन सुशेोमिना। प्रवालेनातिरम्येण तथा मरकतेन च ॥ पुष्यरागेण वज़ेण नीलेन परिशेोभिना । गेमेधिकेन रत्नेन वैडूर्येण विनिर्मितम्॥ रनैनैवग्रहस्थानैनैवभिः परिकल्पितम्। नवमहमिति ख्यातमङ्गुलीयकमुत्तमम्॥ नवनन्दनः-देशीताल: गुरुद्वन्द्रे लगौनध लसुनौनवनन्दने। सार्धाष्टमात्रा ! नागगान्यारी नवरोजुः-मेलरागः (धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) ( अा ) प ध नि स रेि ग म प प . (अव) म ग रिस नि ध प प , नवलतिका–संगीत श्रृङ्गारङ्गमू यत्र क्रस्ते.प्रिय इतेि पृच्छद्भिः पलाशादेिनवलताभिः प्रियजनो हन्यते सा नवलतिका । भोज সঞ্জ नवरसः-मेलरागः (गवाम्भोधिमेळजन्यः ) (आ) स ग म प ध नि ध स . (अव) स नि ध म ग स . नाकजयन्ती-मेलरागः (घीरशङ्कराभरणमेलजन्यः) ( आ ) स ग रेि ग म ध नेि प स . (अव) स नि प म ग रि स . মন্ত্র नागकृतेिः-क्रियाङ्गरागः क्रियाङ्गद्वितर्य भावकृतिर्नागकृतिस्तथा। लक्ष्यमार्गाप्रसिद्धत्वान्न सम्यगिह् लक्षेितम्॥ স্কুল: नागक्रिया-रागः न्यासांश्ाप्रह्सप्तम...............गधरितारा च । आन्दोळिताद्दिगमका षड्जे मन्द्रा च नागकृतिः॥ নানয়: सप्तमांशग्रहन्यासा समन्द्रान्दोलेितखना । धैवतर्षभगान्धारा ज्ञेया नाराकृतिस्सदा ॥ ग्राष्ठिकः नागपttन्धारः-रागः गान्धारीपञ्चमीजातो नागगान्धार उच्यते। गान्धारांशमह्न्यास: षड्जाल्पः काकलीयुतः । सावरोही प्रसन्नान्तो धैवतस्तारमन्द्र्योः। नागगान्धारलक्ष्मैर्वे निर्णीतं तिलादेिभिः ॥ । तन्द्वयन्तीपक्वसीभ्यांlनागगान्धारसंज्ञकः । पञ्चमांशेन्तगान्धारः पूर्णस्स्यात्सप्तभिरखरैः । (अा) सरि गरि म प ध नि स . (अव) स नि ध प म ग रेि ग स . 一双阿、 नागध्वनिर्धपत्यक्ता सत्रया भाषया तता । नागनन्दिनी-मेलकर्ता (रागः) स ० रेि ० ग म ० प ० ० ध नेि स , नागपञ्चमः-(शुभपन्तुवरालीमेलजन्यः) (आ) स ग म प नि स. (अव) स नि ध प म ग रि स. नागपाश्ाः–वर्णालङ्कारः नागपाशस्स यत्रैकं गीत्वा खरचतुष्टयम् । अवरुह्य स्वरयुगं पुनर्गेयं चतुष्टयम् । यथा-सरि ग म प सरिगम रि ग म प मरि ग म प इत्यादि। व्युत्क्रमेण तु म गरिस सरि म गरिस इत्यवरोहणाच्च उभावपि नागपाशौ । संगीतसरणिः नागबन्धम्–उसुतिकरणमू खाद्दर्पसरणस्यान्ते नागबन्धवदासनम्। यत्र तन्नागबन्धाख्यं करणं तद्विद्दो विदुः॥ वेम नागचन्धः --नृत्तबन्धः येोऽस्मिस्तृतीयपड़्तेस्तु द्वितीयं स्थानमाश्रिताः। नर्तकी तु द्वितीयस्याः प्रथमं स्थानमाश्रयेत्। ततः प्रथमपङ्तेतु क्रमात्स्थानचतुष्टयम् । प्राप्य तुर्य द्वितीयायाः तृतीयस्यास्तृतीयकम्॥ क्रमाढूजेदेवमन्या चरेद्विनिमयेन च। नागबन्धै समाचष्ट तँ सङ्गामधनञ्जयः। -ह्युपाट: गाढबन्धशब्दे द्रष्टव्यम्। प्रत्येकं पततो हस्तौ वाद्यपुष्करयोर्यदा । वेपयसेिन वा सोऽयं नागबन्ध इति स्मृतः । वेमः ननगिड किटतकि किटतकि ननगिड ननगेिड ननगिड किटतकि ननकिट किटतकिं ननगेिड किटतकि किटतकि ननकिट किटतकि। नागबन्धो भवेदष्टमात्राभिस्सहितस्तदा । पार्श्वदेवः नागबन्धवर्तना नाममात्रप्रसिद्धा । х দল্লিনাঙ্ক: १४ লাঞ্জ तियैग्गतिश्छठारंभा बहुबिम्बातिमानिनी । गन्धमाल्यादिनिरता नागसत्वाङ्गना स्मृता ॥ नागसब्जिीविनी-मेलरागः (कीरवाणीमेलजन्यः) (आ) स रेि ग म ध नि स (अव) स नि ध प म ग रिस नागखर-नेल्ागः (मायामालवौल्मेल्जन्यः) (आ) स रेि म ध नि प स . (अव) स ध नि ध प म गरि स. नागखराली–मेलरागः (हरिकाम्भोजीमेलजन्य:) (आ) स ग म प ध स , (अव) स ध प म ग स . नागहेिन्दोल'-मेळरागः ( नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) स गरि ग म ध म प ध नि स (अव) सनि प ध प म गरि ग म रिस नागापसर्पितम्–करणम् रेचितौ तु करौ यत्न हंसपक्षौ घृतभ्रमौ। चरणौ खस्तिकीभूय विच्युतौ परिवाहितम् ॥ शेिरश्वेत्तरुणे यत्यान्मदे नागापसर्पितम्। मतल्लियोगतः पादौ स्खलेितावपसर्पितौ उररीकुरुतो भट्टतण्डुकीर्तिधराविह ॥ नागेन्द्रमऴ्: न्द्रसङ्गीतकर्ता । ज्योतीपुरुसंस्थानाधिपतेिः । प्रायश: वर्षशतत्रयपूर्वकाल: स्यात् । नागेन्द्रसङ्गीतम्। - नागेन्द्रमल्लकृतम्। विच्छिन्नोऽयं ग्रन्थः । अत्र नृत्तविषये वहवो नूतनसंप्रदाया दृश्यन्ते । । नाट:-ह्रुतः o, - नाटाभिधानरागे तु सूचिरेवं प्रयुज्यते । ज्यायनः १५ महारसं महाभोगमुदात्तवचनान्वितम्। महापुरुषसंचारं साध्वाचारजनप्रियम् । सुश्रिष्टसन्धिसंयोगे सुप्रयोगे सुखाश्रयम्। मृदुशब्दाभिधानं च गुणालङ्कारभूषितम् । सन्ध्यन्तरैकविंशत्या चतुष्षष्ट्यङ्गसंयुतम् । लक्ष्णैश्च चतुष्षष्ठया युक्तं कुर्वीत नाटकम् ॥ भरतः पश्वावस्था:। पश्वसन्धय: वृतिवृद्ध्यङ्गानेि अर्थप्रकृतय:, नाट्यालङ्काराः षट्त्रंशात् । एकविंशतिसन्ध्यन्तराणि, चतुष्षष्ठ्यङ्गानि। तेषां लक्ष्णं तत्तत्स्थाने द्रष्टव्यम् । लिलेोचनसुतु-"अथ किन्नामनाटकं, देवादीनां पूर्ववृत्तानुचरितम् । यदाहदेववृत्तानुकथनं तथा दिव्याश्रयेोत्थितम् । राजर्षिमान्यचरितं कल्पितं नाटकं विदुः ।। ” इत्याह । देवतानां मनुष्याणां राज्ञां लेकमहात्मनाम् । पूर्ववृत्तानुचरितं नाटकं नाम तद्भवेत् । भरत: तन्नाटकं मिश्रे कर्तव्यम् । उत्तमाधममध्यमपात्राणां भाषाभि: मिश्रे कर्तव्यम् । नाटकाद्दीन्येतानि भारतं वर्षमधिकृत्य कर्तव्यानि यत्रैव सुखदुःखयो: संभवः । अङ्कमानोदाहरणम-नागानन्दै पञ्चाङ्घम्। षडङ्के दृश्यते लेके रामाभ्युदयनाटक्रम् । शाकुन्तलादि सप्ताङ्के, अष्टाङ्के नलविक्रमम्। देवीपरिणयस्तत्र नवाङ्कं नाटकं स्मृतम् । बालरामायणे नाम दशार्कु नाटकं स्मृतम्। कुन्दमालानाटकं पष्टाङ्कम् । चण्डकौशेिर्क प्रश्वाङ्कं मारीचवञ्चनं च । वेणीसंह्ारं षडङ्कम् । नाटकलक्षणे। पञ्चाङ्कान्न्यूनं दशाङ्काधिकं नास्तीत्यङ्कनियमः । मद्दानाटके धोडशाङ्कः । भासनाटकानि एकाङ्कद्वयङ्कच्यङ्कनेि सन्ति। यथाकर्णभारदूतघटोत्कचोरुभङ्गपञ्चरात्रादेिषु वैलक्ष्ण्यं दृश्यते । महानाटकं तु केवलॆ नानानाटकेभ्य: पात्राणां वचनान्येकनि संभृतानि । तानि कथासन्दर्भेण घोडशधा विभक्तानि । तन्महानाटकं नाटकलक्षणस्य लक्ष्यन्न भवति ! भासख न्यूनाङ्कनाटकेषु भारतकथायुक्तानि पञ्चरात्नप्रभृतीनि चन्द्रककविना विरचेितातीतेि केचन मन्यन्ते । चन्द्रकस्तु भारतकथां तत्र तत्र विभज्य ज्ञायते । भासीयान्यनाटकेषु लक्षणपुष्टिरति । यथा-खप्न वासवदत्तम्। : प्रख्यातराजर्षिवृत्तमिति नाटके नियमेोऽस्ति । तत्कर्थे प्रबोधचन्द्रोदयादेिषु युज्यते । तेषु गुणा दोषाश्च श्रद्धा मोद्दः विरतःि: पुरुषः कामः धर्मः विद्या अविद्या चैतन्यं इत्याद्यः पदार्थाः ११६ नाट्नारायणी नाटकमेव नाटकगेयलक्षणमित्यूहेतुमवकाशोऽस्ति । विक्रमोवैश्यां मत्तावस्थायां पुरूरवसोक्तानामाक्षेिप्तिकादिगीतानां लक्षणमात्राति । नाटकग्नेियः-मेलकर्ता (राग:) स रेि ० ग ० म ०प० ध नि ० स সঞ্জ নাস্কেন্বেন্ধীয়: सागरनन्दिकृतः । सङ्गीतराजस्थापि रत्नकोशरूपेण विभाग: | सन्ति । नाटकीया ग्रहमोक्षलयज्ञा च रसभावविभाविका । परभावेङ्गितज्ञाच आचार्यानुगता तथा ॥ चतुराभिनयज्ञाना चोहापोहविचक्षणा । निपुणा भाण्डवाद्येषु नाटकीया प्रकीर्तिता ॥ नाटकुरञ्जी-मेलरागः काम्भोजीमेलजोऽयं राग: । अथ नाटकुरञ्ज्या: स्याद्ारोहे मेषवजैनम् । पेिकवक्रमथान्यत्र यजेदृषभपञ्चमौ । आरोहे गोवज्र्याः। पश्वमस्य वक्रा गतिः। अवरोहे रिपौ वज्र्यौ । । परमेश्वरः -मेलरागः (हरिकाम्भोजीमेलजन्यः) (आ) स रेि ग म ध नि प ध नि स . (अव) स नेि ध म ग स . r तस्य हरूतयुतनीलंकचाग्राम्। क्षेिणेन च क्रेण चपेटां । ', विन्तयामि खलु नाटकुरजीम्। . रागसागरः नाटनारायणी–रागः धांशन्याससमायुक्ता तारे गान्धारभूषिता। पमन्द्र परिपूणां च ककुभाष समुत्थिता। करुणे विनियुतेये नाटनारायणाभिधा ॥ जगदेक: १७ नाट्यम् प्रसाधनं स्वाधीनभर्तृकाविषय: । कन्याविषये संभोगविप्रलम्भौ कार्यो । येनास्या उत्कण्ठिता विरहिणी लास्यादयश्व दर्शयन्ते । राजा च भार्याजितः । नायेिकयैव भर्तुरभ्युदयेिनः अन्तःपुरं किं ते करोमीत्यभिधाय सैह्ार: कर्तव्य: । नेिदृशेनं प्रामेर्यौ रत्नावली ! सागरनी नाटी-मेलरागः ( चलनाटमेलजन्यः ) (आ) स रि ग म प ध नि स नेि स . (अव) स नि प म रेि स . ੋ नाठ्यम्–शिल्पकाङ्गम् विजित्य पृथिवीं सर्वामेित्यादौ तद्विलोक्यते नाट्ये खपौरुषोत्कर्षावेशस्य प्रतिपादनम् ॥ शारदातन्यः उदाहरणस्य समानं वाक्यं कर्णभारनाटके कर्णोक्ते लभ्यते । वैशारद्यनामकं शिल्पाङ्गमुक्तं सागरनन्दिना । तद्धक्ष्णै तु आत्मनः पौरुषप्रतिपादनं वैशारद्यम्। यथा--रामाभ्युदये क्षपानलेयादि वालिवचनम्। सागरः नाट्यमनुकरणे । अवस्था या तु लोकस्य सुखदुःखसमुद्भवा। तस्यास्त्वभिनय: प्राज्ञै: नाट्यमेित्यभिधीयते। इते भरतोक्तम्। شمير सागरनन्दी नट चरिते इत्यस्मादुणादेिः। योऽयं स्वभावो लोकस्य सुखदुःखसमन्वितः । सेोऽङ्गाद्यभिनयोपेतो नाट्यमेित्यभिधीयते । भरत: अयमिति। प्रत्यक्ष्कल्पानुव्यवसायविषयेो लोकप्रसिद्धः सत्या तया खल्वेन भाव्यमानश्चव्यैमाणोऽर्थो नाट्यम् । स च सुखरूपेण विचित्रेण समनुगतो न तु तदेकात्मा। तथाहि-रतिहासोत्साहविस्मयानां सुखस्वभावत्वं । तत्र तु चिरकालव्यापि नापायभीरुत्वाद् दुःखशानुवेधो रते: । हास्यस्य सानुसन्धानस्य दुखायासरूपनिमञ्जनानुसन्धिना यदि भावि बहुजनोपकारि चिरतरकालभावि सुखसमीचिकीर्षात्मना सुखरूपता, विस्मयस्य निरनुसन्धानतटितुल्यसुखरूपता, क्रोधभयशोकजुगुप्सान तु १८ नाट्यप्रयोगः नाट्यचूडामणिः सोमनायैकृतः। काल: १५४०, अस्य प्रन्थस्य खररागसुधारस इति नामान्तरमप्यस्ति । अत्र षण्णवति मेलरागाः प्रदर्शिताः । नाट्यटिप्पणी प्रतापजगदेकमल्लकृत नाट्यशास्त्रव्याख्यारूपा नाट्यदर्पणः एतन्नामानौ द्वौ ग्रन्थौ वर्तते । एकेो हेमचन्द्राचार्येशिष्येण रामचन्द्रेण कृतः । मुद्वितश्च। - अन्यो नाट्यदर्पणग्रन्थः केन कृत इति न ज्ञायते। ग्रन्थेऽस्मिन् नृत्तभाग एवोपलभ्यते । भरतानुसारी । प्रायशः द्वादशशतके निर्मितः स्यात् । नाट्यप्रक्रिया-(अर्वाचीना) (अथानुक्रमणीं वक्ष्ये) तत्वादौ मुखचालेिका। यतिनृतं शब्दचाली उडुपानि धुवाटकम्॥ नानाविधे लागनृतं सूडशब्दमतःपरम् । नानाविधै शब्दृनृत्तं विवर्ते काडसंज्ञिकम् ।। सूडद्वये गीतनृत्ते नानागीताश्रितं ततः। बेिन्दुनृत्यं ततः कुर्यात्कोळचारीसमन्वितम् । देशीकट्टडनृत्यं च वैपोताख्यं ततःपरम् । बन्धनृतं कल्पनृतं झल्लरी द्रौपदं ततः ॥ खण्डमानेन विविधं बहुरूपमितेि क्रमः । पेरुणी गौण्डली चैव नृत्तमन्यद्यथोचितम् ॥ । नाट्यप्रयागः रङ्गस्थलप्रयोगादारम्भविधिर्भरतेनोक्तो यथा प्रयोगमिदानी वक्ष्यामः- तत्रोपविष्ट प्राङ्कमुखे रङ्गे कुतपविन्यासः कर्तव्य: । तत्रपूर्वोक्तयो: नेपथ्यगृहद्वारयोः मध्ये कुतपविन्यासः कार्यः। तत्र रङ्गाभिमुखो मौरजिकस्तस्य पाणविकद्ार्दरेिकौ वामत: एष प्रथममवनद्धकुतपविन्यास उक्तः । तत्रोत्तराभिमुखो गायनः गायनस्य वामपार्श्व वैणिकः वैणिकस्य दक्षिणेन वंशवादकौ। गातुरभिमुखं गायिका इति कुतपविन्यासः तत्र प्रयोगः-अचलाकपितास्खलितासन्नेपविश्लेषु मादेङ्गिकपाणविकदार्दैरिकेधु शिथिलावितवध्रस्तनितेषु यथा प्रामराग कुमाररजनी... मेलागः (नटभैरवीमेलजन्यः) कुन्दाद्विन्दुञ्जय पवादले यो दौ उधुर्मवेत् । (आ) सरि ग म प ध नि स . ०००0155500! (अब सब पगरि स. अक्षयणः कुमारी यः स कला पत्र बदीयाई खरे पुनः। अप्रासरतिसंभोगा असंभ्रान्ता अनुदाः। भीत्वान्या कियते जाइक् तझैः कन्तः स कथ्यते । निभुता यास्वलनास ताः सुमार्य इति स्मृताः ॥ भरतः यथा-सरि गरिनम हति कमारोहणान् गरि सम गरि इति ज्युक्तमावरोहणाच आरोषरोही व कन्दः । त्रिपुट कुमुदः-देशीवालः ताब्धानुगत्वेनालङ्कारत्वम्।। लतो लगी स्थानां ताले कुमुदसहिते। ।०015 कुन्दः कन्द इति पाठान्तरम् अयमेव कुसुन्द इति दन्दी। संगीतपुरणिः .. वेमः कुन्द चतुर्थी-संगीतकारक्षम् -देशीतालः यस्को ययसंस्तरेषु अबलालोकिनी निशा सा कुन्दचतुर्थी । । लौ दो लगौ च कुमुदोऽथवा लौड़ौ हुत्ती गुरु - 1100155 अथरा || 00005 कन्दमालिका...मेलनमः ( स्खाहरपियामेलजन्यः) (आ) स रिग पनि स. मेलापः भारोहणे मोक्तो गान्धारोझाहझोमितः ।। । सायं गेयः। मुदकम्-मालावृत्तम् चतुत्रिक एकः पञ्छमात्रिको द्वौ भग। कुन्जनमरी-अभी. मण्डलस्थान के स्थित्वा शरीरे कुजतां नयेत्। स्थितस्याकूमेः पुरो न्यस्येत्पादमुद्यभ्य विजतम् । का सा कथिता कुब्जभ्रमरी चेमभूभुवा ।। कुन्जविराजः-मेलरमाः ( वाचस्पतिमेलजन्यः) (बा) सदिगम पनि स. (अ) स ध प म रिस. कुमुदक्रिया---गः अाग्रहगान्धारा सपथपरिप्वक्ता । कुमुदतिरिति हि कथिता। मिथिलानायेन ललितगमकाद्या ।। नान्यः कुमारद्युतिः-मेलनागः (हरिकाम्भोजीमेहजन्यः) (आ) सग म नि ध नि स (अव) स निघपरिस, निघावृतारगान्धारग्रहांशा सध्यवर्जिता । कुसुदकृतिविज्ञेया गमकैललिता संयुक्ता ।। याष्टिक कुमारलीला-मेललागः ( नटमैखीनेलजन्यः ) (आ) स म प ध नि पनि स. (अव) सनि घमगरिस.... कुमुदप्रभा-द्वादशाक्षरवृत्तम् रवनयाः अथवा - नयाः । मात्र वृत्तमिदं कुमुदनिभा कुमुपवती इत्यपि वन्ति । (आरिणनित (अब ) स प म गरिस, आमाणदत्ता यह करारुप ततः परम् । दधिरामो समुदायको विन्दुइदाको भवेत् ॥ एबिरामी लघुद्धन्द हुसो रघुविरमधाम् । कमताल इति प्रोकस्तानविद्याविशारदः আত্মত্ব অক্ষ্মণ যুঞ্জ मान्यता चेवन सदर भवति पुनः। रखा खटु योण्या प्रवाशाख्ये कुमुवती भूतलन-पोवृत्तविधाने नामविहिता ॥ वादि वादों चढा काही गणामतले । (वाति वातो चण्डावाही गणनवले ।) भम सरसा। माती हीनेषु प्रयोज्या सु कुमुदती। चतुरश्रद्वय चाचपुटोऽन्ते पहन तु॥ अनेन । पञ्चपरागेण ॥ देषट्कं च ल छन्द्व द्रतलाई अघुलरम् । टुतो लघुपच कथ्यन्तै चुस्मताले भनीषिभिः ॥ ६०००००।०७||101 मात्राः १० विषमयतिः विकला। तारण कम्मभ्रमरी-अमरी उत्कटस्थानमास्थय पादायण मही खुशन् । फुटालचक्रविन्यस्तकुम्भ राममविभ्रमात् । शरीर भ्रामयेद्यत्र सा फरमानमरी भवेत् ॥ नाया कुमुदिनी--अवाहतम् (वशावरम् ) घिणि अथ निधनगत पौषि ल्युपि धरणविधौ। क्षेला सा सुमसमुदिता शक्लिाश्चेदयति कुमुदिनी ॥ | आदौ लधुनयं दद्याद् गुरुरन्ते व्यवस्थितः। पञ्चत्पुटः कुमुदिनी शेषाध्वट् च द्रुता मताः ॥ उत्तमानां प्रदेशेषु वाररससंभवे। प्रयोजयेगुदिनीं रागे भालवशिके ॥ सोसन्तो पियरहिण पणम् । ( शोषयन्प्रिवरहिवबनम् ) सम्भसंभव-देशीताल: गुरुणा पुन्मसंभवः। कम्महस्ता पनवेशानिधौ हस्तौ पृष्टानुवनिष्टिकौ ॥ कुम्भराझो प्रयुज्येत भरतार्णववेदिभिः । - माजावृत्तम् परसोलरागः स्तुि वीप्रतरः प्रोक्तो गानु बीमारो भवेत् । | Bm E कुरञ्जी-मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) सगरि गमपध. (अव) समग रिस निस. - रागध्यानम् गौराङ्गीं चन्द्रवदनां सखी प्रति सुभाषिणीम् । चलदायतनेतां तां कुरखी संस्मराम्यहम् || कुरजीति नामान्तरम् । कुरुज्जीकट्टरम् – देशीनृतम् सुवर्णपेटिकां वामहस्ते धृत्वा मनोरमाम् । कपर्द तत्र निक्षिप्य प्रश्नवाक्यप्रदर्शनम् || यष्टिकं दक्षहस्ते च जटाभारं च मस्तके | अलङ्कृता सा कुर्वञ्जी रङ्गमध्ये प्रविश्य च ॥ सचतुष्काराणि खण्डानि सदासंख्यानि गायति । साभोगानि सतालानि पदभावयुतानि च । पूर्वकट्टरवत्सर्व कुरुञ्जी कथिता बुधैः ॥ पूर्वकट्टरमिति बङ्गालीकट्टरम् । कुरुदेश्यम् – मेलरागः ( मेचकल्याणीमेलजन्य ) (आ) सरिगम धनिस. (अव) सनिधम गरिस. कुलकम् मात्रावृत्तम् पच गाथा: । -गीतच्छेदः तत्रावान्तरवाक्यानां प्रबन्धार्थसमन्वयात् । सति वाक्यैकवाक्यत्वे कुलकं कथितं बुधैः ॥ कुल्लः – देशीताल: द्रुतो लघुदुतौ लश्च दौ द्रुतद्वयं तथा । कुल्लताल इति प्रोक्तस्तालज्ञैः पूर्वसूरिभिः ॥ 01010100100०/००००/ मा रामसागर: विरहाङ्कः वेमः दामोदरः --ताल: दलौं दलौ दलौ द्रुतौ लौ द्रुतौ द्रुतो लघुर्यदाभवेत्स फुल्लताल ईरितः | 01010100 /०००३०००० | १९४ कुलीरिका – देशीचारी नन्द्यावर्ताभिधे स्थाने स्थितौ तिर्यक् प्रसर्पितौ । चरणौ यत्र तां चारों कथयन्ति फुलीरिकाम् || कुवल प्रिया —–मेलरागः ( मेचकल्याणीमेलजन्यः) (आ) सरिम पनि स. (अव) सनिपम गरिस. कुवलयमाला-दशाक्षरच्छन्दः उत्पलमालिकाया नामान्तरम् । ---दशाक्षरवृतम् भनयगाः । उत्पलमालेति नामान्तरम् ॥ कुविन्दः–– देशीताल: नो दो गौ कुविन्दः स्यात् 10055 ली–देशीताल: कुशली स्याल्लुतैकेन । Ś कुसुमजा-मेलरागः ( नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सग म पनि धस. सधपम रिस. ● कुसुमवाद्यम् कुसुममारुतम् – मेलराग : ( सूर्यकान्तमेलजन्यः ) (आ) समपधनिस. (अव) सनि ध प म गरि ग.म.स. कुसुमरञ्जनी – मेलरागः ( झलवरालीमेलजन्यः ) (आ) सरिम प ध नि स (अव) सनि धनिपम गरिस. कुसुमवाद्यम् मतान्तरे- द्वादशाङ्गुलविस्तीर्ण प्रन्थिरन्ध्रादिवर्जितम् । रक्तचन्दनज दारु सुषिरद्वयशोभितम् ॥ मझ भरतः लक्ष्मणः कुसुमवती–ध्रुवावृत्तस् सुकुमारेति नामान्तर मस्या अस्ति । सुकुमारा शब्दे द्रष्टव्यम् । मझ मझ कुसुमावली रामप्रसृत्यै कुसुमं चाहे निक्षिप्य वादयेत् । दण्डेऽघिदेवता वाणी कुसुमे कुसुमायुषः सुषिरे देवता स्कन्दः मुखवीणा त्रिदेवता || कुसुमावली मेलशग: ( जलार्णवमेलजन्य:) (आ) सरिगमपध स. (अव) सनि ध प म गरिस. कुहर: --वादनम् ( उभयहस्तव्यापारः ) करस्य किश्चित्साङ्गुष्ठसकलाङ्गलिकुञ्जने । कनिष्ठाङ्गुष्ठसंस्पर्शस्तन्त्र्यांः स्यात्कुइरः करः ॥ - वीणायामुभयहस्तव्यापारः सानुष्ठाङ्गुलयो यत्न किञ्चिदाकुञ्चितीकृताः । कनिष्ठाङ्गुष्ठसंस्पर्शात् तन्त्र्याः कुहर उच्यते ॥ काचमारपुरुषभनय: तरस्स्थले अरालहस्तधारणेन कर्तव्यः । क्रूचिमारहस्तः अरालो वक्षसि स्थायी कूचिमारे विशिष्यते कूटकार:--- गायकभेदः कुटिकार एवं कूटकार: । कूटतान: कूटतानाः क्रमत्यागात् व्युत्क्रमोबारितखतः । तानसन्दे द्रष्टव्यम् । कृणिती-ओष्ठौ मुकुल तिर्यगावृत्तौ कूणितौ गदितौ बुधैः । अमर्षे रोदने स्त्रीणां विनियुक्तिस्तयोर्मता || कुरेशः --- मैलरागः ( मेचकल्याणीमेलजन्य: ) (आ) सरि गंम पनि स (अव) सनि ध प म रिस. 12 महाराष्ट्रे पण्डितमण्डली सोमेश्वरः मंत्र १४५ 1 कूर्यासलक्षणम् अहो मार्गस्य नृत्तस्य मध्ये दृष्टोवताण्डवम् | कालीलजान्विता जाता तस्यां गीर्वाणसंसद || स्त्रीभिः कथमिदं नाटधं कर्तुं संसदि शक्यते । इति सब्विन्त्य भरतः कूपसं पञ्चधाकरोत् || जधनान्त चोरुमध्ये जान्वन्तं मध्वजानुकम् । आगुल्फ सपुरोवस्त्रं किडणीजालसंयुतम् ।। पट्टसूत्रेण संबध्वा धार्य स्त्रीभिश्च संसदि अर्धोरुजघनान्तं च पुरुषाणां प्रशस्यते || प्रायः स्त्रीभिर्धार्यमेतत्युंदेषे नृतकर्मणि | शुद्धदेश्याख्यनाटथे च बहुचायां तथैव च सङ्कीर्णे मार्गक शस्तमागुल्फरी क्रमात् ॥ कूर्मताल : ---- चित्रताल: लोदो लोदौ लघुर्दाश्च लञ्च कुर्माभिधेयके । 10100100ol माखा: ६ एककला विषमयतिः । कूर्मबन्धः-नृत्तबन्ध: आद्यपङ्क्तेरादिपदस्थिता यत्न च नर्तकी । तद्वितीयं द्वितीयायाः तृतीयं च चतुर्थकम् ॥ ततस्तृतीयपङ्क्तेश्च चतुर्थ च नीयकम् । तुरीयाया द्वितीयं च प्रथमं च पदकमात् || व्रजेदन्या तु पूर्वस्याः पङ्क्तेस्तुर्य पदं श्रिता । क्रमेण शेषस्थानेषु तथा बिनिमयाद् अमेत् । कूर्मबन्ध समाचष्टे कोमटीश्वरनन्दनः ॥ कूर्महस्तः शुक्रतुण्डे चोन्मुखेऽस्मिन् शुक्रतुण्डमथोमुखम् । निधाय चोभयोरङ्गुष्ठे कनिष्ठे प्रसारयेत् । कूर्महस्तः कूर्मरूपी देवोऽत्र विनियोगभाक् ॥ कुबितामाङ्गुलिञ्चके त्यक्ताङ्गुष्ठकनिष्ठकः । कूर्महस्तस्स विज्ञेयः कुमार्थे विनियुज्यते । पुरोभागे त्वयं हस्तः कूर्मार्थे विनियुज्यते || वीणा कच्छप्या नामान्तरम् । कूर्मा ताललक्षणे बेमः गौरीसतम् विनायकः • कूर्मा कूर्मा–वीणाजातिः यका, कूर्मा, अलावू - इति त्रयो जातयः । "ध्रुवा- श्रुणु देवि त्वया पृष्टं ध्रुवालक्षणमुत्तमम् । प्रवाविज्ञानमात्रेण फलसिष्टमवाप्नुयात् || धवाः षोडश पाताले कम्बलाश्वतरोदिताः। कूर्मरूपं जलबिन्दुः वायुभेदं विलम्बितम् || रक्तकार्य महानवेत हेमवैरिसुभाषितम् । जयरूपं महाकालं पञ्चमं सोमभूषणम् || रक्तवक्ते जगन्नाथं गरलं षोडश ध्रुवाः । स्वयस्तिशाक्षरारंभं द्व्यूनपञ्चाशदन्तिमम् ।। कूर्मरूपादिवृद्धिः स्यात्स्वरनामं च कथ्यते । अयुत मोहनं मध्यं जनमोहं च षड्जकम् || 1 अन्तश्चक्षुश्च सर्वज्ञः ऋषभोऽष्टस्वरः स्मृतः । शृङ्गार हास्यकरुणवीररौद्रभयानकाः । क्रोधो बीभत्समित्येते स्वराणां क्रमशो रसाः || कूर्मालगम् – उत्प्लुतिकरणम् अलगं चरणं कृत्वा यदि कूर्मासनं भजेत् । तदा कूर्मालग नाम करणं तद्विदां मतम् ॥ कूर्मासनम् – देशीस्थानम् जान्वभ्यन्तरगुल्फाभ्यां पृष्ठतोऽङ्ङ्घिः स्पृशेन्महीम् । अन्यः कुचितपादश्चेत्पुरः कूर्मासनं तदा || कृतकृत्यः शब्दरकन्धो नयो धर्म आत्मा विद्या च पञ्चमः । . कृतकृत्यस्य विज्ञानं कृती तद्वान्नरः स्मृतः ॥ - कृतप्रतिकृतम् – करणम् एतत्कृतप्रतिकृतं पश्चात्त्यङ्ग वादने । - अवनद्धे करणम् यत्रैक करणे स्वात्तु पुष्करवयगोचरम् । अन्यैस्तस्यानुकरणं पणवाद्यैरनन्तरम् ॥ वादितेषु भृदङ्गेषु पणवेन यतश्च तत् । यदनुक्रियते तत्तु कृतप्रतिकृतं भवेत् ॥ उभापतिः । वेमः ज्यायनः १४६ भावविवेकः 1 कृतप्रतिकृतम्——वीणाकरणम् रूपं विधाय तदनु यज्ञ तद्ज्ञेन बाद्यते । प्रत्यङ्गं नकुलाद्याख्यं कृतप्रतिकृतं तु तत् ।। अल कालसाम्यनियमात्कृतप्रतिकृति: । रूपकरणे योग मावश्यकम् । कृतिः– निवेदणसन्ध्यङ्गम् लब्धस परिपालन क्षेमः कृतिः | यथा - अय्यदुतेति वासवदत्तावाक्येन लब्धाया रत्नावल्या स्थिरीकरण । अन्ये पुनरस्य स्थान प्रातस्य प्रतिकृत्यशमन युति माहुः । अपरे तु क्रोधादेः प्राप्तस्य रामने बुतिमाअनन्ति | यथा वेण्यामन्ते सीमेन द्रौपवा: क्रोमोपशमः | कृतिब्धार्थ संरक्षा | - युतिशब्दे द्रष्टव्यम् । कृतिश्छन्दोवृत्तानि कृतिः शतसहस्राणि दशमोक्तानि संख्यया । चत्वारिंशत्तथा च सहस्राणि शतानि च । पञ्चषट्सप्ततिश्चैव वृत्तानां परिमाणतः || १०४८५७६. कृतिप्रतिकृतम् – पुष्करे कग्णम् यत्रैकं करणं त्रिपुष्कर इत्युद्भावयति यथा दं खु खुणक्रमस्थिमदां नेठोट कितोटमस्थिमाणक्रं । गुरुखेकिहुले दोहज दो प्रो धो धोण खे वाद्यम् || कृतोद्धता--भुवावृत्तम् ( दशाक्षरम् ) त्रीण्यादौ तु गुरूणि यदा स्युः षष्ठं चान्वमुपान्यतमं च | सा ज्ञेया खलु पादविधान पकिस्सा तु कृतोद्धतनाम्ना | ( मस सगाः) विज्जुज्जो य खणंदरदीव | चतुर्थः पञ्चमश्चैव सप्तमोऽष्टम एष च । द्रुताः षङ्गुरवत्रशेषः द्रुतेयं चतुरअजः ।। मध्यमाघमभूतानां युद्धवार्तानिवेदने । वीररौद्राद्भुतो गेया चित्रपञ्चमभाषयोः ॥ मान्यः द्रुतेयं । इयं ध्रुवा द्रुतजातिगता ।। भरतः कृतोद्धता कृतोद्धता –ध्रुषावृत्तभ् तीण्यादौ तु गुरुणि यद। स्युः षष्ठं चान्त्यमुपान्त्यतमं च । सा या खलु पादविधाने पङ्क्तिरसा तु कृतोद्वतनाम्ना || उप्पादे दिव हस्थिसमूहम् । ( उत्पातेनेव हस्तिसमूहम् ।) भरतः कृत्तिकाभिनयः उभयहस्तयोः त्रिपताकहस्तेन कर्तव्यः । कृत्तिकाहस्तः चलितस्त्रि पताकस्यात्कुत्तिकाया निरूपणे । कुश: कुशता – वंशे फूत्कारदोषः कृशः कार्यात्प्रकीर्तितः । कृष्णावतरणम्-करणम् चारी दिगन्तरालाख्यां पार्वगेणायिणा व्रजन् । शकटास्याख्यया चार्या धुतेन शिरसा ततः ॥ शोभते वीरदृष्ट्या यत्किञ्चितिपूर्वकम् । कृष्णावतरणं तत्स्यालक्ष्मणार्येण आषितम् || महाराष्ट्र S कृष्णदत्तः 1 अस्य ग्रन्थस्य नाम न ज्ञातः । परं तु तम्मतमेव सङ्गीत- सरणा (नारायणकृते) गीतनकाशे च प्रमाणत्वेनोदाहृतं । तस्मादयं कृष्णदत्तः षोडशशतकात्प्राचीन इत्यूह्यते । अयमौद्रीयो बङ्गो वा स्यात् । कृष्या–क्रिया (तालाङ्गम् ) क्रियाशब्दे द्रष्टव्यम् । कुम्भः लक्ष्मण: टीका- मङ्गलारम्भमिति तलपुष्पपुर्ट मङ्गलान्तं गङ्गावतरणं च महेश्वरस्य ताण्डव विधानानां करणानां भरतमुनि- ना लक्षितम् । कृष्णावतरणकरणेन गङ्गावतरणा- नन्वरोकेन मङ्गलतोद्देशो विध्वस्तो भवति । कृष्णा- बतरणमिति कृष्णरायस्य वीरावतारो धोयते । स तु महाताण्डवक्रियास्वसंङ्गतमेव । प्रक्षकाणां शुभावहो पुष्पाञ्जलिनारम्भ: अमृतप्रायसलिलाया अवतारेण मङ्गलान्तोऽपि समुचितः । मुष्टिलाभाडतो हस्तः पुंखितोरस्समाश्रितः । केतोरर्थे मल्लयुद्धे युज्यते नाटयवेदिभिः || केदार:-मेलरागः ( वीरशङ्कराभरणमेलजन्य: ) (आ) समगमपनि स. (अव) सनिपम गरिस. --मेलरागः (शङ्कराभरणमेलजोऽयं रामः ) केदाररागे धैवं तु वर्जयेदेव सर्वतः 1 धैव धैवतः । सर्वतः । आरोहावरोहयोः । -मेलकर्ता यदा समपगारशुद्धा: निश्शुद्धा षड्जमध्यमौ ! पताद्यौ रागकेदारमेलः प्रोक्तस्तस्था बुवैः || निषादत्रयसंयुक्तः केदारो वा रिपोज्झितः धीरै: प्रगीयते सायं काकलीवरभूषितः ॥ केदारगौडः—— रागः केदारे रिपहीनस्यात् गौडो नित्रिः सुरागजः | रागज: - रागाङ्गभवः ॥ - यदुकुल: । यदुकुलकाम्भोजी । सङ्गत्या | स्वरयोः संगमेन || केदारगौलः–मेलरागः ( काम्भोजीमेलजोऽयं रागः ) केदारगौलस्सङ्गत्या भेदाद्यदुकुलोपमः । --मेलरागः अथ केदारंगोल: स्यात्तीव्रगान्धारसंयुतः । रजनीमूर्धनायुक्तो रिपयोगेन मण्डितः । तथैव मपयोगेन पक्रमांशेन शोभितः ।। केदारगोलः तृतीयप्रहरोत्तरगेयः ।। श्रीकण्डः मद परमेश्वरः अहोमिल: केदारगौलः केदारगौल:--मेलरागः ( हरिकाम्भोजीमेलजन्म: ) ( आ ) सरिस पनि स. (अव) सनिधपम गरिस. केदारनाट:- मेलराग: अथ केदारनाटेऽस्मिन्नारोहे रिधवर्जिते । मादिमे च गनी तीव्राववरोहे धगोज्झिते ॥ सायं गेयः ॥ केदारगौलरागध्यानम् सखीपदाग्रे स्वपदाप्रयोजिनीं तथा कराप्राणि विपर्ययाणि । ईषत्तिरश्ची नकृताङ्गरेखां केदारगौलां मनसा स्मरामि रागसागरः केदाररागध्यानम् 1 गङ्गाधरः सुन्दरचन्द्रमौलिः भुजङ्गमोद्भासुरयशसूखः । ध्याने निविष्टो घृतयोगपीठः केदारागो जटिलो विभाति ॥ श्रीकण्ठः केदारी- केदारिकारागध्यानम् जयं दधाना सितचन्द्रमौलिर्नागोत्तरीया वृतयोगपट्टा गङ्गाधरध्याननिमग्नचित्ता केदारिका दीपकरागिणीयम् || I दामोदरः --- रागः केदारी रिघहीना स्वादौडवा परिकीर्तिता । निया मूर्छना मार्गी काकलीवरमण्डिता तृतीयप्रहरोत्तरगेयः || मख T अहोनिलः -मेलरागः गनी तीत्रौ तु केदार्या रिधौ न स्तोऽथ गादिमा । केदारीराध्यानम् शिवालयपुरोभागवासिनीं रुचिरांबराम् । शुकपुस्तकपाणि तां ध्याये केदारिकां सदा ।। केयूरम् कूर्परस्योर्ध्वतः भूषणम् । केशवन्धवर्तना केशबन्धाभिधौ हस्तौ निर्गतौ केशदेशतः । दामोदरः अहोबिल: राग सागरः । विचित वर्तनायोगादेकधातः क्रमाहतौ । वर्तितो तत्र यत्रासौ केशबन्धारख्यवर्तना || केशबन्धी-नृतहस्तौ उत्तानितौ मुखाध्वेन विचित्रौ स्कन्वदेशतः । निष्क्रान्ती पूर्ववचैतौ केशबन्धाबुदाहृतौ । पूर्ववदिति पल्लवहस्तलक्षणं पराभृश्यते । Farst त्रिताको वा केशदेशाद्विनिर्गतौ । अस्पृशन्तौ करो पाश्र्व पार्वदेशसमुत्थितौ ।। उत्तानोधोमुखश्शश्वत् निक्षिप्योपशिरस्थितौ । पृथगुत्तानितो चेत्तौ केशबन्धौ तथोदितौ ।। केसरावती–मेलरागः ( सूर्यकान्त मेलजन्यः ) (आ) सरिगम प ध नि स. (अव) स ध प गरिस. केसरावलोकः- मेलरागः (हेमवतीमेलजन्यः ) ( आ ) सरिमपघस. (अव) सनि ध प म गरिस. केसरी --- मेलराग: आस० रि० गम०प००० स. अव- सनि० ध०प० मग० दि ० कैकुटी वाद्यम् - शुक्रवक्त्रः स्फुरितको घोषः स्यादर्धकर्तरी । क्रमादेते करा यत्र तामाहुः कैकुटी बुधाः ॥ - वीणावादनप्राणः कैकुटी सा तु विज्ञेया यत्र ते क्रमतः कराः । शुक्रवक्तः स्फुरितको घोषः स्यादर्धकर्तरी । सुखेन स्फुरितेनापि निर्घोषेण च पाणिना | संयुक्तं चार्धकर्तर्या कैकुटीवादनं विदुः ॥ कैमुरिः --- पुष्पाञ्जलिभागः कलामातनुते वर्णैर्विज्ञेया सा कलासिका। आदौ ताल ध्वनिर्धारिया या कैमुरिस्मृता || ल्यायमः अशोक मा मज मेललक्षणे पार्श्व देनः नन्दी कैरश्री: कैरथी:- मेकराम: ( नीतिमतीमेलजन्म: ) (था ) खरिगमप ध नि स. ( अब ) सहिषम गरिस. कैलासबीणा rate कपिलासिकेत्यूह्यम् । तल्लक्षणमुक्तमन्यत्र । इयं सफल- नाभि वाद्ये गणिता भवति । ड:-प्रबन्धः पाटर्बहुविधैर्यन्वैस्तालेन च समन्वितः । जयेनामसमोपेतः कैवाडः परिकीर्तितः ॥ कैवारम्-नृत्ते बन्धः (चतसृणां पङ्तीनां ) चक्राकारप्रचारस्तु कैवारमिति कथ्यते कैवारः – कैवाड:-- -

-प्रबन्धः

स तालैईस्तफाटैश्च गैयः कैवाडको बुधैः । साथैर्निरर्थकैर्वाऽपि सोऽयं पाटो द्विधा मतः || परशुद्धैश्च मित्रैश्च शुद्धमिश्राविति द्विधा । आभोगोऽन्यपदैः कार्य: कैबाड इति कीर्तितः ॥ षड्जांशो मध्यमन्यास: कैशिकीजातिसंभवः । तथा कार्मारवीजात संपूर्ण इति कैशिकः ।। षड्जाख्यस्वरमंशकग्रहपदं धत्ते भवेन्मध्यमो न्यासस्थानगतस्सवो वृषभकोपन्यासवान्कैशिकः । शृङ्गारकलस्वरुप चितो गान्धारकाख्यस्वर- रस स्यात् सप्तमकस्वरेण यदे च प्रव्यक्तयुक्तस्वनी || अन्तरस्वरसंयुक्ता काकली यत्र दृश्यते । कश्यपः कैशिकी प्राह मध्यमग्रामसंभवाम् ॥ सोमेश्वरः --रागः कार्मारवीकैशिकाभ्यां सृष्टस्स्याच्छुद्धकैशिकः । . षड्जता ग्रहांशोऽयं पञ्चमान्तस्सकाकलिः ।। वर्णस्वरो ह्यलंकारः प्रसत्रान्तो भवेदिह । संपूर्णो मूर्छिते षड्जे त्यादेवं शुद्धकैशिकः ॥ हरिपाल: मत: कैशिक:----न्यायप्रविचार: कैशिके अविचारस्तु बुधैर्भारतवत्स्मृतः । शस्तपातस्तु कर्तव्यो मस्तकेऽत्र मनीषिभिः ॥ शस्त्राणि शक्तिकुलिशकुन्तादीनि विचक्षणः । एषु न्यायप्रचारेषु प्रयुञ्जीत ससौष्ठवम् ।। न सौष्ठवं विना न्याया: शोभां पुष्णाति भूयसीम् । संशयै वास्त्रशस्लाणां मोक्षः कार्यों न वास्तवः || शिकमध्यम: रागः कैशिकीष इजमध्याभ्यां सृष्टः कैशिकमध्यमः । षड्जांशो मध्यमो न्यासो युक्तत्रिश्रुतिपञ्चमः ॥ षड्जस्तारमशोऽपि न्यासो भूयोऽपि मध्यमः । अल्पो निषादे गान्धारे पचमर्षभवर्जितः ॥ निषादे काकलीयुक्तष्पाडवस्तदनन्तरम् । अलङ्कारप्रसान्त इति कैशिकमध्यमः ।। – रागः कथ्यते कैशिकी पूर्व शुद्धपक्षमसंभवा । संपूर्णा मध्यमे मन्द्रा तारसप्तस्वरा क्रमात् । पञ्चमांशमहन्यासा तथर्षभसमन्विता ।। अंशो न्यासः पञ्चमश्चेद् ग्रहस्थोऽ पन्यासस्थो मध्यमो मन्द्रता चेत् । संपूर्णा स्यात् कैशिकी कैशिकोत्था तबाहुल्यात्पश्र्चमस्यर्षभस्य ।। कैशिकी -रागः ( वंशे वादनक्रमः ) स्थायिनं पश्र्चमं कृत्वा तृतीयं च द्वितीयकम् । क्रमादुक्का तृतीयं च स्पृष्टा प्राचं तु वादयेत् ॥ पुनस्सृतीय स्पृष्टा च द्वितीयं तु विलम्ब्य च । कम्पिते चेद्रग्रहे न्यासः कैशिकी जायते तदा । स्वस्थानमाधवंशेऽस्थाः तृतीयो लक्ष्यते प्रहः ॥ EXP लान्य: सप्तस्वरातुरन्चा कैशिकजनिता तु कैशिकी कथिता पञ्चमबहुला भापन्यासेन च भवति लक्षणतः ॥ कश्यपः कौशिवी --वृत्तिः यारलक्ष्णनैपथ्यविशेषयुक्ता स्त्रीसंयुता या बहुगीतनृत्ता कामोपभोगप्रभवोपचारा तां कैशिकीवृत्तिमुदाहरन्ति || भोज: कैशिकी हास्य शृङ्गारनाटथनर्मभिदात्मिका | अतिशायिनः केशाः सन्यासामिति कैशिकाः स्त्रियः । स्तन- केशवतीत्वं हि स्त्रीणां लक्षणम्। तत्प्रधानत्वात्तासामिय कैशिकी | हास्यशृङ्गाराभ्यां स्त्रीबाहुल्यविचित्रप्रकारनैपथ्यकामव्यवहाराणां सद्भावसाह | अग्राम्येष्टजनावर्जनरूपो वाग्वेषचेष्टाभिः परि कैशिकी-वृत्ति: भोजदेवेन शृङ्गाररसो धर्मार्थकाममोक्षोपयोगित्वेन चतुर्धा | हासो नर्म । अत्र शृङ्गाररसेन रत्याख्यो मानसो हास्येद नर्मभे- दैश्च वाचिको नाटधेन कायिकञ्च व्यापार : संगृहीत इति व्यापारत्नयसङ्करात्मिकेयम् । । 1 विभकः । तेषां नायकनायिकावृत्तिरीतिप्रवृत्तय उक्तः । तत्र वर्सशृङ्गाराम भारतीवृत्तिः । अर्थशृङ्गारस्यारभटी । कास- शृङ्गारस्य कैशिकी | मारस्य सात्वतीति । तासां वृत्तीनां प्रत्येकं भेदाश्चत्वार उक्ताः । वृत्तीनां व्याख्योदाहरणानि धर्मा- दिपुरुषार्थानुसारधर्माश्रयेणोकानि । तथाहि कामशृङ्गारस्य 'वीरललितो नायकः कैशिकी वृत्तिः । दाक्षिणात्या प्रवृत्तिः । वैद- र्भी रीतिः । सर्वा नायिकाः शृङ्गारप्राया कैशिकी | कैशिकी तु शृङ्गारयेत्यनेनोत्तमं युवप्रकृतीः प्रतिपादयति । ऋक्ष्णनैपथ्य- विशेषचित्रेत्यनेन संभोगयोग्या नाभिगामिका वैहारिकादि- 'विशेषानुपदिशति स्त्रीसंयुतेत्यनेनायतन संप्रयोगस्य प्राधान्यं गम- यति । गीतनृत्तेति गोष्ठीसमवाय समापानप्रदो पसङ्गीतकाढीन् निर्दिशति । कामोपचारप्रभवोपयोग्येत्यनेन समस्तसांप्रयोगिका- 'धिकरणोक्त चातुष्षष्टिकप्रयोगाननुबध्नाति । अङ्गेषु नर्मणा रह: परिहासविसंभादिभिः शृङ्गारावस्थामवस्थापयति । नर्मस्पन्दे प्रथमानुरागे दूती संप्रेषणाभिसरणानि संस्थाप्य प्रेमातिरेकादनु - भावव्यभिचारिसाक्षिकानां पुष्टिमभिधत्ते । नर्मगर्मेण दक्षिणे नायके राठघृष्टचेष्टितं व्याचष्ठे । तल्लक्षणानां तथाविधार्थवि शेषयोगात् । तथाहि - आस्थापित शृङ्गारं वचोविचेष्टितं परि हासै नर्म । प्रथमसङ्गसे भयावसाने संभोगवेषवाक्यादिकर्म नर्मस्पन्दः । आविर्भूताभिलाषान्नर्म स्फोटः । तस्य कार्यहेतोः स्वरूपविज्ञानादिप्रच्छादनं नर्मगर्भ: । 1 - मोजः या ऋण नैपथ्यविशेषचिवा स्त्रीसंयुता या बहुनृत्तगीता | कामोपभोगप्रभवोपचारा तां कैशिक वृत्तिमुदाहरन्ति ।। बहुवाद्यवृत्तगीता शृङ्गाराभिनयचित्वनैपथ्या | माल्यालङ्कारयुता प्रशस्तवेषा च कान्ता च || चित्रपदवाक्यबन्धैरलता हसितरुदितरोषाद्यैः । स्त्रीपुरुषकामयुक्ता विज्ञेया कैशिकीवृत्तिः ।। S भरतः लक्ष्णः । सुकुमारः। लिष्यति हृदये इति कृत्वा । नैपथ्य- विशेषो वस्त्रमाल्यादिः । तेन चित्रा | बहुविपुलं । गीत नृत्तं च यस्यां | कामोपभोगो रतिः । ततः प्रभवो यः स शृङ्गारः । तद्- हुल उपचारो व्यवहारो यस्यां सा तथोक्ता | अभिनवः शिकी जातिः शृङ्गारामिनयोद्भासिपाठ्यमाल्यविभूषणा । नृत्तवादित्रगीतादया कामसंभोगलक्षणा । सुकुमारकाव्यबन्धामुज्वलवलाभरणवेषां च । कामोपचारबहुल भाषन्ते कैशक कवयः ॥ -भाषारागः शुद्धपत्रमसंभूता मापन्यासा मपोत्कटा पञ्चमांशग्रहन्यासा तारता तारमव्यमा । कैशिकी गीयते भाषां मन्द्रमध्यमकम्तिा || ---भाषाङ्गरागः या मे मतङ्गेन भाषा कैशिकिकोदिता । सैव भाषाङ्गमित्याह कालजिद्रागराजिवित् । डोलारूढा सुगौराङ्गी गीतगानरता सदा || कालजित् इति - कालसेनो ग्रन्थकार: । मिन्नषड्जस्य भाषाया ललिता तत्समुद्भवा । भाषाङ्गे कैशिकी ज्ञेया गातव्या प्रहरेऽग्रिमे । समस्वरारितारा च मन्द्रमानोत्सवे भवेत् ॥ सागरः भट्टमाधवः भट्टमाधवः रागः कैशिकी सगमस्तारैस्संपूर्णा शुद्धपत्रमात् । मध्यगनास्या बहुसण्यमपश्चमौ कैशिकी षड्जभूयिष्ठा रागाङ्गा पञ्चमोज्झिता। -जातिः अंशो निषादो यदि वैवतो वा न्यासस्तदा पञ्चम एव नान्यः । यदा निषादस्त्वथ धैवतोंशो न्यासौ च तावेव मतान्तरे तु । • निषाद्गान्धारकमध्यमाञ्च न्यासा भवन्तीत्यवधारणीयम् ॥ मोक्षदेवः मद कौशिक्यानि निनादर्भ पाडवतीयत्व सावतस्याव्ययभस्य लोपात् । अन्त्रर्पभोऽल्पो बहुलो निषादः सपञ्चमः संहतिरंगयोः स्यात् || सपझसे यदि षाडवत्वे जैवस्यात्र यतो न लोपः । अंशो गदा वैबतकस्तदा स्थान्नैवोडक्त्वं रिधयोरलोपात् || स्थात् षपितापुतंक एवं तालः त्रेधा किलैकत्रिचतुष्कलात्मा | यदा भवेदककलः स चित्रमार्गस्तथा माराधिकाच गीतिः ॥ भवेद्यदायें द्विकला तु गीतिः संवादिता वार्तिक एव मार्गः । चतुष्कलश्चेत्स तु दक्षिणः स्यान्मार्गस्तदानीं पृथुला च गीतिः।। स्यात् पञ्चसक किल नाटकस्य गाने प्रवाया विनियोजनं स्यात्। स्यान्मध्यमप्रामभवा तु गीतिः स्थान्मूना तत्र च हारिणाचा ।। रघुनाथ: · वैबया भिकाभ्यां योगात्सा कैशिकी जातिः । इति ॥ अंशाः पञ्चमगान्धाररिषभाख्यस्वरास्त्रयः । अपन्यासास्त्रयश्चैव षष्ठपञ्चमसप्तमाः ॥ गान्धार एको न्यासस्तु दुर्बलौ धैवतर्षभो । नित्यपूर्णतया नाव विद्येते षाडवौडवे ॥ कैशियां रिषभोsiशो विन्यास द्विश्रुती स्मृतौ । रिषभो वैवतश्चैव हेयावस्यां यथाक्रमम् || पनमोऽपि भवेन्न्यासो निषादेंशेऽथ धैवते । ऋषभः स्यादपन्यासः कैश्चिदुक्तोंशवत्तथा ' पञ्चमो बलवानस्यां स्यान्निषादस्तथैव च || कैशिक्यङ्गानि नर्म च नर्मकुंजो नर्मस्फोटोऽथ नर्मगर्भश्च । कैशिक्याश्चत्वारो भेदा होते समाख्याताः ।। नान्यः कोकिल: तानः षड्जप्रासे नारदीयतानः । सगमपनि. दत्तिलः भरतः कैशिक्याश्चत्वार्यङ्गानि । नर्माख्यं नर्मोपपदानि च । तत्र नर्मणः शृङ्गारस्थापकत्वं | हासप्रधानता च तदेति सामान्य- लक्षणम् । नान्यः --वर्णालङ्कारः (१) सरिग, सरिगम, (२) रिगम, रिगमप, (३) गमप, रामपध, (४) मपध, मपधनि, (५) पधनि, पधनिस, प्रतापसिंहः कोकिल:- स्वरजाति: स्वस्त्रिचत्वारिंशद्धिः सानुतस्तु कोकिलः | सानुसारैः | तारानुवाराभ्यात् । द्वयधिकेति यावत् । ---मेलरागः कल्याणमेलसंभूतो रहा: कोकिलसंज्ञकः । सर्वदा मनिहीनः स्थानान्धाराधिकमूर्छनः || सायं गेयः । पञ्चमः कोकिलपर्यायशब्दै रुच्यते । कोकिलपञ्चमः– मेलराग: ( झल्वरालीमेलजन्य: ) (आ) सरिग प ध नि स. (अव) सनि ध प म गरिस. ---मेलकर्ता ( रागः ) सरि० ग० म००५०व०निस. कोकिलरवः– मेलरागः ( कोकिलप्रियमेलजन्यः ) ( अ ) सरिगमपध स. (अव) सनि ध प म गरिस. कोकिलप्रियः– देशीताल: क्रमेण गलपाः प्रोक्तास्तालेऽस्मिन् कोकिलप्रिये 515 वेषः ( आ ) समग प ध नि स. ( अब ) सनिधम गरिस. कोल झापल्य | कोकिलवराली–मेलरागः ( हरिकाम्भोजीमेलजन्य: ) (आ) सरिम पधस. ( अब ) सनिधमपम गरिगस कोकिलारणितः– देशीताल: कोकिलारणिते विन्दुयुग्मात्संकीर्णलो भवेत् अहोबिल: कोणः कोकिलवर्धनी - मेलरागः ( मायामालखगौलमेलजन्यः ) कोण: कुणप इत्यपि । • बीणादिवादना दण्ड: प्रवीणरुपवयेते || मझ ००l मज मझ लक्ष्मणः कुम्भ कोणा कोणा-गतिः कोणात्कोणं गता परा | कोणाहतः --हस्तपाटः मुहुः कनिष्ठिकाङ्गुष्ठाङ्गुल्यौ संयोज्य चाङ्गुली । अपराश्चलयेद्यत्र स स्यात्कोणाहतो यथा ॥ खुं खुं धरि खुं खुं धरि करकट करकिट | अत्र चलयेदिति लीनां विवर्तनं सूचयति । कोण्डिनाचीताल:– चित्रताल: दौलोर्धेबिन्दू बिन्दुश्च लवलाश्चार्धविन्दुकौ । लोऽर्धबिन्दू दलौ दौलः कोण्डिनाचीति कथ्यते ॥ 00/00010100100101001 कोदुम्भकः–मात्रावृत्तम् भ, ( अथवा ) गग, रः, पञ्चमात्रिक एकः द्वौ सगणों, कोपः हन्म्येनं छेदयिष्यामीत्येवं बुद्धिप्रवर्तिनी । मानसो विक्रिया कोपो वाच्यावाच्याविलोचनी || नृत्तम् एकत्रिपश्वसताक्ष्या विषमा गीतयः किल । स्थानचार्यादिभेदेन कोपा इत्यवदन्नटाः || एकांघ्यादिप्रभेदेन समतापि परे जगुः । केचिदत्रैव बणैर्हि कोपत्वे च समादधुः ।। कोषुः—-अभिनयः रुपगतं नर्तन कोपुरुच्यते । काशशर आद्यैः ॥ कोमलम् दशनम् कोमलं तु यद्व्याजस्निग्धं मुग्धावलोकनम् । कोमलम् . यावती यस्य पुष्टिः स्यादुचितां वृद्धिमेयुषः । अव्याहता हि सततं तावती कोमलं मतम् ।। १५२ देवण: ताललक्षणे वेमः विरहाङ्कः भावविवेकः शारदातन्यः -भाव विवेकः कोमलता-फूत्कार गुण: सौर्य कोमलता, कोमलिका– देशीलास्याङ्गम् अङ्गानां यत्र तन्वङ्गवाः सौकुमार्यतरङ्गितैः । नर्तनावलनायैस्तु ललितैश्चेष्टितर्युता । नृत्तक्रिया नवीना तु तज्ञैः कोमलिका स्मृता । कोलाहलः–रागाझरागः शुकयाना रक्तवस्त्रा गौरवर्णेति कश्चन । टक्कारख्यप्रामरागस्थ गीतज्ञा अङ्गभूचिते। कोलाहलं स्वरे तारे संपूर्णे तु प्रकल्पितः । वर्षासु] टक्कवद्यः रौद्रे वीरेऽद्भुते स्मृतः ।। -मेलरागः ( धीरशङ्करामरणमेलजन्य:) (आ) सरि ग म पनि ध नि स. (अव) सनि प ध म गरिस. कोलाहलो नितारस्स्यात् मन्द्रमध्यमगर्जितः । षड्जांशष्टक्करागोऽस्य कारणं जगदुर्बुधाः ॥ अंशे न्यासे ग्रहे षड्जो रागात्कोलाइको मतः । --प्रथमरागः कोलाहलो मध्यममन्द्रही नस्सांशस्तदन्तम ऐष रम्यः | निषादतारोभवकारणं च रागोऽस्य टक्को मुनिमिः प्रदिष्टः ॥ भोक्षः रागात् - रागाङ्गः ॥ कोलाहला-- रागः कोलाहला पहीना स्यात्सधमन्द्रा मजायसी । विचित्रा सर्वगमकैः सरिगमधनिस्वरैः ॥ भाषारागः षड्जग्रहांशमन्यासा मध्यमस्वरभूयसी । षाडवेयं मतङ्गस्य मते पञ्चमलोपत्तः ।। कोलाहला औडुवा निपलोपेन याष्टिकस्य भते सतः । मन्द्रधैवतषड्जाख्या कलहे विनियुज्यते । कोलाहला टक्कभाषा षड्जप्रामसमाश्रया ॥ मट्टमाधवः मा इम्मीरः मद मोक्षः कुम्भः कोलाहला कोलाहला— रागः ( षाडव: ) षड्जन्य सग्रहा कोलाहला टक्ककुलोद्भवा । मध्यमांशा पहीना च कलहे गमकोत्कटा || कोलाहला, कोलाहल इति रूपद्वयं दृश्यते । नारायणः दृश्यते नैव कुत्रापि रागाणां लिङ्गनिर्णय इति वचनादुमय सम्मतमिति ज्ञेयम् ।। -- रामः चलन्मध्यमरावा च षाडवा गमकान्विता । पञ्चमेन परित्यक्ता सा हि कोलाहला मता ॥ नान्यः सरिगमध निभिर्मधुरैर्विचित्रितामध्यमोचला सहिता । कोलाहला तु षाडवगमकयुता पचमेन संयक्ता | कश्यपः मध्यमांशा च तन्न्यासा पञ्चमर्षभवर्जिता । नाम्ना कोलाहला ह्येषा कथिता सोमभूभुजा ॥ कोल्हास:- मेलरागः मोज्झितः कोल्हासः स्याद्गान्धारादिकमूर्च्छनः । अवरोहे घबर्जः स्यात् षाडवः परिकीर्तितः ॥ प्रातयः || अयमपि भूपालीमेलजन्य: स्या अंशम्यासपदस्थितर्ष भसुखोपन्यस्त, वारसप्तम एव मन्द्रभवने यत्र स्वरः पञ्चमः । मूर्छा यत्न सदा कलोपनतिका. .तत मध्यमायुत इह स्यात्कोल्लासः पुनः ॥ अंन्यासर्षभस्तारः सप्तमो मन्द्रमध्यमः | अपन्यासस्तु गान्धारः कथितः कोल्हासकः || सोमेश्वरः कोषावती – श्रुतिः मन्द्रमध्यमतृतीया श्रुतिः । अहोबिल: कोशः—-श्रव्यकाव्यम् कोहा इव यस्सुभाषितरत्नसमूहात्मकस्समुद्धियते । महतः काव्याम्भोधेः स कोश इव सप्तशतिकादि || नान्यः भोज: १५३ मण्डली कोसल:--मेलरागः ( कोसलप्रियामेलजन्यः ) (आ) सरिसपधसं. (अव) सनि ध प म गरिस. कोसल प्रिया-मेलकर्ता ( रागः ) सरिग० मषध • निस. कोसला-- रागः ऋषभांशमहयुक्ता निन्यासा दीर्घमन्द्रषड्जा च | धपहीना च विशाला मूर्छा कल्याणकस्तानः ॥ वीररौद्रातरसे रुद्रेन्द्रह्मदैवता । सर्वदा गीतिकुशलैः कोसला परिकीर्तिता || ऋषभांशमहन्यासा सनिषादा धवर्जिता । दीर्घमन्द्रा च षड्जे तु कोसला सर्वदा स्मृता || । दृश्यते । कोहलरहस्यम् अयं ग्रन्थः कोहलकृत इति दृश्यते। काहलमतस्यानुवादस्यात् कोहलीयम् अयं प्रन्थः लटित एव कचित्कचिल्लभ्यते । कौचटम् कोहलः अयं नाटथशास्त्रकर्ता | भरतेनैव स्वशास्त्रे उतरतन्त्रे को- हलः कथयिष्यतीत्युक्तम् । तस्मादयं मुनेः साक्षाच्छिष्य इत्यु- कम् | कोहलीयमन्थस्य भागा एवं त्रुटिताः कचित्कचिह्श्यन्ते । अनेनोपरूपकाणि विंशतिरुक्कानि । न तु तेषां लक्षणानीति वेमभूपेनोक्तम् ॥ कोहलकृत इति ज्ञायते । भज कोहलमतम् कfreegग्रन्थः पुष्पाञ्जलिलक्षणप्रतिपादकोऽनेन नाम्ना कौचटम्-देशीनृत्तम् एकवारं मुखेहस्तद्वयेऽपि स्याद्द्विारकम् । गणेशशब्दसञ्चारः तथैवाङ्गान्तरे भवेत् । कौचटं तद्भवेत्तद्वदन्यान्यपि च कल्पयेत् || मन नान्यः मतः कौण्डपायनः कौण्डपायन: तानः कुण्डपायनशब्दे द्रष्टव्यम्। कौटम् पुष्पाञ्जलिभाग: पाटाक्षरैरेकताले यत्स्यात्पादचतुष्टये | सकतमिति विज्ञेयं तदम्बे कूटमानकम् || कौन्तली-- रागः स्युर्वराटचा उपाङ्गानि सन्यासांहानि षट् । समन्द्रा कौन्तली तत्र...... ..निगपधारतौ ।। उपाना कौन्तली या ग्रहांशन्यास षड्जभृत् । कौमारी–मेलागः गौरीमेलसमुद्भूता धैयतोमाइशोमिता । धन्यासांशापि कौमारी प्रायशः कम्पितस्वरा || प्रथसप्रहरोत्तरगेया | ---श्रुतिः तारषड्जस्य द्वितीया श्रुतिः । कौमुदी—प्राकृते मात्रावृत्तम् मात्रिक छौ ललगा:। ५+५+ ललग। प्रचारः --~-संगीतशृङ्गाराङ्गम् आश्विनपौर्णमासीविलासः । कौमोद:- मेचकल्याणीमेलजन्य ) (आ) सरिगमनिस. (अव) सनिमगरिस. नन्दी हम्मीरः मद अहोबिलः पार्श्वः विरहांकः | भोजः मझ कौर्पूरी क चतुर्विलासेषथ कूर्परं यान्यस्यैकमन्येषु च तेषु चान्यम् । पश्चात्प्रदेशेन मुखाग्रतोऽङ्गीकृत्वेति गृह्णात्युत पात्रमाभ्याम् || साम्भस्तु तम्मूर्ध्नि ददाति चक्राण्युद्भ्रामयन्त्येव च हस्तपादैः। यताद्द्भुतात्यद्भुतकारिणी सां राज्ञा प्रदिष्ट भुवि कौर्परीयम् ॥ नागमः -देशीलास्याङ्गम् तालारम्भेऽवसाने च कौशलं सन्धिनैपुणम् । पचमांशा सुसंपूर्णा तारगान्धारशोभिता । षड्जमन्द्रा मध्यर्षभा कौशिकीनामतो हि सा || कौशिकलता-मेलराग: ( खरहरप्रियामेलजन्य: ) (आ) सगमध मध पनि धनिस. (अव) सनिधमग सरिस. क्रमः- गर्भसन्ध्यङ्गम् भविष्यतत्वोपलब्धिः क्रमः । भावज्ञानं क्रमो यद्वा चिन्त्यमानार्थसङ्गतिः । क्रमस्संचिन्त्यमानातिज्ञानं भावस्य वा यथा । अमृतानन्द्री क्रमो भावस्य निर्णयः । आवस्य परामिप्रायस्य अथवा भाव्य- मानस्यार्थस्य ऊप्रतिभाविवशान्निर्णयः । यथावस्थितरूपनि स्वयः क्रमः । यथा - - देवीचन्द्रगुप्ते ध्रुवदेवीं दृष्टा सा 'राज्जाकोप- | निषादमीत्यरतिभिः क्षेत्रीकृता ताम्यती 'ति प्रवदेव्यभित्राय चन्द्रगुप्तेन निश्चयः । -~-वर्णालङ्कारः ( सञ्चारी ) आद्यस्वरायास्तिस्रस्युः कला द्वित्रिचतुवराः | द्वितीयाद्याः पराश्चैव यत्वायं क्रमसंज्ञितः || देवण: सागरनन्दी -- सरि सरिगा सरिगमा रिगरिगमा रिगमपा गम गमपा गमपधा सप सपधा सपधनी मोक्षदेवः -गर्भसन्ध्यङ्गम् मनसाऽचिन्त्यमानस्य प्राप्तिरेव मो मतः भावतत्वोपलब्धिस्तु क्रम इत्यभिधीयते । भरतः भावस्य भाव्यमानस्य वस्तुनो भावनातिशये सति उहं प्रति- भावनादिबलात् स्यात् या परमार्थोपलब्धिः स क्रमः । बुद्धिि तत्र न क्रमते न प्रतिहन्यते । यथा - रत्नावल्यां हियेत्यादि- को राज्ञः । अभिनव सर्वेश्वरः क्रमताडितम् क्रमताडितम् – पादमणिः यस्मिन्नङ्गुलिपृष्ठेन तिष्ठन्तौ चरणौ कमात् । तलाभ्यां भुवि कुते सशब्दं ताडनं मुहुः । यत्र तन्तृत्ततत्त्वज्ञैः कथ्यते क्रमताडितम् ॥ क्रमपाद निकुट्टिता- मुडुपचारी एवं व्यमिता सैव क्रमादनिकुहिता सेति पादस्थितिनिकुट्टिता || क्रमरेचितः-वर्णालङ्कारः आदावन्ते मुर्छनाया: स्वरश्चाद्यो द्वितीयकः । सध्ये यदि भवेदेका कलेयं प्रथमा मता ॥ यदि मध्यप्रथमयोः तत्तृतीयचतुर्थको । सा द्वितीयकला यत्र पञ्चमायास्त्रयः स्वराः || मध्ये स्थितः प्रथमयोः चिरयोः सा कलान्तिमा | इत्थं कलात्रयोपेतं क्रमरेचितमूचिरे ॥ सा रिसा सं गमसं पधनिसं इति षड्जाख्यं स्थायिनं कृत्वा एकद्वित्रिक्रमेण तान् । स्वरानुचारयेत्तत्र त्यक्त्वा मध्योदितस्वरान् । त्रिरावृत्तिकरत्वेन स भवेत्क्रम रेचितः || क्रमसंहतिः– देशीताल: नजौ सद्वितयं यश्च प्लुतश्च क्रमसंहृतौ । २३ मात्रा: । क्रान्तम्-करणम् कृत्वा चारीमपक्रान्तां पात्यमानं निश्चितम् । पृष्ठतः स्थापयित्वानि पुरतस्तं प्रसारयेत् ॥ व्यावर्तितेन निष्क्रान्तमाक्षिप्तपरिवर्तितम् । करं वक्षसि तहिकं विद्ध्यात्खटकामुखम् । यद्रङ्गान्तरमध्येवं तदा कान्तमुदीरितम् || उद्धवस्य परिक्रमे विनियोगः । -मण्डलम् कुरुते दक्षिण सूचीमपक्रान्तां तुìवामतः । ततः पादौ सव्यवामी पार्वत्रान्तमतः परम् ।। अशोकः पण्डितमण्डली जगद्वर: तालप्रस्तार: ज्यायनः

मण्डल भ्रमण कृत्वा वामः पादस्तु सूचिकाम् । दक्षिणाधिरपक्रान्तां चारों तु कुरुते यदि । तन्मण्डलं बुधैः क्रान्तं स्त्रगती परिकीर्तितम् ।। क्रिया- तालप्राणः क्रिया मार्गदेशी भेदेन द्विधा मार्गक्रिया निःशब्दा सशदेति द्विधा मिद्यते । निःशब्दाsपि आवानिष्कामविप्रवेशक- भेचतुर्धोका | सशब्दातु ध्रुवशम्यासालसन्निपात भेदैः चतुर्मा । मिश्रा मार्गदेशीक्रिया देवा तत्राद्यस्य क्रिया द्विधा । निशब्दाशब्दयुक्ता च निश्शन्दा तु कलोच्यते स्यादावापोऽथ निष्कामो विक्षेपोऽथ प्रवेशक: निश्शब्दोऽत्र चतुर्धोक्त: सशब्दापि चतुर्विधा । ध्रुवशम्या तथा तालः सन्निपात इतीरितः ।। अत्र कलासंज्ञा पाक्षिकी । सर्वपातानुगामित्वात्तत्र स्यात्प्रथमं ध्रुवः । शम्या दक्षिणहस्तस्य प्रयोगस्तदनन्तरम् ॥ तदनन्तरतस्तालः पातो वामकरोद्भवः । तथोभयकोत्पाद्यः सन्निपातस्ततो भवेत् || उत्तानस्य करस्य स्यादावापोङ्गुलिकुचनात् । निष्कामोऽधस्तलस्य स्याङ्गुलीनां प्रसारणात् || विक्षेपः पार्वतः क्षेपात्पाणेरुत्तानितस्य तु । प्रसारिताङ्गुलीकस्य निर्दिष्टः पृथिवीभुजा ॥ पाणेरधस्तलस्य स्यात्प्रवेशोऽङ्गुलिफुचनात् । तयोरेकतरस्यात्र छोटिकाशब्दपूर्वकम् || पाणे संपातनादुक्तो ध्रुवो विश्लेषवर्जितः । गातुः पापस्य शमनाच्छम्या दक्षिणपाणिना || वामपाणितलाघावादुक्का प्रत्यर्थिघातिना । प्रतिष्ठार्थतया धातोरदृष्टस्थापकत्वतः ॥ तद्विपर्ययतस्तालस्तालविकीर्तिनोदितः । सन्निपातो मिथस्सम्यक्पाणियनिपातनात् || मिना । दक्षिणतलाघातः तालः । तद्विपययेति । शम्यायाव्यत्यस्त इत्यर्थः । बामपाणिना छोटिकेति देशभाषासु छिटिकेत्युक्तम् । अच्युतरायः क्रियाङ्गाः अथ देशीकिया: ध्रुवका सर्पिणी कृष्या पद्मिनी च विसर्जिता। विक्षिता च पताका च मात्रा स्यात्पतिताष्टमी || पता: क्रमादक्षिणमार्गेऽष्टौ मात्रिका: । सशब्दा ध्रुवका ज्ञेया सर्पिणी वामगामिनी । कृप्या दक्षिणतः पातः पद्मिनी स्यादधोगता || किसर्जिता बहिर्याता विक्षिप्ता कुञ्चितात्मिका । पताका चोर्ध्वगमना पतिता करपातना || पताकाकारहस्तस्य चाड़लीनां तलस्य च । घातब्देन युक्ता या ध्रुषका सैव कथ्यते || अष्टासु क्रियासु पताकहस्ती योज्यते । ध्रुवके एका मालिका । चिलमार्गे ध्रुवका पतिता च क्रिया खार्तिके तु ध्रुखका सर्पिणी पताका पतिता च । दक्षिणमार्गेष्टौ च किया: । अवकादयः क्रिया: देशीमार्ग एव वर्तन्ते । क्रियाङ्गरागः क्रियाङ्गानि च कथ्यन्ते दीपका दिक्रियायुजैः । श्रोदृचित्तोत्साहकरगुणयोगाश्च कोविदैः ॥ क्रियाङ्गाः कर्णोत्साह सशोकादि अबला या क्रिया ततः | जायन्ते च ततो नाम क्रियाङ्गास्ते न कारणात् || क्रियापर: – गायकभेद: यथाशास्त्र प्रयोगेण मार्ग देशीयमेव च । यो गायति विना दोषैः कथ्यते सः क्रियापरः ॥ क्रियापरिभाषा आ- आवापः शशम्या. नि - निष्काम : ता - वाल: प्र - प्रवेश: वि - विक्षेपः - सं-सन्निपातः क्रियाभरणम् --मेलरागः (मेचकल्याणीमेलजन्यः ) (आ) सरिगसंपनि धस. ( अब ) सनिधमग रिस. क्रियामेदनम्नर्म क्रियया भेदनं भर्तुः क्रियाभेदनमुच्यते । कुम्भः तुलन: सोमेश्वरः मजः १५६ | 1 । क्रियाविरामः-मेलरागः ( सूर्यकान्त मेलजन्य: ) (आ) सरि गरि म प ध निस. ( अब ) सनिधपमधम गरिस क्रियाशुद्धम् – नर्म नेत्रवक्तूभ्रुवां चेष्टाविशेषैर्लोकहासकृत् । यत्तदस्मद्विघैस्सर्वैः क्रियाशुद्धं निगद्यते । क्रीडनक:– प्राकृते मात्रावृत्तम् चतुर्मात्रिकास्त्रयः, रो वा नगौ वा, लः यः क्रीडातालः– देशीताल: क्रीडाताले समाख्यातौ विरामान्ती द्रुतावुभौ ऽऽ क्रीडापर्व त विहारः – संगीतशृङ्गाराङ्गम् संभोगविशेषार्थमाक्रीडशैलसेवा । क्रीडामतिः– मेलरागः ( शुभषन्तुवरालीमेलजन्य: ) (आ) सरिगमपधनिस. (अव) सधप गरिस. बाल्य एव कुमारीणां यौवनोपरिखेलनम् । शृङ्गारशास्त्रतत्त्वज्ञैः क्रीडितं तदुदाहृतम् ॥ क्रुद्धा-दृष्टि: स्थितोवृत्तपुटा रूक्षा संस्तब्धोत्ततारका । कुटिला भ्रकुदृष्टिः क्रुद्धा क्रोघेऽभिधीयते ॥ क्रोधः सर्वेश्वरः क्रोधः– सन्ध्यन्तरम् क्रोधस्तु चेतसो दीप्तिरपराधादिदर्शनात् । वेमः | क्रीडितम्–शृङ्गारचेष्टा बाल्यकौमारभवनसाधारणो विहारविशेषः क्रीडितम् । यथा 'मन्दाकिनी सैकतवेदिकामि: (कुमा. १-२९) | क्रीडितमेव प्रिय- तमविषय केलिः | भोजः भोजः मज कुम्भः सोमेश्वरः सिंगः क्रेधः कोपः । यथा- देण्यां प्रथमेऽके 'शैलूषापसद' इति भीम- वाक्यम् | सागरः क्रोधः १५७ योसौ पुरुषार्थसिद्धिहेतुः क्रोधः स्थायीभावः सोऽयं न सन्ध्य- न्तरं भवति । यथा - श्री विशाखदेवकृते अभिसारिकावश्चि- के संभावितपुत्रवधायै पद्मावत्यै ऋो वत्सराजीऽभ्यधात् । प्रदुष्टोत्रग्राहां सरितमवगाढः क्षमवशा- दुपालीन शाखां फलकुसुमलोभाद्विषतरोः । फणालीरत्नार्थी च्युतपरिचयां क्रौर्यनिरतां विषज्वालागर्भा चिरमुरगकन्यामनुसृतः ॥ क्रोधः- स्थायिभावः आधर्षणाक्रुष्ठकलविवादप्रतिकूलादयोऽस्य विभावाः | चि- कृष्ट नासापुढोद्वृत्तनयनसन्दष्टोष्ठपुढगण विस्कुरणादयो ऽनुभावाः। रिपुजी गुरुजश्चैव प्रणयिप्रभवस्तथा । भृत्यजः कृतकश्चेति क्रोधः पञ्चविधः स्मृतः ॥ श्रृकुटीकुटिलोत्कटमुखसन्दष्टोष्ठः स्पृशन् करेण करम् । क्षुद्रः स्वभुजप्रेक्षी शत्रौ नियंत्रणं रुष्येत् || किश्चिदवाङ्मुखदृष्टिः साश्र: स्वेदापमार्जनपर अव्यक्तोल्बणचेष्ठो गुरौ विनययन्त्रितो रुपयेत् || अल्पतरप्रविचारो विकिरन्नश्रूण्यपाङ्गविक्षेपैः । सकुटीस्फुरितोष्टः प्रणयोपरतां प्रियां रुपयेत् || अथ परिजने तु रोषस्तंर्जननिर्भर्त्सनाक्षिविस्तारैः । विप्रेक्षणैश्च विविधैरभिनेयः क्रूरता कारणमवेक्षमाणः प्रायेणायासलिङ्गसंयुक्तः । वीररसान्तरचारी कार्यः कृतको भवति कोपः ॥ क्रोधा-श्रुतिः गान्धारस्य द्वितीया श्रुतिः । मध्यमः क्रौच पर्यायशब्दै रुच्यते । क्रौञ्चपद:-

पचन्धः

पढ़: स्वरैः स्वरन्यासः प्रतितालेन गीयते । बुधैः क्रौञ्चपद: क्रौख पदाख्यच्छन्दसाकृतिः ॥ भोजः क्रौञ्चपदी – पञ्चविंशत्यक्षरवृत्तम् भमस भन न न न गाः भरतः श्रीकण्ठः भरतः क्रौचा वावृत्तम् पत्वादौ यत् तु दीर्घ नवममपि च गुरुसमयकृतं । दीर्घ चान्त्य अष्टममन्तं लघुविरचितमिह चरणविधौ || वृत्ते ज्ञेयं जगतिरपीय बहुविविधनिचयचितविहिते क्रौञ्च नाम्ना छन्दसि चौक्ता द्विजगणमुनिगण परिपठिता || पासादाण कारयमाणो सितपद निवसणमिव विपुलम् | ( प्रासादानां क्रियमाणं सितनिवसनमित्र विपुलम् | क्लान्तम् – देशीस्थानम् चिबुकं कर्कटे हस्ते न्यस्तमंसस्थितं शिरः । शून्यो यन्त्रेन्द्रियग्रामः स्फुरद्वाप्ये विलोकने || तत्कान्तं स्थानमाख्यातमेतत्तु विनियुज्यते । निगृहीते निर्जिते च चिन्तायां ध्यानशोकयोः || -- स्थानकम् यत्रेन्द्रियाणि सर्वाणि गुप्तशोककृतं स्मृतम् । रणरङ्गपराभूते शोकव्याकुलितादिषु । कान्तमित्यभिधा यस्य कथयन्त्यपरे पुनः || काडशृङ्खला – देशीनृत्तम् रामबाणार्जुनशरौ हारबन्धश्च चक्रकः । मूरूगण्डः सर्वगण्डः षड्धा ते तालधारिणाम् || विदिताश्चतुरस्त्वन्ये नागवृक्षकबन्धको । गोमूत्रिका च पाताळसूचीति गदिता बुधैः । एतेषां लक्षणान्येवमूहनीयानि पण्डितः । दशस्वे ते वाद्य षट्कलक्षणं लक्ष्यतेऽचुना || क्षणम् – हस्तः पाणिद्रन्द्रं समाश्लिष्य ऋजुपाश्र्वद्वयेऽपि च । यत्तु प्रहर्तुमुद्योगः तत्क्षणं परिकीर्तितम् ।। क्षमा--लक्षणम् दुर्जनोदाहृतै रूक्षैः सतां मध्येऽमिताडितः । अक्रोधः ऋवेधजननः वाक्यैर्यः सा क्षमा भवेत् || ज्यायनः मरतपाठान्तरम् सिद्धान्बहून्प्रधानार्थान् त्यक्त्वा यस प्रयुज्यते। वेदः उमा भरतः दुर्जनोक्तैर्वचनैः क्रोधजननैः सभायां ताडितोऽपि यः पुरुषः कोधहीनः स एवं क्षमावान् | तद्वर्णनोचितः कविव्यापारः क्षमेत्यर्थः । अनेन च यथोचित्यमिन्नवृत्तिसञ्चयः सर्वो विभावा- दूधुचितो निर्वर्त्यमानः काव्यलक्षणत्वेन सूचितः । क्षान्तिः, विशेषयुक्तं बचन विशेयं तद्विशेषणम् || सिद्धानिति लोकप्रसिद्धान्प्रधानभूतान् अशक्यापनयान् त्यक्त्वा अनादृत्य क्रोधाद्यद्वचनविशेषेण युक्तं तद्विशेषणम् ॥ अभिनवः प्रतिक्रियासमर्थस्य पात्रौचित्यवशेन यः | अपकारेऽप्युपशमः सा क्षमेति प्रकीर्तिता ॥ मथोत्तरचरिते - 'ईदृशो मां भती' त्यादि लवस्य वाक्यम् मोज: शान्तिः– श्रुतिः मध्यमस्य तृतीया श्रुतिः | श्रामम् - उदरम् तनुक्षामं स्मृतं हास्यजृम्भानिश्वासरोदने । क्षामः- कपोल: गण्डाववनती क्षामौ तौ ज्ञेयौ दुःखलज्जयोः । शितिः श्रुतिः पश्चमस्य प्रथम श्रुतिः पादविशेषणात्क्षिप्तं व्यायामोद्धुतनृत्तयोः । क्षिप्तमित्यूरुकर्म । क्षिप्ताभवहिः क्षेपा व्यायामे स्याच ताण्डवे

--मेलरागः ( मेचकल्याणीमेलजन्य: )

(आ) सरिगमपधस. (अव) सनि ध प म गरिस. क्षुद्रकथा-श्रव्यकाव्यम् क्षुद्रकथा मन्थली येह महाराष्ट्रभाषया भवति । गोरोचनेन कार्या सानङ्गवतीव वा कविभिः ॥ ज्यायनः विप्रदासः ज्यायनः १५८ भोज: महाराष्ट्रभाषा । शुद्धप्राकृतभाषा | गोरोचनः प्राकृतभाषा- कविः ॥ 1 मञ्ज 1 क्षुद्रघण्टा-ताल: क्षुद्रघण्टा कांस्यमयी पुटद्वितयसंयुता । अन्तर्गोयुता पृष्ठे सरन्ध्रकशिखान्विता ॥ सैव घर्धरिकेत्युक्ता प्रसिद्धा मञ्जुलखना | ता रज्जुगुम्भिता पादे कार्या: पेरणनर्तने || कुशानुनिर्दग्ध विशुद्ध कांस्यसंभूतरा नत्पुटयुग्मकम्राः | कनिष्ठिका पर्व समीकृतार्धप्रमाण देहास्सधनात्समात्र । फर्कन्धुकाबीजसमानपिण्डाः ऋक्ष्णा मनोज्ञा: परिवर्तुला मण्डूकवक्ताकृतिषक्तदेशा गर्भे दधानाः किल लोहगोळाम् । शिखासु रन्ध्रद्वितयोपनीतबन्धार्थरज्जूपचितोर्धदेशा | स्थुः क्षुद्रघण्ठाः किल घर्घराह्वास्तास्ताः पुनर्वर्धरिकामिधानाः || क्षेत्रराजः अयं संगीतमन्थकारः । चालकलक्षणे कल्लिनाथेन वर्णालङ्कार- लक्षणे कुम्भकर्णेन च स्मृतः, नान्यादिभिरपि । क्षोभः अयमभिनवगुप्तनान्यदेवयोः प्रचीन इति ताभ्यामुदा- हृतत्वात् ज्ञायते । देवणभट्टोऽपीमं स्मरति । क्षेत्रराजीयप्रन्थो नाधापि लब्धः। प्रायोऽयमष्टमशतके स्यात् । क्षेत्राश्चितम् उद्कृतिकरणम् उत्कटस्थानके स्थित्वा विधायाचितमाशु च । पुनरप्युत्कटे तिष्ठेत्क्षेत्राश्चितमुशन्ति तत् ॥ क्षेपः- आविद्धधातुः क्षेपो लघुगुरुभ्यां स्यात् । लगुरुभ्यां भवेत्क्षेपो गलघुभ्यामितीतरे । द्वाभ्यामय लघुभ्यां स्यादयमित्यपरे जगुः ॥ क्षोभः– लक्षणम् - शाईः कुम्भः पर दोपैर्विचित्रार्थैर्यत्रात्मा परिकीर्त्यते। अष्टोऽन्योऽपि वा कश्चित् स तु क्षोभ इतिः स्मृतः ।। भरतः यथा रत्नावस्था - सागरिकैवेति मत्वा वासवदत्तामुपला- लयतो राशः सा स्वावकुण्डनमपनीय वैलक्ष्यमुत्पादितवती । अन्ये तु आत्मन्यभूततद्भावभावनम् इति । परे तु 'अन्यगते हेतावन्यस्मिन् कार्यकल्पनम् ' इति च ॥ -नाटघालङ्कारः 'निष्टदर्शनात्तारतम्यम् । यथा - रत्नावल्या उत्क्षिप्यतामयं पाश' इति राजवाक्यम् | सागरः निवादल द्वितीया श्रुतिः | पुलिन्दी रागध्यानम् गुकापुजोल्लसद्भूषफल्लवाद्यकृताम्बरा । कण्डालवीणां दधती पुलिन्दीन्दीवरसुतिः ॥ इसमौडवा | सर्वकाले गेया। खगेश्वरः ---देशीताल: गौच । खज्जक:--प्राकृते मात्रावृत्तम् विषम: -- चतुर्मात्र एकः रः खचरः -- देशीताल: विराम मिश्ररूप: खचरे रे।।।।।। - चतुर्भात्र एकः द्वौ लघूर: खजरीटगतिः– गतिः समपाद समारभ्य यागतिद्रुतमानतः । खञ्जरीटलगत्येव खञ्जरीटगतिर्मता || खज्जिका:- गतिः खञ्जिका गतिरेव स्यात्वअवगमनं तथा । खटकामुख:- हस्तः अनामिका कनीयस्याक्षिप्ते कुटिलीकृते । विरले चेत्कपित्थस्य तदा स्यात्खटकामुखः ।। उत्तानस्तुरगादेस्स्याद्वल्गा| चामरधारण कुसुमापचये मुक्तस्रग्दामधरणे तथा । संगीतसरणिः शरमन्थाकर्षणे च संमुखे दर्पणमहे । 1 कस्तूरिकादिवस्तूनां पेषणेऽधस्तलो करो। ताम्बूलवीटिकावृन्तछेदनादौ च स स्मृतः ॥ लक्ष्मणः खटकामुखवतना सव्यापसव्यतो नाभिदेशे या खटकास्ययोः ।. भ्रान्तिरामणिबन्धं सा खटकामुखवर्तन ॥ बिरहाङ्क: देवेन्द्रः देवणः | शाः १५९ अशोक: खटकावधमानः--हस्तः परस्परस्यामिसुख हो इस्ती म्हटकामुखौं । मणिबन्धस्वस्तिक वा खटकावर्धमान्तकः ॥ प्रणामकरणे पुष्पग्रथनं सत्यभाषणे । सूर्योदयादावृत्तानः स्यादयं प्रथमे मते । ताम्बूलमहणे यूनोस्तिगाननः || नेपथ्यरचनायां च पुष्पायां प्रथनेऽपि च । खटकावधमानकः -- हस्तः खटकामुखयोः पाप्योः स्वस्तिके मणिबन्धते । अन्योन्याभिमुखत्वे वा खटकावर्धमानकः ॥ ताम्बूलग्रहणादौ स्यात्कामिना प्रथसे भते । पुष्पाणां ग्रथने सत्यभाषणादौ मतान्तरे || खट्टाहस्तः चतुरे चतुरं न्यस्य तर्जन्यक्रुटमोक्षतः । खट्टाहस्तः पुरोभागे खट्टादिषु नियुज्यते ॥ खडहडकम् --- मात्रावृत्तम् भ्रमरावली गाथा च । खड्गकलास:- प्रथम: वामे करं कटौ न्यस्य परं खड्गकृतं करम् । कृत्वा स कम्पं चेदर्धचन्द्रमारते तदादिगः ॥ -द्वितीयः कृत्वा कपोतमूर्ध्वं चेदधोनुष्टिं करं ततः । यत्र तिर्यक्पताकाख्यं करं कुर्यात्तदामिथा। द्वितीया खमपूर्वस्य कलासस्य निरूपितः ।। -तृतीयः विवाय त्रिपताको द्वौ यस्य यश्चरणः पुनः घातयमिव तत्रैतं योजयेत्सतृतीयकः ॥ चतुर्थः म्वस्तिकं कर्कर्ट चैव मुष्टिकं च पताककम् । चतुरः क्रमतः कुर्यात्करान्यत्र तु नर्तकी ॥ धृतौ मोठे तदाघाते पाते स स्याचतुर्थक: खड्गकलासः वित्रदासः सोमेश्वर: शाङ्गे: विनायकः विरहाङ्कः अशोकः खड्गनारायणः घातस्तन्न चतुर्धा स्यादूर्ध्वाधः पार्श्वयोर्द्वयोः। खड्गपूर्वकलासस्य भेदा एते चतुर्विधाः ||

---

खड्गकलासः

चकितेव निरीक्षन्ती पश्चाद्रामेसरं मुहुः । प्रचारं धृतखड्गे च तन्वती विविधं द्रुतम् ॥ प्लुतमानादसंबाधं विदधाति करानपि । तत्रार्धचन्द्रप्रभृतीन् स खड्गाद्यः कलासकः ॥ खड्गनारायणः – देशीतालः दद्वयाज्जगणो वक्रः खड्गनारायणो मतः । 001515 खड्गवर्तना कुञ्चितो मुष्टिरेकोऽन्योऽश्चितस्यात्खटकामुखः । इसौ कीर्तिधरः माह खङ्गवर्तनिकाख्यया ॥ खण्ड: स्त्रिभिस्स्यात् करणैर्यायामो मध्यमत्स खण्डकः- वाद्यप्रबन्धः खण्ड: स्यात्खण्डमध्येsपि खण्डशो वादने सति । वाद्यखण्डस्य मध्येऽपि खण्डशो यत्र वादनम् । स खण्डक इति प्रोक्तो बाघलक्षणवेदिभिः ॥ खण्डकङ्कालः -- देशीताल: द्रुतौ हौ छौ गुरू खण्डे ० ० ऽ ऽ अशोकः सोमराज. ज्ञातव्यं खण्डकङ्काले द्रुतद्वन्द्वं गुरुद्वयम् ००ऽऽ खण्डकथा-श्रव्यकाव्यम् ग्रन्थान्तरप्रसिद्धं यस्यामितिवृत्तमुच्यते विबुधैः । मध्यादुपान्ततो वा सा खण्डकथा यथेन्दुमती || वेमः सुधा खण्डकङ्कालताले स्याद् द्रुतद्वन्द्वं गुरुद्वयम् ००ऽऽ खण्डकतरी—ौडक्किकहस्तपाठः बिरलाङ्गुलिघातेन दक्षिणेन करस्य तु । १६० बेमः । अङ्गुष्टघातैरपि च वामहस्तेन पीडनात् । खण्डकर्तरिकासंज्ञो हस्तपाद: प्रकीर्तितः ।। विरलाङ्गुलिना घातादक्षिणेन करेण च । चामेनाङ्गुष्ठघातैश्च पीडनात्खण्डकर्तरी । दां कुखुरां कुखुद कुकुग धोण्ढ दें झें दों गिधों टे। खण्डचालिः --- बाद्यप्रबन्धः अस्य नामान्तरमोता ॥ लण्डच्छेदः - वाद्यप्रबन्धः खण्डच्छेदो भवेत्खण्डच्छेदसंज्ञः प्रबन्धयोः । मेलनाथवा छेदैः व्यक्तैरुक्तः परैः स्मृतः ॥ खण्डछेदो भवेत्क्लृप्तः यत्या स्रोतोवहाख्यया खण्डछेदसमायोगात्खण्डछेदप्रबन्धयोः । छेदैर्व्यक्तैरसमायुक्तं खण्डछेदं परे जगुः ॥ खण्डडिण्डिमः- देशीतालः दलौ दलौ दलौ दलौ नलप्लुतप्लुताः । गुरुप्लुतौ गुरुप्लुतौ गुरुध खण्डडिण्डिमे । ३ मात्राः ॥ खण्डधारा-~~-भक्ताल: तद्वय बिरामान्तं ततो लघुचतुष्टयम् । द्विधैव परिसंस्थाप्या खण्डधारा भवेवदा || बळ।।।।।।।। खण्डनम् दन्तः मुहुर्दशनसंश्लेषविश्लेषः खण्डनं मतम् । संलापेऽध्ययने तत्स्याजपभक्षणयोरपि ॥ छेदनात्खण्डनाः प्रोक्ता दन्ता योज्या विशारदैः । वीटिकाछेदने चैव मध्ये चार्द्रकभक्षणे ॥ असकृत्खण्डनं दन्तसंपेटो जपभक्षयोः । संलापेऽध्ययने चैतद्विजानन्ति विचक्षणाः ॥ खण्डनद् वेमः शार्ङ्ग देवः सोमराजः तालप्रस्तारः नान्यः अशोकः सोमेश्वरः ज्यायनः खण्डनम् खण्डनम् किनर्या वामहस्तव्यापारः । तत्र द्रष्टव्यम् । खण्डपाट:--वाधप्रबन्धः खण्डपाटो भवेद्वाद्ये कृतैः पॉँटैस्तु खण्डशः । पाटस्य खण्डनाद्वाद्ये खण्डपाटोऽभिधीयते । खण्डमुकुलहस्तः पूर्वोक्तमुकुले हस्ते तर्जनी संप्रसारिता नाम्नाय खण्डमुकुलो मूषिकार्थे तु पुतिः ॥ खण्डयतिः–– बाद्यप्रबन्धः कृत्वा खण्डं पाठबद्धं यतिवद्वादनं भवेत् । एवभावृत्तिकरणादाहुः खण्डयतिं बुधाः ।। खण्डपाटै: प्रकर्तव्यो यतिभिश्चात्र खण्डकैः । एवं निरन्तर वाद्य तल्खण्डयति कथ्यते ॥ पाटबन्धं यदा खण्डं यतियुक्तं पुनः पुनः । वाद्यते यत्र वाद्यज्ञैः सा खण्डयतिरुच्यते ॥ खण्डव :---.देशीताल: खण्डवर्णे लुतौ गश्च द्रुतो गश्च गुरुलेगौ । 's ssoss 1s खण्डसूचितम्–देशीस्थानम् एकोङ्मिः कुञ्चितस्सम्यगन्यस्तिर्यक् प्रसारितः । चरणो यन्त्र कथित स्थानकं खण्डसूचितम् || खण्डसची अमरी–तिरिपतृ ताङ्गम् खण्डसूच्यां तिर्यगूर्ध्वं पताकः प्रसृतो यदा । वामो दक्षिणहस्तस्तु पार्श्वदेशे प्रसारितः ॥ तावेव शिखरौ स्वान्ते कृत्वा वामपदं ततः । दक्षिणे जानुमूलान्तः दक्षिणावर्ततो भ्रमिः । त्रिवारं च भवेदन्ते खण्डसूची भ्रमिर्भवेत् || 13 वेमः शा शा सोमेश्वरः नन्दी वेमः । खण्डहुल:- वाद्यप्रबन्धः श्रोतोगताख्यया यत्या खण्डहुलोऽभिधीयते । खण्डिका ---भक्ताल: लघुद्वयं दचतुष्कं विरामः पुनस्तथैव । 11000d 110ood खण्डिका त्वथ गान्धारमहांशन्याससंयुता । समस्करा तारहीना सन्त्यकर्षभपञ्चमा । षड्जमन्द्रा तथा चेयं रागज्ञैरभिधीयते ॥ खण्डिता–नायिका व्यासङ्गादुचिते यस्या वासके नागतः प्रियः । तद्नागमदुःखार्ता खण्डिता सा प्रकीर्तिता || व्यासङ्गादिति । अन्यनारीविषयादित्यर्थः । वाद्यप्रबन्धः यद्वाद्य वाद्यते यत्र यत्या स्रोतोवहारख्यया । स खण्डहुल्लकः प्रोक्तो वाद्यलक्षणपण्डितैः ॥ खनटनतिः- मेलारगः (नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सरिगम घम प ध निस. (अव) सनिधप गरिस. खमेदनृत्तम् – देशीनृतम् चतुरकराकारी चतुर च पलवौ । करवर्तनिकापादनं च शिरो दृशः || कुतकालश्च तिरिपः करमोक्षो यथोचितम् ! सम्प्रदायातततधा झम्पातालेन नर्तनम् । करोति हि स्वभेदाख्यं कथितं पूर्वसूरिभिः || खम्भारी – रागः षड्जांशाधैवतन्यासा पश्र्चमेन च दुर्बला । चैवतर्षभकम्पाढया खम्भारी नामतो हि सा ॥ खम्भारी शार: नान्यः हरि भरतः बेमः सोमेश्वरः सम्भावती खम्भावती -- मेलराग: खम्भावती पहीना स्यात् कोमलीकृतधैवता । गान्धारमूर्च्छनायुक्ता रिणात्यक्तावरोहिका || तृतीयप्रहरोत्तरगेथा। धैवतांशग्रहन्यासा षाडवा व्यक्तपञ्चमा । खम्भावती च विज्ञेया मूर्छना पौरवी मता ॥ खम्भावती बुधैः प्रोता न्यासांशप्रहधैवता । आन्दोलिता मनिभ्यां च पञ्चमेन विवर्जिता || स्वम्भावुत्थी - रागः ( खम्भावती ) खम्भावुत्थी लक्ष्यतेऽथककुभोद्भवा । धैवतांशन्यासवती पञ्चमेन विवर्जिता । मध्यमे च निषादे च सेयमान्दोलिता भवेत् । खरराजितम्–मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सरिम पनि स (अव) सनिथप मपधप गरिस, खरलिः– मृदङ्गस्य पुटे लेपविशेषः विभूतिगैरिकं भक्त कन्दुकेन च संयुतम् । यद्वा चिपिटकं यं जीवनीसह मिश्रितम् । सर्वमेकत्र संपिष्टं लेपः खरलिरुच्यते ||

लेपस्तु दक्षिणपुढे देयः, बामे च पूरिका यदुक्तम् - वामे च पूरिकां दत्त्वा लेपं दद्याच्च दक्षिणे । इति जीवनी - हरीतकी । खरशीला-स्त्री स्थूलजिह्वोष्ठदशना रूक्षत्वकटुभाषिणी । रतियुद्धप्रिया धृष्टा नखदन्तक्षतप्रिया || महोबिल:) दामोदरः मोक्षः हरि । मझ नारायणः १६२ सपत्नीद्वेषिणी दक्षा चपला शीघ्रगामिनी । सरोगा बह्नपत्या च खरसत्त्वा प्रकीर्तिता || भरतः खरहरप्रिया-मेलकर्ता स० रिग० म०५० घनि० स खजूरकम् स्त्रीणां बाहुभूषणम् | खलकः– वाद्यप्रबन्धः इस्तेन वितताङ्गुष्ठविरलाङ्गुलिना क्रमात् । पताकेन इतैर्जातैः पाटैः स्यात्खलकाभिधः ॥ -हस्तपाटः प्रसारिताङ्गष्टकस्य शुकतुण्डस्य तु क्रमात् । विरलामिश्चाङ्गुलीमिर्जायते खलको यथा ।। दगिगिड दुगिगिडों शुक्रतुण्डः । अभिनयहस्तः । --वाद्यप्रबन्धः विरलाङ्गुलिसङ्गेन वितताङ्गुष्टकेन च । पताकाख्येन हस्तेन रचितैः पाटसञ्चयैः । खलकाख्यः प्रबन्धस्तु कथितो वाद्यवेदिभिः ॥ खल्चम् – उदरम् ( खल्लमिति च ) निम्नं स्यादुदरं खल्लं क्षुधार्ते श्रमकर्शिते आतुरे भृङ्गरीट्यादिजठराकारधारणे || नत खल्वं मतं श्रान्ते क्षुधि रोगे तपस्वपि । खल्लं स्यात्प्रेत भेतालचण्डिकामिनयेषु च । खशित – वादनम् (वामहस्त व्यापारः) मुहुः सारणया तन्त्रीघर्षण खशितो मतः । खत्रिका – रागः मग्रन्याससंयुक्ता सांझा तारेण वर्जिता । समस्वरा रिपत्यक्ता समन्द्रा खसिका भवेत् । गान्धारादिर्यतस्तस्मात् संकीर्णे करुणे रसे | खसिका भज शार्द्ध: वेमः विप्रदासः ज्यायनः सोमेश्वरः शाक्ष: जगदेक: खसितः खसितः——वीणायां वामहस्तव्यापार. श्वसित इति केषुचिद्ग्रन्थेषु पाठः । मुहुः प्रघर्षणे तन्त्र्याः खसितः कत्रिकाकृते । खानिः वंशे गर्भस्थरन्ध्रम् | खानिप्रमाणम् खानिरन्ध्र फूत्काररन्ध्रम् | स्वरभङ्गभयादव खानिरन्ध्रो यथाविधि | कर्तव्यो मानहीनत्वे मिलितो न खरान्तरैः ।। यतः कनीयसीमध्यपर्वभूलेन सम्मिता 1 खानिः स्यात्सर्ववंशेषु राजराजस्य सम्मता || खुत्ता--पादपाट: चरणाप्रेण धरणीधातः खुत्तेति कथ्यते । खुराबात:-- देशीताल: खुराघातचतुर्वृतः । विरामान्तो भवेत् ० ० ० ४ खेचराङ्गी–मेलरागः ( मायामालवगौलमेलजन्यः) (आ) सरिमग म घनिस. (अव) सधनिपम मरिस. - मात्रावृत्तम् र जग.. खेदः—अवमर्शसन्ध्यङ्गम् मनश्चेष्टाविनिष्पन्नः श्रमः खेद उदाहृतः । मानसः कायी यश्चेत्युभयोऽपि यावत् | आद्यो यथा - खेलन:---.देशीताल: खेलनाख्ये द्रुतौ लघुः ००। वैमः लक्ष्मणः मझ भरतः रत्नावल्यां - तस्याः समुद्रपतनादिवृत्तान्तादेवी विलापपर्यन्तं मानसः खेदः । शारीरस्तु विक्रमोर्वश्यां 'अहो श्रान्तोऽस्मी' ति वाक्ये पुरूरवसः खेदः । अभिनवः लक्ष्मणः 1 खोज:

-वाद्यप्रबन्धः

उपर्युपरि पाटैस्तु क्रियते यञ्च लाधवम् । खोजो नाम स विज्ञेयो निविङः पाटवर्णकैः ॥ खोज्ज इति भाषायाम् । स्निग्धं समं धनं लिष्टं पाटवर्णै: प्रकल्पितम् । यद्वार्थ वांद्यते तद्लधिवात्करयोर्द्वयोः । स खोज इति विख्यातो वाद्यविद्याविशारदैः ॥ समाविष्टघनश्लक्ष्णपाटवर्णविनिर्मितः । हस्तलाघवसंपन्नः खोजः सञ्जल्तिो बुधैः ख्याता – श्रुतिः मध्यमस्य तृतीया श्रुतिः । मण्डलिमते तारमध्यमस्यैव । गः ताले छन्दसि च गुरुः | -स्वरः ग- गान्धारस्वरः । गावतरणम् गङ्गातरङ्गः– देशीताल: गङ्गातरङ्गे प्रत्येकमष्टौ पञ्चत्रिबिन्दवः । लध्वन्ताः स्युस्ततोऽन्ते लौ..... It ०००००००००००००/200/11 गङ्गातरङ्गिणी ---मेलरागः ( गायभूषणी मेलजन्यः ) (आ) सरिगमपनि ध नि स. • (अव) सनि ध प मधम गरिस. गङ्गारामः सङ्गीतरत्नाकरस्य हिन्दीभाषायां व्याख्याता | | रेवादेशराजस्य विश्वनाथस्य आस्थानकविः। गङ्गावतरणम्-करणम् अति पादमत्यर्थमुत्क्षिप्योर्ध्वतलं ततः । तस्योपरिक कार्यो त्रिपताकावधस्तलो ।। शिरश्च क्रमशो यस पदार्थमवरोपयेत् । गङ्गावतरणं विष्णोः पादाङ्गावतारणे | सोमेश्वरः वेसः शाई: लक्ष्मणः ज्यायनः गज: उदाहितं शिरः कार्य गङ्गावतरणं तदा । विष्णुपादादिगङ्गावतारे तद्विनियुज्यते ॥ अत्रान्ये चरणाक्षेपविक्षेपानुविधायिनौ । खिपताको करी प्रादुर्मस्तकं चापि तादृशम् ॥ निषादो गजपर्यायशव्दरुच्यते : -देशीताल: गजतालोऽब्धिलो मतः |||| ऋतुर्भिलघुभिर्गजः मध्यमानामिके कुर्यात् स गजाह्वयः । राजे नाटय विशेषेषु हस्तोऽयं विनियुज्यते ॥ गजक्रीडितम् --- करणम् कर्णान्तोपरि हस्तस्य पिताको यदाचितः । डोला पादा च चारी स्यादेवमङ्गान्तरे तदा । राजकीडितमाख्यातं गजो येनाभिनीयते ॥ गजक्रान्त:-तान: प - लोप:- षाडवः | गरिसनिधम. गजच्छायः -- तानः मध्यममामे रिधहीनौडुवः । पमगसनि. गजदन्तः- हस्तः सर्पशीषौं करो मभ्यं स्कन्धकूर्परयोर्मिथः । दधाते चेत्तदा प्रोक्तो गजदन्ताभिधः करः ।। पार्श्वभागे च संलग्न समाकुचितकूपेरौ । सर्पशीर्षकरी यन्त्र सभवेद्द्वजदन्तकः || अथवा यत्र चान्योन्यस्कन्धकूर्परमध्यमम् । दधाते सर्पशिरसौ मजदन्तो भवेदसौ || वेमः मदनः १६४ गौरीमतम् ज्यायनः अशोकः 1 सोमेश्वरः । स्कन्धस्थौ सर्पशीर्षा चेदितरेतरसम्मुखौ । भारस्योद्वहने स्तम्भग्रहणे च गतागते । अधः शैलशिलोत्पादे करः कार्यो विचक्षणः ॥ अशोकः प्रथमं निषधं तं च करबद्धो समेतयोः । विवाहस्थाननयने तथा शैलशिलादिनः । वृक्षादीनां चालने च कर्तव्यस्यागतागतः ॥ कटीक्षेलगतौ कुञ्चत्कूपरी सर्पशीर्षको । गजदन्त इति माह विप्रदासो विदां वरः । प्रथमं निषधं केचिद्रदन्तं प्रचक्षते ॥ यानावतरणे स्तीणां शिशूनां ग्रहणे तथा । शिलोत्पाढे च कर्तव्यः करोऽयं राजदन्तकः || स्कन्धकूर्परयोर्मध्यमन्योन्यस्य यदा करो दुधाते सर्पशिरसौ गजदन्तस्तदोदितः ॥ आञ्च कूर्परी स्कन्धदेशस्थौ सर्पशीर्षकौ | अन्योन्याभिमुखौ लक्ष्म गजदन्ते जगुः परे ॥ एष शैलशीलोत्पाटे गतागतयुतः करः । विवाहस्थाननयने स्याद्वधूवरयोरयम् । स्तम्भग्रहेऽतिभारे च श्रीसोढलसुतोदितः । गजर:- वाद्यप्रबन्धः कृत्वैकवारमुग्रहं नातिदीर्घो न चाल्पक: । वादकोद्घोषगम्भीरध्वनिमुञ्चतरं दधत् ॥ लिः खण्डोऽभ्यस्यते कूटैर्बद्धो वर्णसरेण वा । मुहुर्विधायोपशमं छण्डणो यत्र रज्यते ॥ गजरो सावुदृवणं स्यादस्यादौ पुनः पुनः । एकताल्यामुडवर्ण तस्यां निस्सारुकेऽथवा || भवेदुपशमोऽन्यत्र नास्य तालो नियम्यते । गजरावयवाः सर्वे वाद्यन्ते ते निरन्तराः ॥ शुद्धकूटादिभिर्बद्धः सुकुमाराक्षरान्वितः । अल्पकोमलता वाद्यो भवेन्मुहुस्ततः परम् ॥ कूटादिबद्धः खण्डः स्याच्छण्डणो यत्र रज्यते । गजराख्यो भवेदन्ये प्राहुरालपचालिकाम् || उद्माई सकुदुक्काऽथ नात्यल्प नातिविस्तृतम् । वादकारब्धगम्भीरोद्घोषसंवादितध्वनिम् || कूटैः पाटैश्च सम्बन्धबद्धवर्णसरेण वा । त्रिरभ्यस्येत्ततइचोपशमं मुहुः ॥ विधाय च्छण्डणो यत्र रज्यते गजरस्त्वसौ । तद्ज्ञैरुत्तृवणं कार्यमस्य चादौ पुनः पुनः ।। कुम्भः वित्रदासः सोमेश्वरः श्रीकण्डः गजलीलः एतद्भवेदेकताल्यां ताले निरसारुफेऽथवा | नैव तालस्य नियमो भवेदुपशमे पुनः । निरन्तराणि वाद्यन्ते खण्डानि गजरस्य तु || उदाहरणं रत्नाकरे द्रष्टव्यम् । गजलील: ---देशीताल: गजलीले विरामान्तं लचतुष्टयमीरितम् । यव प्राच्यं पङ्क्तियुग्मं पश्चिमं च परस्परम् | चतुष्कवृत्या संप्राप्य मध्यकोणे विनिष्पतेत् । स बन्धो गजलीलाख्यः कथितो वेमभूभुजा || गजलीलम् – वाद्यम् बहुधा मूछेना हस्ताः स्फुरिताः कर्तरी ततः । खसितो यत्र तत्प्राहुर्गजलील कलाविदः || --- वीणावादनप्राणः कर्तर्या श्वसितेनापि मूर्छितः स्फुरितैः करैः । विरच्यते तु यद्वाद्यं गजलीलं तदीरितम् || भूरिभिर्मूर्च्छना युक्तं कर्तरी स्फुरिताकुलम् । स्वसितश्चैव तद्वाद्यं गजलीलमुदाहृतम् ॥ गजलीला— गतिः गतिर्मन्दविलासेन मत्तक्कुञ्चरवद्भवेत् । नटस्य नटतस्तैव गजलीला तदा मता ॥ पाइयोस्तु पताकाभ्यां कराभ्यां विजयं ततः । समपादाहतिर्मन्दं गजलीलेति विश्रुता । प्रबन्धः गजलीलाख्यतालेन गजलीला निगद्यते । छन्दोहीनेतरलक्ष्म हुयलीलागतं मतम् || गजवक्तः --देशीताल: गजवक्तस्तु चत्वारो लघवो निर्ध्वनिः स्मृतः । वेमः वेमः शाद: पार्श्वदेवः कुम्भः देवेन्द्रः नाट्यदर्पणे श्रीकण्ठः लक्ष्मणः गजवर्धनं– मेलरागः ( धीरशङ्करामरण मेलजन्य: ) (आ) सगमधनिस. (अव) सधपम गरिस. गजविलसितम्- पोडशाक्षरवृतम् ऋषभगजविलसितमेवेदम् । गजसारि:-- ( धेनुकामेलजन्य: ) ( आ ) सरिगमपनि धस. (अव) सपम गरिस. गजासुर:- देशीताल: एकद्वित्रिचतुः पञ्चषड्द्रुतान्तर्लघुर्यदि। भवेद्वजासुरो नाम तालोऽयं परिभाषितः । 0 1 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 लक्ष्मणः गजेन्द्रगति :---.देशीताल: लचतुष्कं विरामान्तं गजेन्द्रो गजगामिनि । गणनायक:-- देशीताल: नगी दौलो बिन्दुयुग्मं तश्च गणनायके । १९ मात्रा: गण्डः–देशीताल: लौ लगौ गण्डताले । ७ मात्राः गण्ड: अन्यदन्यच्च वदतोर्द्वयोर्वाक्यसमागमे । जायतेऽनिष्टमिष्टं वा स गण्ड इति कीर्तितः ॥ सोमराजः ? ताळप्रस्तारः तालप्रस्तारः

---

.वीथ्यङ्गम्

ननु च बहुवक्ष्यमाणस्याशुभार्थी बहुवचनाक्षेपकृतं गण्ड- मित्यनेनोच्यते । तब पताकास्थानकस्यापि आगामिक्स्तु सूच नात्मकत्वात्ततोऽस्य को भेदः । उच्यते - पताकास्थानकेन धर्मादेर्नाटकशरीरभूतस्य साध्यस्य वस्तुनः साधनभूतानां उप- क्षेपः क्रियते । अत एव तद्विघ्नभूतानामिति विशेषः । अत एव गण्ड इव गण्डः । यथा हि गण्डः प्रथममुद्भिद्यमानः पको गण्डो ज्ञेयः । तदिह बहुवचनसंबन्धानां अन्ते यत्पदं चा- संबन्धं संबन्धमिवाभाति । तद्गण्डं नाम वीभ्यां स्यात् । मोजः गण्ड: १६६ - यथा राघवाभ्युदये - किन्ते स्यादिति चिन्तया इति रामे- णोक्ते सीता विरहस्तवेत्याह। रामस्तु शान्तमित्याह । सागर: अन्यामिप्रायेणाकस्माप्रत्युक्तं प्रतिवचन तयाऽनुच्चारितमपि प्रतिवचनरूपतया प्रक्रान्तेन यत्संबन्ध वचनं तत् दृष्टार्थगर्भत्वाद् दुष्टशोणितगर्भगण्ड इव गण्डः । यथा - बालिकावञ्चितके कः कैंसमास्कन्दति इति कंसेनोक्ते नेपथ्ये योऽन्यतः । प्रसूतो अन्येन च वर्धितो मधुप्रभवः । कृष्णस्य परपुष्टो मारयति न कोऽपि धारयति । इति रङ्गमध्यप्रविष्टपालपठितेन वचसा अनिष्टार्थसूचकं संयुज्यमानं गण्डः । रामचन्द्रः । संरंभसंभ्रमयुत विषादयुक्तं तथापवादकृतम् । बहुवचनाक्षेपकृतं गण्ड प्रवदन्ति तत्त्वज्ञाः || भरतः संरभणाकृतिविशेषेण यः संभ्रम आवेग: तद्युक्तं यद्विरुद्ध- बस्तु यदनेन कृतं पूर्वोक्तवस्त्वपवदनमेव तद्वचनं दृष्टार्थगर्भ- त्वागण्ड इव गण्डः। ईषदसमाप्तं वचनं बहुवचनं तत्कृतेनाक्षे- पेण कृतं स्वयं प्रतिवचनतां पूर्ववचनस्य गतमित्यर्थः । तथा च कोहल:- वचसां संबद्धानामन्ते यस्स्यात्पदे त्वसंबन्ध: । संवद्ध- मित्राभाति हि तद्दण्डो नाम वीथ्यङ्गम् । अनेनेषद्समाप्तिरेव दर्शिता । यथा - वेण्यां दुर्योधनेन भानुमती प्रति करभोरुम- मोधयुग्ममित्युक्ते, कञ्चुकी भननीनेत्याह । तन्नोरुयुग्ममिति पूर्वविश्रान्तमपि भग्नमित्यत्रसंबन्धयोग्यं जातम् । अभिनवः उक्तमन्यार्थमन्येन वचोऽन्यार्थ प्रकल्पयेत् । अन्यधेति हि गण्डोऽयं बहुधा परिकीर्तितः ।। बथा - जातोन्यन्त्र च योऽन्यत वर्धितो मधुसंभवः । परपुष्टरसकृष्णो यं मारयत्यनिवारितः । इत्युस्कण्डितया प्रोक्तं के सेनागतमन्यथा || द्वथर्थगण्डशब्दोऽप्यत्र द्रष्टव्यः । गण्डभेरुण्ड:- देशीताल: ण्डभेरुण्डतालोयं गजाभ्यामुपरिस्थलः । 51511 कपित्थहस्तयोर्मेलात्स्वस्तिकेनैव संभवेत् । गण्डभेरुण्डनामार्थ नारसिंहोऽधिदेवता । गण्डभेरुण्डसंज्ञाके विनियोगस्तु तत्र च || सागर: लक्ष्मण: गौरीमतम् । गणेशः वकल्पद्रुमकारः गण्डसूचि-करणम् पादसूचीकरः क्षेत्रे वक्षस्थः खटकामुखः । कपोलान्ते करोऽन्यः स्यादपातपञ्चितः || यत्र पाश्र्व नतं तज्ञैर्गण्डसूचि तदिष्यते । विनियोगोऽस्य मन्तव्यः कर्णगण्डस्य मण्डने || सूचीपाद परे प्राहुः कपोळप्रान्तगामिनम् | नृत्तहस्तोदितं सूची मुखमन्ये प्रचक्षते ॥ तमसंयुतहस्तोक्तं अपरे त्वनुमन्यते । त्रिपताकामिधं हस्त भट्टतण्डुरभाषत ।। गतागतम् -- स्थानकम् गन्तु चरणमुत्क्षिप्य मध्ये गीतादिहेतुना । हस्ताद्यभिनये यस्मिन् नर्तकी प्रवितन्वती ॥ गतिस्थिति निरुद्धाय तिष्ठेत स्यागतागतम् । संभ्रमप्रभृतावस्य विनियोगः प्रकीर्तितः ॥ तत्रैकं पादमुद्धृत्य गतिके गमनोन्मुखे । दास्ते स्थानकं तत्तु गतागतमुदाहृतम् ॥ न ययौ च न तस्थौ चेत्यादि वागर्थदर्शने | संभ्रमादौ च तस्यास्य प्रयोगः परिकीर्तितः ॥ गतिचरः– देशीताल: ताले गतिचरे प्रोक्तौ खण्डमिश्रौ लघु क्रमात् । S||SI| गतिमण्डलः --- अङ्गहारः गतिस्थम् – देशीलास्याङ्गम् मार्गदेशीगतं यद्वा समग्र लक्षणान्वितम् । वाद्यतालयुतं नृत्तं गतिस्थं प्रणिगद्यते ॥ गदा – देशीताल: गौलतब्ध गदामिधे । गदा ईss ज्यायनः मण्डलस्वस्तिकनिवेशोन्मत्तोद्धद्वितमत्तल्ल्याक्षिप्तोरोमण्डलकटि- छिन्त्रानामष्टानां करणानां क्रमात्प्रयोग गतिमण्डलाङ्गहार: ज्यायनः लक्ष्मण: शार्ङ्गः ज्यायन: मदन: गद्यम् गद्यम्... प्रबन्धः सद्गद्य यदपद्य स्यात्सुशिष्टपदयन्धनम् । षोढा निरूप्यते तच्च वृत्तगन्ध्यथ चूर्णकम् ॥ तथैवोत्कलिकाखण्ड ललितं चित्रमित्यपि । पद्यगन्धानुसारंस्थाद्यद्गद्ये वृत्तगन्धि तत् || पदैर्व्यस्तैस्समत्तैश्च यद्वन्धश्चूर्णकं हि तत् । शब्दाडम्बरयुक्तं च तत्स्यादुत्कलिकाभिधम् | यदा भिमसंयुक्तं तद्द्यं चण्डमुच्यते । यत्पञ्चषैः पर्दैर्बद्धं समस्तैर्ललितं हि तत् || चिवादिबहुभङ्गीभिः गद्ये चित्रं निगद्यते । एतेषां गानसमये भवेत्तालो यथोचितः । द्रष्टव्या गानवैचित्री स्वराणामपि नैपुणी । आभोगसमये गातुर्नाम नेतुश्च गीयते ॥ इदं गद्यमधिकृत्य विशेषांशाः जगदेकमल्लरघुनाथभूपवेङ्कट- मखिप्रभृतिभिर्विस्तरेणोक्ताः । ते तत्रैव द्रष्टव्याः । गनाम्बरी – मेलराग: ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्य: ) (आ) सरिगम प ध नि स (अव) सनि ध प म मरिस. गन्धतरङ्गिणी--मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) सगरि ग म प ध नि स. (अव) सधनिपम रिंस . गन्धमादनः–देशीताल: प्लुतौ सौ दलगपा: ताले स्युर्गन्धमादने । - मेलरागः ( गमनश्रममेलजन्यः ) ( आ ) सरिमपधस. (अव) सनिधपमधम गरिस. गन्धर्वः -~-~-मेलरागः ( रघुप्रियामेलजन्यः ) (आ) पधनिसरि गरिसनिपप. ( अब ) म पधनिसनिपंप. गन्धर्वः– देशीताल: गन्धवो मरभासुरः ।

SSSSISSI मझ मझ } तालप्रस्तारः मझ भज १६७ लक्ष्मणः । ] गन्धर्वशीला---स्त्री. क्रीडापराचारुनेत्रा नखदन्तैस्तुपुष्पितः । स्वकी च स्थिरभापी च मन्दापया रतिप्रिया || नृत्ते गीते च नाटये च रता दृष्टा सृजावती । गन्धर्षशीला विज्ञेया सिग्धत्वकेशलोचना || गन्धर्वानुमतः---तानः गान्धारग्रामे नारदीयतानः | पनि लरिग. गन्धर्वामोदः— रागः गान्धारन्यासो मध्यापन्यासः षड्जकन्यासः | धैवतनिषादरहितः करणे वैवस्वताधिपतिः ।। आलापमूछेना युक्तः तुम्बुरुप्रियतानवान् । गन्धर्वामोदनो नाम रागः प्रोक्तो मनीषिभिः ॥ गान्धारांशष्षड्जन्यासत्यक्तनैषादधैवतः । मध्यापन्याससंयुक्तो गन्धर्षामोदनस्मृतः || गन्धविशेष :--मेलराग : ( खरहरप्रियामेलजन्य: ) (आ) सरिग म प ध नि स. · (अव) सधपगरिस. गमक: श्रोतुश्चित्तस्य सुखदो गमकः स्वरकम्पनम् । गमकः स्थायवर्णाद्याः नानालङ्कृयलंकृताः ॥ गमनक्रिया–मेलरागः ( गमनश्रममेलजन्यः ) (आ) सरिगम पनि स ( अब ) सनिपमगस. गमन निर्मला गमनतरङ्गिणी ---मेलराग : ( नटभैरवीमेलजन्य: ) (आ) सरिम गरि म नि ध निषध निस. ( अब ) सनिधप गरिस. गमननिर्मला–मेलरागः (गमनश्रममेलजन्य ) ( आ. ) सरि ग म प ध नि स. (अव) सनिपम रिस. भरतः नान्यः नान्यः मझ कुम्भः मज मध मनभास्करः गमनभास्कर:-मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) ( आ ). सरिगमपधपनि स. (अव) सधपमगस. गमनललिता – मेलरागः (मायामालवगौलमेलजन्यः ) (आ) सरिसगमप घनिधस. (अव) सधम गरिस. गमनश्रम: --मेलकर्ता रागः सरिग००० मपध००नि० स. गम्भीरम् --- वीणावादने गुणः गम्भीरं जलदध्वानानुसाराद्वदितं बुधैः । म्भीरनाट:--मेलरागः ( चलनाटमेलजन्यः ) (आ) सगपनिस. (अव) सनिपभग स. गम्भीरमण्ठ:--ताल: गुरुः प्लुतो भवेद्यत्र गम्भीरो मण्ठकस्त्वयम् । 5$ गम्भीरमण्ठकः– देशीताल: गुरुः प्लुतो भवेद्यत्र गम्भीरो मण्ठको भवेत् । s$ गम्भीरा – श्रुतिः सन्द्रमतृतीया श्रुतिः | मझ अव्यक्तविकृतिर्दृष्टि: गम्भीरेति प्रकीर्तिता । गरलारी (रिः) –मेलरागः (मेचकल्याणीमेलजन्यः) (आ) सरिगम ध नि सं. (अव) सनिधपगरिस. मज मज मुख गम्भीरवसन्तः-मेलरागः ( रिनुमत्रोडीमेलजन्यः ) W ( आ ) समगम रिग म पनि धनि प ध नि स (अव) सधपमरिस. दामोदरः मण्डली शारदातनयः मञ्ज 1 गरिगद्यम् –मेलरागः ( षण्मुखमियामेलजन्यः ) (आ) निसगमपधनि. (अव) ध प मग रिस नि गरुडध्वनिः--मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) सरिग म प ध निस. (अव) सधपगरिस. गरुडपक्षका- पताको पिताको वा तिर्यगूर्वकृतौ करो । प्रागमौ च कटीक्षेत्रे स्थितौ न्यक्कृतकूपेरौ । हस्तौ गरुडपक्षौ तौ गरुडेशगणोदितौ ।। तिर्थक्प्रसारितौ हस्तौ त्रिपताकावधोमुखौ । सार्यपक्ष समाख्यातौ किञ्चित्कुचितकूपेरौ ॥ गरुडप्लतम्- करणम् ु वृश्चिकं चरणौ हस्तौ लताख्यौ रेचितः पुरः । वक्षस्समुन्नतं यब तदुक्तं गरुडप्लुतम् ॥ आहुरन्वर्थमेवास्य विनियोग विचक्षणाः । पताकौ मणिबन्धान्ते मुहुरश्चितकुश्चितौ । रक्षानुकूल्येन कथितौ भट्टतण्डुना ॥ गरुड श्रमरी तियेक्यसायैकपादं पश्चाज्जानु भुवि क्षिपेत् । सम्यक् प्रसार्थ बाहू द्वौ भ्रामयेगारुडी भवेत् ॥ गरुडवर्धनी - मेलरागः ( शुभपन्तुवरालीमेलजन्यः ) ( आ ) सरिगम निधमपधनिस. अष) सधप मरिस. ( (3 गरुडहस्तः तिर्यक् तलस्थितावर्धचन्द्रादङ्गुष्ठयोगतः । गरुडो गरुडार्थे च युज्यते भरतादिभिः ॥ गरुडहस्तः प्रकारान्तरे । पुरोभागे तूर्ध्वभागे हंसास्यौ संयुतौ यदि । पाइर्श्वभागे कुचितौ तु कूपेरौ गरुडार्थकः । पार्वभागे स्थितौ हस्तौ गरुडार्थे नियुज्यते ॥ सोमेश्वरः ज्यायनः नाट पदप मज विनायकः गर्गेश्वरी गर्गेश्वरी --- मेलराग : ( मेचकल्याणीमेलजन्य: ) (आ) सरिपधनिस. ( अब ) सनिधमधमपगरिस. गर्भः...सन्धिः उद्भेदः कार्यबीजस्य प्राप्तिरप्राप्तिरेन वा । पुनश्चान्वेषणं यत्र स गर्भं इति संज्ञितः ! भरतः यत्र क्रियाफलस्योद्भेदे लाभनाशान्वेषणादयो जायन्ते स गर्भः । भोजः गर्भलीला–मेलरागः ( षडिधमार्गिणीमेलजन्य ) ( आ ) समगम पनि ध नि स 1 (अव) सनि ध प म गमगरिस. गर्भशार्दूल:--मेलरागः (कामवर्धिनीमेलजन्यः ) (आ) सरिगमनिस. ( अब ) सनिपधपम गरिस. गर्वः ---व्यभिचारिभावः – चित्राभिनयः ऐश्वर्यरूपतारुण्यकुलविद्याबलैरपि । इटलाभादिनान्येषामवज्ञा गर्व ईरितः ॥ अलपल्लव: पुरोभागे चलितो रूपदर्शने । किश्चित्सूची मश्रुभागे चला यौवनदर्शने || अधोमुखी पताको द्वौ चलितौ भाग्यदर्शने | वामदक्षिणपार्श्वे तु शिखरचलितो यदि । सत्कुलार्थे दर्शयन्ति तत्तद्भावानुसारतः । तिर्यग्बध्वा च चतुरं तस्मिन् हंसास्वचालनम् || मुखस्थाने तु हंसास्य : विद्याभावनिरूपणे । पाश्र्वभयोर्मुष्टिहस्तौ चलितों बलदर्शने || मञ विभावाः . ऐश्वर्यफुलरूपयौवनविद्याबलघनलाभादयो असूयावज्ञाघर्षणानुत्तरदानासंभाषणाङ्गावलोकन विभ्रमापइस- नवाक्पारुष्यगुरुव्यतिक्रमणाधिक्षेपवचनविछेदादयोऽनुभावाः । भरतः गर्वः सैव स्वविषया दूरीकुर्वाणा गुणिनः परान् । घाभिमाननैर्लज्यभावनी गर्व उच्यते ॥ सा - बहुमतिः । मझ विनायकः गर्वः --- नाट्यालङ्कारः वशारधवचनम् । यथा - योऽयं शस्त्रं निभर्तीति अश्वत्थामाङ्के वचनम् | सागर: गर्वभङ्गः– देशीताल: ताले स्यागमङ्गाख्ये विरामान्तं गर्हणम् – लक्षणम् यत्न सङ्कीर्तयन्दोषं गुणमर्थेन दर्शयेत् । गुणातिपाताहोषान्वा गर्हणं नाम तद्भवेत् || गलबन्धम् --हस्तः पश्चात्कण्ठं समाश्लिष्य पाणिभ्यां द्विगुणाकृतिः | गलबन्धमिति प्रोक्तं बाह्यसन्धिरधोमुखम् || गवामयन:-तानः मध्यमप्रामे षड्जहींनषाडवः । भरतः गुणातिपाते दोषो यथा - नृपाः प्रभुत्वादित्यादि बीणा- वासवदत्ते विष्णुवातवाक्यम् | दोषा यत्र गुणीभवन्ति - पूर्वा- हेत्यादि लामकायन वचने तापसवत्सरजे । धपम गरि नि द्रुतशयम् गवाम्बोधिः --- मेलकर्ता रागः सरि ग म प ध नि . गहरा-श्रुतिः षड्जस्य चतुर्थी श्रुतिः । गाङ्गेयभूपणी–मेलकर्ता स०० रिगम०पध०० निसं. गाढवन्धः गाठबन्धः हस्तपाट: . वामो दक्षिणवत्त वेदक्षिणो वाममण्डले । यथा तूर्यस्य गविना गाढबन्धः प्रकीर्तितः ।। नागबन्ध इत्यपि नामास्य वदन्ति । लक्ष्मणः उमा मझ पल्कुरि किसोमः मअ सोमेश्वरः गातृगुणा: गावगुणा: शारीरं च ध्वनिर्मेधा प्रौढिर्गमककौशलम् । तालज्ञता निर्भयता गातुः सप्त महागुणाः || गाववर्णः–वर्णालङ्कारः गात्रवर्णे स्वराणां स्यात् विचतुः कीर्तनं क्रमात् । भेदद्वयमिदं केचिन्नैष्कर्ष्य जगदुर्बुधाः || अलपट्टवहस्तोऽन्तर्गात्रं व्यावर्तितो यदि । पराङमुखोप विद्वत्स्यात्तदोक्ता गात्रवर्तना || भेदद्वयमिमि स्वराणां त्रिः चतुरभ्यासः । नैष्कर्ष्यमिति निष्कर्षा- लङ्कारभावः । गालवर्तना - मालावृत्तम् गायः - र, स, ग, ग. गाथा गाथायां तु कलाः प्रोक्ता नियताश्चतुरक्षरैः । संख्या कला मात्रा चाष्टाविंशसभ्यधिकं शतम् || मात्रावृत्तैस्तथा स्तोभाक्षरैस्तासां तु पूरणम् । अत्रैककानि वर्णाश्चाsलङ्कारा गीतयस्तथा ॥ सामाङ्गान्यप्यनेकानि कर्तव्यानि विचक्षणैः । भवेद्विषधसज्ञानां गीताङ्गानामिहाल्पतः ।। सोमेश्वरः --प्रबन्धः अथो गाथापुराणादिकाव्यसंबन्धिनी कथा | सा च पञ्चपदी वापि षट्पदी त्रिपदी भवेत् || आर्या पदन्त्रिमाला स्याद्भाषा प्राकृतसंज्ञिता। तालो रागा यः कश्चित् गाथेति परिकीर्तिता || अत्र विवधैककशब्दौ विदारीशेषवाचकौ । सामाङ्गानीति । प्रस्तारादयः सप्त आदौ द्वादश मात्रारस्युर्दशाष्टौ च ततः परम् । ततश्च द्वे दशार्यायाः तुर्ये पञ्चदशाधिकः ।। आर्या लक्षणसंयुक्ता गाथा प्राकृतभाषया । सीयते पूर्ववद्म्या छन्दोलक्षणवेदभिः ॥ अशोकः १७० हरिपाल: सोमेश्वरः गानक्रम: गाथ: -- प्राकृतगाथा अष्टमषोडशौ गौ चतुर्दशो लः षष्ठो जो वा नलौ वा शिक्षा- इचतुर्मात्रिका | त्रिंशदक्षरमारभ्य पञ्चपञ्चाशत्पर्यन्ता । गानक्रमः नारदमतङ्गादीनां काले यः क्रमोडवलम्बित: स ग्रन्थेषु न | वर्णितस्थात् केवळमाळापकरणरूपकशब्दैः खराणां सन्निवेशो- अस्ति। कुड्डुमियामले शिलालिखिते शुद्धरागाणां सप्तानामप्याला- पस्थाय्यारोहणावरोहणापन्यासन्यासक्रमाणां सरिगाद्यक्षरैः स्वर्- ऋमो लिखितः, नास्मिन् गीतं वा प्रबन्धो वाङ्गत्वेन दृश्यते । आधुनिकैस्तु कश्चिद्रागक्रमोऽनुस्तृतः । सोऽधुनातनैः केनचिद्भेदे- नावलम्ब्यते । स क्रमस्तु कर्णाटक्रम इत्युच्यते । भारतोत्तरदेशे यथेष्ठ गीयन्ते रागाः । यवनानां मतस्यापि साङ्क भारतीय- गानक्रमे सङ्क्रान्तमिति कैश्चिदूह्यते । औत्तरीयगानस्य वीज भूतं प्रतिरागस्य देवताध्यानम् । तस्माद्रसश्च भावश्च प्रायः । वर्ज्यस्वरविषयः, आलापक्रमः, रागस्य वृद्धिकरणे मूर्च्छनातानानां नियमच गायकस्येच्छामात्रमिति लक्षणग्रन्थैरनुमीयते कर्णाट कक्रमस्त्वधो लिख्यते--- गानक्रम एवालापक्रम इति वेङ्कटमस्याह । आधुनिकैर्गानस्य प्रारम्भ एव रागस्वरूप वेद- यितुं यः स्वरक्रम आलम्बितस्स आलाप इत्युच्यते । गानाङ्गानि - (१) आक्षिप्तिका । आयित्तमिति देशभाषासूच्यते । रागैः प्रथममाक्षिप्यते साऽऽक्षिप्तिका । पीतत्वेन यथाक्षिप्त स्वनिर्वाहाय भोजनम् । रागेणापि तथाक्षिप्तेत्यादावाक्षितिका मता ॥ (२) द्वितीयाङ्गम् - रागवर्धनी तत् भाषायां इत्युच्यते । करणमिति प्राचीनग्रन्थेषूक्तम् । प्रबन्धावयवेषु य उग्राहस्थान भजते स एव रागवर्धनीशब्देन उच्येतेति स्यात् । एडुपुः, ग्रहः, उद्ग्राहः, एते पर्यायवाचका इति भाति । राग- वर्धन्यनन्तरं विदारी भवति । विदारी विश्रमस्थानम् । विराम इति यावत् । भरतेन अपन्यास इत्युक्तम् । रागवर्धनी विदारी च द्वे अङ्गे यथेष्टं द्विस्त्रिश्चतुः पञ्चकृत्वो वा अभ्यस्येते । यथा - द्वितीया रागवर्धनी विदारी च । तृतीया रागवर्धनी विदारी चा विदारी मुक्तायीति भाषयोच्यते । ततः स्थायीत्यई सङ्ग- ·च्छेते । स्थायिशब्दः स्वरतानानां प्रथमाक्षरवाचकः । कस्माधि- स्वरात्कस्यचित्वरस्यावधिमारुह्य पुनः कस्यचित्स्वरपर्यन्तमव रोहणमेकं तानं भवति । ततः तदधस्तनस्वरात्पूर्वस्व राधस्तन- स्वरपर्यन्तं कस्मिंशिचत्रे अध: क्रमेण न्यस्यते चेदवरोहण गानमूर्तिः १७१ भवति । कूटतानलक्षणभन्यत्रोक्तम् । एवं स्थायिस्वराद्वहूनां तानानां तननं विस्तारणं वर्तनीत्युक्तम् । भाषायां मकरिणीत्यु- च्यते । अन्त्ये कस्मिंश्चिन्नियतस्वरे न्यासः ( रागस्थ वर्जनम् ) क्रियते सः न्यास इत्युक्तं भरतेन । भाषायां तु मुक्तायीति । चतुदण्डीग्रन्थगानसरणौ अयमालीप इत्युच्यते । स्थायिस्वर- भेदेन बहूनां तानानां सञ्चारण ठायमित्युच्यते । अयं पूर्वः क्रमः | अनन्तरं गीतिर्वा गीतं वा गीयते । ततः परं प्रबन्धो गीयते । तस्मिंस्तु प्रबन्धावयवानां त्रीणि चत्वारि पञ्च षड़ा अङ्गा- नि विस्तार्यन्ते । प्रबन्धसमातौ आभोग इत्यङ्गे कविनाम प्रभो- नाम चोक्ता प्रशस्यते । एवमालापठायगीतप्रबन्धानां चतुर्णामङ्गा- नां समवायेन गानक्रमः कर्णाटकसङ्गीते सम्प्रदायत्वेनाङ्गीकृतः । अग्रे रघुनाथेन दत्ते रागाणां लक्षणे एकस्य लक्षण, चनुर्दण्डील- क्ष्यप्रन्थाद्भैरवरागस्य लक्षण, तुलजभूपेन निरुक्तं श्रीरागलक्षणं चोदाहरणदिशा प्रदर्शयाम: । अवशिष्टं तत्तद्ग्रन्थेषु द्रष्टव्यम् । गानमूर्तिः–- मेळकर्ता रागः सरि ग००म०पध०० निस. गानललिता-मेलरागः ( गानमूर्तिमेलजन्यः ) (आ) सगमप धनि ( अव ) सनि ध प म गरि-स. गानाङ्गी–मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः) ( आ ) सरि मग म प ध नि स. ( अब ) सकनिधमपस गरिस. गान्धर्वम् गान्धर्व तत्र विज्ञेयं स्वरतालपदात्मकम् । पुरा प्रणष्टां देवेभ्यो वाच गोरूपधारिणीम् । अधारयदिति प्रोक्तं गान्धर्वमिह सूरिभिः ॥ पदस्थ: स्वर सङ्घातस्तालेन सुमितस्तथा । प्रयुक्तश्वावधानेन गान्धर्वमभिधीयते ॥ अवधानमिति । सम्यक् बुद्धयादियोजनम् । यत्तु तन्त्रीगतं प्रोक्तं नानातोद्यसमाश्रयम् । गान्धर्वमिति तद्ज्ञेयं रूतलपदात्मकम् ॥ अत्यर्थमिष्ट देवानां तेषां प्रीतिकरं पुनः । गन्धर्वाणां च वै यस्मात्तस्याद्गान्धर्वमुच्यते । मअ मझ कुम्भः दत्तिलः अस्य योनिर्भवेदानं वीणा वंशस्तथैव च ॥ गानमिति | केवलं खण्ड्यं गानम् । भरतमते ध्रुवमानमेव | गान्धर्व तल विज्ञेयं स्वरतालपदात्मकम् । पुरः प्रणष्टान्देवेभ्यो वाच गोरूपधारिणीम् । अधारयदिति प्रॊक्तं गान्धर्व पूर्वसूरिभिः ॥ अत्यर्थमिष्टं देवानामत एव प्रकीर्तितम् । वंशवीणाशरीरेभ्यः प्रभवस्तस्य सम्मतः ॥

---

करणम्

यत्रेकपाश्र्व स्थानं स्थापताकाख्यौ करौ तदा । उत्प्लुत्योरप्लुत्य पादाभ्यामङ्गुलीष्टष्टदर्शनम् । उपरि भ्रमित हस्तौ क्रमाद्दान्धर्वमीरितम् ॥ गान्धर्वः---गायकः गान्धर्वो मार्गदेशीवित् स्वरादेर्मार्गकोबिदः । गान्धवी पद्गतस्तु - गान्धर्ववेदसंग्रहः– गान्धर्वशास्त्रसङ्क्षेपः दत्तिलकृतः । अत्र पञ्चाशदुत्तरशतद्ववशलोकाः वर्तन्ते । अब भरतो गुरव इत्युक्तः । विशाखिलकोहलनारदाः स्मृताः गान्धर्वस्य वैविध्यम् गान्धर्व त्रिविधं विद्यात्स्वरतालपदात्मकम् । स्वराध श्रुतयो प्रामौ मूर्च्छनास्तानसंयुताः ॥ शुष्क साधारण वर्णा अलङ्कारारसधातवः । आवापस्त्वथ निष्कामो विशेषश्च प्रवेशनम् । शम्या तालः परीवर्तः सन्निपातस्सवस्तुकः मात्रा विदार्थङ्गुळयो गीतिः प्रकरणं यतिः • गीतयोऽवयवा सागः पातभागारसपाणयः । इत्येकविंशको ज्ञेयो विधिस्तालगतो बुधैः ॥ व्यञ्जनानि स्वरा वर्णाः सन्धयोऽथ विभक्तयः । नामाख्यातोपसर्गाश्च निपातास्तद्धिताः कृतः ॥ वृत्तानि जातयश्चैव भवेत्पद्गतो विधिः । गान्धर्वसङ्ग्रहो ह्येष विस्तरं च निबोधत ॥ हरिपाल: भरतः गान्धवी- वीणा गन्धर्ववीणेति नामान्तरम् । नकुलादीनां लक्षणे द्रष्टव्यम् । गान्धर्वोत्पत्तिः गान्धवोत्पत्तिः आन्धर्व नारदादिभ्यः प्रोक्तमादौ स्वयम्सुवा विधिवनारदेनाथ दृथिव्यामवधारितम् || गान्धारः नाभेरसमुद्रतो वायुः गर्ल श्रोत्रं च चालयन् । सव्वं येन निर्यात गान्धारस्तेन कथ्यते ॥ नाभेः समुद्रतो वायुरुरःकण्ठसमाहतः । गान्धर्वसुलहेतुत्वाद्वान्धार: परिकीर्तितः । गोशब्दोषपदाद्धारे: कर्मण्यव्यथवा मतः || गान्धारस्त्वेकवदनो गौरवर्णः चतुःकर वीणाफलाब्जघण्टाभृत्कर: स्यान्मेषवाहनः शङ्करो दैवतं कौडो द्वीपं सुपर्वजं कुलं । विष्णुर्गाता रसो वीर... ..! गाव: प्रशीते तुष्यन्ति गान्धारस्तेन हेतुना । श्रुत्वा चैवोपतिष्ठन्ति सौरभेया न संशयः ||

---

स्वरहस्तः

करोऽप्यजमुखश्चापि गान्धारः स्वरनिर्णये | रिनिचैवततारस्यात् मन्द्रशून्यः सोज्झितः । ग्रहांशन्यासगान्धारो गान्धारः परिकीर्तितः ॥ १७२ सुधाकलश: त्रिष्टुपूछन्द:, करुणो रसः, छागो रौति, देवकुलसंभवः सुवर्णवर्णः, वैश्यजाति:, कुशद्वीपभवः, स्वर्लोके बासः, गौड़- देशगः, कुलो बासराधीशः, यजुर्वेदी, माध्यन्दिनी शाखा, पचविंशतिवर्षदेशीयः, तिस्रः कलाः ईश्वरसत्कारे प्रयोगः, उध्वनिः, नादो गधे गन्धवहमित्यन्वेति यत्स्फुटं । तेन गा- न्धार एवासौ स्वरो गान्धार उच्यते । गान्धारो द्विश्रुतिः ॥ पाण्डलमण्डर मान्थारगतिः --- भाषाझरागः गान्धारगतिका धांशमहान्ता तारगापि च । स्तम्भतीर्थिकिकामेतामेबाहुः कश्यपादयः ।। दत्तिलः पुरुषोत्तमः कुम्भः नारदः मार सोमराजः कुम्भः । । गान्धारगति:- -रागः अनन्तरं च गान्धारगतिर्न्यासमहांशकात् । गान्धारेण तथा मन्द्रशून्या त्यक्ता तथैव च । पञ्चमेन तु षट्जेन तारा सेयं तु धैवते । ऋषभे च निषादे च गीतविद्भिरुदाहृता || ठु गान्धारगतिका-- रागः ग्रहांशन्यासगान्धारा मन्द्रशून्या पसोज्झिता | रिनिधेष्वपि ताराख्या गान्धारगतिकोच्यते । गान्धारादिर्यतस्तस्मात् गातव्या करुणे रसे || गान्धारग्रामः प्रमशब्दे द्रष्टव्यम् । गान्धारपञ्चमी गान्धारो मध्यमस्याद्यां ऋषभान्तां च संश्रयेत् । निषाद: प्रथमां षाड्जीं धैवतान्त्यां श्रुतिं श्रयेत् || धैवतः पञ्चमस्यान्त्यां ग्रामे गान्धारसंज्ञ के | गान्धारो धैवताख्यञ्च निषादश्च चतुःश्रुतिः । यदा भवन्ति गान्धारग्रामो ज्ञेयस्तदा बुधैः ॥ गान्धारपञ्चमः --- रागः गान्धारांशस्तदन्तश्च रागो गान्धारपञ्चमः । गान्धारी रक्तगान्धारी ताभ्यामेतस्य संभवः || गान्धारांशस्तदन्तश्च धैवतर्षभदुर्बलः । गान्धारी जातिसंभूतो ज्ञेयो गान्धारपञ्चमः || गान्धारो निधनेंऽशके यदिश... षड्जोर्बलधैवतर्षभ... तानस्यतरो यदि । मूर्छाचेद्धरिणाश्वकार...ससे गान्धारिकायाः पुनः, तद्गान्धारकपञ्चमः पृथुरतिप्रीतिप्रदो जायते || हरिः पण्डितमण्डली जग देकः मोक्षः नान्यः कॅश्यपः गान्धारपञ्चमी - जाति: चचत्पुटस्तत्व चतुष्कलस्य द्वयष्टौ कला मूळेनिका द्वितीया | सा मध्यमग्रामसमुद्भवा तु गान्धारपूर्वा खलु हारिणाश्वा || अङ्के तुरीये खल्लु नाटकस्य गाने ध्रुवाया विनियोजनं स्यात् । गान्धारको न्यास इहोवितोऽपन्यासौ तथैवर्षभपञ्चमौ च ॥ रघुनाथः गन्यारवौली गान्धारपञ्चमीभ्यां जायेत गान्धरपञ्चमीजातिः । इति सूत्रम् | एकोऽश: स्यात्कार्योऽथ गान्धारश्च न्यासः पञ्चमगान्धार- योध सञ्चारः। रिपावपन्यासौ । पूर्णत्वादेवास्य विधाते धैवतषाडवौडवाः । अथवापन्यासभिदा द्विविधामभिदधति जातिविदः । ज्ञेयो गान्धारपञ्चम्यां पञ्चमोंऽशः प्रयोक्तृभिः । स रिषभत्स्यादपन्यासो न्यासो गान्धार इष्यते ॥ गान्धार्यामथ पञ्चम्यां यत्सारादिकीर्तितम् । तदस्यामपि विज्ञेयं किन्तु पूर्णस्वरा सदा ॥ पञ्चमोऽशोल गान्धारो न्यासः स्यादृषभोऽपि व गान्धारी पचमीव स्याद्विदार्यादिकमल च । पूर्णखरा सदा चेयं प्रोक्ता गान्धारपश्चमी || गान्धारबौली--- मेलराग : ( मायामालवगौलमेलजन्यः ) ( आ ) समग प ध नि स . (अव) सनि ध गरिस. गान्धाररामध्यानम् जटां दधानः कृतभूतिभूषः काषायवासा: तनुदेहयष्टि: सयोगपट्टः कृतनेत्रमुद्रो गान्धाररागः कथितस्तपस्त्री || संगीतसरणिः गान्धारललिता-- रागः ऋषभांशग्रहसारा निन्यासा तारषड्जसंयुक्ता । धैवतयुक्तममन्द्रा भाषा गान्धारललिताथ || दत्तिलः ऋषभांशग्रहा न्याससप्तमा भन्द्रमध्यमा । हीना च तारषड्जा च गान्धारललिता मता || चैवतांशग्रन्यासो गभूरिष्वनिकम्पितः । • निमन्द्रस्वनहीनञ्च ज्ञेयो गान्धारषाडवः || नान्यः याष्टिक गान्धारषाडवः-- रागः न्यासांशकग्रहणधैवतधारि भूरिकम्पान्वितर्षभधैवतश्च । गान्धारभू.... दोषनिषादमन्द्रस्तारापदस्वर... सरिहीननादः ॥ शुद्धगान्धारिकामूर्छा विनताभिख्यतानवान् । बीभत्सरसमाश्रित्य ज्ञेयो गान्धारषाडबः || कश्यपः १७३ | गान्धारसिद्धिः --रागः गान्धारपस्यामः । ग्रहणन्यासगान्धारो गीयते न्यासकन्तिः । रागो गान्धारसिद्धिरत निषादस्वरमन्द्रकः || गान्धारसिन्धुः:-3 -भाषाङ्गरागः न लक्षितात्र गान्धारसिन्धुर्लक्ष्येष्वदर्शनात् । गान्धाराभिनय: शुक्रतुण्डेन हस्तेन दृष्ट्या करुणया तथा । अधोमुखेन शिरसा स्वस्थास्यस्थानकेन च । चार्याप्युचितया श्रीमान्गान्धारस्वरमादिशेत् || गान्धारी गान्धारस्वरमन्त्रः चतुरश्रो हृदयाय नमः | त्र्यनः शिरसे स्वाहा । मिश्रः शि- खायै वषट् । खण्डः कवचाय हुम् | सङ्करो नेत्रत्रयाय वौषट् । चतुरश्रमिश्रखण्डसंकरा अस्त्रायफट् । सनत्कुमारऋषिः अत्यु- 'कछन्दः दुर्गा देवता ऐं ह्रीं श्रीं गं नमः। जगदेवः गान्धारी—प्राकृते मात्रावृत्तम् चतुर्मालिक एकः अथवा पञ्चमात्रिक एकः । चतुर्मात्रिक एक: अथवा पञ्चमालिक एकः अः । अथवानली पत्रमात्रिक एकः । सोमराज: दामोदर बिरहावेः --जातिः गान्धारषड्जमध्यम पञ्चमनिषादा यहा अंशाच । पञ्चवर परस्तार: । न्यासपरस्तत्परो वा मन्द्रः । ऋषभहीनं षाडवम् । रिधंहीनमौड्डुवितम् । पूर्णावस्थायां रिषभधैवतयोरल्पत्वम् । शेषाणां बहुत्वम् । स्वरजातित्वाद्गान्धारो न्यासः । षड्जमध्य मावपन्यासौ । धैवतर्षभयोः सङ्गतिः । अस्या दशविघलक्ष- णम् । मूछेना धैवतादिः । चञ्चपुटस्ताल: । एकद्वित्रिचतुष्क चित्रवार्तिकदक्षिणेषु मागधीसंभावितापृथुलागीतयः । करुणो रसः । तृतीय प्रेक्षणि के प्रवागाने प्रयोगः | । र समगपनि स्वरा अंशाच। सपावपन्यासौ । गान्धारो न्यासः । रिलोपे घाडवम् । रिघटोपे औडुवितम् । रिधौ लङ्घनीयौ । मध्यम- ग्रामिका देशी गान्धारपञ्चमा वेलावल्यादिषु गीयते । नान्यः गान्धारीकपालम् अन मतङ्गोकषड्जमध्यमापन्यासत्वं लेखकदोषेण स्यात् । अभिनवगुतोऽपि षड्जपत्रमावन्यासाविति अभिनव- भारत्यामाह गान्धार्या द्वावनेशौ तु ज्ञेयावृषभधैवतौ । क्रमान्वित्यमपन्यासौ विज्ञेयो षड्ज | धैवतादृषभं गच्छेदेवं स्यात्सर्वमेव तु ॥ दत्तिलः आरोहणं घाटषभान्तमस्यां लोपाद्भवेत् षाडवतर्षभस्य । स्यादौडुवं तद्विधयोस्तु लोपान्न पचमेंशे किल षाडवः स्यात् ।। नैवौडवं षड्जनिषादको वा अंशौ यदा मध्यमपञ्चमौ च । स्वान्मूना पौरविकात्र ताल : चन्चत्पुट: पूर्ववदेव ताः || गान्धारपूर्वोऽपि च पञ्चमश्च देशी च बेलाबलिका च रागाः । गान्धारकांशत्वसमानभावा तस्यास्तु गाने स्फुटतां प्रयाति ॥ रघुनाथः गान्धारी कपालम् गान्धारिका जातिकपाललक्ष्म वक्ष्यामि गान्धारक एव चांश: । न्यासोऽप्यपन्यास इद्द ग्रहश्च स एव षड्जर्षभगाः तथात्वे । स्याद्वैवतः स्याद्बहुलस्तथैव स्यादौडवत्वं रिपयोर्विलोपात् । खष्टी कलास्तव भवन्ति शिष्टं गान्धारिकायामिव सर्वमूह्यम् || खुनाथः अपि यत्र मध्यमः स्यान्न्यासोऽपन्यासको महश्चैव । अंशो धैवत एवं यस्मिन्नल्पे स्वराः सरिगाः || रिपहीनौडवकृतं मध्यमजातिस्वरैः समारब्धम् । विद्याष्टकले कपालमिह शुद्धगान्धार्याः || } मध्यमप्रासे गान्धारी सकपालपाणिका गान्धारपञ्चमेन देश्यां वेलावल्यां गीयते । गान्धारीकपालगानम् यस्मिन्नंशो ग्रहो न्यासोऽपन्यासो मध्यमस्वरः । बहुधा धैवतेऽल्पत्वं सरिगाणामथौडुवम् ॥ पञ्चमर्ष भयोर्लो पात्कलाष्टकविभूषितम् । तद्गान्धारीकपालं स्यादिति भूमीन्द्रभाषितम् ॥ चलत्तरङ्गेत्याद्यष्टकलम् । गान्धारीध्यानम् स्वर्णाभिरामरुचिमुज्वलरूपवेषां वीणाविनोद कुतुकां मृदुमीलिताक्षीम् । नान्यः १७४ कुम्भः देवीं दयार्ब्रहृदयां प्रणतिं गतेषु गान्धारमाश्रितवती मनिशं नमामि ॥ गान्धरीरागध्यानम् शिवालयसमीपस्थां वीणावाकरद्वयीम् | स्वर्णमाणिक्यमकुटां ध्याये गान्धारिकां सदा || गान्धारोदीच्यवती – जातिः गान्धारोदीच्यवायां तु द्वावंश षड्जमध्यमौ । रिलोपात्षाडवं ज्ञेयं पूर्णत्वेंशोऽन्तरात्मना || अलानिधपगान्धाराः षाडवत्वे प्रकीर्तिताः । रिधयोः सङ्गतिर्हेया धैवतादिश्च मूर्च्छना | तालञ्चञ्चरपुटो ज्ञेयः कलाः षोडश कीर्तिताः । विनियोगो ध्रुवागाने चतुर्थप्रेक्षणे मतः।। गायक: गाम्भीर्यम् यस्य प्रभावादाकारे हर्षक्रोधभयादयः । सन्तोऽपि नोपलभ्यन्ते गाम्भीय तदुदाहृतम् ॥ कर्मणामत्तिलोकानां पौरुषोत्कर्षशंसिनाम् । गाम्भीर्यमाहुरितरैरपरिछेद्यवैभवम् ॥ जगदेकः शार्ङ्गदेवः षड्जस्तथा धैवतकस्वरौ द्वाचस्यामपन्यासतया प्रतीतौ । रघुनाथः घाड्जी गान्धारी मध्यमा तथा धैवती च खलु जातिः । गान्धारोदीच्ववतीं जातिं निर्वर्णयन्त्येताः ॥ खरौ मध्यमषड्जाख्यौ अंशौ यस प्रकीर्तितौ । न्यासः स्यान्मध्यमो यस्यां षाडवं चर्षभं विना || नास्त्येचौडुवितं यस्यां विकल्पाद्यत्र पूर्णता । मन्द्रस्थाने च गान्धारबाहुल्यं दृश्यते तथा ॥ गायक: गायत्यन्यानपेक्षो यः सुगीतं लक्षणान्वितम् । रागसागरः गाम्भीरी --- भाषाङ्गरागः षड्जग्रामाभिरामा नरहरिदयिता सग्रहांशा मतारा सान्ता सान्तप्रयोज्या परिपगमपयुक् षड्जतो मूर्च्छनाढथा | भाषाङ्गं दत्तिलोत्तेरियमुत गदितोपाङ्गकं कोहलाद्यै- गम्भीरी भूमिभर्त्रा पुनरियमुदिता भूषितारोहिवर्णैः ॥ कुम्भः नान्यः भावविवेकः गायक भेदः गायकभेदः एकञ्चेदायकः स स्याद् द्वौ चेद्यमलको स्मृतौ मिलित्वा बहुभिर्यस्तु गीतं गायति गायकः ।। स वृन्दगायकस्तेषां पूर्व: पूर्वी भवेद्वरः । शिक्षको भावकश्चैव रजको रसिकस्तथा । अपरः कुठिकाराख्यः पञ्चमो गदितो बुधैः ।। गायत्रीवृत्तानि वृत्तानि च चतुष्षष्टि गायत्र्यां कीर्तितानि तु गायनप्रियः–मेलकर्ता रागः सरि०० म०पधनि०० स. गायि (य?) गोवालः– देशीताल: रगणो द्वावर्धमात्रौ गायिगोवाटनामनि । S1500 गारुगिः– देशीताल: विरामान्तं द्रुतानां च चतुष्कं गारुगौ स्मृतम् । ...… गारुडम्---देशीस्थानम् आकुचितो वामपादः पुरस्ताद्विनिवेशितः । पश्चाद्दक्षिणपादस्तु विन्यस्तो भुवि जानुना। यत्र तद्गारुडं स्थानं वदन्ति स्थानवेदिनः || गारुडहस्तः अर्धचन्द्रोत्थानितयोर्यदङ्गुष्ठे निकुञ्चिते । अन्योन्यमेलनाद्धस्तो गारुडः परिकीर्तितः । गरुडोऽस्याधिदेवस्तु गृध्रे च गरुडे तथा । गिरा --ध्रुवावृत्तम् त्रिलघुराजितो यदि च पञ्चमः । भवति पादतः प्रकथिता गिरा !! यथा- सुणिअ कुंजरो - श्रुत्वा कुञ्जरः - सोमेश्वरः भरतः मझ सुधा वेमः गोरीमतम् १७५ मध्यंमोत्तमपात्राणां गिरा वीरे रसे भवेत् । टक्केन चतुरश्रः स्यात्पादाक्षरविनिर्मितः ॥ । गीतम् स्वराणां च पदानां च तालानां च समन्वयः | गीतमित्युच्यते . गीतनृत्तानुगम् | वाद्यशव्दं पश्यत । गीतगुणाः इच्छन्ति सममाचार्या व्यक्तं वाञ्छन्ति पण्डिताः । काङ्क्षन्ति मधुरं कान्ताः विकृष्ठमितरे जनाः ।। शूराम्सोत्साहमिच्छन्ति करुणं विरहातुराः । विटास्तु परिहासाढ्यं योगिनोऽध्यात्मसङ्गतम् ॥ सोत्सवा मङ्गलं गीतं स्तोत्रं भक्तिसमन्विताः । वादिनो विषमप्राय प्रौढक्रमसमन्वितम् || गीतपात्रानुगं वाद्ये तद्भवेद्गीतनृत्तगम् । गीतपर्यायाः गीतं गानं च गीतिश्च गेयं गान्धर्वमित्यपि । गीतवाद्यता सोमेश्वरः इत्युक्तम् | काल: प. १२४५ गीतवाद्यता – देशीलास्याङ्गम् नृत्येदनुगुणं यक्ष नर्तकी गीतवाद्ययोः । अक्षराणां लयस्यापि समता गीतवाद्यता ॥ सोमेश्वरः सोमेश्वरः जगनाथमध्: गीतप्रकाशः एवन्नामानः ग्रन्थाः त्रयो वर्तन्ते । एको विप्रदासकृतः । अन्यः केनचिदोहृदेशीयेन कृतः । तृतीयः कृष्णदासेनौदूदे- शीयेन रचितः । अन्त्यः परिच्छेदात्मकः । प्रवादिगीतविषये बहून् पक्षान्निरूप्य स्वपक्षं सिद्धान्तयति। गीतलक्षणे समीची- नोऽयं ग्रन्थः । स्वनिबद्धोदाहरणानि गीतकानां वर्तन्ते । काळ: गीतरत्नावलिः ज्यायसेनापतिना कृता । तेनैवोक्तं नृत्तरत्नावलौ पचमाध्यायान्ते । 'एतासामपि विज्ञेयः प्रस्तार: कूटतानवत् । स चास्माभिः स्फुटंगीतरत्नावल्यां अपश्चितः ' अशोकः गीतवाद्यमेलनप्रकारः सुगीतवर्णकाकुभ्यां सहशस्य लयेन च । वाद्यस्थानुगुणे नृत्येवल सा गीतवाद्यता || गीतवाद्यमेलनप्रकारः स त्रिविध: औध: अनुगर्त तस्त्वमिति । वाद्यं गीतानुगं यत्स्यात् त्रिप्रकारं तदिष्यते । ओषश्चानुगतं तत्वमिति तल्लक्षणं यथा || गीतविधिः—पूर्वरङ्गाङ्गम् अत गीतविधिः पूर्वैर्येहुशो भरतादिभिः । मद्रकादिषु गीतेषु सप्तस्वेष विधिः स्मृतः ।। गीतविभागः- गीतिछेदः निर्युक्तं पदनिर्युक्तमनिर्युक्तमिति क्रमात् । पुनरेतानि गीतानि प्रत्येक विविधानि च । सवै संयुक्त निर्युक्त परिकीर्तितम् । पदनिर्युक्तमित्युक्तोऽपोहन प्रत्युपोहनम् ॥ संबन्धं च तुतिपदैः छन्दोभिश्च यथेप्सितैः अनियुक्तं तु विज्ञेयं वस्तुमानप्रकल्पितम् ॥ गीतानुगम् बाधशब्द पश्यत । -वाद्यम् गीतेन सङ्गतं यत्तु तद्गीतानुगमुच्यते द्विर्यस्या आर्याया अभ्यासे जायते दले प्रथमे सा तन्नाम्ना गीतिस्तथैव च दले चरमे ।। ज्यायनः कुम्भः १७६ शारदातनयः गीतिः सलयतालपदा स्वरराजिता विविधवर्णविभूषणभूषिता । गमकपेशलगानगुणाबिता मुनिवरैरिह गीतिरुदाहता || वेमः सोमेश्वरः | कुम्भः त्रिषष्ठ्यलङ्कारयुता चतुर्मिः स्थाय्यादिभिस्सम्मिलिता च वर्णैः । विलम्बितेनापि च मध्यमेन हतेन शोभां दधती लयेन ॥ । गुणकारी रागध्यानम् गानक्रियागीतिरिहोपदिष्टा चतुर्विधा सा गदिता मुनीन्द्रः । स्यान्मागधीनामवती किलाद्या तथार्थमागध्यमिधा द्वितीया । संभाविताख्यानवती तृतीया भवेचतुर्थी पृथुलामिधाना || रघुनाथः गीर्वाणपदम्——-मेलरागः ( रसिकप्रियमेलजन्यः) (आ) सरि गमपधस. (अव) सनि ध प म गरिस. गीर्वाणत्रिया --मेलरागः ( श्रीरशङ्कराभरण मेलजन्यः ) (आ) सरिगमधस. (अव) सनिध मग रिस. गीर्वाणमण्ठकः ---ताल: गीर्वाणभण्ठके तु स्याज्जगणो दीप्तको गुरुः । 1 ISISS देशीताल: गीर्वाणमण्डके व स्यात् जगणो दीपको गुरुः । 15 155 गीर्वाणी-~-मेलराग : ( गवाम्भोधिमेलजन्यः ) (आ) सरि गरि भ ग म धनि पनि धस. (अव) सनि ध प म गरिस. गुणकरी- राग: रिधहीना गुणकरी औडुवा परिकीर्तिता निग्रहांशा तु निन्यासा कैश्चित् खण्डवया मता रजनी मूछेना चाव माळवाश्रयणी तु सा || -मेलरागः रिधकोमलसंयुक्ता गनिवर्जा गुणक्रिया | धैवतोद्ग्राहसंयुक्ता कचिद्रान्धारसंयुता ।। प्रथमप्रहरोत्तरगेया। गुणकरीरागध्यानम् शोकामिभूतनयतारुणदीनदृष्टि- नेम्रानना धरणिधूसरगात्रयष्टिः । मख दामोदरः भज दामोदरः अहोबिल: गुणकीर्तनम् मुक्तचारुकवरी प्रियदूरवर्ति- न्युक्ता तदा गुणकरी करुणे कशाङ्गी || मालवकौशिकभार्या । गुणकीर्तनम्-लक्षणम् लोके गुणातिरिक्तानां गुणानां यत्र नामभिः | एको हि सब्यते तत्तु विज्ञेयं गुणकीर्तनम् || यथा वीणावासवदत्ते ( ४ अङ्के) राजमन्त्रिसंवाद: गुणकीर्तनम् – करणम् कीर्त्यमानैर्गुणैर्यत्र विविधार्थसमुद्भवः दोषा न परिकथ्यन्ते तद्ज्ञेयं गुणकीर्तनम् ।। भरतः 'पृथुरसि गुणै' रित्यत्र विविधा ये हि पृथू रामप्रकृतयो वा समुद्रवैर्गुणैः कीर्त्यमानः तदूता दोषा न परिकरुप्यन्ते । लोके गुणातिरिक्तानां गुणानां यत्र नामभिः । एको हि शब्यते तत्तु विज्ञेयं गुणकीर्तनम् ।। - 'भग्नं येन धनु' रित्यादि । बहूनामभिधेयानां वर्णन गुणकीर्तनम् | यथा- दामोदरः यथा - नलोसीति दूतव्यसनिता न कथ्यते । दोषोऽल न प्रधानम् । अभिनवः भरतः विरहावस्था अङ्गप्रत्यङ्गलीलाभिः वाक्चेनहसितेक्षितैः । नास्त्यन्यसह शस्तेनेत्येतस्याद् गुणकीर्तनम् || गुणकीर्तनोल्लसरस्वेदापमार्जनैश्चापि । दूत्यविरहविसंभैरभिनययोगश्चतुर्थे तु । सागरः | सर्वेश्वरः । भरतः 1 गुण निका भट्टलोलटकृता नाटथशारखव्याख्या गुणनिकेत्युच्यते । पुनः पुनरभ्यासो गुणनिका | संज्ञायां कन् । गुणमञ्जरी --- कला तथैकपादं च धनुर्गुणस्थं कृत्वाचरेट्रोलकचक्रलीलाम् । असिं ललाटे दधती च यत राज्ञेयमुक्ता गुणमञ्जरीति ॥ नाग महः 14 गुणातिपात:- लक्षणम् गुणामिधानैर्विविधैर्विपरीतार्थयोजित गुणातिपातो मधुरैर्निष्ठुरार्थैर्भवेद्यथा यथा- धूर्तबिटे विटोकं 'जात्यन्ध सुरते' वित्यादि। अत्र फुलस्त्रीसमुचिताद्विनयलजादयो गुणा विपरीतार्थ- योजिताः । -लक्षणम् गुणानुवादो हीनानासुत्तमै रुपमाकृतः । गुणानुवाद:- नाट्यालङ्कारः दोषपरेण दर्पावधीरितस्य व्याहारः गुणस्य प्रतिपादनम् । यथा - रावणाङ्के विभीषणवाक्यं 'भ्रष्टः पदा' दिल्यादि । सागरः गुण्डकिरी रागध्यानम् गुणानुबाद इति परिमितस्थापाद्यतोत्कृष्टगुणेन योपमा तत्कृतो गुणानामुत्सेकः । यथा- 'पालिता चौरिवेन्द्रेण त्वया राजन्व- सुन्धरा' इति । अन्ये पठन्ति अन्ये तु गुणाभिधानैर्विविधैर्विविधार्थप्रयोजितैः । गुणातिपातो मधुरैर्निष्ठुरैर्वा भवेदिह ।। - गुणाश्रयः --देशीताल: पौगो गुणाश्रये । ७ मात्राः । भरतः गुणानुवादस्स ज्ञेयो यत्राभेदोपचारतः । गौणीं वृद्धिमुपाश्रित्य वस्तुनो रूपमुच्यते ॥ ६ यथा- झाकुन्तले 'अनाघात' मिति लेकस्य गुणानुवादः । अभिनवः गुणीभूतव्यङ्ग्यभेदाः अगूढमपरस्यानं वाच्यंसिद्धधङ्गमस्फुटम् । सन्दिग्धतुल्यप्राधान्ये कायक्षिप्तमसुन्दरम् । व्यङ्गथमेवं गुणीभूतव्यङ्गपस्याष्टामिधाः स्मृताः ॥ ताचप्रस्तारः शारदातनयः गुण्डकिरीरागध्यानम् रतोत्सुका कान्तपथप्रतीक्षामापादयन्ती सदुपुष्पवल्पे । इतस्ततः प्रेरितदृष्टिरार्ता श्यामाङ्गिका गुण्डकरी प्रदिष्टा ॥ संगीतसरणिः गुण्डकृति: गुण्डकृतिः— क्रियाङ्गरागः देशी हिन्दोलरागोत्था मतारा मयभूयसी । षड्जन्यासांशसंपन्ना समन्द्रा रिधत्रर्जिता गेया गुण्डकृतिस्तज्जै रसे शृङ्गार संज्ञके ।। गुण्ड/क्रया-रागः गौण्डकी संज्ञितो रागो देशी हिन्दोलसंभवः । धैवतर्षभसंत्यक्तः षड्जन्यासांशसंयुतः ॥ गान्धारतारशेषस्तु क्रमादान्दोलितस्वरैः । षड्जमन्द्रसमायुक्त एवं गौण्डकृतिर्भवेत् ॥ षड्जांशा रिषभान्ता च धैवतेन च वर्जिता । प्रकम्तिा निजस्थाने नाम्ना गुण्डकतिर्मता ॥ न्यासांशकग्रहणषड्जघरा पमन्द्रा मध्याख्यपञ्चमरवप्रचुरा मता सा | त्यक्ता च धैवतरवेण हि गीतविद्भिः षड्जांशकग्रन्या सर्षभधैवववर्जिता । सपोत्कटा मतारा पमन्द्रा गौण्डकृतिर्मता । सङ्कीर्तिता जगति गौण्डकृतिर्मनोज्ञा ॥ देशी हिन्दोलरागाझं षड्जांशन्याससंयुता । रिसंव्यक्ता गतारा च शेषैरान्दोलिता खरैः । समन्द्रा हास्यशृङ्गारे गेया गुण्डकृतिर्भवेत् ॥ गेया गुण्डकृतिर्देशीहिन्दोलाई रिधोज्झिता । घड्जांशग्रहणन्यासा गतारा मन्द्रपञ्चमा । आन्दोलिता स्वैरैश्शेषैरेषा : ॥ --मेलरागः (मायामालवगौलमेलजन्य:) (आ) सरि गरिमं पनि धनिस.. (अव) सनिधपं मग रिगस. भट्टमाधवः | सोमेश्वरः नान्यः जगदेक: सोमराजः १७८ मज गुण्डक्रियारागध्यानम् श्री चन्दनोद्यानविलासभासुरां पीताम्बरालङ्कृतसन्नितम्बिनीम् । गुण्डकियां तां मनसा स्मरामि वीणावालाञ्चितामगां गुण्डक्री - रागः गुण्डकी रिघहीना स्यात् सत्रया च क्रियाङ्गका | -रागः ( वंशे वादनक्रमः ) तारस्थं स्थायिनं नीत्वा षर्ट्ज तस्माद्वितीयकम् । तृतीयं च वरं प्राप्य प्रहार्थ द्रुतमुचरेत् ॥ महात्पूर्व स्वरं पृष्ठा ग्रहन्यासं विधाय च । ईषद्विरम्य तत्पूर्व स्वरं पृष्टा तृतीयकम् ॥ लघू कुर्यात्ततः पूर्वी स्पृष्टा पश्चात् महात्परौ । स्वरौ प्रापय्य लघुतां द्वितीयं प्रोच्य च द्रुतम् ॥ स्थायिन्यासाद् गुण्डकृते: स्वस्थानं प्रथमं भवेत् । द्वितीयोऽस्त्रामपि स्थायिस्रो वंशेषु लक्ष्यते ॥ रागसागरः गुम्मकाम्भोजीरागध्यानम् अस्य कूर्मकाम्भोजीति नामान्तरं दृश्यते । मद वेमः गुम्मकाम्भोजी-मेलरागः ( मायामालवगौलमेलजन्यः ) (आ) सरिग पधस. . (अव) सनि ध प म गरिस. मज कूर्मासनां मन्मथवृक्षमूलनिवासिनी हंसमुखाग्रहस्ताम् । काषायचेलां स्फटिकाक्षमालां श्रीकूर्मकाम्भोजिमहंभजामि । रागसागरः गुरुः 'छन्दशास्त्रे लध्वोरुञ्चारणकालो गुरुः । तालशास्त्रे तु चञ्चत्पुट- चाचपुटाद्येककले एकैकपादो गुरुः । तस्यैककलयथाक्षरमिति नामान्तरमन्वर्थोऽस्ति || - देशीताल: सदद्वयं गुरोर्द्वन्द्वं गुरुताले गुरोर्मतम् oosoos श्रीकण्ठः गुरुगुजित: गुरुगुज्जित:– हस्तपाट: णस्यानासिकाङ्गुष्टचालनात् । वामस्य पाणेरुछासाजायते गुरुगुञ्जितः ॥ रकर रररकरर करधर गिडधे रगिड दधिगिधोटें गुरुजाना-रागः पचमांशग्रन्यासा रिषभेण विवर्जिता । बाडवा कम्पिता स्थाने गुरुजानापि गीयते ॥ गुरुजीगुरुजी- रागः सांन्यासग्रहोपेता संपूर्णा धरिभूयसी । समन्द्रा च पतारा च गुरुञ्जी रूपमा । षड्जादिभिर्यं तस्तस्मात् रसे वीरे नियुज्यते ॥ ललिताई गुरुञ्जो स्याद्रषभेण समन्विता । पञ्चमेन विहीनेथ प्रमोदे विनियुज्यते || अनन्तरं गुरुञ्जी स्यात् षड्जन्यासग्रहांशकः । धैवतर्षभभूयिष्ठा संपूर्णा मन्द्रधैवता | कथ्यते पञ्चमे तारा रागज्ञैरल्पपञ्चमा । अनन्तरं गुरुञ्जाख्यो रागो ललितसंभवः । ऋषभांशग्रहन्यासो हीनपञ्चमको भवेत् || गुरुज्यां चतुरामिधः | गुरुत्वम् लघुमिर्गुरुभिर्वापि गुणैर्योऽतिशयो नृणाम् । सर्वस्मादपि जन्तोर्यत्तद्गुरुत्वं प्रचक्षते ॥ गुरुपर्यायाः वक्रो दीर्थो द्विमातः स्यात्पूज्यो गश्च कलामिधः । केयूरो नूपुरो हारस्ताटङ्कः कङ्कणो गुरुः ॥ गुरुप्रकाश:--- मेलरागः ('नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सरिगम ध नि स. (अव) सनि ध प म रि.स. सोमेश्वरः जगदेकः । जगदेकः भावविवेकः श्रीकण्ठः 5 मझ 1 गुरुमल्लक:~-देशीताल: बिन्दुषट्कं गुरुलघुप्लुत गुरुमलके । ९ मात्रा: तालप्रस्तारः गुरुलघुसञ्चय:- पुष्करवाद्ये गुरुलध्वोः मध्यलयप्रवृत्तिः यथा घिमाघधिमधिदिका तकटा विघटा दिघिपट घघट- मस्थि धूं धू घटमथि घघादुगुडुकटु गुड्घटधं इति । भरतः गुरुसञ्चय:- पुष्करवाद्ये अक्षरल्ययोः प्रयोगः गुरुस्थितलयप्रवृत्तः गुरुसञ्चयः । यथा - घेता के वा तं ता ध्रं धंभ्रां भ्रां कलां कीतततां घंता- के तिवलां इति गुरूणि स्युः । गुरुहस्तः लागूलतर्जनी चक्रा. लिष्टलाङ्गूल इष्यते । बृहस्पतेरर्थभावे कथ्यते नाटधकोविदः || गुर्जरी ---मेलकर्ता ( मालवगौल: ) ग्रहांशन्यासरि: पूर्णा प्रातर्गेया तु गूर्जरी | बहुली मिश्रित नित्यं षड्जहीना कचिद्भवेत् || -रागः रिषभांशन्यासयुक्ता हीनगान्धारधैवता । निषादे कम्पिता पूर्णा गुर्जरी नाम रागतः ॥ गुर्जरी रिग्रहांशान्ता जाता पञ्चमषाडवात् । कचिन्मांशापि घस्रादौ गेया शृङ्गारवर्धनी ॥ गुर्जरी प्रशन्यासऋषभा संपूर्णा गुर्जरी मता पौरवी मूर्छना यस्यां बहुल्पसममिश्रिता रिप्रहांशधमन्यासा जाता पञ्चमषाडवात् । ममध्यान्ता रितारा च रिधाभ्यामतिभूयसी गुर्जरी ताडिता पूर्णा शृङ्गारे विनियुज्यते ।। भरतः शृङ्कारः श्रीकण्ठः नारायणः षाडवः -- षड्जस्वरः । सङ्गीतसारे दक्षिणगूर्जरी सौराष्ट्र- गूर्जरीति भेदद्वयमुक्तम् | रत्नमालायां 'दशधा गुर्जरी प्रोक्का' इत्युक्तम् । सोमेश्वरः दामादरः हम्मीरः गुल्नुसंशिष्टावन्तर्यातौ बहिर्गतौ । सिथो युक्तौ वियुक्तौ च यवधा स्थानकादिषु || गुल्म:- नृत्तम् माणे प्रयुक्तम् । गुल्मस्तंभूय यन्नृत्यंगुल्मबन्धो विलम्बे स्यात् । बिलम्ब इति विलम्बितलयः । गुह्यद्युतिः– मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) सरिगम धनि धपधप स. ( अब ) सनिधपम गरिस. गूढा-श्रुतिः घड्जस्य तृतीया श्रुतिः । मण्डलीमते तारषड्जस्यैव । गूढार्थम्—काव्यदोषः पर्यायशब्दाभिहितं गूढार्थमिति संज्ञितम् । गूर्जरिका – रागः ... अंशन्यासमहपो निषादतारा च मन्द्रगान्धारा | रिषभविहीनान्दोलितगमका च गूर्जरी पशुप्राया || रितारा मन्द्रगा न्यासग्रहांशीकृतपञ्चमा । रिहीना... ..समुद्भूतगृर्जरिका ॥ गूर्जरी–उपाङ्गरागः मेषगा पीतवरवा च गौराङ्गी कैश्विदिष्यते शारदातनयः -रागः कथ्यते गूर्जरीरागो जातः पञ्चमषाडवात् । ऋषभांशग्रहयुतो न्यासवान्मध्यमस्वरे || षड्जमध्यर्षमे तारो बहुत्वं धैवतर्षमे । संप्राप्तो गुर्जरीराग इति सम्यक् निरूपितः ।। विप्रदासः १८० मझ भरतः अनूपः । नान्यः हरिः 1 | गुर्जरी- रामः पञ्चमांशअहन्यासा रितारा मन्द्रमध्यमा । अपन्यासस्तु गान्धारः सकलरूरपूरिता | विस्फुटस्वरनादा च मध्यमर्षभधैवतैः । कोकिलप्रियतानेन गूर्जरी जायते सदा ॥ मध्यमवैवतऋषभैः बलवद्धयोजिता तु संपूर्णा । गापन्यासेन युता गूर्जरिका भवति रम्यतरा || रिग्रहांशश्च पन्यासः जातः पञ्चमषाडवात् । ममन्द्रः पनितारञ्च रिधाभ्यामपि भूयसी | गूर्जरी ताडिता पूर्णा शृङ्गारे विनियुज्यते ॥ मन्यासा रिग्रहांशा च जाता पञ्चमषाडवात् । तारा पञ्चममध्या च गूर्जरी रिसयोबहुः || रिषभ: स्यात् ग्रहेंऽशे च मान्ता गूर्जरिका रजा । रजा- रागाङ्गः । -~-- रागः ( वंशे वादनक्रमः ) ऋषभं स्थायिनं कृत्वा तत्पूर्व तु प्रकम्पयेत् । अर्थीकृत्य तमेबाथ ग्रहं तस्माद् द्वितीयकम् || तृतीयं तद्धस्त्यं च पुनश्च स्थायिनं व्रजेत् । ग्रहात्पूर्व प्रकम्प्याथ वादयित्वार्थमस्य च ॥ स्थायित्वरे यदा न्यालो गुर्जर्यास्तु तदा भवेत् । स्वस्थानमाद्यं वैशेषु तृतीयोऽस्यां भवेद्रहः || गुर्जरी नान्यः -प्रथमरागः स्वाद्रिग्रहांशा रिधभूरिपूर्णा मन्यासका पञ्चमवाडवोत्था | तारो घरी मुख्यरसे ममन्द्रा सन्ताडिता गूर्जरिका खरैश्च ॥ मोक्षदेवः - रागाङ्गरागः ( वीणायां वादनक्रमः ) स्थायिनं ऋषभं कृत्वा तदुधरथं द्वयं ततः । गत्वा स्थायिन एवाथावरोहेतीन्स्वरानथ || पश्चारुह्य कृते न्यासे रिपमं गूर्जरी भवेत् । गान्धारोऽपि ग्रहः कैश्चिविष्यतेऽस्या: स्वरागमः || कश्यपः जगदेकः सोमराजः मद गुर्जरीसमध्यानम् विधाय स्थायिनं मध्यमृषभं तदधःस्थितौ । स्वरौ द्वावेत्य तद्नु प्रारभ्य स्थायिनं स्वरम् || आरुह्य त्रीवरान्पञ्चावरो तान्नवरान् पुनः । न्यस्यते स्थायिना सेयं गूर्जरीति निगद्यते । एतस्या लक्ष्यमार्गे तु गान्धारोऽपि यो भवेत् || गूर्जरीरागध्यानम् इन्दीवरश्यामतनुस्सुकेशी पार्टीरपत्रावलि चारुतल्पा । श्रुतिस्वरव्यू विभागरम्या तन्त्रीमुखान्मञ्जुलगूर्जरीयम् || श्रीकण्ठः श्वेतकवचावृताङ्ग कन्दुकहस्तां सखीजनेन खेलन्तीम् । शम्बरडिंभकलोलां मानसदेशे च गूर्जरी हि भजे ॥ रागसागरः गूर्जरी - रागाङ्गरागः गुर्जरी मध्यमन्यासा जाता पञ्चमषाडवात् । ऋषभांशमा मन्द्रमध्यमा ताडितरवरा । पनितारा धभूयिष्ठा संपूर्णा सार्वकालिका || गृहप्रयागमः---संगीतशृङ्गाराङ्गम् क्रीडन्ते गृहागमनम् । श्रावली नम्—करणम् अङ्गुष्ठेन नहीं चुम्बन् किश्चिदश्चितजानुकः । पृष्ठतः प्रसृतः पादः पाइर्वगौ च लताकरौ ॥ यह गृध्रावलीनं तत्पृथुपक्षिनिरूपणे । तार्यपक्षाविह प्रोतावुचित भट्टतण्डुना || योज्य गृभावलीनं तद्वीरपक्ष्याहवे बुधैः वेमः गेरञ्जी-माषाङ्गरागः षड्जांशग्रहणन्यासा मृदुधा दीपञ्चमा । स्वल्पा घर पूर्णा, गेरविका भता । भट्टमाधवः गेयरूपकाणि अथ देशीनृत्तकाव्यप्रभेदा डोम्बिकादयः । कथ्यन्ते डोम्बिका भणः प्रस्थानं षिङ्गडोऽपि च ।। भाणिका प्रेरणं चाथ रामाकीड तथैव च । रागकाव्यं च भाण्डी सः रासकं चेत्यमी दश।. कोहलेनोक्तमेवात तेषां लक्षणमुच्यते ॥ भोज: ज्यायनः १८१ लक्ष्मण: 1 गोत्वारिः --मेलरागः (लताजीमेलजन्य: ) ( आ ) स रिमपधस (अव) सनिधपम गरिस गोलस्खलितम् – सन्भ्यन्तरम् तोत्रखलितं यत्तु नामव्यत्ययभाषणम् । नामान्तरग्रहणं गोलस्खलितम् । यथा - रम्मानलकूचरे नलः - प्रसीद मेनेजुपारतोत्सि रम्भा प्रसाद्यतां साहमपैमि रम्भा | नल - अहोविधिमें पदसन्निधिस्ते करोति गोत्रस्खलितामिशङ्काम् ॥ इत्यत्र मेनानामग्रहणम् | गोदोहनः— तानः सध्यमग्रामे गहीनषाडवः | म रिस निधप. | गोधारी – मेलारगः (झलवरालीमेलजन्यः) (आ) सरि गरि म ग म प ध नि स. (अव) सनि ध प म गरिस. गोपति:-- देशीताल: गोपतिः पादभागौ द्वौ लद्रुतौ त्र्यलघू उपौ 1001011 गोपतिप्पः तालापकाकर्ता । फालः क्रै. प. १४५०- गापराजकुमारः गोपराजकुमार:- देशीताल: गोपराजकुमाराख्ये बिन्दुर्विद्धनुशरः । बिन्दुत्र्यं शरश्चापो विद्युल्लोगः प्लुतो द्रुतः 05510001551550 सगरः लक्ष्मणः गोपतिप्पः गोपिकाम्भोजीरागध्यानम् गोषिकाम्भोजीरागध्यानम् दधिघटविनिहितहस्तां नवनीताकर्षणप्रशस्तान्यकराम् । बालकलालनलोलां मनसि ध्यायामि गोपिकाम्भोजीम् ॥ रागसागरः गोपिकाम्भोधी–मेलरागः धैवतोद्ग्राहसंयुक्ता गोपिकाम्भोधिका पुनः यत्रारोहे विवर्ज्यत्वं पांशाभ्यां च सुशोभिता || द्वितीयमहरोत्तरगेया | गोषिकावसन्तः --मेलरागः (नट भैरवीमेलजन्य: ) (आ) सगमपच निस. (अव) सनि ध प मगस. गोमती- मेलरागः ( रघुप्रियामेलजन्यः ) (आ) निस रिगम प ध नि (अव) समग रिस निस. गोमण्डलम् –मेलरागः (हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) (आ) सरिगरिमपनि धपस. (अव) सनिधपम गरिस. अहोबिल: 4456 गोमुखी- मृदशवादनमार्गः गोमुखी प्रामहस्तस्य चालनेन प्रकीर्तिता।. मझ मज गोमुखीमार्गः-- पुष्करवाद्ये बाकरणक्रमः सुद्धं सिद्धं मस्थिक्कूट घे घे मत्थिद्धि धखु सुर्ण घे घो ढडि इति गोमुखीमार्गः । भरतः गोमुखी गोमुखान्तर्वक्तमगूढं तत्र बीभत्सयोगः । इत्यक्षर- सङ्गतिरपि गोमुखीत्युक्ता | सर्वेषु पुष्करेषु यतिहननं बाहुल्येन चालिङ्गके। वै धपस्थाने स गोमुखीमार्गः । अभिनवः | नारायणः (

गोमूलिकम् – मेलरागः (हनुमत्तोडीमेलजन्य ) (आ) सरिगमपनि धस. (अव) सनि ध प म गरिस. गोलकमुञ्चनी–क एका नटी द्वित्रिचतुरसुगोलान्करात्करेणाशु निरन्तरं खे । उत्क्षिय गृह्णाति च यत्र भूयो भूयो हि सा गोलकमुचनीति || नागमह -कला | गोल्ली— रागः धान्तप्रहांशसंयुक्ता रितारा गनिवर्जिता । सरिभ्यां बहुला गोल्ली धादिबीभत्सभाग् भवेत् ॥ गोल्ली संज्ञस्तु रागस्यात् ब्रहांशन्यासधैवतः । तारभय गान्धार निषादाभ्यां विवर्जितः । षड्जर्षभाभ्यां बहुल: कथितो रागवेदिभिः ।। चैवतरखरमणीयैरंशन्यास हैश्च संयुक्ता । ताररिषड्जसमेता गोल्ली गान्धारसप्तमापेता || रिषड्ज......तारतरां च गनिवर्जिताम् | मन्द्रेण रहितां गोल्लीं न्यासांशग्रह धैवताम् ॥ गोविन्दप्रियः गोवर्धनी–मेलरागः ( शुभपन्तुवरालीमेलजन्यः ) (आ) सरिगपधस. (अव) सनि ध प म गरिस. गोविडम्बिनी--- मेलराग : (नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सगमपधनिस. (अव) सधपगरिस. गोविन्दप्रियः—अनुहारः कटिबान्तमर्गलं च पार्वजानु तथैव च । हरिणलुतकं कार्य ततः प्रोलित पुनः ॥ अवहित्थं चापस्तं छिन्नं च कटिपूर्वकम् । करण नवमं छिन्नं नवीनभरतोक्तितः । गोविन्दप्रियसंज्ञोऽयं कार्यो गोविन्दपूजने ॥ जगदेक: नान्यः मतङ्गः मझ गोशीला गोशीला— स्त्री पृथुपीनोन्नतश्रोणी तनुजङ्घा सुहत्प्रिया । संक्षिप्तपाणिपादा च दृढारम्भा प्रजाहिता || पितृदेवार्चनरता सत्यशौचगुरुप्रिया | स्थिरा परिक्लेशसहा गवाँ सत्त्वं समाश्रिता || गोष्ठी-शुष्कवाद्यम् यद्वाग्रं शुष्कमित्युक्तं तद्गोष्ठीत्य मिसंज्ञितम् । --नृत्तरूपकम् अथोत्पाद्यकथैका गोष्ठी शृङ्गारमन्थरा। रूपसौन्दर्यलावण्योपेता षट्पञ्चनायिका || प्राकृतैर्नबभिः पुंभिः दशभिर्वाप्यलङ्कृता । गर्भावमर्शसन्धिभ्यां शून्या नोदात्तनायका || अत्र स्यात्कैशिकी वृत्तिः मृद्धी नाभ्यरसाश्रया । न कुवरघटाघात युद्धं तत्रोपवर्णयेत् || गोपीशतैर्विहरतो गोष्ठे वालस्य चेष्टितं यत्तु | यमलार्जुनादिदानवनिधनकृतं तत्तु गोष्ठी स्यात् ॥ एकाङ्का कथिता गोष्ठी कैशिकीवृत्तिसंयुता । संभोगनव षट्पञ्चसप्तमिर्यो षिदन्विता ! प्राकृतैर्नवभिः पुंभिर्दशभिर्वाप्यलङ्कृता । गर्भावमर्शसन्धिभ्यां हीना प्राकृतसम्मता । याचाद्यैरन्विता व कर्तुविचक्षणैः ॥ यथा सत्यभामा | गोसवः-

- तानः

रि - लोप: । षाडव: । पमग सनिध | भरतः गोरतनीहस्तः सर्वासामङ्गुलीनां तु लिने मध्यमतर्जनी कनिष्ठानामि ले गोस्तनीहस्त उच्यते । अधोमुखी गोस्तीतु गोस्नेषु नियुज्यते । कुम्भः शारदातनयः गोष्ठीविहारः—– संगीतशृङ्गाराङ्गभ् समानलीलाविद्या वित्तवयोऽनुरूपालापैरासनबन्धो गोष्ठी. तस्यां विहरणं गोष्ठीविहारः। भोज: शुभकरः । 1 कुम्भः १८३ विनायकः गौड:- रागः निषादांशमहन्यासो गौडः पञ्चमवर्जितः । स्वादुङ्गं टकरागस्त्र प्रायः शृङ्गारवीरयोः ।। गौडरस्यात् षड्जरागाङ्गं सन्यासांशग्रहस्थितः । वर्ज्यश्च पञ्चमेष रसे वीरे नियुज्यते । जातेश्चाङ्गं निषादिन्या वदन्ति न तु मे मतम् ॥ गौड:- ३ - रागः ( षाडवः ) निषादांशग्रहन्यासो गौडः स्यात्पञ्चमोज्झितः । वीरशृङ्गारयोर्गेयो दिनान्ते विरलर्षभः ||

---

रायः

लक्ष्मैतद्गौडरागस्य प्रतिष्ठा रिषभोऽन्न न । स्वस्थाने ताडित गीयते गीतवेदिभिः ॥ एतदिति श्रीरागः परामृश्यते । टकरागेण सदृश: पञ्चमेन विवर्जितः । षड्जांशन्यास संपन्नो गौडस्यादृपकम्पनम् ॥ गौडकैशिकः ततो गौडाभिधो रागष्टकरागसमुद्भवः । न्यासांशग्रहवालेष निषादे पचमोज्झितः || सोमेश्वरः न्यासोंऽशस्यात् षड्जः पञ्चमहीनस्तथर्षभग्रहणः । स्फुरिताख्यगमकनिविडो गौडस्यात् टक्करागरवसदृशः || नान्यः - रागाझराग: टक्कस्थाङ्गं भवेद्गौडः पञ्चमस्रवर्जितः निषादांश ग्रहन्यासो वर्षासु करुणे मतः ॥ सोमराजः नारायण हरिः भट्टमाधवः गौडकैशिकः–रागः शुद्धकैशिकवज्जातो गौडकै शिकसंज्ञकः । किन्त्वसौ भिद्यते गीत्वा विन्यासोऽप्यस्य भेदकृत् || कैशिक षड्जमव्यां च ये वदन्त्यस्य कारणम् । कैशिक्यामंशयोरेवं निधयोः पञ्चमान्तकृत् || षड्जमध्यामथ न्यासापन्यासास्तन्मते कथम् । अतः कार्मारवीजातिः कैशिकी चास्य कारणम् || एतन्मतमेव नान्यदेवेनाङ्गीकृतम्, न तु मतङ्गेन । गौडकैशिकमध्यमः ऋविनिहितषडजोऽव्यंश कोऽप्यत्व षड्ज: सकलरस निवासौ... जनहदहरोऽयं न्यस्तगान्धारधारी ..सर्वखरौषः । यदि भवति स चैको मध्यभो न्याससंस्थः || कार्मारवीषड्जमध्याजातिद्वयसमाश्रितः । सौवीरीशुद्धमाख्या मूर्छायमाश्रितः ॥ अमिोमिकतानाद्यः शृङ्गारे स्मरदैवतः । कथितः क्षिप्तगौडेशतेजसा गौडकैशिकः ॥ षड्जांशः पचमन्यासः संपूर्णो गौडकैशिकः । कार्मारवीषड्जमध्याजातिव्यसमुद्भवः || कैशिकी षड्जमध्याभ्यामुत्पन्नौ गाडकै शिकः । षड्जप्रहांशसंयुक्त: काकलीकलितस्त्वथ ॥ पञ्चमेन युतस्तारे पचमे पूर्ण एव च । षड्जादिसूनो वर्ण आरोह्यत्र तु शस्यते । अलङ्कारः प्रसन्नान्तः स्यादेवं गौडकैशिकः ॥ मौडकैशिकमध्यमः-- रामः षड्जमभ्यमया सृष्टो गौडकैशिकमध्यमः । षड्जनहांशो मन्यासः संपूर्ण: काकलीयुतः । भयानके च वीरेऽयं गीयते गीतकोविदः || षड्जग्रामसुसंबद्धो गौडकैशिकमध्यमः । षड्जमण्यमया सृष्टः षड्जमध्यप्रहांशकः ॥ मध्यमन्यासरुचिरो निषादे काकलीयुतः । संपूर्णस्तु भवेदेवं गौडकैशिकमध्यमः ॥ षड्जांशो मभ्यमन्यासः षड्जमध्यमयोर्हृतः । सपूणश्वरकः प्रोक्स्प्रे गौडकैशिकमध्यमः ।। नान्यः षड्जांशो मध्यमन्यासः स्वल्पसप्तमपञ्चमः । षड्जमध्यासमुद्रतो गौड़कैशिकमध्यमः ॥ कश्यपः मोक्षदेवः लघुपचमकनिषाद: पूर्णपषड्जांशमध्यमन्यासः । गौडादिः किल कैशिकमध्यः स्यात् षड्जमध्यमाञ्जातः ॥ 3 नान्यः कश्यपः R मराजः गौडक्रिया——-प्रथमरागः देशाख्यहिन्दोलभवा गतारा न्यासांशषड्जा मपभूरितारा । हीना रिवाभ्यां क्रियते पन्द्रा मुख्ये रसे गौडकृति: प्रगेया || मोक्षः -रागः षड्जांश ग्रहणन्यासां सतारां मपभूयसीम् । रियां पन्द्रां च तज्ज्ञा गौण्डकृति जुगु गौडपञ्चमः – रागः पहुँजप्रामेण संबद्धः कथ्यते गौडपञ्चमः । धैवतो षड्जमध्याभ्यामुत्पन्नश्के ग्रहे ।। धैवतो मध्यमन्यासः काकल्यन्तरसंयुतः । कार्यों निषादगान्धारौ पञ्चमो न भवेद्यदि । षाडवस्यादयं प्रोक्तो गौडपञ्चमनामकः ।। गौडपञ्चमनिष्पत्तिधैवती षड्जमध्ययोः धैवतांशो मध्यमान्तो हीनपञ्चमसम हरिः बीभत्सोऽथ भयानको यदि रसः स्यादेशको धैवतः स्वल्प सप्तमपञ्चमौ यदि युनान्तस्थित मध्यमः । गान्धारो यदि जायते च बलवान् तत्षड्जमध्यामिधा- धैबत्योरिह गौडपञ्चम इति ख्यातरस रागो भवेत् ।। नान्यः धैवतीषड्जमध्याभ्यां जातोऽसौ गौडपञ्चमः । धैवतान्तग्रहो भान्तो..... ..वर्जितः । काकलीकलितो विद्भिबीभत्से स भयानके || गौडमन्हार:- मेकराग: ( मल्हारमेलजन्यः ) - उभयोगडमल्हार मल्हाराभिधयोर्मतः । किचिट्टिभेदो भेदज्ञैरन्योन्य रसपुञ्जयोः || गौडव:-- रागः - गौडी पञ्चमत्यागी त्रिनिषादश्च रागजः । गौडी ---मेलरागः ( मालवगौलमेलजन्यः ) सत्रया धगरिक्ता स्थानौeी सर्वाङ्गमञ्जुला। गायकैर्गीयते सायं गम्भीरगुणगुम्भिता || हम्मीरः मोक्षः श्रीकण्ठः मद श्रीकण्ठः गौडी गौडी – रागः - निषादबहुला गौडी सहिता सप्तभिस्वरैः । षड्जांशकग्रहन्यासा तारमन्द्रा च कथ्यते || सप्तस्वरा च गौडी निषादबललक्षिता सदा भवति । न्यासांशग्रहषड्जा तारा मन्द्रा च जायते सा तु ।। ग्रहांशन्यास षड्जा स्याडी मालवकैशिकात् । वीरशृङ्गारयोर्गेया सकम्पान्दोलितस्वरा ॥ --उपाङ्गरागः चैत्रतर्षभनिर्मुक्ता ग्रहांशन्यासषड्जका । हिन्दोलणासन्तोपाङ्गतां गता || गौडी समन्द्रा विज्ञेया प्रियसङ्गमभाषिणी । केचित्पञ्चममेतस्याः स्वरं स्वगमकं विदुः ॥ -- (द्वितीय: ) उपाङ्गराग: सांशन्यासमहा मन्द्रतारषड्जा निभूयसी । उपाङ्गं गीयते गौडी रसे वीरे तथा शुचौ । रागजा वर्णयन्त्यस्या जनीमलवकैशिकात् ।। -रागः गौडीहिन्दोलभाषा स्यात् निषादेन गरीयसी । न्यासांशग्रहषड्जा च षाडवा ऋषभोज्झिता। तारमन्द्रा रसे वोरे गायकैः परिंगीयते ॥ केरलभाषाव्याख्यायां गौडीस्थाने डोलीति फठितम् । षड्जशग्रहणन्यासा निषादबहुला बुधैः । गीयते तारमन्द्रा च गौडी रिषभवर्जिता || M — भाषाङ्गरागः या मतङ्गेन गदिता गौडी मालवकैशिके । तामिहाचष्ट भाषाङ्गं राजा रागरहस्य वित् । कश्चिदाचष्ट तामेवोपाङ्गमङ्ग मुपेयुषी त्रिषड्जां मन्द्रतारस्थषड्जां सप्तमभूयसीम् ॥ हिन्दोलरागाश्रयणाद्वसन्तोपाङ्गतां गताम् । केचिद्रमक संयुक्त पञ्चमा खामिहाभ्यधुः ॥ नान्यः कश्यपः नारायणः भट्टमाधवः मट्टयाधवः जगदेक: सोमराजः । रसे वीरे शुचौ काले प्रियसम्भाषणे तथा । शृङ्गारेऽस्या अपि प्राह विनियोग नराधिपः || भाषानिरूपणे चास्या आलापोऽपि प्रदर्शितः । पीतवस्त्रा स गौराझी गजेन्द्रचरवाहा || -रागः गौडोऽयं टक्करागस्य निन्यासांशमहान्वितः । विहीनः पञ्चमेनैव रसे वीरे नियुज्यते || गाडाराग ध्यानम् शुचिहरिचन्द नपरुहसहितं मान्मयें पुरस्कृत्य गौरतनुर्बहुविधिना गौडी परिपूजयत्येषा | मधूकवनवासिनी शुक्रसमूहमालापिनीं जपारुणसभांबरां युवतिपूजिताङ्घ्रियाम् । शार्ङ्गदेवादयः केचित्कांश्चिदेषु स्वबुद्धितः । षड्जग्रहांशकानूचुर्न तथा लक्ष्यवर्त्मनि ॥ गौण्डकृति. संगीतसरणिः मरालपतिवाहनां विधुसुधाप्रभाङी मुद्रा भजामि मधुपातिकां मनसि मे सदा गौडिकाम् || रागसागर. गौण्ड:- मेलरागः तीव्रगान्धारसंयुक्तारोहणे वर्जितो गनी | षड्जोद्ग्रहेण सम्पन्नो गौण्ड आम्रेडितस्वरैः ।। सदा गेयः । कुम्भः रसालनव्याकरकर्णपूरा कादम्बिनी श्यामलमजुदेहा। पीयूषनिष्यन्दिमृदुत्वनाढवा गोडी नियुक्ताधिककौतुकेन || श्रीकण्ठः हम्मीरः - गौण्डकृति :- क्रियाङ्गरागः ( वीणायां वादनक्रमः ) मध्यमं स्थायिनं कृत्वाधस्तात्तुर्य खरं व्रजेत् । तस्मात्स्वरां स्त्रीनारुह्य तृतीयं च पुनः स्पृशेत् || आचतुर्थस्वरं चाथ समेत्य ह्यवरोहतः । तस्मात्तृतीयमारोहकमात्प्राप्य प्रकम्पयेत् || अहोबिल: गौदानिकः चदा स्यास्थायिनि न्यासः तदा गौण्डकृतिर्भवेत् । एतस्याः पञ्चमं लक्ष्ये महं लक्ष्यविदो विदुः ।। गौदानिकः--तानः मध्यमग्रामे नारदीयतानः । सरिमपधनि. गौरवर्णः रक्तपीतसमायोगागौरवर्ण इति स्मृतः । -रागः ( सङ्कीर्ण: ) देशाख्यायाश्चाथ धन्यासिकाया: स्वादशाभ्यां गौरवीयं प्रदिष्टा । गौरवी- गौरिक्रिया–मेलराग: ( नीतिमतीमेलजन्य: ) (आ) सगमपधनिस.. सनि धनिपम गस. --मेलरागः ( मायामालवगौलमेलजन्यः ) (आ) सरिमपनि स. (अव) सनि ध प म गरिस. --मेलरागः रागोऽयं स्वतन्त्रमेलः । गौरी-वीणा अस्या लक्षण न कुत्रापि लभ्यते । पाल्कुरिकि- सोमनाथेन स्मृता । रिस्वरादिस्वरारम्भरिकोमलधकोमला । गतीव्रा सा नितीव्रा च गौरी न्यशश्वरा मता ॥ आरोहे गधहीना सा निकम्पनमनोहरा | आरोहे यदि गान्धारो मध्यमावधि मूछेना ॥ इयं तृतीयमहरोत्तरगया। नान्यः -रागः ग्रहांशन्यासषड्जा स्वाद्रिपवर्ज्या सुखप्रदा । मूर्छना प्रथमा ज्ञेया गौरी सर्वाङ्गसुन्दरी || नारायणः । मझ मा अहोबिल: दामोदरः -रागः ( सङ्कीर्णः ) श्रीरागात्स्यागौडरागाच गौरी । -- रागः अतः परं भवेद्गौरी हिन्दोलस्याङ्गमीरिता | निषादे बहुतां याता षड्जन्यासग्रहांशका || घाडवर्षभसन्त्यक्ता धैवतेन विवर्जिता । तारमन्द्रा क्रमादेषां दृश्यते स्वरसप्तके ।। - देशीताल: पञ्चभिर्लघुभिगौरी ।।।।। गौरी मता बुधैः ||1|m गौरीताल:– चित्रताल: गौर्या त्रिगाश्च बिन्दुञ्च गुरुद्वन्द्वं द्रुतद्वयम् । माता : ११ मिश्रजाति: द्विकलविषमयतिः । Sssossoo गौरीमनोहरी --- मेलकर्ता राग: स० रिग.०म०प० ध० निस. नारायणः गौरीवसन्तः – मेलरागः (खरहरप्रियमेलजन्यः ) (आ) स.रिम प ध निस. (अव) सनि ध प म रिगरिस. इरिः श्रीकण्ठः सदन: ताललक्षणे मख गौरीरागध्यानम् निवेशयन्ती श्रवणावतंसमाम्राङ्कुरं कोकिलनादरम्यम् । श्यामा मधुस्यन्दितसूक्ष्मनादा गौरीयमुक्ता किल कोहलेन | मालवकौशिकरागमार्या । दामोदरः गौरीसूनुः सङ्गीतसारार्णवकारः । नेपालीयः | जगज्ज्योतिर्मल्लदुहितुः रुक्मिणीदेव्याः पौत्रस्य पूर्णसिंहस्य महाराजस्याचितः । *. प. १७०० काले स्यात् । 1 गौर्यामतम् अयं ग्रन्थः पार्वती कृत इत्यूह्यते । प्रबन्धलक्षणेषु पार्वतीमतगौल: । मसकृदुद्धृतम् । तेषु स्थलेषु गौरी, शैलकन्या, गिरिजेति पर्यायपदा- न्युक्तानि । भरतार्थ चन्द्रिका गौरीकृतेति, भरतार्थचन्द्रिकायां भूभ- राजन्यदुहितुरचिताया मिति भरतार्णवोक्तेः स्मर्यते । दुर्गशक्तिः, दुर्गाशक्ति: दुर्गा इति नामभिः कस्यचिन्मतमुदाहृतं सर्वत । दुर्गशक्तिरिति हम्मीरकुम्भकर्णादयः । दुर्गाशक्तिरिति देवण- भट्टादयः । दुर्गामतक्षैरिह पञ्चधोका इति रघुनाथादयः । दुर्ग- शक्तिः प्रमानिति केनचिदुक्तम् । दुर्गा तु पार्वत्येव वा न वेति संशय: । यदि दुर्गशक्तिः स्त्री दुर्गा पार्वती वा नाम न वेत्यपरः संशयः । गौल:--मेलरागः (मायामालवगौलमेलजन्यः ) (आ) सरिम पनि स. (अव) सनिपमग मरिग मरिस. -मेलरागः गौलस्तु गधवर्ज्य: स्यागौरीमेलसमुद्भवः तृतीयप्रहरोत्तरगयः -मेलकर्ता बदि धेनुसममीश्वरमेषशुद्ध- मध्यं पिको हरनिषादमयेति गोले । सन्त्यज्य मेषमवरोहति वैणिकैस्तु तत्षाडवौडुवगणे परिगण्यगीतम् || गौलपन्तुः ---मेलरागः ( मायामालवगौलमेलजन्यः ) (आ) सरिम पनि स. (अव) सनिधपमधम गरिस. १८७ मज सरिमपाः शुद्धाः । साधारणो गः । काकलिर्निषादः । मेषो गः । | परमेश्वरः गौलमलार:–मेलराग: (धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः) (आ) सरिंग म मंगमपधनिस. (अव) सनि ध प म गरिस.. अहोबिलः मझ गौलपन्तुरागध्यानम् सुस्तनी सहित के लिकारतां मस्तकोपरिविलासदर्शिनीम् । हस्तकीलितसुवर्णकन्तुकां संस्मरामि हृदि गौलपन्तुकाम् || अब कन्तुकशब्दः कन्दुकार्थे वर्तते । रागसागर: मझ गौलीरागध्यानम् शुकपञ्ञ्जराग्रहस्तां बिकटासनमंस्थितां सुवर्णानीम् । मकुटालङ्कृतशिरसं प्रकटितपुरुषां च गौलिकां ध्याये ॥ रामसागर: गौलीरुतः-

-तालः

सगणो बिन्दुयुगले लगौ दो जगणस्तथा । यगणश्चेति विज्ञेयं ताले गौली रुताइये ।। १८ मात्राः । ग्रथनम् – निर्वहणसन्ध्यङ्गम् उपक्षेपस्तु कार्याणां अथन परिकीर्तितम् । भरतः यथा- 'देव क्षम्यत' इत्यादि यौगन्धरायणवाक्यं रत्नावली- लामरूपकार्यस्योपक्षेपाद् ग्रंथनम् । ग्रहः अभिनवः ग्रथनं कार्यदर्शनम् । कार्य मुख्यफलम् । प्रध्यते संबद्धयते व्यापारेण मुख्यफलमनेनेति ग्रथनम् | यथा वेण्यां पावाली न खलु मयीत्यादि भीमवाक्यम् । द्रौपदीकेशसंयमनकार्यस्य व्यापारेण ग्रथनम् | -शिल्पकाङ्गम् तालप्रस्तार: ग्रहः -- तालप्राणः अन्योन्यनिर्णयोत्पन्नपरिचयपलवितभ्रमासिरामोऽर्थ विशेषो अथनम् । यथा- 'अलसवलिते 'त्यादि मालती माधवे वकुलवी- 1 सागरः ग्रन्थिः– देशीताल: प्रन्थिताले समुद्दिष्टा लघू बिन्दू लघू गुरू ॥ ० ० ॥ भट्टलेल्लटस्तु - आद्यन्तयोरनियमो विषमश्च प्रकीर्तितः । मात्राधिक्यं च तस्यैष के चित्कापि प्रचक्षते | रामचन्द्रः वेमः इत्याह । अपि च तेनैव विषममहस्य बहवो भेदा उक्ताः । प्रहशब्दो घढन्तो वा कर्मसाधक एव वा। आये नृत्तादिसंबन्धो यह इत्यभिधीयते । अन्ते नृत्तादिकं चैव ग्रह इत्यभिधीयते || ·घङन्तश्चेद् ग्रहणमेव ग्रहः । तालस्य नृत्तगीतवाद्यैः सम्बन्धी- ति । कर्मसाधनं चेद् गृह्यते स्वसंबन्धितया नृत्तादिकमिति व्यु- त्पस्या नृत्तगीतवाद्यानि त्रीण्यपि ग्रह एव | सभोऽतीतोऽनागत इति ताले ग्रहस्त्रिधा । गीतादिसमकालस्तु समपाणिस्समप्रहः । पाणिरिति हस्तषातरसमतालः । गीतनृत्तवाद्यैः आदिमध्याव सानेषु न्यूनाधिक्यवर्जित योज्यते चेद् प्रत्ययार्थे समग्रहः । कर्मसाधनार्थे नृत्तगीतवाद्यान्येव तालेन सह वर्तन्त इति । आदौ पाणिरतीतः स्याद्गीतादौ च प्रवर्तते । अतीत इत्यतिक्रान्तः । तालानन्तरं गीतादयो यत्र योज्यन्ते स तालोऽतीतग्रह: अनागतः प्राक्प्रवृत्तौ ग्रहस्सोपरिपाणिकः । उपरिपाणिक इति प्रथमं नृत्तगीतादि ततः पाणिस्तालः । गीतादे: प्रयोगप्रवर्तनमध्ये तालस्य संयोजनम् | कर्मसाधनपक्षे नृत्ताधारंभे तालस्याभावात् नृत्तादिरनागतग्रहः । सीतार्णवे विषमग्रहमन्यमुक्ता ग्रहस्य पञ्च भेदा उक्ताः । विषeve: कविततः किजिनागतः । एतन्मे अर्धभागायार्ध- प्रसवायेति न्यायमनुवर्तते । भट्टलोल्लाङ्कुप्रभृतयो विषमग्रह चतुर्थभेदमाहुः । यथा - आद्यन्तयोरनियमो विषमश्च प्रकीर्तितः । मात्राधिक्यं च तस्यैव केचित्कापि प्रचक्षते ॥ केचित्पीति रङ्गराजो भरतव्याख्याने । लोइटस्तु --~-- गीतस्याद्यन्तयोस्ताले न्यूनोऽन्यूनो भवेद्द्वयम् । समादिरधिकोऽन्त्यश्चान्त्ये न्यूनसमाधिकः || अधिकादिन्यूँनमिति न्यूनादिश्वरमाधिकः । इत्यादिवहुभेदातु कथिता विषमग्रहे । लया: कमात्समादौ स्युर्मव्यद्रुतविलम्बिताः ॥ अयं भावः यथा वार्तिकमार्गे मध्यो लयः । एकस्वाः कलायाः चतस्रः क्रियाः । चतुष्क्रियापर्यन्तं प्रवृतः कलाकाको गीतकालश्र्व समान एव । गीतकालस्तालकालमनु- सत्यैव प्रवर्तते । चित्रमार्गे द्रुतलय: चित्रमार्गकलाकालस्या- पत्वात्ताल: पश्चाद्वर्तते । तस्मात्तालो गीता धनुसरणार्थ द्रुतो भवति । एवं चित्रे इतलयेऽतीतग्रहः स्यात् । दक्षिणेतु विल- म्बित: | अमेका कला । तालो गीतकालमतिक्रम्य वर्तते । गीतस्य पश्चाद्भावेन तालस्य विलम्बत्वाद्विलम्बितः । सच्युतः MADE गौतमुद्ग्राहाते येन स स्वरो ग्रह उच्यते कुम्भः १८८ येनादौ गीयते गीत स्वरेण स भवेद् ग्रहः --रागे उपयुज्यमानः ग्रहस्तु स्वर इत्युक्तो यो गीतादौ समर्पितः । जात्यादिप्रयोगो गृह्यते येनासौ स ग्रहः । गृह्यते प्रयोगश्चानेनेति ग्रहः तत्र ग्रहस्तु गीतादिस्वरः । आदिवर: प्रथमालापस्वरः । भरतस्तु - यत्प्रवृत्तो भवेद्यः सोऽशो ग्रहविकल्पकः । --जातिलक्षणम् अंशवग्रहः । किन्तु न त्रिषष्टिमेदभिन्नः | अष्टादशजातिषु अंशास्त्रिषष्टिरित्युच्यते । ननु ग्रहांशयोः को मेदः । उच्यते । अंशो वाद्येव । ग्रहस्तु बाद्यादिभेदमिन्नः । यद्वा ग्रहो ह्यप्रधान- भूतः । अंशो रागजनकत्वाद्रयापकत्वाच प्रधान एव । अपि च संवाद्यनुवादिविधिना च ग्रहांझयोर्भेदः । ग्रहसमहू ग्रहणम् – दन्तः • तृणादेर्धारणाहन्तैर्ग्रहण परिकीर्तितम् । लेहनं जियालेह तल्लल्याभिनये मतम् इत्याह ग्रहणस्थाने भरतो मुनिसत्तमः || तृणादेर्धारण दन्तैरङ्गल्यादे.. ग्रहसमम्—वीणावंशावनद्धानामेककाणम ततावन द्रवंशानामेक श्रुतिः कृतो यदा । ग्रहो गानेन संहितस्तत्तु ग्रहसमं भवेत् || कृष्णदासः समग्रहादिना हस्तव्यापारस्योपयोगतः । स्वरहेण वाद्यस्य साम्य ग्रहसमं भवेत् || सतङ्गः कासु च जातिषु नन्दयन्त्यादिषु ग्रहांशयोर्विवादित्वेन ग्रहत्या- प्रधानत्वं संभवति । नान्यः मतवमतम् अशोकः कुम्भः भवतः यत्र स्वराणां संवादो मूर्छादेव आश्रयः । स ग्राम उच्यते तद्ज्ञैः स च त्रेधा विभज्यते || षड्जसध्यमगान्धारैः प्रधानैर्व्यपदेशनात् । प्रधानं षड्ज आद्यत्वात् संवाद्याधिक्यतस्तथा । मध्यमस्याविनाशित्वादमात्याधिक्यतोऽप्यसौ । षड्जमध्यमवंश्यत्वाद्वान्धारोऽपि प्रधानता || व्यवस्थित श्रुतियुता यत्र संवादिनः स्वराः । मूछेनाद्याश्रयो नाम स ग्राम इति संज्ञितः ।! पण्डितमण्डली षड्जमध्यमगान्धारास्त्रयो प्रामाः प्रकीर्तिताः । भूलोकाज्जायते षड्जो भुवर्लोकाञ्च मध्यमः । स्वर्गान्नान्यत्र गान्धारी नारदस्य मतं यथा ॥ नारदः समूहवाचिनौ ग्रामौ स्वरश्रुत्यादिसंयुतौ । यथा कुटुम्बिनः सर्वे एकीभूत्वा वसन्ति हि || सर्वलोकेषु स ग्रामो यत्र नित्यं व्यवस्थितः । षड्जमध्यमसंज्ञौ तु हौ ग्रामौ विश्रुतौ किल । गान्धारं नारदो व्रते स तु मर्यैर्न गीयते ॥ ग्रामप्रयोजनं च यथा - स्वर श्रुतिमूनातानजातिरागाणां व्यवस्थापनत्वं नाम प्रयो- जनम् । ननु कथं षड्जमध्यमस्वराभ्यां ग्रामव्यपदेशः । उच्यते- असाधारणत्वेन ताभ्यां ग्रामव्यपदेशः । असाधारणत्वं च देवकुलसमुत्पन्नत्वेन । ननु कथं द्वावेव ग्रामौ | उच्यते- इह हि द्विश्वरप्रयोगमूलप्रयोगवशात् द्वौ ग्रामावुपन्यस्तौ । जातिभिः श्रुतिभिञ्चैव स्वरा प्रामत्वमागताः । अथ स्वरसमूहात्मप्रामलक्षणमुच्यते । • ग्रामवग्राम इत्येवमुपचारो विवक्षितः ॥ • केवलस्वरवृन्दस्य ग्रामत्वे कथिते सति । गामानयेत्यादिवाक्येष्वतिव्याप्तिर्भवेदतः ॥ मूनाशुद्धकूटाख्यतानाद्याश्रय इसपि । देयं खरसमूहस्य विशेषणमिति स्थितिः ।। - मतङ्गः एतेषां श्रुत्युत्कर्षात् प्राधान्यपुरुषवत् । त्रयम्यैव स्वरगणितस्य उर्मुनयो ग्रामत्वसंज्ञां वदन्ति । द्वौ ग्रामौ भरतेनोको ग्रामौ गान्धारपूर्वकः । अतितारातिमन्द्रत्वात्वर्यान्नोपदर्शितः ।। अभिनवगुप्तः ♡ षड्जप्रामः पञ्चमे स्वचतुर्थ श्रुतिसंस्थिते । खोपान्त्यश्रुति संस्थेऽस्मिन्मध्यसमा इष्यते || रिमयोः श्रुतिमेकैकां गान्धारश्चेत्समाश्रितः । पः श्रुतिं धो निषादस्तु व श्रुतिं स श्रुतिः ॥ गान्धारग्राममाचष्टे तदा तं नारदो मुनिः ! अस्माभिर्मध्यमग्रामोऽप्यसरप्राय इतीयते ।। तथा हि मध्यमग्रामे त्रिश्रुतिः पञ्चमः खलु । वरालीमध्यमो जातः स पुनर्लक्ष्यमार्गतः || मध्यमादिप्रभृतिषु मध्यमग्रामजन्मलु | रागेषु दृश्यते नैव वरालीमध्यमस्ततः । अयुक्तो मध्यमग्रामो लक्ष्यमार्गविरोधतः । वेइटमखी अस्य मतं हनुमन्मतमेव | स्वराणां भरतोक्तश्रुतिसंख्यायाः नियमो न भवतीति । तन्निमस्तु जाति श्यते । आ- ब्जनेयस्तु एकादिषट् पर्यन्त श्रुतित्वमेवाह | तस्य मते ग्रामवि भागो नास्ति यतः संवादित्वस्यैवानुपलंभात् । देशीवगेषु स्वराणां श्रुतिसंख्यानियमो नास्ति । बेङ्कटमखिनः वरालीमध्यम- सप्तम श्रुतित्वं विद्यते । तेनैव स्थलान्तरे गान्धारामस्य सत्येंदो- कप्रयुक्तत्वमुपपादितम् । वीणायां द्वादशस्वरस्थापनेन श्रुतीनां मेलनेन ग्रामविभागो न स्पष्टो भवति । एकतन्त्रीकिन्नर्यादिषु पूर्णत्वेन मत्तकोकिला खरमण्डलयोश्च श्रुतीनां वैशयं भवति ग्रामयोश्चेदं प्राचीनमतम् । षड्जयामे सरिगमपध निस्वराणां कमात् ४.३. २, ४, ४, ३, २ इति श्रुतिभागो भवति । अन सरिगलराणां खयाणां पधनिखराः संवादिनः । संवादित्वेनैव ग्रामत्वं सिध्यति । तथैव मध्यमग्रामे मपधनिसरिगाणां ४, ३, ४, २. ४. ३, २, इति श्रुतिसंख्या प्रयुज्यते । तब मपयो: सरिस्वरयोः संवादित्व- मस्ति । तम्मान्मध्यमस्वरेणारम्भात मध्यमग्रामः | 4 गान्धारग्रामे तु गमपधनिसरिस्वराः क्रमात् ४, ३, ४, ३, ४, ३, २ भवति । अल गान्धारनिषादावतितारस्वरत्वासं- वादिनावपि पडूजमध्यमौ संवादिनावपि अतिमन्द्रत्वात् गा- न्धारग्रामो भरतेन न गृहीतः - इति अधुनातनपरिष्कारः। यव सभ्यः स्वरप्रामं हेलगा गायति स्फुटम् । स ग्राम श्रुति विज्ञेयः तस्य मेदास्त्रयस्स्मृताः || ग्रामनिर्णयः नन्द्यावतऽथ जीमूतः सुभद्रस्तु तृतीयकः । तेषां तु लक्षणं स्पष्टं कथयिष्ये पृथक् पृथक् ॥ षड्जर्षभगान्धारास्त्रयाणां जन्महेतवः | नन्द्यावर्ती भवेत् षड्जाज्जीमूतवार्षभात्तथा ॥ गान्धाराश्च सुभद्राख्यो विज्ञातव्यास्त्रयः क्रमात् । षड्जसादौ समुच्चार्य ततो धैवतपञ्चमौ ॥ वृद्धयर्थं योजयेत्तत्र निषादेन शसं नयेत् । नन्द्यावर्तो भवेदेवं ग्रामो गीतविदां प्रियः || चतुस्वर समायोगादेकमात्रस्वरेण च । यत्रादावृषभस्थानं मध्यात्ताभ्यां विवर्द्धितम् || अशान्तिं पञ्चमेनापि जीमूतोऽयं प्रकीर्तितः । गान्धारमादितः कृत्वा वृद्धि नेयं ततः परम् || ऋषभेनाथ षड्जेन धैवतेन शमं नयेत् । सुभद्रोऽयं भवेद्रामो देवानामपि बहुभः || वादिमत्तगजाइशे नन्यावर्तस्तु जीमूतः सुभद्र इति च क्रमात् । नीन् प्रामान्केचन प्रोचुः लक्षयन्ति तु तद्यथा || स्वरं षड्जं समुच्चार्य गेयादैवतपश्चभौ । ताभ्यां षड्जे वर्जयित्वा निषादे विरतिं श्रयेत् ।। यदा तदा भवेद्रामो नन्द्यावर्ताभिधः किल । एकमात्रेण षड्जेन सहादावृषभः ॥ पोषो निषादमध्याभ्यां पञ्चमेन शमो भवेत् । यत्रासौ, कीर्तितस्तज्ज्ञैः प्रामो जीमूतसंज्ञकः || गान्धारेण ग्रहः पोषः षड्जर्षभकृतो भवेत् । न्यासश्च धैवतेनायं सुभद्रो ग्राम इष्यते ॥ क्रमेण सरिगास्त्वेषां त्रयाणां जन्मकारणम् । आमाणामीदृशं लक्ष्म प्रायो न बहुसम्मतम् । रागलक्ष्मण्यसंस्पर्शात् न चास्माकमिहादरः || पण्डितमण्डली ग्रामनिर्णयः त्रिषु ग्रामेषु गान्धारग्रामः स्वर्गे प्रकीर्तितः । महीतले तु द्वौ ग्रामौ स्यात् षड्जग्राम आदिमः ॥ द्वितीयों मध्यमग्रामो नत्वेतल्लक्ष्म लक्षितम् । लक्ष्ये तु दृश्यते कापीत्यस्यासत्प्रायता गता || अतोऽव मध्यमग्रामजन्यरागेषु पदमः । सोपान्य श्रुति संस्थरसन्नैष लक्ष्येषु दृश्यते ॥ & ततः स्युरखिला रागाः षड्जग्रामसमुद्भवाः । तदुक्तं वयकारेण स्वरमेलकलानिधौ । देशीरागाश्च सकला: षड्जग्रामसमुद्भवाः । ग्रहांशतारमन्द्रादिषाडवौडवपूर्णताः || देशीवात्सर्वरागेषु भवन्ति न भवन्ति च । प्रकाशयत्येवमेव चतुर्दण्डीप्रकाशिका || ग्रामेष्वेतेषु गान्धारप्रामो नास्ति महीतले । स्वर्गलोके परमिति सर्वेषामेव सम्मतम् || अस्माभिर्मध्यममामोऽप्यसत्प्राय इतीर्यंते । तथाहि मध्यमग्रामे त्रिश्रुतिः पञ्चमः खलु ॥ बरालीमध्यसो जातः स पुनर्लक्ष्यमार्गतः मध्यमादिप्रभृतिषु मध्यमग्रामजन्मसु || रागेषु दृश्यते नैव वरालीमध्यमस्ततः । अयुक्तो सध्यमप्रामो लक्ष्यमार्ग विरोधतः ।! एक एव ततः षड्जमाम इत्यवधार्यताम् । तदुक्त विठलीयेऽपि मामैकत्वसमर्थनम् || षड्जाम: पञ्चमे तु सप्तदश्यां श्रुतौ स्थिते । स्वरेऽस्मिन् पञ्चमे किन्तु षोडशीं श्रुतिमाश्रिते || तथैव मध्यमग्रामः सोऽत्र रागो न दृश्यते । षड्जमामाश्रितान् रागान् सर्वे गायन्ति गायकाः । तस्मान्मुख्यतमः षड्जग्राम एव न मध्यमः ॥ ग्रामरागः तत्र ग्रामसमुद्भूतः पश्चगीतिसमाश्रयात् । शुद्धादिभेदसंभिन्नो प्रामराग इतीरितः ।। ग्रीष्मावली ग्रीवा सुन्दरी च तिरवीना तथा च परिवर्तिनी । प्रकम्पिता तु भावग्रीवा ज्ञेया चतुर्विधा ।। ग्रीवा नवविधा तत्र समा व्यश्रा नतोन्नता । अतिकुचिता चैव निवृत्ता वलिता तथा । रेचिता चेति तासां तु क्रमाल्लक्षणमुच्यते ॥ यत्किञ्चिदस्ति तत्कर्म तदस्यामखिलं स्वयम् । ग्रीष्मावली--मेलरागः (चक्रवाकमेलजन्यः ) (आ) सरिगमपस. (अव) सनिधम गरि स.. तुलजः नन्दी बेमः ज्यायनः मज लथपक्ष्मपुट भ्रूभृङ्मलिना मनवारका । अल्पसञ्चारिणी दृष्टि: ग्लानौ ग्लाना निरूपिता || एषा ग्लानावपस्मारे म्लानावपि नियुज्यते । ग्लानिः भास्वरजातिनाटके तृतीयस्सन्धिः । ---व्यभिचारिभावः वामनःकायकर्माणि ग्लानिग्लेपयतीति यत् । बान्तविरक्तव्याधितपोनियमोपवासमनस्तापातिशयमदनमद्य- सेवनातिव्यायामाध्वगमक्षुत्पिपसानिद्राच्छेदादिभिर्विभावैरुत्पद्यते तस्याः क्षामवाक्यनयनकपोलोदरमन्दपदोत्क्षेपणवेपनानुत्साहत- नुगालवैवर्ण्यस्वर भेदादिमिर नुभावैरभिनयः प्रयोक्तव्यः । भरतः ग्लानिर्विरेकवमनजागरातिरताध्वमिः । उपवासमनस्तापक्षुत्पिपासादिभिर्भवेत् ॥ कम्पानुत्साहवै वर्ण्यस्वेदमन्दपदक्रमैः । क्षामवाक्याक्षि संहार कार्याङ्गलथनादिभिः । ग्लानि जास्त्वनुभावास्ते कथिताह्येवमादयः ॥ अशोकः -चित्रामिनय: हृदि स्थाने तु मुकुल: पुरोभागे तु कर्तरी । चालयेत्सूचिहस्त तु चलितं तु मनोरुजि ॥ पाश्र्वभागे सुष्टिहस्तः चलितस्तु जरार्धके । मुखस्थाने तु शिखर: तृष्णार्थस्य निरूपणे ॥ सर्वाङ्गचलनं कृत्वा पुरोभागे तु कर्तरी । चालये द्रोगभावे तु करटी का विचक्षणः ॥ चतुरश्च पताकश्च पुरोभागे तु चालितः । विप्रदासः शारदातनयः ग्लपयतीति । 'विगृह्य ग्लै भ्लै हर्षक्षये' इत्यस्माद्धातोरावे कर्तरि स्त्रियां क्तिन्निति क्तिन्मत्यये क्तिनो निष्ठावद्भावेन निष्ठानत्वे ग्लानिशब्दो निष्पन्नः । चालयित्वा व्यायामार्थनिरूपणे ॥ त्रिपताकः पुरोभागे चलितस्तु रतिश्श्रमे ।.. कण्ठस्थाने पताकन्तु चालयेत्तनिवारणे ।। शारदातनयः नरसिंहः शारदातनयः 1 । | विनायक : 1 घटा– देशीताल: द्वौद्रौदौलौ गयौ घटा| 05 घटितम् - विणावादनेगुणः परिवर्ते द्रुते पाणे स्याद्धटिताभिधम् । घट्टितः– पादः पार्ष्या सन्ताडयते भूमिः यत्रासौं घट्टितो मतः 1 स्वात्सारणे कार्य: चरणोऽसौ मनीषिभिः अश्वादिप्रेरणे भेदे हडत्वापादने तथा । घट्टनम् किन्नर्या दक्षिणहस्तव्यापारः । तत्व द्रष्टव्यम् । घण्टातालः घट्टितोत्सेधः– पादः क्रमाद्यो घट्ट्यन्नग्रपार्ष्णिभ्यामसकद्भुवम् । स पदो घट्टो सेस्ताण्डवे सद्भिरीरितः ।। धर्धरीवादनादिषु | घट्टिता ---मृदङ्गवादनमार्ग: घट्टिता करमूलस्य | करमूलस्य चालनेन पुटं यदि वहितं सा क्रिया घहिता | घण्टकः नाट्यशास्त्रव्याख्याता । एषोऽभिनवगुप्तेनासकृत्स्मृतः । घण्टा --मेलरागः (आ) सरिग०० स०१००० १० निस. (अव) स० नि० धप०म०० गरि स. वेग् घण्टाताल: घण्टाकांस्यमयी ज्ञेया तद्ज्ञैरष्टाङ्गुलोछ्रया । .विशाला वदने मूलभागेष्वल्पत्वमागता || अस्याः पिण्डप्रमाणं तु स्यादर्धाङ्गुलसम्मितम् । अस्थाले विधातव्यो दण्डोऽष्टाङ्गलसम्मितः || सोमेश्वर, नारायणः ज्यायनः मेरलक्षणे घण्ठारवः निदध्यादन्तराले तु दण्डमूलावलम्बितम् । दैर्घ्ये षडङ्गुलमितं पिण्डे सार्धाकुलान्वितम् ॥ अधो मुखं सुवृत्तं च लोलकं लोहनिर्मितम् । ततो दण्डं तु घण्टायाः धृत्वा सव्येन पाणिना | स्फुटं तु टठणोत्कारबहुलं वादयेत्सुधीः ।। घण्टास्त्र:-मेलरागः ( रत्नाङ्गीमेलजन्यः ) (आ) सनिस गरि ग म पनि स. (अव) सनि ध प म गरि-स. –मेलरागः ( कर्णाटगौडमेलजन्य: ) धैवतांशग्रन्यासो भवेद्गान्धारवर्जितः । घण्टारबोऽयं विख्यातस्सर्वदा गीयते बुधैः ॥

---

रागः

घण्टारको धैवतीज: प्रतापे सर्वदापि च । --रागः अथ घण्टारवाह्वानो मिनषड्जसमुद्भवः । गान्धारे मन्द्रसंयुक्तो न्यासवान्मध्यमस्वरे | धैवतमहसंबद्धस्तारभूतो निषादके ॥ सन्द्रगो मध्यसन्यासः संपूर्णो धैवतग्रहः । घण्टारको नितार: स्यान्निषड् जगतस्तथा । गुर्वाज्ञया रसे दीरे विनियोगोऽस्य दर्शितः || -- रागाङ्गरागः भिन्नषड्जसमुद्भूतो मन्यासो धैवतग्रहः । तार निर्मन्द्रगान्धारः पूर्णो घण्टारको मतः । हेमन्तप्रथमे यामे रसे वीरे च गीयते ॥ घण्टावरागध्यानम् करे दधानः किल शङ्खमेकं वामे च घण्टां कलनादरम्याम् । धौताम्बरधारुकुटी प्रदेशे घण्टारवोऽयं हरिभक्तिमुख्यः ॥ वेमः लख १९२ श्रीकण्ठः नारायणः हरिः जगदेकः भट्टमाथवः घण्टारवारागध्यानम् लम्बालकां दीर्घकयां शुभाङ्गी व्यत्यस्तपादाब्जयुगप्रदर्शिनीम्। सखींयुगेन प्रतिभाषयन्ती घण्टारागः ---मेलरागः घण्टारागो गपूर्वः स्यादन्तः कोमलधैवतः । ध्यायामि घण्डारविकां मनोहराम् ॥ मेलकर्तायें तृतीयप्रहरगेयः । छत्ता-पाटवाद्यम् निबद्धमर्थ प्रथमं झेंकाराद्येच वादयेत् । अनिबद्ध ततश्चार्थ कराभ्यां वादयेद्धि या पुनर्निबद्धखण्डस्य वाद्याद् घत्ता निगद्यते ॥ -देशीताल: द्वौ लौ द्रौ द्वौ लगो घत्ता 110015 घत्ताताले लघुद्वन्द्वं द्रुतद्वन्द्वं लगौ तथा । 110015 धनः–व्वनिभेदः अकशो निबिडो यस्तु घrisसौ ध्वनिरीरितः । घनकेशिनी–मेलरागः ( स्वरहरप्रिया मेलजन्यः ) ( आ ) सरि ग म पनि स ( आ. ) सनि ध प म रिस. घनता --- वंशे फूत्कारगुण: त्रिषु स्थानेषु गमकै रुपेतो घन उच्यते । स्थूलता ऋक्ष्णता यह श्रावकत्वं च दृश्यते । घनं तमाह महितो नान्यो मान्यो मनीषिभिः ॥ १७ मात्राः । धनतालः गदगा गद्गा सोदौ लौ गौ ताले घनाइये । घनताल: रागसागरः अहोबिलः वेमः नमः सोमेश्वरः मझ नान्यः तालप्रस्तारः वनत्वम् घनत्वम् - फूत्कारगुणः - त्रिषु स्थानेषु गमकैरुपेतो धन उच्यते । वनपङ्क्तिः-–श्र्वावृत्तम् लघुनी चादौ चरणे यस्या | गदिता नाम्ना घनपकिस्सा || जलधाराहि - (छाया) जलधाराभिः । - घनरवः–पाटवाद्यम् उभाभ्यामथ चैकेन विविधैः पाटकल्पनैः । निरन्तरलसन्नादी भवेद् घनरवाभिधः ॥ एकहस्तेन वाद्याभ्यां कृतैः पार्टर्निरन्तरैः । ध्वनिर्मान्यो भवेद्यत्व सोयं धनरवः स्मृतः घनश्यामः जगज्ज्योतिर्मल्लदौहित्रस्यानन्तराजस्थास्थानकविः । काल: कै. प. १६८०. घनश्यामला – मेलराग: ( बकुलाभरणमेलजन्यः ) (आ) सरिगम नि ध नि स (अव) सनि ध प म गरिस.. हस्तमुक्तावलीसारसमुद्धतिकाकार: । नेपालदेशीयः । 4 घनसुप्रभातम्-मेलरागः ( मेचकल्याणीमेलजन्यः ) ( आ ) सरिमपधस. (अव) सधप ध नि ध प म गरिस. ना-श्रुतिः ऋषभस्य द्वितीया श्रुतिः वनाघन:-- देशीताल: बनाघनाये ताले सहयं नव्यं प्लुतः । सोमेश्वरः १७ मालाः । भरतः वेमः घनान्दोलिका––मेलरागः ( हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) ( आ ) सरि मधनिस . (अव) सनिधप मग रिस.. 15 मख १९३ मञ्ज | जग 1 तालप्रस्तारः । म वर्षणः– तालप्राणः मार्गशब्दे द्रष्टव्यम् | घात:- वीणायां दक्षिणहस्तन्यापार: तन्त्रिकां हन्ति यद्यत्र मध्यमाक्रान्ततर्जनी । वैरिणां खातदक्षेण तदा घात इतीरितः ।।

---

वादनं दक्षिणहस्तव्यापार:

घातस्म्यान्मन्यमाकान्ततर्जन्या तन्त्रिकाहतिः धातव्रतना उल्बौ वर्तित स्वोक्तरीत्योक्ता घातवर्तना उद्वेष्टिते निष्पन्नौ स्यातां चेदलपढ़वौ || वक्षसःस्कन्धयोरूर्ध्वप्रसारितयुता बुभौ । स्कन्धाभिमुखमाविद्धौ वलितौ चाङ्गुलीदले । अलपझोलवण प्राहुर्घातवर्तनिकां परे । घूर्जरी–मेल्रागः ( माथामाल्यगौलमेलजन्यः ) (आ) सरि गप बस. (अव) स ध प म गरिस. घूर्णितम्-करणम् ऊर्ध्वाधः पार्वतः क्षेत्रे व्यावर्त्य परिवर्तयन् | अधोमुखं चतुर्दिकं भ्रामयन्दक्षिणं करम् । जास्वस्तिकमादाय तर्दिक चरणं दूधन् । . अपकान्तासमायुक्तं वाम डोलामि करम् ।। यत्र कुर्वीत ती रैघृणित परिकीर्तितम् । उत्प्लुत्य स्वस्तिकं कुर्यादत्र कैर्तिधरे मते ॥ घोण्टाणी- मेलरागः ( सिंहेन्द्रमध्यममेलजन्य ) (आ) सरिगमपधनिस. (अव) सनिध. मग रिस. घोरतरा-श्रुतिः मन्द्रषड्जचतुर्थी श्रुतिः । घोरतरु कुम्भः शाई: अशोक: करिनाथः मज घ्यायनः धारा घोरा-श्रुतिः मन्द्रषड्जतृतीया श्रुतिः। घोवः ---वादनम् (उभयहस्तव्यापार) तन्त्रीलग्नामुष्ठपर्वा कर्तरीयच हन्यते । कनिष्ठासारणाभ्यां वा यत्वासौ घोष उच्यते ॥ -वीणायामुभयहस्तव्यापारः कनिष्ठाकत्रिकाभ्यां वा यत्र तन्त्री प्रहन्यते । कर्तरीबाया पाश्र्वलग्ना घोषकस्तदा || घोषा इयमेकतन्त्र्याः वीणाया नामान्तरम् । ( आ )। सरिग म पनि स ( अव ) सनि ध प म रिस. चक्तिम्-दर्शनम् निमीलोन्मीलनाभ्यां स्याचकितं कथितं बुधैः । मीलनोन्मीलनावृत्तिः यत्र तचकितं विदुः । -शृङ्गारचेष्टा त्रासेन लज्जया वापि निजवल्लभसन्निधौ | संभ्रमातिशयो यस्तचकित सूलकृन्मते ॥ चकोरध्वनिः-- मेलरागः ( हेमवतीमेलजन्यः ) ( आ ) सरि ग म प ध निस. ( अव) सनि म गरिस मण्डली चक्रः-देशीताल: चकताले क्रमाद्ज्ञेयं दचतुष्कं लघुर्भवेत् । शाः कुम्भ: घ्राणिनी–श्रुतिः 1 पद्रमस्य प्रथमा श्रुतिः | हनुमन्मतेऽष्टादशैव श्रुतयः । पञ्च- मोऽत्र त्रिश्रुतिः । प्रिङ्कारध्यनिः––मेलरागः ( हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) श्रीकण्ठः भद्र शारदातनयः कुम्भः 2 भक्ष 1 1 प्रतीपब्रह्मतालः स्यात् विद्वद्भिः परिकीर्तितः || ००००1000100/0/ चक्रकुट्टनिका - मुदुचारी यथा कुट्टितं पाइर्वाद्धामयित्वा निवेशयेत् । ततः स्थाने कुट्टयेच चॠकुट्टनिका तदा ॥ चक्रक्रुट्टिता—मुडुपचारी कुट्टयित्वा तु विन्यस्य भ्रामितो लुठितो यदि । चुट्टितोऽबिलः पुरस्स्थाने तदोक्ता चक्रफुट्टिता अस्य तालस्य लक्षणोका न सन्ति --ताल: स्थाहातालो विपरीतरीत्या चक्राभिधः स्यात् । 1000 100 101 चक्रताल:---देशीताळ: ssss sssss ऽऽऽऽऽऽऽ००००० चक्रतालोडुपम्-देशीनृत्तम् प्रतीपो अझतालस्तु चक्रतालः प्रकीर्तितः । तालेमानेन विहितं चक्रतालोडुप भवेत् || ०००11०००। अस्य रूपाभिनयो ब्रह्मताले प्रोक्तः | चक्रतुल्यम् --मेलरांग: (मेचकल्याणीमेलजन्यः ) (आ) सरिम पनि स. (अव) सनि ध प म ग रिस. चक्रधरः– मेलराग: नाटमेलसमुद्भूतो रागचक्रधरः स्मृतः । पञ्चमेन विहीनः स्यात् षड्जोद्राहेण शोमितः ॥ सायं गेय. दामोदरः चक्रप्रदीप्तः–मेलरागः ( खरहरप्रियामेलजन्यः ) (आ) सरिगपमध नि सं. (अव) सनि धमग स. असो अशोकः हम्मीरः अहोबिल: चक्रबन्धः- काडतृत्तम् पिण्डः स्याच्चतुर्दशभिविन्दुभिरथ ऊर्ध्वतः । दक्षहस्ते ब्रह्मतालो ईडावान्वामहस्तके || दक्षा सिहलीला वामा यतिशेखरः । सकृद्रपं ब्रह्मताले स्यादीडवान्द्विवारतः || सिंहलील द्विवार स्वादकधा यतिशेखरः | अयोध्वं पिण्डबिन्दौ स्यात्समाङ्गेन योजनम् || एवं प्रथमखण्डः स्याद्वितीयमधुना अवे । इडावान्दक्षहस्ते च दक्षायौ ब्रह्मतालकः || वामा सिंहलीलश्च तत्पाणौ यतिशेखरः | पूर्वत्रयोजनं पिण्डं तृतीयं खण्डमुच्यते || यतिशेखरतालस्तु दक्षपाणावलङ्कृतः । ईडावान्दक्षपादे च वामायौ त्रह्मतालतः ॥ वामहस्ते सिंहलील: चतुर्थ रूपमुच्यते । दक्षपाणौ सिंहलीलो दक्षा यतिशेखरः || ईडात्रान्वामपादे च तत्पाणौ ब्रह्मतालकः । एवं चतुर्धा तालानां पिण्डे भवति योजनम् । चक्रबन्धेति विज्ञेयो काडस्तालविचक्षणैः ।। चक्रश्रमणिका-कला सुखोपविष्टा कुरुते यत्र चक्रभ्रमिं नटी । कराभ्यां पादयुग्मेन प्रथिवीवृतपाणिना || नाम्ना सा प्रभुणा प्रोक्ता सुखचक्रभ्रमावती । कृत्वेमामादितः कुर्युर्यबचादन्याश्रसंशयम् || चक्रश्रमरी भुवि पादं मुहुः कर्षन् त्रिपताको करौ वन् . चक्रवद्भ्रामयेद्यत्र सा चक्रभ्रमरी भवेत् ॥ -तिरिपनृताङ्गम् चतुरश्रेऽप्यधः सञ्चे पताकौ पार्श्वयोस्तथा । प्रसृतौ वामहस्तश्च प्रग्नस्ततः परः ।! दक्षजघोर्ध्वदेशे च वामं चेत्स्थापितं पदम् । स्वस्तिकीकृत्य भूमेश्च चतुरङ्गुलमन्तरम् ॥ स्तनयोः शिखरद्वन्द्व स्थाप्य दक्षिणतो भ्रमेत् । वारं वारं तदा चक्रभ्रमरी गदिता बुधैः ॥ : वेद: नागभल्लः नाव्यदर्पण: 293 1 -अमरी स्थानक खण्डसूच्याख्ये वामस्यामतलेन तु । महीतलमवष्टभ्य दक्षिण चरणं पुनः | चक्रवमयेद्यत्र सा चक्रमरी भवेत् ॥ चक्रमण्डलम्-करणम् स्खलिता प्रथमं चारी डोलालम्बितबाहुकः । पूर्वकायो नतो यत्र चक्रवद्रमणं भवेत् । अभ्यन्तरापवेधेन तद्वचत्रमण्डलम् || तक्रमण्डल प्रोक्त स्वर्वेश्यानां परिक्रमे । चक्ररेचितम्–करणम् एतौ डमरुको हस्तौ पुरस्तात्पृष्ठतो यदि । पौनः पुन्येन तावेव स्यात्माविद्धरेंचितौ ॥ अक्षितौ चरणौ..... तल सखरै । एतत्प्राह हरिश्मापः करणं चक्ररेचितम् || चक्रवर्तिताल:~- देशीताल: चक्रवर्तिनि तालेऽस्मिन् गलौ दौलः प्रकीर्तितः । 511001 चक्रवाल:--प्रबन्धः गृहीतमुक्तैस्तु पदैराश्रित्य यमकक्रमन् स्वाञ्चकवालोऽभीष्टेन तालेनावृत्तियोगतः ।। गेयो गद्यैश्च पद्यैश्च ततश्च भवति द्विधा । आभोगोऽव पदैरन्यैन्यसस्तालञ्च मानतः || चक्रवालयमकम् - अलङ्कारः पूर्वस्यान्तेन पादस्य परस्यादिर्यदा समः ।. पक्रवचकवालं तत् (उदा- ) शैलास्तथा शत्रुभिराहता इताः । ताच भूयस्त्वनुर्पुखगैः खगैः १ स्वगैश्च सर्वैर्युधिसञ्चिताश्चिता- श्चिताधिरूढा निहतास्तलैस्खलैः ॥ विपर्यस्तौ तलौ कृत्वा सच्छिद्राङ्गलिको क्रमात् । चक्रहस्तः ज्यायनः लक्ष्मणः हरिपाल: लक्ष्मण सोमराजः भरतः तुरश्रभ्रमरकः चतुरश्रभ्रमरकः --- नृत्तबन्धः यत्न मध्ये तु चत्वारि पातमौ च मण्डले चरन्ति पङिक्तरूपेण चारुविभ्रमशोभिताः चतुरश्रभ्रमरको बन्धोऽयं परिकीर्तितः ॥ चतुरश्रमट्टयः– ध्रुवताल: आद्यन्तयोलेधू मध्ये द्रुतं च चतुरश्रकः । मात्रा दश जगुयंत्र समयः परिकीर्तितः ॥ चतुरश्ररूपकः----ध्रुवताल: द्रुतं त्वेकं लघुश्चैको मात्राषट्कं च यत्र सः रूपकञ्चतुरश्रः स्यादित्याहुस्तालवेदिनः || अयं को वर्णतालभेदानन्तरं पठितव्यः । चतुरश्रवर्णः -- देशीताल: वर्णतालस्तत्र गलौ दगौ च चतुरश्रके | ०७ चतुरश्रा - मङ्गताल: द्वौ लघू गुरुडौं लघु गुरुः द्वौ लघू गुरुतयम् । ॥ ऽ । ऽ । ऽ ऽ ऽ चतुरश्राद्धः - ध्रुवताल: लघुद्वन्द्वं द्रुतद्वन्द्वं माला द्वादश यत्र सः । चतुरश्रोताल: स्यादिति तालविदो विदुः ।। चतुरथैकतालः– ध्रुवताल: लघुरेकचतुर्मात्रश्चतुरश्रस्तथैव च । यत्रैकतालः स प्रोक्तो भरतज्ञैर्मनीषिभिः ॥ चतुरश्रौ नृतहस्तः अष्टाङ्गुलान्तरौ यौ तु वक्षसः खटकामुखौ । समांसकूपरी हस्तौ चतुरश्रौ पराङ्मुखौ || चतुरश्रत्वमङ्गस्य नृत्ते जीवितमुच्यते । तदाकारतया पूर्व चतुराबुदाहृतौ ।। प्रायेण नृत्तहस्तानां प्रभवत्वाच सूरिभिः । विबसूत्रसमस्कन्धकूपरी खटकामुखौ ॥ भरतकल्पः भरतकश्पः १९८ वेमः नान्यः भरतकल्पः भरतकल्पः सोमेश्वरः 1 चतुर्दण्डीप्रकाशिका पराङ्मुखौ यदात्यातामुरसोऽष्टाङ्गुलान्तरौ । चतुरश्रौ तदा ज्ञेयौ सौष्ठवेनापि संयुतौ । आकर्षणे सगादीनां विष्णोरमिनये पुनः || चतुरश्रौ तदा हारमौलाद्याकर्षणे करौं । पराङ्मुखस्थाने प्राङ्मुखाविति विदास आह सम्मुखाविति भोजः । चतुरस्रवतना चतुरस्रौ यदा हस्तौ चलितौ सांसकूपरौ । उद्वेष्टितक्रियापूर्वी पश्चाद्वक्षः समाश्रितौ । तदा धीरैः समादिष्टा चतुरस्राख्यवर्तना || चतुरस्त्रागतिः 'चतुरस्रा चतुर्मुखा । चतुरसभावलासः अयं ग्रन्थः परमेश्वरकृत इति अच्युतरायकृततालान्धिप्रन्था- दवगम्यते । तत्र बहवः श्लोकाः चतुरसभाविलासादुदाहृताः । चतुरस्रौ – हस्तः पुरोमुखौ समस्कन्धकूपेरौ खटकामुखौ । स्थितौ वक्षःपुरोदेशे बक्षसोऽष्ठाङ्गलान्तरे । चतुरस्राविति प्रोक्तौ स्रगाद्याकर्षणे करौ ॥ चतुर्थकः– देशीताल: लघुद्वन्द्व द्रुतश्चैकः क्रमेण स्थाचतुर्थ । १।० चतुर्थप्रहारगेया रागाः .श्रीरागो मालवाख्या गोंडी त्रवणसंज्ञकः । नटः कल्याणिसंज्ञश्च सालङ्गनटकं तथा ॥ सर्वे नाटाव केदारी कर्णाटाभरिका तथा । चण्डहंसी पहाड़ी च तृतीयप्रहरात्परम् ॥ रात्रौ पूर्वयामगेया रागाः । ज्यायन: चतुदण्डाप्रकाशिका बेङ्कटमखिकृता । कालः की. श. १६२०-५०. अशोकः अशोकः देवण: शार्श: दामोदरः चतुर्दण्डी स्थाय्यारोह्यवरोही च सवारीति क्रमा इमाः । चतुर्दण्डी च सा प्रोक्ता नारदा दिमुनीवरैः ॥ लक्ष्मीनारायणः नात्मिन्नर्थे चतुर्दण्डीशब्दः प्रयुको बेङ्कटमखिना | सतु आलाप ठाय गीत प्रबन्ध इति गानस्य चतुर्ध्वङ्गेषु प्रयुक्त- बान् । प्राचीनैस्तस्मिन्नर्थे प्रयुक्त एवेति स्वमन्थे चाह | गीतप्रबन्धयोरेवं भेदो यदि न कल्प्यते । कुतः सिध्येचतुर्दण्डी कुतो भोपालनायकः ॥ इति वदन् गोपालनायकोऽपि चतुर्दडीशन्दं प्रयुक्तवानिति प्रोक्तवान् । चतुर्हेण्डीलक्ष्यमन्थेऽप्यद्याप्यमुद्रिते सप्तत्रिंशद्रागाणां आलापठायगीत प्रबन्धरूपाणि प्रतिरागं दर्शितानि सन्ति ॥ चतुर्दन्तहस्तः मृगशीष रुस्तिको चेचतुर्दन्तकरो भवेत् । अधोमुखः पुरोभागे ऐरावतनिरूपणे || चतुर्दारविन्द:-- चाल: - मध्यदेशस्थित तिर्यगेकस्मिन लुठिते करे । करोऽपरः पूर्वमूर्ध्वं ठन् गत्वा विलासतः मण्डल भ्रमणं कृत्वा क्रमादाशाचतुष्टये | तत्तन्मुखतया चारु लुठनं क्रियते यदि। चतुर्दलारविन्दाख्यञ्चालकः परिकीर्तितः ॥ अयमेव चतुष्पवाजमिति अशोकेन संज्ञितः । चतुर्भागः -- तालप्राणः मार्गशब्द द्रष्टव्यम् । चतुर्मार्गम् मार्गाश्चत्वार एतेषामधुनाख्यामहे भिदा | 6 चतुर्भुजः– देशीताल: चतुर्भुजश्चतुर्मलैर्विरामान्त्यदुतान्तः। 1010101 कक्ष्मणः ..मार्गणं मार्ग इत्येवमाकांक्षावस्तुगोचरान् । आकांक्षानियताम्वर्णान् मार्ग मुनय ऊचिरे । त्रिपुष्करे विनायक: आलिप्ताडितगोमुखविस्तारचत्वारो मार्गाः । वेमः नान्यः भरतः & चतुर्मुखः-- देशीताल: चतुर्मुखे द्रुतद्वन्द्रं शीघ्रमेकं पुनस्तथा पश्चात्प्रलघुनिःशब्दा.... 15-००००००० " चतुर्मुखामिधे ताले सगणाच लघुर्गुरुः ॥ऽ।ऽ - प्रबन्धः स्वरश्चैव तथा पार्टस्तेन्नश्च तथार्धकम् । श्रमेणैव चतुर्भागा गीयते स चतुर्मुखः । आई सराङ्कवयं खण्डयुग्मं मनीषिभिः | तृतीयं तेन्नकैयं चतुर्थं गमकैस्तथा ॥ चतुर्मुख क्रमात्मोक्ता लगलाञ्च तोऽन्तिमः। 15| वेम: चतुर्मुखस्वरैः पाटै: पदैरतेनर्निबध्यते । स्थास्यादिभिस्तथा वर्णैराभोगोऽन्ते पदान्तरैः । ग्र्र्न्यासो विधातव्यो भवेदेवं चतुर्मुखः || खरैः पाटैः पदैस्तेन्नैर्वर्णैश्छायादिभिः सह । निवेशितैर्यथासंख्यं परिख्यातचतुर्मुखः ।। सरैः पाटै पतेः सहितो यः प्रबद्धयते । स्थाय्यादिभिश्चतुर्वर्णैः यथासंभ्यानिवेशितैः ॥ चतुर्मुखप्रबन्धोऽयं चतुरैरभिधीयते । आभोगोऽन्यपरस्य ग्रहेण न्यास इष्यते || यस्थाद्यपादरचना स्थायिवर्णाश्रितः । आरोहिवर्णैश्चतुर! स्वाद्वितीयकः ।। (?) ततोऽवरोहिवर्णस्यैः पदैर्भागस्तृतीयकः । तेन्नवारि वर्णस्यैवतुर्थः परिकल्प्यते । ग्रहेण मुच्यते यश्च स प्रबन्धश्चतुर्मुखः ॥ चतुर्मुखः --नृत्तबन्ध: करणात्सचतुष्काच द्वे द्वे वारौ परस्परम् । द्वेद्वे शेषे च नर्तक्यो मण्डलाकारयोगतः ।। घरन्ति यत्र कोणस्था: कुर्वन्ति भ्रमरीमपि । प्रतियुग्मप्रचारेण युग्मान्तरमपि क्रमात् । अनुगच्छति बन्धोऽयं चतुर्मुख उदाहृतः ॥ उमणः सोमेश्वरः हरि पाक: सोमराजः जगवायमल्छः चनमुखलाहडी वंशः चतुर्मुखस्य वंशस्य मानं षड्यूकिकाधिकैः । अङ्गुलैः पञ्चदशभिः मुखतालाख्यरन्ध्रयोः || अन्तरे मानमाख्यातङ्गलानां चतुष्टयम् । पृथक्सपादवियविमानं सप्तान्तरालगम् || समासतो मध्यमानमङ्गुलद्विती तथा यूकाः षट् त्रितयशेष पञ्चवक्तवदीरितम् || चतुर्मुखलोहडी- उत्प्लुतिकरणम् क्रियते लोहडी यत्र दिशासु चतसृष्वपि । कथिता नृत्तचतुरैः सा चतुर्मुखलोहडी || चतुर्युगकलन कला चतुर्विलासेषु विधाय पार्ष्णि यन्त्रकपादस्य च पादमन्यम् । ऊर्ध्वं समुत्क्षिप्य च हस्तपूर्व करोति चक्र भ्रमिमेव ताभ्याम् || उक्ता माप्रभुणा नाम्ना चतुर्युगकलामणिः । भूभुजां हर्षजनजी कला कलिमलापहा || चतुश्चक्रिणी -- कला मेदिन्यामुपविश्य पादयुगलेनैवेन हस्तेन च प्रायोकामयते सुधांशुवदना चक्राणि चिलाण्यथ । क्षिप्त्वा चान्यकरेण यत्र च समादत्ते मुहुर्गोलकान् चित्राण्येवच पातमित्यमुदिता नाम्ना चतुश्चक्रिणी || नागमल्लः चतुष्कोणम् --~-पादमणिः समस्थितस्य पादस्य पृष्ठतः पुरतः क्रमात् । स्वस्तिकं तच्युतिं कुर्वन्तुर्थी हत्याद्विदिक्षु चेत् । अन्योङ्धिरङ्गुलीपृष्टं चतष्कोणं मलं तदा ।। चतुष्कोणनिकुड़िता – मुडुपचारी यत्राधिः कुट्टितः पूर्वं पुरः पश्चान्निवेशितः । अङ्गभावात्पुनश्चापि पुरः पश्चात्तदान्यथा | स्थाले च कुस्सा याचतुष्कोणनिकुट्टिता || चतुष्पदा - गीतम् - नागमल्लः अथ लायाश्रयीभूताः कथ्यन्ते तु चतुष्पदाः । चतुरश्रा तथा व्यत्येषा द्वेधा चतुष्पदा || एकस्य वा द्वयोर्यद्वा बहूनां वाक्ययोजनात् । श्रद्धासंपन्ना त्रिविधा संप्रकीर्तिता ।। ज्यायन: । अशोकः 899 सा पुनस्त्रिविधा ज्ञेया लयलय विभागतः । प्रवृत्ताख्या द्रुतलये स्थिताख्या सा बिलम्बिते ।। ज्ञेया स्थितप्रवृत्ताख्या लये सध्ये विचक्षणैः । अष्टादशप्रभेदा च विशेषैषा चतुष्पदा || बहुक्षरा च पृथुला मागधी चार्धमागधी | समाक्षरपदा चैव ततश्च विषमाक्षरा || अथाद्यन्तावहरणा अन्तावहरणा तथा । अभ्यन्तरावहरणा ततत्रैवार्धनकुटा । अर्धा च मिश्रा च तत्रैवान्तशीर्षका । एकावसाना विज्ञेया तथा च नियताक्षरा। अर्धप्रवृत्तेत्येतेषां भेदानां लक्षणं त्रवे || चतुष्पदी–प्रवन्धः चतुष्पद्यां तु वृत्तायां प्रासः कार्यो द्वयोः । ध्रुवीयामेवमेव स्यात्पादानुप्रासकल्पना ॥ सर्वेषामेव पादानां एकः प्रासो यदा भवेत् । तदा सर्वसमाख्येन समाख्याता चतुष्पदी || आद्यद्वितीययोः प्रासः सा तृतीयचतुर्थयोः । यस्यामधं सदा श्रोक्ता चतुरा सा चतुष्पदी || आयतृतीययोः प्रासः तथा तुर्यद्वितीययोः । यत्रान्तरसमा ज्ञेया सा छन्दसि चतुष्पढ़ी ||

---

मात्रावृत्तम्

प्रथमपादे र रगग | द्वितीयपादे ननस | तृतीयचतु- र्थयो: प्रत्येकं पञ्चमात्रिक एक: र । विरहाङ्कः स्वरासतेन्नकास्तत्र तालस्स्वर पदाभिधः । आभोगोऽन्यपरेव तेन्नकैयिस कल्पना | एकैकं यमकं कार्यमर्धयोरुभयोरपि ॥ मात्राष्षोडश पादास्स्यायदि वाप्येकविंशतिः । चतुर्विंशतिसंख्या वा चतुष्पादा चतुष्पदी || चतुस्ताल:-- देशीताल: . चतुस्ताले गुरुः पूर्व ततो विन्दुत्रयं भवेत् । धानीसंरिग ७००० चतुस्ताल चतुस्ताले तु विज्ञेया गुरोरूर्ध्व द्रुतात्रयः | वेमः जगन्नाथमल्लः हरिपालः सोमेश्वरः जगदेक: Sooo वेमः चतुस्वरः चतुस्स्वर:--- वर्णालङ्कारः स चतुःस्वर इत्युक्तो यत्र स्वरचतुष्टयम् । दर्शित्वान्यं सकृद्रीत्वा गीयन्ते सकलाः कलाः ॥ | यथा - सरिगमसरिगमप, रिगमपरिगमपध इत्यादिक्रमेण । व्युत्क्रमेण पमगरिपमगरिस इत्यादि । अस्यापि रूपकतालानु- गतत्वेनानुपूर्वी विशिष्टत्वादलङ्कारत्वम् || संगीतसरणिः चतुस्सरकम् - कण्ठभूषणम् चवचाकः-मेलकर्ता रागः सरि ००गम०प०धनि० स. चन्द्रः – संगीतशृङ्गाराङ्गम् इन्दोरुद्गमञ्चन्द्रः । चन्द्रकल:-- देशीताल: मपैश्चन्द्रकलो मत्तः । ऽऽ चन्द्रकला -- पाटवाद्यम् वृद्धिहासौ क्रमाद्यान्ति मात्राश्चन्द्रकला इव । यत्र चन्द्रकलासंज्ञस्तालवापि प्रयुज्यते ॥ यद्वाद्ये वाद्यचतुरैरुक्तं चन्द्रकलाभिधम् । यत्र प्रयोगभेदेन वृद्धिहाससमन्विताः । वत्र षोडश दृश्यन्ते तालश्चन्द्रकला त्वसौ || -देशीताल: ततश्चन्द्रकलायां राज्यमयोः त्रितयं लघु । ऽऽऽऽ ऽ$। मगणश्च त्रयो दीप्ता लघुश्चन्द्रकलाभिषे । sss s s f। --पाटवाद्यम् अन्ये चन्द्रकलां प्राहुः द्वात्रिंशन्मात्रिकामिताम् । द्विमात्रा पोडशकला वृद्धिहासयुजो विदुः । ताक्चतुष्षष्टिकलाः प्राहुस्तां दक्षिणे पथि ॥ मात्रायुगलकाद्यत्र समारभ्य विवर्धिते ।. संख्या द्वात्रिंशतिं यावत्कलानां तु द्वयं द्वयम् ॥ अवरोहप्रकारेण कलापाते कृते तथा । चतुष्पष्टिकलं तु स्याद्वाद्यं दक्षिणवामतः ।। भोजः मदनः गोपतिष्यः } हम्मीरः | मोक्षदेवः पूषा चन्द्रकला प्रोक्ता वृद्धिहाससमन्विता । वत वादयितुं शक्तो यद्येको नन्दिकेश्वरः ।। -~-मेलरागः ( खरहरप्रियामेलजन्य: ) (आ) सरिगमपमधनिस. (अव) सधप मग मस. चन्द्रकान्ता प्राकृते मात्रावृत्तम् चतुर्मात्रागण एकः पञ्चसाल एक: चतुर्मात्रकः सः (आ) सरिगमपम घनिस. (अव) सनि ध प म ग स. चन्द्रज्योति:--- मेलरागः ( पावनीमेलजन्य: ) (आ) सरिग म प ध पनि स. (अव) सनि प ध प म गरिस. विरहाङ्क: चन्द्रकौशिकः-~~-मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) चन्दनलता – देशीताल: 555551100odood चन्द्रमण्डलः चन्द्रप्रकाश:- प्रबन्धः खण्ड: षोडशमिश्चन्द्रप्रकाशश्चन्द्रवर्णनात् । वर्जनानां कलेकैका प्रतिखण्डं मनीषिभिः । रागैः षोडशभिर्युक्तः षडङ्गो धीमतां सतः ॥ चन्द्रमज्जरी - मेलराग: ( शुभपन्तुवरालीमेलजन्यः ) (आ) सरि गप निधस. (अव) सनिधपमग रिस. सोमराज: चन्द्रमण्डनम् - -मेलरागः ( खरहरप्रियामेलजन्य: ) (आ) सरिगमप मध निस. (अव) सनिपमग म रिस. चन्द्रमण्डलः --- देशीताल: भझ मज स्यातां चन्द्रमण्डलसंज्ञके || FTOF हम्मीर: श्रीकण्ठः मञ ESK लक्ष्मणः चन्द्रमृगहस्तः पूर्वोत्तमृगशीर्षे तु तर्जन्यूध्वं प्रसारिता । नाम्ना चन्द्रभूगो हस्तः शल्यायें संप्रयुज्यते ।। चन्द्ररेखा--मेलरागः ( हेमवती मेलजन्यः ) ( आ ) सरि ग म प धस. (अव) सनिधम गरिस. चन्द्रलेखा- द्वादशाक्षरवृत्तम् समयया । चन्द्रवंशतिलकः– देशीतालः स्युचन्द्रवंशतिलके ताले वारचतुष्टयम् । कोदण्डार्धेन्दुपये कारखान्य न्सतञ्चद्ः || S511055||oss||ossloo चन्द्रशेखर :-- गीतालङ्कारः (ध्रुवभेदः) कल्याणदो भवेद्वीरे ध्रुवकश्चन्द्रशेखरः | द्विदिग्वर्णपदं यत्र त्रिपुटे च विधीयते । द्रुतद्वन्द्वं लघुद्वन्द्वे ताले त्रिपुटसंज्ञके ।। चन्द्रशेखर किङ्करः– देशीताल: ततस्ताले समुद्दिष्टे चन्द्रशेखरकिङ्करे । पलदाः पगदाः पुडप्लुतदाः गपदा गढ़ौ ॥ 510550150550500 चन्द्रहस्तः अर्धचन्द्रकरसोयं चन्द्रार्थे संप्रयुज्यते । -सूर्च्छना जीमूतप्रामे तृतीया मूळेना | गान्धारो मूर्छनां याति प्रामे जीमूतसंज्ञके । यदा तदा भवेञ्चान्द्री मूर्छना कुमुदप्रिया || २०२ शृङ्गारशेखरः चन्द्रहासितम्-मेलराग: ( हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) ( आ ) सरि गम घनिस. ( अव ) सनिधभग रिस. मज भरतः गोपतिष्यः संगीतसारः गोपतिप्पः शृङ्गारः वादिमत्तः चन्द्रानना - श्रुतिः मध्यमस्य प्रथम श्रुतिः । चन्द्रिका ---- गीतालङ्कारः ( एकतालीभेद: ) गुरुद्वयं भवेद्यत तालो ललितसंज्ञकः । चन्द्रिका चैकताली स्यातेन सौभाग्यदायिनी ॥ प्राकृते मालावृत्तम् पचमात्रिक चतुर्मालिक एको गा (आ) स रिमपधनिस. (अव) स नि ध प म ग स. विरहाकः चन्द्रिकागौल:--मेलरागः (मायामालवगौलमेलजन्यः ) चन्सुकाम्भोजीरागध्यानम् धनुश्शरविभासितप्रकटपार्श्वभागां सदा सुवर्णपुटिकास्थितोल्लसितमूर्ध्निकां श्यामलाम् । सतीं च चरमस्थले शिशुनिबद्धचेलावलां । चन्सुः किरातस्त्री | चपलगति: ध्रुवाक्षरम् ( एकादशाक्षरम् ) स्मरामि करपालिकां मनसि चन्सुकाम्भोजिकाम् || चपलाशब्दे द्रष्टव्यम् | सुधा संगीतसार: चपलता--- व्यभिचारिभावः मंझ अनवस्थाक्रमाकारमान्ध्ये चापलमेव हि । कथ्यते च तदुत्पत्तौ हेतुर्मर्कटचित्तता | स तु सर्वत्र सन्तोषपरिणामादिसंभवः । तब जृम्भाशिरः कम्पनयनोन्मीलनादयः । तखानुभावाः पारुष्यस्वच्छन्दावरणादयः ॥ रागसागरः रागद्वेषमात्सर्यामयैर्ष्याप्रतिकूलादिभिर्विभावैरुत्पद्यते । तां वाक्पारुष्यनिर्भत्सनवधबन्धसम्प्रहारताडनादिभिरभिनयेत् । अविमृश्यतु यः कार्य पुरुषो वधताडनं समारभते । अविनिश्चितकारित्वात्स तु खलु चपलो विबोद्धव्यः || भरतः चापलं साहलं रागद्वेषादे: खैरितादिमत् । साहसमविमृश्यका- रिता। आदिशब्दाजाड्याग्रहः । स्वैरित्वं स्वच्छन्दाचारः । रामचन्द्रः सर्वेश्वरः चपला चपला- ध्रुवावृत्तम् ( एकादशाक्षरम् ) आदाविह खलु यदि गुरुणी नित्यं निधनमपि च गुरुचेत् | शेषं वसु लघु परिगणितं त्रिष्टुभ्यय भवति च चपला ॥ आदौ लघु: लुतश्चान्ते द्रुता अौ सतां मता | चञ्चत्पुटस्य भङ्गेन चपलेयं प्रकीर्तिता वीरे रसे प्रयोक्तव्या मदे हर्षे च गर्विते । टक्करागेण गातव्या विष्टजातावियं मता ॥ दे खितिहरवरसरिसा | एते क्षितिधरवरसदृशा । इयं चपल गतिरित्यप्युच्यते । --ध्रुवावृत्तम् ह्य प्रकृत्यां पञ्चमान्त्ये तु ष्टमैकादशे गुरु । द्वादशं चेति विज्ञेयं नामतश्चपला यथा । कमळवणाइ विबोधिअमाणो गहगणपरिपडिदो || कमलवनानि विवोधमानो ग्रहगण परिपतितः । —श्रुतिः पञ्चमस्य द्वितीया श्रुतिः । चमत्कारः -- शिल्पकाङ्गम् चमत्कारो लोकप्रसिद्ध एव । उदाहरणं क्षपणककापालि- का - ही मादिके इत्यादि । aw १० मात्राः | नान्यः | चम्पालता – मेलरागः (शङ्कारध्वनिमेलजन्य: ) (आ) सगमधनिस. (अव) सनि ध प म रिस. भरतः चम्पकविधारी - मेळरागः ( हरिकाम्भोजीमेलजन्य: ) (आ) समगमपनि ध म प ध निधस. ( अब ) सनि धनि मधम गरि मग रिगस. चम्पा– देशीताल: नगणो रगणो रश्च चम्पातालेऽभिधीयते । चम्पुरायस्थापकः-- देशीताल: चम्पुरायस्थापके तु चतुः प्लुतलगा मताः । SISSISSISSIS सागरः भज तालप्रस्तारः मज गोपतिप्यः चम्पू:-श्रव्यकाव्यम् याख्यायिकेव सोच्छुासा दिव्यपद्यगद्यमयी | सा दमयन्ती वा सवदत्तादिरिहोच्यते चम्पू: ।। चरणाङ्गुल्यः अधःक्षिता तथोत्क्षिप्ताः कुचिता प्रसारिताः । संलप्राश्चेति चरणाङ्गलयः पवधा मताः || चरावलिः: – मेलराग: ( खरहरप्रियामेलजन्यः ) (आ) सरिगपधस (अव) सनिधपगरिस. चरविभासितम्–मेलरागः (मेच कल्याणी मेलजन्यः ) (आ) सग म प ध नि स. (अव) सधपम गरिस. चर्चारिका---देशीताल: रसत्रयं मण्डलान्तं विधूनं मिश्रलस्तथा । ततञ्चचरिकाहये । चर्चरी यद्रासकक्रमेणैव नर्तक्यो विनिवेशिताः | वर्णतालान्विते वाद्ये वाद्यमानेऽथ वादके || प्रविश्य युग्मशो रङ्गं गायन्त्यश्वर्चरीं मुहुः । द्विपदीमथवा गानवस्तूचितपदोत्तराम् ॥ शृङ्गारवर्णनोपेतां वसन्तसमयोत्सवे । कुर्वन्ति नर्तन सैषा चर्चरीति निगद्यते ।। - देशीताल: विरामान्तद्रतद्वन्द्वान्यष्टावन्ते लघुस्तथा । 1532 € 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 .. चर्चरीनृतम् --भङ्गतालः विरामान्तं तद्वन्द्व लघून्यष्टौ च चर्चरी । दचतुष्टयं गुरुः पुनस्तथा । चर्चरीनृत्तम् – देशीनृत्तम् तेति गिध इति शब्देन नर्तनं रासतालतः । भोज: विप्रदासः मज लक्ष्मणः वेमः ससारिरी गंगागा ममामा पपापा धधा निनीनी ससासा। जग वेमः रङ्गनाथ: नान्यः चर्चरीमुखः अथवा चर्चरीतालाच्चतुर/वर्तनैर्नटैः । क्रियते नर्तनं तत्स्याचरीनर्तनं वरम् || चर्चरीमुखः– देशीताल: सगणोऽष्टद्रुताभोगो दौ लगौ चर्चरीमुखे १८ मालाः । चर्मलक्षणम् अतः परं प्रवक्ष्यामि चर्मलक्षणमुत्तमम् । न ज्वरोपहतं चर्म न च काकमुखाहतम् || न दोषोपहितं छिन्नं न च धूमाग्निदूषितम् । ताम्रपल्लवसङ्काशं हिमकुन्देन्दुपाण्डुरम् । स्वाय्वामिषविहीनं चाहिनं चर्म प्रशस्यते ॥ विचित्यैवं सुवर्णानि चर्माण्याहत्य बुद्धिमान् । शीतोदके निशामेकां स्थापयित्वा समुद्धरेत् ॥ बस्सुललितैर्दान्तैः गोमयैरप्सु मार्जितैः । चन्द्रकैस्तनुभिः पञ्चान्मृदङ्गान्योजयेद् बुधः || - अवनद्धस्य ) अधुना चर्मणां वक्ष्ये लक्षणं भरतोदितम् । परिकर्म पुढादीनां वध्री बन्धादिकांस्तथा ॥ ज्वरकाकधूमदाहैः मददोषैरुपहृतं चर्म । तदनादेयं... ममिद्धते पुढविधौ मुनयः ॥ यत्ताम्रवर्णहिमकुन्दनिभं चर्म गोचर्म । स्नाय्वामिष परिहीनं न किन्नं जायते तस्मिन् || संस्थाप्यकां रजनीं शीतलसलिले समुद्धरेत्पश्चात् । आमृद्य गोमयेन च वीणां मार्जनं कुर्यात् ।। अपिधाय चर्मणास्य वनाभिर्बन्धयेसतो मुरजम् । चन्द्रकनिर्माणमुखे वधा देयास्त्रिवर्तिकाश्चैताः ।। तिसृणामपि वध्रीणामन्योन्यं योजनाद्भवेत्तिवृत्तम् । आलिङ्गथं चोर्ध्वगमप्येवं कुर्याच्च बन्दसंबद्धम् ॥ अक्षाणां त्रीणि शतान्यत्रालिङ्गये तथोर्ध्वके कुर्यात् । दशभिर्वधैरेव स्थाइन्धविधिस्तु पुष्करद्वितये द्वे द्वे वधे हित्वा तृतीयवधं प्रवेशयेद्वन्यात् । एवं निर्माणविधिश्चान्येषामूहनीयं च तज्ज्ञैः ॥ वर्या- -प्रबन्ध: प्रान्तप्रासा निबद्धा स्यात्प्रबन्धैः पद्धतीमुखैः । वेदः तालप्रस्तारः भरतः 3 नान्यः । द्वितीयप्रमुखैस्तालैर्गेयाध्यात्मोपयोगिनी । योगिभिर्गीयते चर्या प्रकारैर्बहुभिस्त्वसौ ॥ चलम् -- दर्शनम् चलं तदुच्यते यत्व सर्वतो वीक्षणं द्रुतम् । चलः– मणिबन्ध: क्रिया समभिहारेण वर्सेतै यत्र लक्षितौ । निकुञ्बाकुचिता वेनं चलमा वाहने विदुः || चलनम्---तारा कम्पनं चलनं ज्ञेयम्. भयानके रसे प्रोक्तं. - पादचारः स्वस्थानस्थस्य पादस्य चलनाञ्चलनं भवेत् । चलनवराली–मेलरागः (नटमैरवीमेलजन्य: ) (आ) सरिग म ध नि ध स. (अव) सधम गरिस. चलनाट:- मेलकर्ता स०० रिगम०प०० धनिस. चलनी - मेलरागः ( शूलिनी मेलजन्यः) (आ) सरिगमपधनि धस. (अव) सनिध मग रिस. -- चलसंहतम् - चिबुकम् रक्ताधरं चले स्त्रीणां चलने चलसंहतम् । संलमोष्ठं चले कोपै योषितां चलसंहतम् । चलसंहता-हनुः चलिता लगितोष्ठा च हनुस्स्याञ्चलसंहता। स्त्रीभोगे कबले योज्या वृद्धताम्बूलचर्वणे || चला शिष्टाधरा योषिदाहारे चलसंहता। चलसहता. हरिपाल: वेमः विप्रदासः अशोकः कुम्भः नाट्यदर्पणे मञ्ज विप्रदासः सोमेश्वरः ज्यायनः चलहस्तः चलहस्तः सूतिकाहस्ततर्जन्यौ लग्ने चेत्स्वस्तिकक्रमात् । चलहस्तोऽधिदेवोऽस्य यमो दैवे चले तथा । शृङ्खला यमपाशेषु विनियोग उदाहृतः ।। चला चलिः:-- देशीलस्याङ्गम् आभिमुख्येन रचिता युता द्रुतलयेन च । ससौष्ठवा चालिरेव तज्जैः प्रोक्ता चलाचलिः || चलितम् –– चिबुकम् चलितं श्लेष विश्लेषिक्षोभ वाक्स्तम्भकोपयोः । इदं वलितमिति क्वचिदृश्यते । चलिता—वंशगतिः सञ्चारवर्णनिष्पत्यै वंशेऽधरनिवेशिते । अङ्गलीचालनं यत्र चलिता सा प्रकीर्तिता | वंश 4 अङ्गुल्याश्चलता यत्र स्वरसंपादने यथा । सवारिवर्णसंयुक्ता चलिता नाम सा स्मृता || चलो -श्वासः ओष्ठौ सशब्दाबुच्चासनिश्वासौ वक्तनिर्गतौ । स्थातां चल विधातव्यौ चिन्तास्त्रौत्सुक्यशोकयोः ।। चल्लावणी-~-पाटवाद्यम् उद्दल्यां चालनं यत्र सोक्ता चल्लावणी बुधैः । चेल्लावणीत्यपि दृश्यते । थों तत्तकिटशब्देनोद्दली चालना स्फुटम् । बोलावणी समं शेषं सा मतेह् चलावणी | चल्लि:- पाटवाद्यम् स्कन्धस्य मणिबन्धस्य कोणस्यापि प्रचालनात् । सोल्लास त्रिविधा चलिः कथिता वाद्यको विदैः ॥ चांलपाटः– पाटवाद्यम् अर्ध वार्धद्वयं चलवा स्तत्तद्वाद्यसमुद्भवैः । पाटर्युक्तमयुक्तं वा चल्लिपाट इति स्मृतः ॥ कुम्भः विशाखिलः विप्रदासः वेमः पार्श्व देष: वेमः २०५ 1 1 चयक:-- कूपरौ पाइवलौ चेकरे पुष्पपुटामित्रे | चषकाख्यो भवेद्धस्तः चषकेयं प्रयुज्यते ।। चाक्षुष्यसाविकः चक्षुषोईस्तयोर्योगे यच्चेष्टाप्रतिप्रादनम् । चाक्षुष्यस्सात्त्विकस्सोयं धीरै परिकीर्तितः ॥ चाचपुटः– मार्गताल: गुरुश्च लद्वयं वॠस्ताले चाचपुटामिघे 5115 चादुः:-~-शृङ्गारचेष्टा शर्मपूर्वा भवेदुक्तिसुप्रयुक्ता क्रियाथवा | तथा चेतोहरो भर्तुश्चादुर्भावविदो विदुः || यथा - आपाणिग्रहणादेवि दासस्ते दशकन्धरः । अयं लाक्षारसेनाद्य पादौ पल्लवयिष्यति || अत्र दशकन्धरेति नामपूर्वकोक्तिश्चादुः । चाणूरमल्लः– देशीताल: 'चाणूरमल्लके ताले पौदोले ललदौ फ्लुतौ । 550110055 वृषपतिवाहनेति गानमुदाहृतम् । चापघण्ठारवः चातुराननकपालगानम् सप्तमं तु कपालेन चतुराननचञ्चुना ) मालवश्रीतिरागः स्यात्तालः स्यात्पपाणिकः ॥ चातुर्मास्यः–तानः नि - लोप: षाडव: । धपमगरिस. चान्द्रम्-करणम् यत्नाड़िता भवेचारी संयुक्तस्खलितौ यदि । हस्ती मण्डलिनी शीघ्रं रेचकौ चान्द्रसंज्ञके || शृक्षारशेखरः विप्रदासः --मेलराग: ( नटभैरवीमेलजन्य: ) सुखा कुम्भ: हरिपाल: चापघण्टारवः-- ( आ ) सगमपनि स. ( अब ) संनिस ध नि ध प म ग म प म रिग रिस. मज चापलम् - चित्राभिनय: हृदि स्थाने तु मुकुलं मुखे हंसास्यहस्तकम् । आशाभावे दर्शयन्ति करटीकाविशारदाः । पुरोभागे कर्तरी तु चलितो द्वेषभावने || रागद्वेषादिभिः चित्तचालनं चापलम् चामन्तिनी-मेलराग: ( खरहरप्रियामेलजन्य: ) (आ) सरिम पनिध स. (अव) सनि ध प म रिग रिस. चार:- गीतालङ्कारः ( ध्रुवभेद: ) चारोऽष्टादशवर्णाङ्घर्यशोहर्ष प्रदो ध्रुवः । फणिभाषायुतो वीररसे कन्दुकताल के लघुद्वयं विरामान्तं ताले कन्दुकसंज्ञके || -( असालभेद: ) उमातिलकताले तु द्रुतौ लघुगुरू स्मृतौ । चाराख्यस्त्वद्वतालः स्याद्विद्भिस्तेन गीयते ॥ चारि यो यस्मिन्नाप्रयोक्तन्यो नृत्ते युद्धे तथा जतौ । चारी – पूर्वरा शृङ्गारस्य प्रचरणाच्चारी संपरिकीर्तिता। एकपादप्रचारो यः सा चारीत्यभिधीयते । चारी ईड् प्रत्यये तु चारी स्याचरे: करणभावयोः । ऋथिकारात्कतो ङोषि शब्दबारीति जायते ॥ या चाङ्घ्रिजङ्घाजानूरुकटीनां विविधा क्रिया | युगपद्रचिता सम्यक् सा चारीति निगद्यते ॥ एष प्रोक्तस्तु विस्तीर्णव्यायाम इति कोविदः । खण्डैस्विभिर्यतश्चैतन्यताले प्रयुज्यते ॥ चतुः खण्ड मण्डलं तु ताले स्याञ्चतुरश्के । अधिरपि वा खण्डै: मण्डलं तद्विदो विदुः || तन्मण्डलं मिनताले प्रयोज्यं मानवेदिभिः | विनायकः | संगीतसारः मञ्ज । संगीतसार: भरतः शारदातनयः २०६ भरतः 1 । चार्यों नाटये च नृत्ते च गतौ युद्धनियुद्धयोः । यथाशोभं प्रयुज्यन्ते न हि चार्या विना कचित् || चारीक्रमः---चारीविधिः हस्तः पादोऽथवा यत्न यं प्राधान्येनानुवर्तते । स भवेत्प्रथमं पश्चादन्यस्तदनुगो भवेत् ॥ तथान्यमुभयोर्यत्र तत्व स्यात्समकालता | पादे यतस्ततो हस्तो यन्त्र हस्तस्ततस्विकम् || तस्मात्पादानुगान्याहुरङ्गोपाङ्गानि तद्विदुः । नृत्ते चारी प्रधानत्वादेव स्यादङ्गयोजना | नाटये तु हस्तमुख्यत्वात्तमेवाङ्गान्युपासते || चारुश्रवणिका वेमः अत्र पौर्वापयेंमेकक्षणस्पन्दनाभिप्रायेण द्रष्टव्यम् । न तु त्रि । यान्तव्यवधानेन । चारीव्यायामः हस्ती वाभिनये गत्यां यश्च पादश्विकीर्षितः । तच्छोमानुगुणा पूर्वा चारी तदुचितापरा ॥ एवमन्योन्यसंबद्धा चारी व्यायाम ईरितः । चार्यः परस्परं यस्माद्यायछन्ति विधानतः ।। तस्मात्समष्टिचारीणां शोभातिशयसंभृता । व्यायाम: स्यादस्य भेदाचत्वारः परिकीर्तिताः ॥ चारी च करणं खण्डो मण्डलं चेत्यनुक्रमात् । चारी भवेदेकपादनिष्ठा या गतिसन्ततिः ॥ चारुकेशी--मेलकर्ता स० रि०गम०पध०नि० स. चारुश्रवणिका–पाटवाद्यम् पाटस्वरै: प्रधानस्यैः दें - कारेण च संयुतम् । हस्तद्वयेन यद्वाद्यं युगपद्वा क्रमेण वा ॥ वाद्यते सा तु तथा चारुश्रवणिका बुधैः । द्विविधा सा पुनः प्रोक्ता शुद्धा चित्रेति सूरिभिः | शुद्धा शुद्धैर्भवेटपाटैः चित्रा चित्रैर्निगद्यते ॥ झेंकारसहित हस्तपाट मूलाक्षरैर्युतम् । क्रमेण युगपद्वापि वाद्यं हस्तद्वयेन तु || युक्ताष्टादशमात्रामिः व्यश्रभेदेन संयुता । चारुश्रवणिका सेयं प्राहुर्वाद्यविशारदाः || वेम: वेम: भा वेमः पाश्र्र्श्वदेवः चालनिका चालनिका–श्रुतिः ऋषभस्य तृतीया श्रुतिः । चालिः–– देशीलास्याङ्गम् तालसाम्यमनोहारि मृदुमध्यलयान्वितम् । व्यत्रताप्रचुरं नेत्रहार विभ्रमनिर्भरम् || यत्पादपाणिकटव रुचालन सचमत्कृति । नट्या यद्रचित नृत्ते सा चालिरिति कथ्यते । चालिक्यनारायणः – देशीताल: चालिक्यनारायणे तु त्रिवारलगपा मताः । । ऽ ऽ।ऽऽ155 चालितम्-नृत्तकरणम् एकपादं स्थानकं स्यान्मस्तकं पाइर्वकम्पितम् । विलोकिता भवेद्दृष्टिः मृगशीर्षार्धचन्द्रको । सञ्चारिता भवेचारी करणे चालिताभिधे ।। सारिता गतिः । मुहुराकुचितं पादमुत्क्षिप्यान्येन योजयेत् । तलेन चलता तिर्यग्यदा सञ्चारिता तदा || चालिवड: – देशीलास्याङ्गम् • शैर्ध्य सांमुख्यबहुला सैव चालिवडो मतः । सेति चालि: । चालीनृत्तम्– देशीनृत्तम् कोमलं सविलासं च मधुरं तालसाम्यतः । कठिनं नातितीव्रं न त्र्यर्थं च प्रचुरं तथा ॥ पादोरुकटिबाहूनां यौगपद्येन चालनम् । एकसंख्यां समारभ्य चतुष्षष्टिप्रपूर्तये ॥ आगत्य च पुरः पश्चाद्वात्रिंशै घोडशाष्टमिः । चतुर्भिद्वितयेनैकं विभज्य चरणानि च । कुर्यात्पुरस्ताललयं चालीनृत्तमिदं विदुः ।। चापगतम् --मण्डलम् सर्वाभिश्चाषगतिमिः चारीभिर्मण्डलभ्रमात् । ज्ञेयं चाषगतं तद्हर्नियुद्धे तत्प्रयुज्यते ॥ जगदेक: गोपतिप्प: नन्दी अशोकः आदिभरतम् वेमः २०७ चाषगतिः --चारी चरणो दक्षिणस्त्वमे तालमाचे प्रसारित्तः । तमेव तालद्वितयमात्रं पश्चात्प्रसार्य च ॥ ततः पादौ तु संदेष्य किश्चिदुत्प्लुतिपूर्वकम् । उपसर्पापसर्पों तु क्रियेतां क्रमशो यदि चाषस्येव गतिर्यस्या सैषा चाषगतिर्भवेत् । चिकदेवराय: भरतसारसङ्ङ्ग्रहकर्ता | मही सुराधीशः | काल: १७०० । चित्तद्युतिः–मेलरागः (मेचकल्याणीमेलजन्यः ) (आ) सरिम प ध नि स (अव) सनि ध प म गरिस. चित्तविलासितम्-–-अष्टाक्षरछन्दः पञ्चमं सप्तमं चान्त्यं गुरुपादेऽष्टके तथा । छन्दोज्ञैर्ज्ञेयमेतत्तु वृत्तं चित्तविलासितम् ।। नजगगाः । उदा - बरतनुपूर्णचन्द्रम चित्तस्खलितम्–शृङ्गारचेष्टा अन्यासक्तिवशाचेतो मूढत्वाधान्यथाकृतिः । चित्तस्खलितमित्याहुर्मुनयो भरतादयः ॥ चित्रम्-करणम् पादेन भ्रमरी कुर्वन् भ्रामयेञ्चापि मध्यमम् । इस्तौ च भ्रामितौ स्यातां करणं चित्रसंज्ञकम् ॥ वेमः चित्तानन्दभरतम् द्रभिडभाषाग्रन्थः । प्रतापरुद्रज्यायसेनापत्यादीनां नामा. न्यत्र दृश्यन्ते । सुडादिलक्षणं सम्यगुक्तम् । १६०० काले रचितं स्यादिति ज्ञायते । अस्य कर्ता न ज्ञायते । 'सेनावळय इति कस्यचिद्मन्थकारस्य नाम अस्मिन् ग्रन्थ उपलभ्यते । - पादमणिः पाद कुञ्चितमुद्यम्य स्वस्तिकाकारतो भुवि । विन्यस्य चाङ्गुलीप्रष्टैस्तेनान्तर्भ्रमरीमपि । कृत्वा चेदलग कुर्यात्तचित्रमिति कथ्यते || भरलः देवणः वेमः चित्रः --देशीनृत्तम् ( उडुपाङ्गम् ) चित्रं तत्स्याद्वर्धमान स्थानकेन गतिस्तथा । तिर्यङ्मुखा पिताको मलिकामोदतालतः ।। दक्षिणे च तथा वामे मकरौ हृदि चञ्चला। पूर्वमुक्ता गतिश्चान्ते तिरिपभ्रमरी भवेत् । तत्कराण चमत्काराञ्चित्रमित्यभिधीयते ।। तिर्यङ्मुखा – देशीचारी | वर्धमानं- देशीस्थानकम् | --सन्ध्यन्तरम् आलेख्याभिमतदर्शनोपायः । यथा - नागानन्दे जीमूत- बाहनस्य चित्रलेखनम् | चित्र:– देशीताल: चित्रेऽनुः स्यात् (अनुद्रुत एक एव ) --तालप्राणः मार्गशब्दे द्रष्टव्यम् । --देशीताल: - भयौ सञ्च चित्रताले प्रकीर्तिताः १५ मालाः । --भङ्गतालः लद्वयं गद्वयं ललयं गुरुः । ॥ऽऽऽ -वाद्यालङ्कारः रिमितौजः कृतश्चित्रः नानाकरणभूषितः । प्रसन्नकरणश्चैव त्रिपाणिलयसंभवः || चित्रकरणम् – प्रबन्ध: स्वराध हस्तपादावाद्यन्ते च मुरजाक्षरैः । पदैर्धाद्वये यत्र तच्चिलकरणं मतम् ॥ करणे तु पदाद्यते यत्पाणिमुरजाक्षरैः । पाटश्च स्वरसंबन्धस्तच्चित्रकरणं मतम् || चित्रकुण्डली– देशीनुसम् आविरस्तु पुरस्तान्मे वस्तु स्तम्ेरमाननम् | उद्गायन्त्यलिनो वेदान्यद्द्वण्डामोदमोदिनः || २०८ सागर: तालप्रस्तारः जगनाथमहः पण्डित मण्डली 1 I आम्रेडित पुरा शास्त्रेध्वाचार्यैर्देत्तिलादिभिः । तचित्रफुण्डलीनृत्तमधुना वक्तुमुत्सहे || अपत्यत्वं पुरा प्राप्ता हिमाद्रेर्भाग्यसंपदा | भवानी शिवपत्नीवं प्राप्तु चापर दुर्लभम् || तमीशन्तर्ध्या यन्ती तत्वमूर्ति सदाशिवम् | उत्तुङ्गे हिमबच्छङ्गे तपसे प्रापसादरम् || ८ } तत्रानेकेषु कालेषु चरन्ती दुष्करं तपः ।। ततो लास्यं विधास्यामि ह्यत्सृज्य च महत्तपः नानारत्न महस्तोमदर्शितेन्द्र शरासनम् || अनर्धरत्नसोपान स्फाटिक मण्डप गता। मरुद्वेगवण द्वेणुवनोपाङ्ग श्रुतिश्रिता ॥ पुष्पामोद भ्रमद्भृङ्गमाला गीतिमनोहरा भदनागमधौरेयमदकोकिलकाहला ॥ विधिवल्लास्यमाधत्त विश्वनाथ दिक्षय | आलोक्य लास्यमानन्दमग्नरस च महेश्वरः ॥ चित्रकुण्डली .............. पितामहमुखा..... आलोकयन्ति लास्य यस्तस्य भर्गस्य संसदि || सन्निधास्याम्यहं तत्र सहितइशैलकन्यया । देवीं कुण्डलिनी प्राहुः श्रुतयः कुण्डलीति तत् ।। अस्य लास्यस्य भविता नाम कामप्रदं नृणाम् । शृङ्गारो रस एवास्स कैशिकी वृत्तिरुत्तमा । अङ्गानां च चतुष्पष्ठिरस्य भावरसोत्कटा । अथास्मिन् समये देवि यादृक् प्रियदिदृक्षया ।। ताहगेव सरस्वत्यै रसवृत्त्यङ्गरक्षितम् । सौदामिन्यै ततः प्रादात्साथ पार्थाय धीमते ॥ पार्थो विराटतनयामुत्तरां तामशिक्षयत् । शिक्षयामास कृष्णोऽपि तदालोक्य स्क्योषितः । मुखचालिस्ततो रूपं शब्दसूडक्रमस्ततः । गीतसूडक्रम: पिण्डीबन्धप्रहरणं भवेत् || इत्याह पञ्चधा चित्रकुण्डल्या: पद्धतीहर: । विविधाभिः पताकाभिर्विराजित वियत्तलम् । सप्त... कदलीकाण्डमण्डितं रङ्गमण्डपम् || सिंहासने सभानाथः सर्वाभरणभूषितः । ॥ चित्रकुण्डली उभयोः पाइर्वयोश्चैव द्वात्रिंशत् षोडशाथवा । अष्टौ वा चतुरो वापि ताल्या मारैङ्गिका अपि ॥ द्वाभ्यां चतुर्भिर्चा...... स्कन्धायुजधरैरपि । ततः कारटिकं स्थाप्य यं वाप्येकमेव वा || चत्वारो वाप्युभौ वापि स्थाप्याः काहलवादिनः । द्वावेव शङ्खिनौ प्रोक्तौ चत्वारः कांस्यतालगाः ॥ सानुगो वांशिकस्त्वेको बहवो गायकाः स्मृताः । संभूय सकलातोद्यान्येतान्यभिसमं ततः ।। समनादं वादयेयुरेकताल्या तद्व्रतः । दशहस्तान्तरे तस्या धार्या यवनिका पुरः । वादनानन्तरं तेषामुपाङ्गश्रुतिसंयुताः । गायकाष्षगुणविदः चिन्तयित्वा शिवं हरिम् ॥ मध्यमादिं समालप्य श्रुतिमात्रेण पुण्यदाम् । ततश्चामिमतेष्वेव रागेषु विविधेषु च ॥ पञ्चवरैः पञ्चवर्गैर्गमकैस्तिरुपाद्यकैः । ठायक्रमैः षण्णवतिभेदत्रिस्थानकारकैः ।। स्थाय्यादिभिरलङ्कारै चतुर्वर्णसमुद्भवैः । चतुर्विधानस्वरालापान् कृत्वा रसमनोहरान् || अथामृतगुणोदारं गायेरन गीतमुत्तमम् । एकरूपाक्षरमितैर्विररामर्बहुभिर्मुहुः ॥ अत्यन्तरुचिरैस्तालैश्छन्दोभिर्व्यञ्चनोज्वलैः । करपाटद्वयैशब्दालापनं यतिसंज्ञकम् ।। उद्घाटयेयुस्तालज्ञा: सोपाङ्गश्रुतिभिस्ततः । कुलदेशवयोवर्णैरुत्तमा थममध्यमाः || गतिशिक्षावती सम्यक् बहुप्रज्ञा जितश्रमा | मण्डलेषु स्थानकेषु कुशला करणेष्वपि || ज्ञातरागाप्यरोगा च सदा मधुरभाषिणी । चारी पाठ्येषु निपुणा सर्वभाषाविचक्षणा || षत्रिंशद्दृष्टिभेदशा वालभेदविशारदा । स्वअबिवलनाक्षिप्त काम कार्मुकविभ्रमा ।। चतुष्षष्ट्यङ्गसंयुक्ता साहित्यरस सम्मदा | निर्गच्छेन्नर्तकी चित्रवर्णाद्यवनिकान्तरात् || मेलयेन्मधुरत्या रागान्सङ्कीर्णयन्नवरान् । गणाधिपं गिरां देवी पार्वती परमेश्वरम् ॥ स्तुत्वाऽभिवादयेत्सर्वमानो चात्मशिक्षकम् । सभापति सभां लोकैराशीर्वादपुररसरैः ।। 16... २०९ तलपुष्पपुटारब्धे पूर्व पुष्पपुढेन तु । इस्तेनाप्यर्चयेत्पुष्पैः प्रथमं रङ्गदेवताम् ।। पूर्व गानं ततो वाद्यं नृत्तं पश्चात्प्रयोजयेत् । तत्तद्विः प्रमुखैः शन्दैरथतालविधिं विना ॥ क्रियया नर्तयेदेवीं करवर्तनयोगथा | कृत्वा समपदं तिष्ठेलताकर विराजिता ॥ झकया शब्दयत्या च स्थानकं वर्धमानकम् । विवाय स्थाने वैशाखे यदि वाद्येन संस्थिता । व्यश्रपक्षस्थितौ पादौ तालमात्रान्तराश्रितौ । कुर्वीत मण्डलीस्थाने सत्वोदप्रतरं वपुः || रेखा च सौष्ठवं लडित्रकलीडालकोमलैः । गुणैरावर्त्य त्रिचतुर्व्यावृत्तिक्रियया समे ॥ अन्यदूर्ध्वमुख हंसमुखं वाप्यलपल्लवम् । आहत्य सध्यपादेन कुचितेनोर्ध्वजानुना || आलीढत्यालीढाभ्यां विलम्बप्रक्रियां नयेत् | आयताभ्यवहित्याभ्यां तत्तदुक्तकरौ नयेत् ॥ कुर्यादुक्तकराभ्यां च मोटितं विनिवर्तितम् । स्थित्वैकपादस्थाने च बहिरन्तर्विवर्तयेत् ।। प्रसृत्य पार्श्वयोरूर्ध्वाधोमुखौ तु पताकक्रौ । करौ स्पृष्टानिमिव चाक्षिप्यान्ते मृगशीर्षकम् || नन्द्यावर्ते ततः पञ्चाश्चतुरस्पन्दितौ नयेत् । अवतार्थावतार्याधरचोर्ध्वं च त्रिपताककम् || अश्वकान्तस्वस्तिकाभ्यां स्थानकाभ्यां प्रयोजयेत् । अर्धेन्दुपिताकौ च त्रिपताकार्धचन्द्रकौ || एकपार्श्वगते कुर्यादेकजानुनयेधः । पृष्टोत्थानतले बाझे गारुडे च मदालसे || मुक्तजानौ जानुगते संहते शैवसंज्ञक । कूर्मासने नागबन्चे पार्ष्णिपार्श्वगतेऽपि च ॥ वृषासने पार्श्वविद्धे ततश्चैवोत्कटासने ।। खण्डसूच्यां वैष्णवे च देशीस्थाने च वैष्णवे || अरालकर्तरीवक्तावलपद्मेन कर्तरीम् । शिखरेण च मुट्यचन्द्रं च भृगशीर्षकम् || मृगशीर्षालपद्मौ च कर्णान्तत्रिपताकको । पश्चात्प्रतचाश्वल्य सर्वेनाप्यलंपल्लवम् || अधोमुखोप्रोडीनयुकतुण्ड मृगशीर्षकम् । चतुरत्रिपताकौ च कटकापवेष्टितौ । पार्श्वस्तभृङ्गेन स्कन्धस्थमलपल्लवम् || चित्रकुण्डली . चत्रकुण्डली हंसस्यहंसपक्षौ च सन्दंशशिखरौ तदा । अलिकस्थले च नेत्रे च सूचिहस्तेन कर्तरीम् ॥ स्वस्तिकं कटकाव वैष्णवं च तथाक्रमम् । उचित क्षेत्र भेदेषु तत्तत्काले प्रयोजयेत् || कर्तरी स्वस्तिकं नागबन्धं तिलकमेव च । वरदाभयसंज्ञं च पताकस्वस्तिकं तथा ॥ अन्यदन्यत्करद्वन्द्वमसंयुतक नामकम् । तत्तत्याज्य ग्राह्यकरक्रियाभिस्तनुभिः स्फुटम् ॥ प्रायोगिकान् नृत्तहस्तान्क्रमशः क्रमशश्चरेत् | गत्या सर्वाङ्गोभिन्या स्थित्वा स्थित्वा मुहुर्मुहुः ॥ चतुर्दिक्षु तु विक्षेपविवृत्तसमये तदा । लीलाविलास शृङ्गाररसपूर्णविघूर्णनैः ॥ तत्तच्छास्त्रप्रकारेण पाणिं प्रकटयेत्परम् । लम्बमध्यद्रुतैर्मानैर्बलनैः कोमलैरपि ॥ एवं विधैर्गुम्भनस्तु नृत्यन्ती नर्तकी ततः । मौलिरेचितकं चाथ मणिबन्धगतागतम् || निर्वय सा ताललयैः सञ्चैश्चैव महाक्रमैः । पञ्चादाचार्यविधिवत्पञ्चषैरेव गुम्भलैः ॥ अवसाने समुत्प्लुत्य मुखचालं प्रकल्पयेत् । वैचित्र्यगुम्फनामेनामादि मध्यावसानगाम् || समारोहावरोहेषु रागालापेषु योज्य च । वंशगानं तथोपाङ्गगानं सा शृण्वती मुहुः ॥ समोन्नता नतैरङ्गैर्गायन्तीव समाश्रयेत् । मुग्धप्रबोधाय चैनामित्यूचुर्भरतादयः ॥ आर्जव करणं तालाने पश्चात्यायः । ध्रुवाटाख्यः पादमणिः करयोर्वर्तनास्ततः ॥ चालकाश्चेति नवधा रूपांस्तु परिनर्तयेत् | मुखचाल्यां स्थानकानि चारीश्च विविधान्करान् || अन्यदन्यत्समुद्धत्य समदृष्टिविलोकनैः । निचलचित्रमार्ग स्थित्वा स्थित्वा मुहुर्मुहुः || ताले नृत्तपरावृत्तिसदृशं परिवर्त्य च। विलम्बैरङ्गविक्षेपैः भावैराजवमाचरेत् ॥ अन्तराक्षिप्तकाक्षितगात्रावर्ताहिः करम् । पादचङ्क्रमणेनात्तचालकं चान्तिमे प्लुतम् ॥ रागालतिसमायुक्तं नर्तनं वर्धयेत्सुधीः । एकस्थितौ चतुर्भिर्वा पञ्चभिः परिवृत्तिभिः ॥ विभज्य भागद्वितयं प्रत्येक भ्रामयेत्करान् । आर्जवमोक्तनियमस्थानकेषु करेषु च ॥ २१० चित्रकुण्डली प्रयोगवशगैहस्तैः स्थानः स्थानैर्यथोचितम् । मध्ये मध्ये भ्रमर्यापि परावृत्तिप्रसारिभिः || तत्क्षणे तत्क्षणे चित्रमार्ग स्थित्वा मुहुर्मुहुः । पार्श्वावलोकनैर्नृत्येदादिमध्यावसानकम् || तूर्ण कूर्मवदङ्गानि संवा भ्रमेत् । पुरोगामुखपूर्वाङ्गप्रत्याञ्जलिकच्छकम् || पश्चात्प्रसारितं पाई तदा गात्रं विवर्त्य च । पात्प्रकृतिवक्षस्थहस्तमुत्तानपूर्वकम् ॥ पुरः प्रसारितपदं तदा परिवर्त्य च । कर्कट भ्रमणं कुर्यातकर्कटप्रसृतेन च ॥ कुचितोपदाङ्गेन नतोन्नतयुतेन च । अधस्तलत्वमुत्तानतलत्वं त्रिपताककम् || द्विः कुर्यादथ पार्श्वेऽन्ये विवृत्तोरुकटीतटम् । प्रसार्य पादं गृह्णीयादर्धरेचितकं करम् ॥ वैविक्रम रेचित स्यापार्श्वऽधो वदने सति । पादः स्वस्तिकमास्थाय मध्यस्व परिवर्तनात् ॥ कर्तरी स्वस्तिकं कुर्याद्भुते मूर्ध्नि प्रयोगतः । गारुडे मध्यवळनाद्वैष्णचे करमुन्नयेत् || दिशानया बहुविधाद्भिद्यात्करणरूपकम् । स्थित्वा स्थित्वा चित्रकरेऽप्यसकृद्गुम्भनानि च ॥ तदा तड़ा तालमाचलयसाम्यवशान्नयेत् । येन केनापि तालेन तालमान प्रकल्पयेत् || गत्वा शृङ्खलगत्यैव मण्डलस्थानमानतः । मुहुर्मुहुः स्फुरद्विद्यदल्लीमिव घनान्तरात् ॥ चामदक्षिणभागाभ्यां गुम्फनानि विभज्य च । तदा चिह्नतमे मार्गे भ्रमयेतत्क्रियादिकम् ।। विविधैर्भ्रमरीभेदैरश्चिताद्युत्प्लुतिक्रमैः । पुरुषस्थानकैः षड्भिरासनस्थानकैरपि । देशीस्थानैरपि मुहुः क्रमादक्रमतोऽपि वा। प्रणयं च कलासेषु परावृत्तिं प्रकल्पयेत् ॥ ध्रुवाटः स इति ख्यातः शास्त्रज्ञैः कोहलादिभिः । उकुत्य गत्या स्थित्या च भ्रमरीमिः पदे पदे । अङ्गुलीष्ठभागेन सविलास सविभ्रमम् । ऊरुतपूर्व च कुर्यात्पादमणिक्रमम् ॥ सूचीलये संहते सा दादुरे गारुडे तथा । नागबन्धस्वस्तिकयोरालीडे चोत्कटासने || चिलकुण्डली स्थित्वा स्थित्वा चतुर्दिक्षु विवर्तसमये कमात् । नागबन्धं च तिलकं वैष्णवं वरदाभयम् || चतुरश्रं च ललितं रेचितं चाधेरेचितम् । ऊर्ध्वमण्डलसंज्ञं च स्वस्तिकं करिहस्तकम् || पताकस्वस्तिकं बल्लीं दण्डपक्ष हस्तौ प्रयोगवशगौ विवृत्याथ करौ पुनः || उत्तारितावृत्तलस्थावाविद्धावपविद्धकौ । कृत्वा कटकवामस्थदक्षिणेन करेण च ॥ अवलम्नविवृत्या च परिवाहितकर्मणा । शिरसा नतमात्रेण व्यावृत्य च मुहुर्मुहुः || बहिरन्तरतथाङ्गान्तरेण पश्चात्करौ पुनः । संयोज्याभ्यन्तरं बाह्य भ्रान्त्वा मण्डलकर्मसु || मध्यावर्त चम्पकस्रग्दामावर्तमिवाचरेत् । यत्र तं नवणि प्राहुराचार्याः कोहलादयः ॥ कृत्वा पुरः पार्श्वतोऽन्तर्बहिर्मंकरवर्तनाम् । गत्या स्थित्या परावृत्योद्धुत्यादि भ्रमरैस्सह ॥ पद्मवर्तनिकां कुर्यात् यथारूचिरता ततः । अन्याभिर्वर्तनामिस्तु वर्तनारूपकं भवेत् ॥ मणिबन्धावधिभ्राम्यत्पद्मकोशप्रकाशितैः । बाणासुरकरस्तोमै निर्गतैरिव चालकैः ॥ विशिष्टवर्तितश्च नवरत्नमुखान्तिमैः । उत्प्लत्याङ्क्रिमणीवृत्या स्थित्वा गत्यानुगुण्यतः || उत्तानेन परावृत्ता तथा तरहरेण च । वृश्चिके नाथोमुखेन त्रिविक्रमविधौ तथा ।। खण्डसूचिकनाम्ना च मण्डलेन यथारुचि । यत्करोति तदादिष्ट तज्जैइचालकरूपकम् || इति नवरूपकनृत्तानि । प्रत्येकं नवरूपाणां कलासावसरेष्वपि । कृत्वा भ्रमरिकां पञ्चात्तत्तद्रूपैः कलासयेत् ॥ संहते चरणं चैव तत्क्षणे । वक्षस्थ कटकं कृत्वा भ्रमन्ती हंसपक्षको || लठन्त्यन्तर्बहिर्जङ्घावपुषा सरलीकृता । अपराङ्गपरावृत्या पार्श्वतो मुखकर्मणा । पुरः पराङ्मुखत्वेन ह्यसानेन च वक्षसा कुर्यात्पर्यायतः पादलुठनं गतिभिः क्रमात् || २११ कृत्वा कृत्वा खण्डसूचिस्थानकं च मुहुर्मुहुः । मध्ये मध्ये चमः भ्रमरीभिशारुचि ।। स्थानके नृत्तहस्तैश्च कुर्यादन्वर्थरूपकम् | देशान्तरेषु बहुधा रूपकाणि भवन्त्यपि || मुग्धप्रबोधाय मयाद्यतावत्परिकीर्तितम् । रूपकानन्तरं कुर्यात्सकलातोग्रवादनम् || नवान्त्यबद्धं नवभिस्तार्यल प्रणयेते । तमेव शब्दचूडादिं कथयन्ति मनीषिणः ॥ आदौ ध्रुवस्ततो मठथः प्रतिमण्ठं च रूपकम् । झंपा च त्रिपुटाप्यतालो रस्यैकतालिका || इति ताला नव प्रोक्तास्तेषां लक्षणमुच्यते । विराम लघुना रम्या होकताले द्रुतं स्मृतम् || ततो बाद्यप्रबन्धानां लक्षणं कथ्यतेऽधुना । प्रत्येकं तच्चतुर्भागमुग्राहः प्रथमं स्मृतम् ॥ मेलापको द्वितीयः स्यात्तृतीयो ध्रुव इत्यपि । चतुर्थभागश्चाभोगोध्रुवोगान्तरे पुनः ॥ अवखण्डोऽन्तरः प्रोक्तः तेषां देश्यभिधान्यथा | उद्ग्राहभागो लहरी मेलाप: पद्मीरितम् || ध्रत्रभागोऽन्तरः ख्यातः सोऽन्तरः स्यादवान्तरः । आभोगभागो मुक्तायी इति देशान्तरेरित || स्कन्थावजेन ह्यद्राहो मेलापो मईलेन च भुजस्कन्धावजेनाथ भुजेन च विमिश्रितः || अन्तरः करटीशङ्ककाहलम्ब निसंयुतः । आभोगो मद्दलोपेतो नृत्तमेषामथोच्यते || उग्राहश्च द्विवारं स्यान्मेलापस्त्वेकवारकम् । ध्रुवभागे समाख्यातं द्विवारं नर्तनक्रमम् || अन्तरे नर्तयेदर्ध एकाशेषाधक परा। आभोगस्त्वेकवारं स्यादन्त्ये शब्दस्तथापरे | नर्तने शब्दसूडादौ गीतसूडादिरुच्यते । पूर्वोत नवच संयुतः ॥ चित्रकुण्डली गीतं सूडादिमाचख्युस्तमेव भरतादयः । नामभिनेवतालानां गीतानि कथितानि च ॥ तत्तिधा गीतसुड़ादिरुत्तमो मध्यमोऽधमः | गीतान्यप्युत्तमादीनां नव सप्तकपञ्चभिः ।। चित्रकुण्डली नव गीतानि यत्नाभिः नवतालैर नुक्रमात् । कथ्यते स भवेत्पूर्व सूडादि सध्यमं विदुः ॥ एतेषु सप्तगीतेषु झम्पां च त्रिपुटामृते । पराणि पचगीतानि सूडादिरधमः स्मृता || मट्ठादीनां च गीतानां यथावन्नृत्तमाचरेत् । उद्ब्राह्ध्रुवकाभोगाः प्रत्येकं च मुहुर्मुहुः ॥ ध्रुवे कलासः कर्तव्यो वैचित्रींनृत्तमुच्यते । मण्डलस्थानके स्थित्वा विलासरसमन्थरम् || सहस्तदृष्टिविक्षेपचातुर्य नृत्तमाचरेत् । एकं समं निधायाधि निकुञ्योत्सारणात्परम् || असलीलमावर्त्य नर्तकी नर्तयेन्मुहुः । क्रियाभिराजवैस्तत्तद्वाणीभिचालकैरपि ।। ध्रुवाटैर्वर्तनाभिश्च ततस्तरहरैरपि । सविलासमनायास सरसं भावपोषकम् || अन्यूनाधिकयोगेन प्रत्येकं नृत्तमानयेत् । गेयमप्यक्षरं ताल सन्धाय च पुनः पुनः ॥ मध्ये मध्येsपि गेयस्य शीघ्रगुम्भनमाचरेत् । पावे पादमणि हस्ते चालकं मुहुराश्रयेत् || वर्तनां वर्तयेत्पाणौ पादं तरहरं तथा । चरणौ नर्तयेत्पादमणि हस्तस्तु वर्तनाम् || चालकं पाणिना कुर्यात्पदा तरहरं ततः । वाक्यानि गीतखण्डं च शब्दखण्डमनन्तरम् || स्वरमर्थ स्वरस्यापि कणरे (१) नर्तनं ततः । लयचालकपादं च सन्धायालक्ष्यसन्धिकम् || अस्माक्रमतो यहा नृत्येत्प्रगल्भतः । ततः षण्मार्गभेदेन व्यात्वा मालां प्रणर्तयेत् ॥ पाद चित्रतरेणापि मुर्ख चित्रतमेन च । अतिचित्रतमेनापि हस्तं युगपदाचरेत् ।। आनुकूल्येन बहुशः कालक्षेपणहेतवे । स्वयंवरादियुक्तासु नाटकीयकथासु यत् || कन्दुकाकुबेराक्षिमणिसम्पुटका अपि । अभिनेतव्यतां यातेष्वेषु गीतेषु तां नयेत् ॥ स्थित्या भ्रमर्या गया च नयेत्कन्दुकनर्तनम् । मठ्ठे पञ्चसु भेदेषु विलम्बो मध्यमो लयः ॥ २१२ । } चित्रकुण्डली नागबन्धासने स्थित्वा नर्तक्या वाभिमुख्यतः । विलम्बितेनाडुतालनाम्ना गीतेन संयुते || गृह्णीयाच कुबेराक्षौ तौ विक्षिप्य सविभ्रमम् । मृगशीर्षण सारीस्तु कर्तरीमुखपाणिना || उत्क्षिप्य देहावर्तेन स्थापयेतां परस्परम् | नर्तयेतां कुबेराक्षि पूर्वोक्त र्नवर्गातकैः ॥ त्रिपुटागीतमाश्रित्य गत्या स्थित्या सहोन्मुखम् । किञ्चिञ्चञ्चलनेत्राभ्यां युक्ता संपुटकां नयेत् ।। कथासु नाटकीयासु प्रसक्तेष्वायुधादिषु । आनुकूल्यात्प्रयोगाणां नवर्गीतैश्च नर्तयेत् ।। अड्डतालकतालाभ्यां गीतैरन्यैश्च वा पुनः । पादपाटादिभिर्भेदै: पेरणीनृत्तमाचरेत् || नृत्तेद्वसन्तगीतेन वसन्तनटनोत्सुकम् । इक्षुचापः पुष्पशर काम श्यामलविग्रहः || वामपार्थोपगतया रत्या पर्यङ्किका तले । वैष्णवस्थानके स्थित्वा सम्यगाविर्भवेत्ततः ॥ वसन्तरागप्रभवः अङ्गमावर्त्य तेनकैः । समुद्यत्तकलीदाललालको मलनिर्भरः ॥ अवरुह्य कलासेन सद्यः पर्यङ्किकातलात् । उद्भावोद्धारशब्देन नृत्येतामाभिमुख्यतः ॥ पञ्चभिरतूर्ण पुष्पैः कन्दुकदण्डकैः । अङ्गैर्मनोहरं नृत्तलीलाभावरसान्वितम् || समाचरेतां पात्रे तु स्थित्वा द्वे द्वे समे परे । करो निधाय कर्पूर चूर्ण पन्नगशीर्षके ॥ व्यावृत्यादाय चिक्षिष्य शिखरेण कलासयेत् । पताकया शृङ्गपुष्पे निवेश्य दक्षवामयोः || णेनार्धचन्द्रेण समालम्ब्य स्रुगञ्चलम् । वामः करो विधातव्यो लताख्यो माल्यनर्तने ॥ पुष्पकन्दुकमादाय दक्षिणे पद्मकोशके बामो मृगशिरः कार्यः पुष्पकन्दुकनर्तने ॥ अङ्गुष्ठसदृशस्थौल्यं विंशयङ्गुलमात्रकम् । सरलं ग्रन्थिरहितं वर्णपश्र्वभूषितम् ॥ हेमपट्टनिबद्धामं हेमं दण्डद्वयं परम् । द्वाभ्यां करसरोजाभ्यां दधानासावधानतः || प्रारभ्य पात्रयुगलात्पात्रे द्वे द्वे विवर्धयेत् । भवेयुरष्टयुग्मानि यावद्यद्वा यथारुचि ॥ चिलचन्द्रिका रध्यां गीतालम्बनं यत्समाश्रित्य समास्थिताः मण्डले गारुडे नागबन्धे चैवोत्कटासने || आर्षभिकेप्यथालीढप्रत्यालीढकयोरपि । विचित्रेषु स्थानकेषु स्थित्वा स्थित्वा मुहुर्मुहुः । अन्योन्यमाभिमुख्येन परावृत्तिक्रमेण च । उत्तानेन समुत्प्ह्रुत्या भ्रमर्याऽधोमुखेन च ।। . खण्डसूचिकनाम्ना मण्डलावर्तभ्रमेण च । तारैर्वाद्यैर्लेयैरङ्गवलनैर्वर्तनैस्तथा ॥ दण्डरासकमानेगे दण्डाभिताडनम् । पवमान चळच्चारुपद्मपत्राम्बुबिन्दुवत् ॥ कम्पस्वभावतश्चञ्चत्प्रदीपकलिकाप्रवत् । पाणिपल्लव सारिपारदद्रव बिन्दुवत् || कुर्यादङ्कुरितानङ्गनर्तनं शोककर्तनम् । गीताक्षराणि रम्याणि विभज्याङ्गैर्विभावतः || उद्गिरन्तीव ललितैर्विक्षेपः कोमलैयैः । चाक्षुष्मत्यमिवाङ्गेषु गेयस्य दद्धती भजेत् || विजृम्भितेषु परितः सर्वातोग्र स्वरेष्वथ | उग्राहमण मेलाप प्रत्येकं परिनृत्य च ॥ नागाश्लेषान्जबन्धाद्यैः पिण्डीबन्धैर्मुहुर्मुहुः । पल पदमाचर्य पुष्पाञ्जलिविसर्जनम् ।। कुर्वीरन्सर्वपात्राणि रङ्गदैवस्त्र तुष्टये | एततु कुण्डलीनृतं पापकोटिविनाशनम् । प्रेक्षकाणां प्रयोक्तृणामानन्दसुखकारणम् ॥ इति कुण्डलिनर्तनं नृपा ये भुवि पश्यन्त्यखिलक्रियाभिरम्यम् । सुचिरं त इहोपलभ्य लक्ष्मीं समयेऽन्त्ये विभजन्ति शम्भुपादम् ॥ चित्र चन्द्रिका - मेलरागः (स्ताङ्गीमेलजन्यः ) (आ) सगरि म पनि धस. (अव) सनि ध म गरिस चित्रतरः-तालप्राणः मार्गशब्दे द्रष्टव्यम् । चित्रपदी --- देशीताल: ततश्चित्रपदी भवेत् । २१३ कुण्डलीनर्तनम् गुरुवन्द्रं लघुद्वन्द्वे द्रुतद्वन्द्वंतः कमात् । ss 11003 चित्रपुट:-- देशीताल: चित्रपाद:--- देशीताल: चिपा विधोन्द्रं लघुन्द्रं तद्वयम् ०० लक्ष्मणः लौ द्रौ चित्रपुटे लपुः । ॥०० 15 चित्रमणिः– मेलरागः ( कोकिलत्रियमेलजन्यः ) (आ) सरिम सधनि स. (अव) सनि ध प म गरिस. चित्रमण्ठः -- तालः गुरुश्चित्रमण्ठः । ०ऽ चित्रलेखः -देशीताल: द्रुतो गुरुश्चित्रमण्ठः कथितो भरतादिभिः | 05 चित्रमन्दरः- मेलराग: ( मायामालवगौलमेलजन्यः ) ( आ ) सरिगमनिस, (अव) सनि ध पसगरिस. चित्रमालिका-–-मेलरागः ( गौरीमनोहरीमेलजन्यः ) ( आ ) सरिगमप ध नि स . सधपम रिस. चित्तरञ्जिनी-मेलराग: ( झङ्कारध्वनिमेलजन्य ) ( आ ) सग रिग म प ध नि स. (अव) सनिधपस गरिस. चित्रलेखः——बाद्यालङ्कारः चित्रं बहुविध वाद्य मृदङ्गपणवादिभिः । क्रियते यत्र संरब्वैचित्रलेखरस उच्यते || अयमेव यदाशिवर्णः स्याद्वादने विधिः । चित्रलेख इति ज्ञेयोऽलंकारसूरिभिस्तदा || लक्ष्मणः सदन: मझ वेदः दामोदरः मझ मझ भरतः नान्यः चित्रलेखा चित्रलेखा-अष्टादशाक्षरवृत्तम् सतन य य याः चिलवती – मूर्छना नवर्तमेचमी मुर्छना पञ्चमस्य यदा तत्तु जायते च प्रमूर्छनम् । तदा चित्रवती ज्ञेया चित्रसौख्यक श्रुतेः ॥ वादिमत्तगजाङ्कुशः अस्याश्चित्रावतीति नामान्तरमध्यस्ति । इयं योषित्प्रिया पण्डितमण्डली चित्रवराली --मेलराग : ( नटभैरवी मेलजन्यः ) (आ) सरि गरिम प ध नि स. (अव) सनिमगरिस. चित्रवेलारागध्यानम् शय्यास्थिताया घननायिकायाः समीपताम्बूल करण्डवाहिनीम् । तस्याः पदामस्थितवामहस्तां भजामि नित्यं बरचित्रवेलाम् || चिव वेलाहुली–मेलराग: लक्षण न दृश्यते । चित्रवेलावली-भाषाङ्गराग: धान्तग्रहांशा मृदुगा च पूर्णा निगप्रदीप्ता विरतौ दिनस्य | प्रोक्ता सबीभत्समयानकाख्ये वेळावली चित्रपदोपयुक्ता || कुम्भः चित्रसौरभम् –मेलरागः ( नागनन्दिनीमेलजन्य: ) (आ) सरिगमपधनि घस. (अव) सनि ध प म ग स. भरतः चित्रस्वस्तिकम् --- करणम् विभङ्गीवलितं गाव कर्णक्षेत्रेऽलपलवौ । स्वस्तिको चरणौ चापि तच्चित्रस्वस्तिकं मतम् || चित्रा श्रुतिः ऋषभप्रथमा श्रुतिः । मञ्ज रागसागरः मेललक्षणे सझ देवण: 1 4 I –वृत्तिः यन्त्र वाद्यं प्रधानं स्याद्गीतं च गुणतां व्रजेत् । तत्र चित्रा भवेद्वृत्तिरिति चित्रगिरां गिरः चित्रगिरां कुम्भकर्णादीनाम् | चित्रा वाद्यप्रधानत्वं गीतस्य गुणतोच्यते । मनोहर्षप्रदा - इयं । नन्यावर्तग्रामे चतुर्थी मूर्छना। यदा सञ्जायते सम्यङ्मध्यमस्य प्रमूर्छनम् । तदा चित्रा _____प्राकृते मात्रावृत्तम् दौ लघु अथवा गुरुरेकः दौ चतुर्मालिकौ । --तानः नि- लोपः षाडवः । रिसधपमग. वादिमत्तगजाङ्कुश : - ध्रुवावृत्तम् (सप्ताक्षरम् ) द्वितीय सतृतीय तदान्त्ये इह दीर्घम् । यदि त्र्यं तु पादे भवेत्सा किल चित्रा || चित्राम्बरी अथवा जः अथवा नलः चतुमाल: अथवा पञ्चमात्रिक: एकः चतुर्मात्रिकः एकः पन्चमात्रिकः गः । विरहाङ्कः कुम्भ: चित्राम्बरी-मेलकर्ता सरिग०० मप० ध नि सं. शाङ्गे : सन्दशहस्तस्याङ्गुलीकम्पनात् कर्तव्यः । समा दृष्टिस्सम शीर्ष कर्तेरीहरत चालनम् । त्रिपताकः पुरोभागे क्रीडाभागनिरूपणे || ऊर्ध्वाधोभागचलनं हंसास्यस्य तथैव च । पाश्र्वभागे तु शिखर: स्तम्भितस्तम्भदर्शने || पण्डित मण्डली इयं मुदत्ययुच्यते । ( उदा - ) बलाकाफुलबद्धम् । यसगाः ।। भरतः चित्ताभिनयः कुम्भः महारराष्ट्र विनायकः मझ चित्रावती चित्रावती-नर्द्धमा चित्रवती शब्दे द्रष्टव्यम् । चित्राहस्तः ( चित्रा मौक्तिकमेकम् ) सन्देशो युज्यते चित्रतारार्थे चलिताकृतिः । चित्रिणीहस्तः निषादरिषभश्चापि चित्रिणी स्वर इष्यते । चित्रिण्यां तु प्रयुज्येत नाम्नार्धमृगशीर्षक: चित्रिष्यभिनयः अलपल्लवमृगशीर्षयोर्भुजांसधारणेन कर्तव्यः । चिन्ता--विरहावस्थः कनोपायेन संप्राप्तिः कथं वाऽसौ भवेन्मम | दूतीनिवेदितैर्भावैरिति चिन्तां निदर्शयेत् ।। ऑकैकरावविप्रेक्षितानि वलयरशनापरामर्शः । नीवीनाभ्योस्संस्पर्शन च कार्य द्वितिये तु || -यभिचारिभावः अस्त्रायें. - शृद्धारः ऐश्वर्यभ्रंशेष्टद्रव्ययजा बहुप्रकारा तु । हृदयक्तिगत चिन्ता नृणां समुद्भवति ॥ महाराष्ट्र श्वसितोच्छ्रसितसन्तापध्यानाधोमुखचिन्तनकार्यादयोऽनुभा- वाः । ऐश्वर्यभ्रंशेष्टद्रव्यापहारदारियादयो विभावाः । आधिश्चिन्ता प्रियानाप्तेः शून्यता श्वासकाइर्थयुक् । आधि: मानसी पीडा | शून्यता विकलेन्द्रियता उपलक्ष- णत्वादे कामहष्टित्वस्मृत्यादयोऽनुभावाः ॥ रामचन्द्रः । यया चिन्तायतार्थेषु सा चिन्तेत्यभिधीयते । चिन्तानाम ऐश्वर्य अशेष्टद्रव्यापहारदारिद्र्यादिभिर्विभावैस्समु- त्पद्यते । तामभिनयेत् निश्श्वसित सन्तापध्यानाधो मुखचिन्तन- कार्यादिभिरनुभावैः ॥ भरतः २१५ भरतः शारदातनयः । सोडुनिंश्वसितः सन्तापैश्चैव हृदयशून्यतया अभिनेतव्या चिन्ता मृजाविहीनेतरवृत्या च || - चित्राभिनय: हनुस्थले पताकस्तु चिन्ताभावनिरूपणे । पुरोभागे पताकरतु चलितस्तापदर्शने | सूचीहस्तञ्चालयित्वा दर्शितचाइकम्पने || चिन्दम् – देशीनृतम् बन्दमिति कचित्पाठः । विधा चिन्दं बुधैः प्रोक्तं विडचिन्दं तचिन्दकम् । स्वल्पचिन्द तृतीयं च मैत्र स्त्रात्कलचारिका || चिह्नम्---हस्तप्राणः प्रत्यक्षाणां परोक्षणां वस्तूनां नाटयकर्मणि स्थावरत्वं जङ्गमत्वमेयुषामपि तादृशाम् | तदाकारप्रकटनं तन्मुखस्य निरूपणम् | तत्स्थानदर्शने वापि ध्वजानां चापि दर्शनम् || तदायुधप्रकटनं तद्गतेर्वा निदर्शनम् | तत्प्रतिमादर्शनं वा तच्चेष्ठशदर्शनं च वा इत्यादि भेदैर्यन्नादयं चिह्नमित्यभिधीयते ॥ चिबुकम् चिनुकं सप्तधोद्दिष्टं जिह्वादन्तोष्ठकर्मभिः । कुने लेहनं छिन्नं खण्डनं चुक्तिं समम् । दर्श च लक्षणं त्वेषां विनियोगश्च कथ्यते || अङ्गुष्वानुगत तेषां क्रियया लक्षितं स्फुटम् । तथापि लक्ष्यते विञ्चिबुकं सुखबुद्धये ॥ •व्यादीर्ण श्वसितं वक्रं संहतं चलसंहतम् । स्फुरित चलित लोलमेव चिबुकमष्टधा || चुकितम् चुक्कितम् – चिबुकम् दन्तपक्त थोरिस्थतिर्दूरे जृम्भायां चुकितं भवम् । विनायकः ज्यायनः कुम्भः चिर विभासिनी - मेलागः ( श्रीरशङ्कराभरणमेलजन्यः) (आ) सरिमपम नि ध नि स (अव) सनिपगरिस. मप ज्यायनः चुक्का दूरेस्थितिर्दृन्तपङ्क्तयोः चुकतं तच्च जृम्भणे चम्बितमित्याह विप्रदासः । चुका बुक्काशब्दपर्यायशब्दोऽयम् । चुल्लकम् – देशोनृत्तम् मङ्गले शिखरद्वन्द्व हृदये स्थापयंस्ततः । सूलं गृहीत्वा पश्चात्तु चरेवारी कुलीरिकाम् ।। तत्र दक्षो हंसमुखोऽधोमुखो हंसपक्षकः । अथवा रेचितौ हस्तौ चतुर्दिक्षु गतिर्भवेत् || तलसवेन पश्चात्तु पादक्कुटुनमाचरेत् । तन्मुखं च ततश्शी र्षेऽलपद्मस्वस्तिकं चरेत् ॥ सव्यावर्तेन तिरिपमेवमङ्गान्तरेण तु । चतुरने सम्मुखं च कर्तव्यौ च लताकरौ ।। हृदये शिखरद्वन्द्वमेकपादेन चेद् भुविः । नम्रीभूत्वा च कुरुते चतुर्वलनसुन्दरान् ॥ भ्रमरी च ततश्चान्ते तकारणं च कुट्टनम् | भवतीत्यादितालेन चुल्लकोडुपनर्तनम् || धवताशग्रहन्यासा षड्जपञ्चम वर्जित । मध्याल्पा तारगान्धारा निवळा चूतमञ्जरी || चूतमञ्जरी - रागः न्यासांशग्रहधैवतध्वनियुता मन्द्रा निषादखरे त्यक्ता पश्र्चमषड्जनिश्वनपढ़: गान्धारतारध्वनिः । स्वल्पस्वीकृतमध्यमा च बहुलध्वाना निषादखरै- विद्भिः परिकीर्तिता तिरिपयुक् चूतादिकां मञ्जरीम् ॥ नान्यः चूडामणिः—–शिरोभूषणम् चूडामणिस्समकुटः शिरसो भूषणं स्मृतम् । चूडामणिः शिरोमध्ये | मकुटो ललाटोवें। अशोक: चूणपदस् तन्त्र चूर्णपदस्यादौ लक्षणं संगृणाम्यहम् । अनिबद्धे पदं छन्दोहीनं चानियताक्षरम् | अर्थापेक्षाक्षरोपेतं ज्ञेयं चूर्णपदं बुधैः ॥ वेदः मतज्ञः २१६ भरतः । चूलिका– अर्थोपक्षेपक: अर्थोपक्षेपण चूडा बहर्वैसूतवन्दिभिः । चूडा - चूलिका । चूलिकाया: कचिद्वाह्ये कचिन्मध्ये निवेशनम् | मध्ये च वेणीसंहारे दृश्यते चूलिका तथा ।। तदविच्छेदहेतोस्तु चूलिका भोजकल्पिता । गर्भाकाङ्कमुखाभ्यामबहिष्काभ्यां स्वभावतस्त्वङ्कात् || इति वृत्ताविछेदस्य च हेतुतया चूलिका कथिता । अडमुख गर्भाङ्कः कार्योऽस्मिन् चूलिकापि वा कुशलैः ॥ माभूदिति वृत्तान्ताविच्छेदो बिस्तरो वेति । अङ्कादबाह्यवेवाकमुखातरौ स्वतः ॥ अन्तर्यवनिकासंस्थैः सूतमागधवन्दिभिः अर्थोपक्षेपणं यत्र क्रियते सा हि चूलिका | एक्कानि शिरांसीति पक्षादौ सा च दृश्यते ।। } भारदातनयः चूलिका संज्ञाशब्दोऽयम् । नेपथ्ये स्थानस्थितानां कार्यवशा- द्विहितानामालापानां यथा पटीमध्यगतैरतमागधादिभिः । अर्थोपक्षेपणं यत्र सा चूलिका । अत्र वन्दिनो नग्नाचार्याः | यथा - अश्वत्थामाङ्के सूतः । मुद्राराक्षसे तृतीयाङ्के वन्दी | अश्वकुट्टतु आह्व- चेष्टाव्यतिकर अन्तः पढीनिविष्टैर्यत्क्रियतेऽर्थनिवेदनम् । अन्तर्यवनिकासंस्थैञ्चूलिकार्थप्रकाशनम् || कोहल: चेष्टाभयकरम् – नर्म न्चेष्टया विदवद्धीति चेष्टाभयकरं विदुः । चेष्टाव्यतिकरम् – नर्म व्यापारेणैव यव्यक्तमभिलाषानिवेदनम् । कुरुते तदिह प्राध्याश्चेष्टाव्यतिकरं विदुः ।। –मणिबन्धभूषणम् रुचकस्यो अबाहुस्थाने प्रसिद्धा चूलिका । चेतोहिता - चतुर्दशाक्षरतम् वसन्ततिलकवृत्तमेव रामकीर्तिमते तोहितेत्युच्यते । सागरः सर्वेश्वरः सञ्वरः चेष्टास्पष्टीकरणम् चेष्टास्पष्टीकरणम्-नर्म संभोगेच्छामतिप्रौढां चेष्टया प्रत्रवीति यत् । तदिह व्याहतं चेष्टास्पष्टीकरणमञ्जसा । चैत्तीरागध्यानम् श्रुतिकृतरसालक्लरिररुणाम्बरगौरतनुरभीष्टवना पिकरवगलचित्ता चित्तहरा कीर्तिता चैति । चैबुकी कला धृत्वा पञ्चविलासॠषु चिबुकं वक्रश्रमिं कुर्वती हस्ताङ्घ्रिद्वयजां च पृष्टपदवीयान्तेन नीत्वा पदौ । चोक्षकैशिकः– रागः षड्जग्रहांशकघरो विलसन्निषाद- आस्यामं पुनराकलय्य सजल पात्र च ताभ्यां शनै र्या मूर्ध्नि न्यसतीति यत्र निपुण प्रोक्ता कला चबुकी || नागमः | न्यासरफुटस्फुरितपञ्चमरञ्जितान्तः । सर्वस्वरैकवसतिघृतवीररौद्रोऽ- पन्यासवेश्मनि भवेषभस्वरश्चेत् || कैशिकी जातियुक्तायाः कार्मारव्यासमुद्भवः । ततरजायते रागस्स नाम्ना वोक्षकैशिकः || चोक्षपञ्चमः---

-रागः

......शन्यासार्पितपञ्चमको द्विश्रुतिरोऽव्यक्तः । मध्या पश्चमिकाभ्यामुत्पन्नश्चोक्षपञ्चमो रागः || पञ्चमांशः पञ्चमान्तो द्विश्रुतिस्वरवर्जितः । पञ्चमीमध्यमोद्भूतो विज्ञेयश्चोक्षपञ्चमः || चोक्षवाडव... रागः शुद्धषाडवरागाङ्गं परिपूर्ण समश्वरः । षड्जांशो मग्रहन्यासो गातव्यञ्चोक्षषाडवः ॥ चोलमण्डलपालकः– देशीताल: पगला लगपा लोग: प्लुतोल: प्लुतलद्रुताः | ऽऽ । ऽऽ 15.5 | 5 10 सर्वेश्वरः सोमनाथ: चोहाटी - रागः चोहाय्यथ ग्रहन्यासमध्या षड्जांशसंयुता

नान्यः नान्यः कश्यपः सोमराज: गोपतिप्प: T 1 गान्धारमन्द्रा ... निषादाभ्यां समुत्थिता । तथा धैबततारा च कथितेयं समस्वरा चौती–श्रुतिः ऋषभस्य प्रथम श्रुतिः । हनुमन्मते अष्टादशैव श्रुतयः छ छृण्डणः- वाद्यप्रबन्ध: कूटादिबद्ध: खण्डस्याच्छण्डणो वाद्यमोक्षक: कूटादिपाटघटतः खण्डो यश्च प्रयुज्यते । अन्ते वाद्यप्रबन्धानां स च्छण्डण इति स्मृतः ॥ छृण्डनम् – देशीलाम्याङ्गम् गीतवाद्योचितं कृत्वा सुचिरं यत्र नर्तनम् । नृत्तावसानसमये श्रान्तैर्निष्पन्दसुन्दरैः ।। अ stoस्तिष्टेचितन्यस्तेव नर्तकी । छण्डनं तत्समाख्यातं देशी नृतविशारदैः ।। छत्रकः–हस्तः ऊर्ध्वं सूचीमुखः कार्यस्तिष्ठन्नुपरि स्वस्तिकः । अधोमुखो नर्तकी मित्रको हस्त उच्यते ॥ छलभ्रमरी - अमरी स्थितनाणा भूमौ दण्डवथोत्क्षिपेत्परम् । सन्यावर्त भवेद्यत्र सा छत्रभ्रमरी मता ।। हारः छन्दः- प्रबन्धः लक्ष्यते छन्दनामाथ तालस्तत्र यथेप्सितः । उद्वाहे वा ध्रुवायां वा गेये विरुदनामनी । आभोगो न भवेदन छन्द एवं निरुच्यते ।। हनुमन्मते छत्रः अयं तालशास्त्रनिर्माता महर्षिरिति वेमभूपालेन सङ्गीतचि- न्तामणायुक्तम् । कुम्भकर्णशानदेवावपि तालप्रकरणे छत्वं स्म- रतः । अयं शठमहर्षिणा साकमेव स्मर्यते । यथा - शठछता- विति । शार्क: वेमः नागमछः हरिपाल: छादनादपयत्यादेरुकाद्य छन्व ईप्सितम्। --वाद्यम् खसितस्फुरितौ यत्र क्रियते बहुधा करौ । दारं व स्पृश्यते स स्यान्दो यतिमनोहरः || -- वीणावादनप्राणः श्वसितेन समायुक्तो बहुधा स्फुरितः करः । संस्पृश्य तारं छन्दाख्यो यत्या च समलङ्कृतः ॥ बहुधा यत्र वर्तेते श्वसितस्फुरितौ करो । तारस्थान से साच्छन्दो यतिविभूषणः || -गीतिः यत्र च्छन्दानुवयस्मिन्नङ्गानां न्यसनं मतम् । ततोऽस्य च्छन्दकं नाम विहितं पूर्वसूरिभिः ॥ गीतम् छन्दकं सर्वगीतानामवसाने तु गीयते । चतुर व्यश्रमिति तच्छरीरं द्विधामतम् || यैः कैश्चिदुङ्गैनैवमिर्बद्धं स्याञ्चतुरश्रकम् । अङ्गैऋतुमिर्यवद्धं व्यक्षं तदमिधीयते ।। पादप्रमाणं कर्तव्यं मुखवच्छन्दके बुधै तत्प्रतिमुख कार्य मुखतालेन वा बुधैः । गीतज्ञैश्छन्दकस्यान्ते शीर्षकं सम्प्रयुज्यते ॥ छन्दोदरी-मेलराग: ( खरहरप्रियामेलजन्यः ) (आ) सगरि गमपधनि पस. (अव) सनि मैं मग रिस. छन्दोवती – श्रुतिः षड्ज चतुर्थी श्रुतिः २१८ कुम्भः अन्यार्थमेव वाक्यं छलमभिसन्धानहास्यशेषकरम् । शार्शः पार्श्व देवः कुम्भः कुम्भः वेमः भख भरतः यद्वाक्यं प्रयोजनान्तरमुद्दिश्य वचनमुच्यमानं कस्यचिद्वचनं अन्यस्य हास्य अपरस्य शेषं जनयति तच्छलम् । करस च ण होइ इति वचनं भर्तृप्रत्यायनं प्रयोजनमुद्दिश्य प्रयुक्तं तस्य पत्न्या अपि संबन्धिनां छलं विदग्धजनस्य हास्य सम्रत्यावचनं रोष जनयति अभिनवगुप्तः छलनम् – अवमर्शसन्ध्यङ्गम् छादनशब्दे द्रष्टव्यम् । अवमानादिकरण कार्यान्त छलनं विदुः । छलनं प्राहुरन्ये तु क्रियमाणावधीरणम् | छलोक्ति:--लक्षणम् काक्वा श्लेषेण वा यत्र पदं द्वधर्थं प्रयुज्यते । प्रधानमतिसन्धातुं सा छोक्तिः प्रकीर्तिता || यथा - रत्नावल्यां - भवति शपामि ब्रह्मसूत्रेणेत्यादि चिदू- - षकवाक्यम् | भोजः छागहस्तः मध्यमानामिकाङ्गुष्ठां संलिष्ठास्तु पुरोमुखाः । कनिष्ठा तर्जन्यङ्गुल्यावधोभागे तु चालिते । छागहस्त इति प्रोक्तो भरतागमवेदिभिः । पार्श्वभागे पुरोभागे बद्धश्चेच्छागदर्शने | छादनम् -- अवमशसन्ध्यङ्गम् अपमानकृतं वाक्यं कार्यार्थ छादनं भवेत् । सिंग: सर्वेश्वरः विनायकः भरतः वाक्यमिति तदर्थो लक्ष्यते । करोतिर्बहुमानार्थे वर्तते । तेन दुष्टोऽप्यर्थो अपमानेन बहुमतीकृतः । तद्पमानकलङ्कावरणात् छादनमिति । यथा - सकलदुःखावसानं मे भगवान् हुताशन: करिष्यतीति सागरिकावाक्यम् | .. अभिनवः छादनं - मन्युमार्जनम् | मन्युरपमानो येन मायेते तच्छादनम् । अन्ये तु कार्यार्थ । मसास्याप्यर्थस्य सहने छाद्नमामनन्ति । छाया– रागः. रिमन्द्रा तारसंयुक्ता प्रहांशन्यासमध्यमा । यथा - शुक्तिवासकुमारविरचिते अनङ्गशयनाहरिनन्दिप्रक- रणे हरिनन्दना ब्राह्मणरक्षार्थं चौर्यमात्मन्यारोपितम्। अन्ये तु अस्य स्थाने छलनमवमानरूपमाहु: रामचन्द्रः छायाकौशिकः अल्पशेषा धपन्यासा छाया त्यात् षड्जवर्जिता । मध्यमांशप्रहाद्यस्मात् शृङ्गारे परिगीयते ।। अथ छाया सध्यमांशग्रहन्याससमन्विता । तारमन्द्रर्षभा शेषैस्वरैरल्पीयसी तथा । षड्जेन वर्जिता सेयं रागविद्भिरुर्यिते || हरिः छायाकौशिकः– मेलरागः ( मायामालवगौलमेलजन्यः ) (आ) सनिस गरिगम पनि स. ( अब ) सनि ध प म गरि स छायातरङ्क्षिणी-मेलरागः (हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) स (आ) सरिग रिगमपधनि धनिस. (अव) सनिधपमग म रिग रिस. छायातोडी - रागः पूर्वं प्रोक्ता तु या तोडी लक्षणेन समन्विता । छायातोडी पुनस्सैव पञ्चमर्पभवर्जिता ।। -मेलाग: छाततोडी तदैव स्याद्रिपाभ्यां रहिता यदा । आतर्गेया । इयं तोडीजातिः स्यात् ।

---

रागः

रिपत्यक्ता च तोड्येव छायातोडीति कीर्तिता । छायातोडी रिपत्यक्ता सत्रया सदुपाङ्गिका। छायाप्रथमिका तोडी ततः परभुदीर्यते । पूर्वोक्कतोडिरागस्य लक्षणेन समन्विता । एतावान्भेद एतस्याः पञ्चमर्षभहीनता || जगदेक: -प्रथमरागः छायातोडी बुधैः प्रोक्ता मध्यमांशप्रहान्विता । पञ्चमर्षभहीना च गीयते गीतकोविंदैः ॥ उपाङ्गरागः ऋषभस्वरसंयक्ता तोड्येव पविवर्जिता । •माववाख्येन विदुषां छायातोडीति कथ्यते ।। मत्र जगदेकः अहोविल हम्मीरः मदः हरिः मोक्षदेवः भट्टमाधवः - रागः ( औडवः ) - छायातोडी विषयक्ता सञ्जाता पाडवान्वये | मृदुकम्पस्वरा मांशग्रहन्यासा दिवातनी || छायानड्डा-प्रथमरागः नाटथुपाङ्गं निगकम्पा मन्द्रपञ्चमभूषिता । छायानही च शृङ्गारे सवीरे गीतकोविदैः ||

---

रागः

मध्यमेन निषादेनान्दोलिता व्यक्त पश्र्चमा । खम्बावती देशान्तो शृङ्गारे विनियुज्यते || छायानट्टेत्युपाङ्गा स्यात् षड्जेनैव विभूषिता । एतेन अंशन्यासग्रहाः स एवेति उक्ताः । छायापूर्वाऽथ नहा स्यात् षड्जशन्याससंयुता । गान्धारे च निषादे च कम्पिता मन्द्रपश्र्चमा । परिपूर्णस्वरा चेयं कथिता रागवेदिभिः ॥ षड्जांशन्यास संपन्ना धनिभ्यां कम्पिता तथा । पमन्द्रा परिपूर्णा च छायानट्ठा निगद्यते || अन्यः क्रमः-- छायाना पञ्चमं स्थायिनं कृत्वा ऋषभं वादयेत्ततः । प्रकम्प्य मध्यमं पश्चात्पश्चमं स्थिरतां नयेत् || अथ द्विवारं सम्प्रोच्य स्वरौ पश्चममध्यमौ । गान्धारमृषभस्वार्ध मंपि पृष्टा ततो व्रजेत् || नारायणः मोक्षदेवः –रागः ( वंशे बादनक्रमः ) स्थायिनं द्विगुणं षड्ज विधायास्मात्तृतीयकम् | प्रोच्याधस्य प्रकम्प्याथ विलम्ब्य स्थायिनं ततः ॥ तत्पूर्व च लघुकृत्य द्विस्लिर्वा ताइयेदमुम् । ततो महं लघुकृत्य तदधस्त्यार्थ माशेत् || विलम्ब्य च द्रुतीकुर्यात्स्थायिनः पञ्चमं ततः । स्पृष्ठव तृतीयं तद्नु पचमस्वरमेत्य च ॥ दीर्घीकृत्य तमेवाथ प्रकम्प्याधस्तनं मतम् । ग्रहन्यासाद्भवेच्छायानट्टा स्वस्थानमादिमम् || स्वरस्तृतीयो वंशेषु तस्याः स्थायितया स्मृतः एषा सालगनट्टेति लक्ष्यज्ञैः परिगीयते ।। हम्मीरः मदः जगदेक: छायानाट: तस्यैवार्धान्तरमथ द्वाधयित्वा रिमध्यमौ महस्वरे यदा न्यासः स्वस्थानं प्रथमं तदा । भवेत्सालगनट्टाया इत्यन्ये आहुरन्यथा ॥

---

उपाङ्गरागः ( वीणायां वादनक्रम )

ग्रहं कृत्वा मन्द्रषड्जे मध्यषड्ज समेत्य च । व्रजेत्ततश्वावरोहिॠमेण स्थायिनं स्वरम् ।। आरोईण ततः प्राप्य मध्यमं तं विलम्बयेत् । स्वरं च धैवतं स्पृष्टाऽवरोहेण ग्रहं व्रजेत् । तदा सञ्जायते रागश्छायानट्टाभिधः स्वयम् || -उपाङ्गरागः नट्टोपाङ्ग भवेच्छाया नट्टा सा सांशषड्जका । मन्द्रपञ्चमसंयुक्ता गातव्या गनिकम्पिता || छायानाट:--मेलराग: छायानाटस्तु विज्ञेयः शङ्कराभरणस्वरैः । आरोहणे निवर्ज्य: स्वावरोहे गवर्जितः । धैवतोद्राहसंयुक्तो रिन्यासोऽनेकमध्यमः ॥ सायं गेय: छायानाटः -- रागः धग्रहन्याससंयुक्ता गनिभ्यामपि कम्पिता । पूर्णा मध्यममन्द्रा च छायानट्टा निगद्यते || छायानाटी --- रागः धैवतांशा च तन्न्यासा नित्यं पकम्तिा | षड्जर्षभाभ्यां भूयिष्ा तारगान्धारशोमिता || मन्द्रमध्यमसंयुक्ता रिषभेण च पीडिता। छायानाटीति सा प्रोक्ता सोमभूपेन भूतले ॥ छायारागमूर्तिध्यानम् सूर्यप्रिया लूयमयूखदूना आहादयन्ती पथिकान् स्वकान्त्या | करे दधाना रणपद्ममालां वेभः भट्टमाधवः सोमराजः सोमेश्वरः छाया गृहिष्टेहे मनोज्ञरूपा ॥ सायाह्ने गीयते । छायैव सौरीत्युच्यते । घाडवा । संगीतसरणिः २२० 1 छायारौद्रं – मेलरागः (धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) स रिपम प ध नि स. (अव) सधनिपम गरिस. छायावेलाकुली–रागः छायावेलाकुली धोशा धादिर्ग्यासस्तु मोपजा । छायावेलाधुली– रागः ततः परं तु छायान्या भवेद्वेलाधुली पुनः । पूर्वप्रयुक्तया चासौ बेला धुल्या समा भवेत् । एतावद्भेदसहिता मन्द्रे मध्यमकल्पिता || छायावलावली – राग: छायावेलावली तोडी वेलावत्कम्पमन्द्रमा | पूर्व बेलावली प्रोक्ता निजलक्षणलक्षिता । छायावेलावली सैव मन्द्रमध्यमकम्पिता || -उपाङ्गरागः मध्यकम्पितकरछाया स्वात् या सा मध्यमस्वरः । छायावेलावलीत्युक्ता वेलावल्येव लक्षणे || छायावेलावुली-- रागः एतल्लक्षणसंयुक्ता कम्पधैवतपञ्चमा । छायावेजलप्रोक्ता संपूर्णा सप्तभिः स्खैरैः ।। एतच्छब्दः वेलाउलीं परामृशति । छायाशोभितं ---मेलराग : ( खरहरप्रियामेलजन्यः ) (आ) सरिगम पव.स. (अव) सनिघपमधम गरिस. - मात्रावृत्तम् सससस. छिनम् - चिबुकम् द्विजानां गाढसंश्लेषः छिन्नं व्याप भये मृतौ । व्यायामे रोदने शीते तन्मतं नाट्यवेदिनाम् ॥ छिन्नम् हम्मीरः जगः भट्टमाधवः सोमेश्वरः विरहाङ्क: ज्यायन: छिन्नः -करणम् वैशाखस्थानके यन्त्र छिन्ना स्यात्क्रमशः कटी। अलपद्मस्तथा पार्श्वक्षेत्रे तस्याः करो भवेत् । तत्तालभञ्जने छिन्नमस्य प्रतिसारणे || ज्यायनः अल पार्णिनमनोन्नमनाभ्यां कटीछेदः कार्य इत्यामिनव गुप्तपादाः । छित्रः-

---दन्तः

छिन्नं तु दृढसंलेषो वेदने व्याधिशीतयोः । वीटिकाछेदने भीती व्यायामादिष्वपि स्मृतम् || -वीणायां दक्षिणहस्तव्यापारः तर्जनी पार्श्वसंलग्ना तन्त्रिकानामया यदा | बहिराहन्यते प्राह तदा छिन्नममिन्नधीः || --- बाद्यप्रकारः वाद्यं द्रुतलयं यत्र सहसा विनिवर्तते । सर्वातोधेषु मिन्नेषु प्रकारच्छन्न एव सः || --वाद्यम् ( दक्षिणहस्तव्यापारः ) तर्जनीपावलग्नायास्तन्त्र्या बहिरनामया । हननं छिनमाचष्टे श्रीमत्सोढलनन्दनः । छिन्नकः– भङ्गताल: द्रुतद्वयं लघु चत्वारो गुरवः | ००1ऽऽऽs छिन्नविद्धः-वाद्यालङ्कारः अवपाणिर्मृदङ्गेषु पणवोपरि पाणिकः । यदा भवति वाद्येषु छिन्नविद्धस्त्वसौ भवेत् ।। अवपाणिप्रहारेण मृदङ्गेषु भवेश्च यत् । पणवे ह्युपरिपाणिः सप्रहारसमाश्रयः ।। मृदङ्गछेदभेदाच पुनस्सालडिक्रया विह। विछिन्नभिन्नाया ज्ञेयेत्याचष्ट मिथिलेश्वरः ॥ छिन्नस्य छिन्नविद्धस्य वामवेधात्परस्परम् । विज्ञेयो विद्ध इत्येवमलङ्कारस्तु सूरिभिः ॥ अशोकः कुम्भः भरतः ETR भरतः २२१ 1 किना-कटी मध्यस्य चलनाच्छन्ना श्रमे पृष्ठविलोकिते । नते तिर्यङमुखे मध्यवलनाद्भजते कटी। छिनाsमिधा सा व्यायामपृतः प्रेक्षणादिभिः ॥ छेदः- वाद्यप्रबन्धः यत्र विछिद्य विविध वाद्ये वाद्यविशारदैः । विकृतं याद्यते हस्ततलाघातैर्द्रतैर्मुहुः । स छेद इति संप्रोक्तः प्रबन्धोऽन्वर्थनामकः || द्रुतैः करतलाघातैर्विकृतैर्यत्र बाद्यते । वाद्य विछिद्य विछिद्य छेदमिछन्ति तं बुधाः || छेद्यकम्—-गीतछेदः भिनवाक्यतयार्थानां छेधकं संप्रचक्षते । छेवाडी–प्रथमरागः हिन्दोलकस्य छेवाडी भहातान्तसमुद्भवा । षड्जांझर्षमहीना स्यात् शृङ्गारे मन्द्रधैवता ॥ रागः छेवाडी रिषभत्यका सलया भाषया मता | अंशे प्रहे षड्जकधा रिहीना गान्धारमध्यध्वनिधैवताद्या । विश्वमस नैर्गमकैः प्रकीर्णा छेवाडिकाख्याभिहितेह भाषा | -भाषारागः हिन्दोलभाषा छेवाडी ग्रहांशन्यासषड्जका । भारधा सगमैर्मन्द्रा गापन्यासा रिवचितां || घट्खरजनितैर्गमकै छेवाडी रिषभवर्जिता शश्वत् । धैवतशब्दविकीर्णा गापन्यासेन संयुता भवति ॥ छोहारी राग मध्यमग्रहणन्यासा षड्जांशा निविवर्जिता । छोहारी उयायनः वित्रदासः वेमः मोक्षदेवः मदः नान्यः कश्यपः भट्टमाधवः झूटी गमन्द्रा च सतारा च छोझरी स्यात्समस्करा संग्रहा येन केनेयं शृङ्गारे विनियुज्यते || ज जैझूटी- मेलरागः (आ) स० रि०ग००५०६०० स. (अव) सनि० ६०प० मग० रि०स. जंभेटी-भङ्गताल: लत्रयं दद्वयं विरामान्तं पुनस्तथैव 1 11106 जकरी – देशीनृत्तम् यवन्या भाषया युक्तं यत्र गीतं सुनिश्चलम् । कौलादिगजरायुक्तं महाङ्गेन विभूषितम् ॥ विध्यान्नर्तन नानालयलयविचित्रितम् । कोमलाईदा नृत्यं भ्रमर्यादिचिराजितम् ॥ सशब्दादिक्रिया यत्र ध्रुवझम्पादिभेदतः । यत्व चेष्टाविरहितं तन्तृत्तं जकरीमतम् ।। पारसीकैः पण्डितैस्तु उग्राहः स्वस्वाया। यगीतं जकरीसंज्ञं यवनानामतिप्रियम् || जगज्झम्पा– देशीताल: जगज्झम्पो गदाश्च विः । ६००० जगदेक: जगतीच्छन्दोवृत्तानि सहस्राण्यथ चत्वारि नवतिश्च षडुत्तरा । जगत्यां समवर्णानां वृत्तानामिह सर्वशः ।। नान्यः मेललक्षणे | वेदः मदन: गुरोः परं विरामान्तं द्रुतयोयुगलं भवेत् । जगज्झम्पाभिषे ताले तालहै: परिकीर्तितम् || 50 वेमः जगज्ज्योतिर्मल्लः नेपालमहाराजोऽयम् । १६२० काले आसीत् । विशदासीय सङ्गीत चन्द्रग्रन्थं दक्षिणदेशादानीय तस्य व्याख्यां नेपालभाषायां रचयामास । तस्य ग्रन्थस्य नाम भरतसारसङ्ग्रह ।

भरतः जगद्धरः सङ्गीतसर्वकारः । अनेनैव मुद्राराक्षसव्यारव्यापि कृता । अयं शुभंकरात्प्राचीनः, यतः शुभकरोऽमुं प्रशंसति । मुद्राराक्षस- व्याख्याने गौडेन्द्रगजपतिप्रस्तावोऽस्ति । तस्मादयं १५१० का- लीनो भवेत् । संस इति लाञ्छितः कश्चन ग्रन्थ उपलब्धः । अर्थ संगीतसर णिर्वा सङ्गीतसर्व वा इति विप्रतिपत्तौ, स ङ्गीतसरणौ सं. स. इति संज्ञितग्रन्थस्थविषयाणामभावात्, सङ्गीतसर्वर अल्पभागस्यैवोपलंभात् उपरिभागे तस्योपलम्भः स्यादिति, सं. स. संज्ञितो ग्रन्थः संगीतसर्वन नष्टभाग इति + मन्यामहे । सं. स. संज्ञिते कोशे सरस्वतीदासा इति ग्रन्थकर्तृ- बिरुद उपलभ्यते । उदयवत्सनामापि दृश्यते । } जगदकमल्लः सङ्गीतचूडामणिकारः । अयं विक्रमादेव इति प्रथितनाम्नः त्रिभुवनमहस्य पौत्रः । सोमेश्वरस्य पुलः | पाश्चात्य चालुक्य राजवंशीयः । प्रतापचक्रवर्तीति बिरुदवान् । काल: क्रॅ. प. १९३४- ११४५ 1 उदयवत्सः क इति न ज्ञायते । उपलब्धभागे गीततालादि- लक्षणे कलिनाथस्य रत्नाकरव्याख्याया अनुवाद करू पेणास्ति । तस्मात्कल्लिनाथादर्वाचीनः जगन्मणिः-मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सरिमगंमधनि प ध नि स. (अव) सप्रमगरिस. जगन्मोहनम् -- सेल्राग: ( जलार्णवमेलजन्य: ) (आ) खरिम प ध सनिस. ( अब ) सनि ध प म गरिस. जगन्मोहिनी–सेलरागः ( मायामालवगौलमेलजन्य: ) (आ) सगमपनि स (अव) सनिपमगस. जङ्गलः–मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) नि धनिस रिगमपधनि. ( अब ). ध प म गरिस नि ध नि स. जङ्घा

नताक्षिप्तो हिताख्या वर्तिता परिकीर्तिता । नअ मञ्ज मञ्ज मझ परावृत्ता तिरवीना निस्तृता च बहिर्गता। कम्पितेति च जातु दशधा परिकीर्तिता || निरसृता च परावृत्ता तिरश्रीना च कम्पिता । बहिष्क्रान्ता च विज्ञेया जङ्का पञ्चविधा बुधैः । भ्रमितं निस्सृतं कम्पं तिरश्चीनं बहिर्गतम् । इत्येतदपि जायाः कर्मोक्तं पञ्चधा परैः । जालम् – नृत्तकरणम् स्थानकं खण्डसूच्याख्यमधोगतशिरस्तदा । अत्रावलोकिता दृष्टिः पताकफणिहस्तकौ । जङ्घालकरणं तत्स्याच्छारी लजिविका | लतिजका गतिः । यथा खण्डसूच्यां न्यसेत्पादं नतमाकृष्य वेगतः । तजावतेन्येन तथा लडितजङ्घिका || जालकनिका – देशीचारी चरणं तु तिरश्चीनं किञ्चिदाकुञ्चितं पुरः । उत्प्लुत्य पादेनैकेन लड्येद्गगने यदि । जङ्घालमुनिका चारी तदा तज्ञैरुदीरिता । जवार्ता – देशीचारी अन्तर्भ्रमस्य पादस्य तलमधेः परस्य तु । जानुनो मूर्ध्नि विन्यस्येत् तस्यैव भ्रमतो बहिः तलं न्यस्थेज्जानुपार्वे जङ्घावर्ता भवेत्तदा ॥ जडम्---दर्शनम् सञ्चारशून्य दौर्बल्याद्यतज्जडमुदीरितम् । भावाः सोमेश्वरः प्रतिपत्तेरभावेन स्तब्धता जडता मता । सा समुत्पद्यते लोके दयितालोकनादिभिः । अस्यामपि भवेत्सद्यस्त्व निमेषनिरीक्षणम् || ज्यायनः नन्दी २२३ वेमः | जडता ----व्यभिचारिभावः सर्वकार्याप्रतिपत्तिः। इष्टानिष्टश्रवणदर्शनव्याध्यादिमिरुत्पद्यते । अकथनाभिभाषणतूष्णभावनानिमेषनिरीक्षणपरवरत्वादयोऽनु - शारदातनयः I भरतः सर्वेश्वरः विरहावस्था पृष्टा न किन शृणोति न पश्यति । हाकष्टवाक्या तूष्णीका जडतायां गतस्मृतिः ॥ अकाण्डे दत्तहङ्कारा तथा प्रशिथिलाङ्गका । श्वासप्रस्तानना चैव जडताभिनये भवेत् ॥ जनकः --- देशीताल: जनकाभिधताले स्यान्नय सेभ्यः परं गुरु री सा गारी गा मा पा माधनिसरीगरी - ।।।।ऽऽ।।ऽऽ परस्मिन् जनके बाणा: चत्वारः कार्मुकानि षट् । ।।।।ssssss जनरञ्जनी--मेलराग: ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) सरिगमपधपनि स. ( अब ) सधप मरिस जनवराली - मेलराग : ( मायामा स्वगोलमेलजन्यः ) (आ) सगरियम धनि धस. (अव) सनिघपमग म रिंग मरिस. जनानन्दिनी– मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सरि गरि ग म पनि धप (अव) सनि ध प म रिंग मरिस. | जनान्तिकम् – नाट्यधर्मी त्रिपताकाकरेणान्यामपवार्यान्तरा कथाम् । अनन्यामन्वर्ण यत्त्यातजनान्ते जनान्तिकम् || जनिलम् जनितम् –करणम् जनिताया करो यत्र लताख्यो दक्षिणो भवेत् । जनितं तत्समस्तानां क्रियाणां जनकं यतः || भरतः गोपतिप्पः जनान्दोलिका–मेलरागः (खरहरप्रियामेलजन्यः ) ( आ.) सगरि ग म पनि धनि प ध नि स. (अव) सनिधमंग रिंगमस. जगः मझ भञ्ज रसिकरसायने मध भख ज्यायनः जनिता जनिता यत्र चारी स्यादेकतु खटकामुखः । वक्षस्यन्यो लताहस्तः तदुक्तं जनित बुधैः एतक्रियाणां सर्वासामारम्भे विनियुज्यते || जनिता या चारी स्यान्मुष्टिर्वक्षस्थलेऽपरः करो लताकरस्तत्स्यादारम्भे जनित करे | जनिता – चारी एकस्समस्थितः पादस्ततोऽन्यस्तलसञ्चरः । खटकामुखहस्तरस्याद्वामोऽन्यस्तु लताकरः । यत्र सा जनिता चारी कथिता नृत्तकोविदः || जपोन्नतिः–मेलरागः ( वीरशङ्कराभरणमेलजन्य:) ( आ ) सगपधनिपस. ( अब ) सनिपधपम गरिस. जयः- देशीताल: जये जोलो तौलुतः | 1511005 जयघण्टा-तालवाद्यम् जयघण्टा कांस्यमयी दैर्ध्य हस्तेन सम्मिता । पिण्डे त्वर्धाङ्गुलमिता वर्तुला मसृणा समा | अस्याः पर्यन्तकलिते रन्ध्रयुग्मे निवेशिताम् । दृढां द्विगुणितां रज्जु घृत्वा वामेन पाणिना || दक्षिणस्थेन कोणेन ताडयेजयघण्टिकाम् । जायन्ते जयघंण्टायां पाटा देङ्कारबन्धुराः ॥ स्थितेन कोणेन तु डेड्कृतीति तथैव पाटान्तरवर्णवर्णा पाटाक्षरोल्लासितनिस्वनाढथा । विचित्रवर्णामिहवादयेत्ताम् । श्रीकण्ठः जयताले लघुगुरू लौद्रौदा प्लुतस्तथा । 1511005 वेमः निधा सानिध पा सा गारी सा. जग । ग्लुः प्लुते गुपद्वैश्च जयतालो जयप्रदः । | sssss खालादिकेष्वत्र सुजातहेम- पत्रोपलेप विधीत विद्वान् ॥ २२४ बेमः अशोकः वेमः बेमः । 1 जयनारायणी--- मेलराग: (आ) स० रि० गम०पध००० स. (अव) सनि०० धप० मग०० रिस जयन्तम्-करणम् करावर्धपताकाख्यौ पुरस्ताद्वनिवेशितौ । डोलितञ्चरणस्त्वेकस्त्वन्यो विषमसखरः | एवं यस भवेत्तद्धि जयन्तं करणं मतम् ॥ जयन्तः -- गीतालङ्कारः ध्रुवभेदः आदितालो जयन्तः स्याच्छृङ्गाररससंयुतः । रुद्रसंख्याक्षरपदैरायुर्वृद्धिकरः परः । एक एव लघुर्यस्मिन्नादितालरस कथ्यते ।। जयन्ती --मेलराग: जयन्त्यामपि पूर्णायां निषादो वक्र उच्यते । बको रागगतिः । भैरवीमेलजो रागः जयप्रिय :- गीतालङ्कारः (मठ्यभेद:) लघुगुरुर्लघुर्यत्र स तालो हंसकः स्मृतः। तालवायं रसे वीरे कर्तव्यो जयमठथके || जयमङ्गलः मेललक्षणे जयमङ्गलः– गीतालङ्कार: (ध्रुवभेद: ) द्विघ्नद्वादशवर्णारिताले वै झम्पके भवेत् । वीरशृङ्गाररसयो: जयकृज्जयमङ्गलः । द्रुतद्वयं विरामान्तं लघुनैकेन झम्पकः ।। संगीतसारः हरिपाल: परमेश्वरः संगीतसारः —देशीताल: अथ वाले जयप्रिये । भगणो दद्वयं प्रोक्तम् | 511०० जयप्रियमण्ठः-ताल: मंण्ठथे जयप्रिये ज्ञेयो जगणञ्च प्रयोगतः | | | -देशीताल: जयप्रियाभिधो भण्ठो जगणेनेह कीर्तितः । ।ऽ । कुम्मः संगीतसार: -देशीताल: लघुद्वय गुरु च गुरु जयमङ्गले| ||5||ऽ वेमः जयमनोहरी जथमनोहरी-मेलरागः ( खरहरप्रियामेलजन्यः ) ( आ ) सरिगमधस. (अव) सनिपम गरिस. जयमल्लः– देशीताल: जगणो लो दूतौ पश्च जयमल्ल इति श्रुते । ९ मालाः । जयमाला-प्रबन्धः जयमाला प्रगातव्या जयतालमनोहरा । जयादिपदसंबद्धा द्विधा सा भिन्नलक्षणा | मेदिनी नन्दिनी प्रोक्ता ततो वृन्दावनी कमात् । मेदिनी जयतालेन तेनान्येन च नन्दिनी || बृन्दावनी च विख्याता जयेनान्यद्वयेन च । गद्यपद्यप्रबन्धेन गातव्यो गीतकोविड़ैः ॥ यस्योद्वाहादयो भङ्गैः पदैर्जयपदादिकैः । रच्यते जयमालाख्यप्रबन्धस्स पुनस्त्रिधा || मेदिनी नन्दिनी वृन्दावनी त्येतासु मेदिनी | प्रगीता जयतालेन नन्दिन्यन्ये तु केचन || बृन्दावनी जयेनान्यतालाभ्यामपि गीयते । एतत्तयमपि द्वेघा प्रत्येकं गद्यपद्यतः । पदैरन्यैरिहाभोगो भवतीत्यूचिरे परे । पदैर्जयादिकैर्गेया जयतालेन संयुता । जयमाला भवेदेव देवतानन्ददायिका || -देशीताल: जयमाला दलौ गयौ। 0155 जयमोहनम्-मेलरागः ( गमनश्रममेलजन्यः ) ( आ ) सगमपधस. (अव) सनि. ध प म ग रिस. मञ्ज जयरामः –मेलरागः ( हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) (आ) सरिगमपध नि स... (अव) सनि. ध प म ग स. 17 ताळप्रस्तार: हरिपाल: इयं त्रिविधा, जयनन्दब्रह्मातालेश्व । पुनः गद्यपद्यप्रभेदेन साद्विघा | श्रीकण्ठः पण्डितमण्डली सोमेश्वरः श्रीकण्ठः २२५ 1 / } जयश्री:-

- प्रवन्धः

अयमेव विजयश्रीः । 1 यस्योद्वाहादयो बद्धाः पस्तेन्नैः स्वरैस्तथा । बिरुदैरपि गीयन्ते तालेन च जयश्रिया || विजयश्रीप्रबन्धश्च न्यासस्तालद्विमानतः । आभोग: स्वपदैरन्यैः कर्तव्य इति केचन || मञ्ज 1 जया – ध्रुवावृत्तम् चतुरक्षरा। प्रथमतृतीययोर्लघुः । अधमानां प्रयोक्तव्या काकुभेन जया सदा अल चाचपुटस्ताल: पाटाक्षरसमन्वितः || (उदा) चणन्तरे (छाया) वनान्तरे - 1 --मेलरागः कोमलाख्यौ रिधौ यत्र गनी व तीव्रसंज्ञितौ । मस्तीव्रतरसंज्ञः स्याज्जयश्रीनामके पुनः । आरोहणे रिधौ नस्तो निरूरोद्राहमण्डिते || प्रथमप्रहरोत्तरगेया। - देशीताल: जयश्रीनाम्नि ताले तु क्रमेण गलगा लगौ | 5 15 15 चेमः जयसिंहः अयं त्रिभुवनमल इति प्रसिद्धश्चक्रवर्ती स्यात् । एतन्नामानो बहव आसन् । एतदीयमन्थो नाद्यापि लब्धः। हम्मीरेण शृङ्गा- रसारे अस्य नाम गृहीतम् । त्रिभुवनमल्ल एकादशशतके चक्र सीत् । पश्चिमचालुकथचक्रवर्ती चायं कल्याणनगरसचिव | सतिस्म जयाभरणं पाण्डमण्डली काकुभेनेति ककुभरागस्य भाषाम्वन्यत्तमेन रागेण । - श्रुतिः ऋषभस्य द्वितीया श्रुतिः जयानन्दः – देशीताल: जयानन्दे सगौ मतौ। 11sss जयाभरणं-मेलरागः ( सूर्यकान्तमेलजन्य: ) (आ) सरि ग म प ध नि सं. (अव). सधनिपम रिग मरिस. अहोबिलः नान्यः अनूपः मद. भअ जर्जरः इन्द्रध्वजरूपः बेणुनिर्मित अष्टोत्तरशताङ्गुलप्रमितः पञ्चपर्वा चतुन्थिस्तालप्रमाणः । जर्जरपूजा पञ्चपर्वतो वंशो जर्जरः परिकीर्तितः । ऊर्ध्वपर्वणि शुक्लः स्यात्तदधो नीलवर्णकः || ततः पीतस्ततो रक्तश्चित्तवर्णस्ततः परम् । सर्ववर्णपताकाभित्सर्वतरसमलङ्कृतः ॥ जर्जरस्तुतिः ब्रह्मणाभिहिताशकः सुराधीशो ध्वजेन हि । जर्जरानकरोद्विघ्नात् तेनोक्ता जर्जरस्तुतिः || जर्जर इति शऋध्वजस्य पूर्वाचार्यदर्शित: संज्ञाशब्दः । जलक्रीडा-संगीतशृङ्गाराङ्गम् नद्यादौ मजनविलासो जलक्रीडा । जलशयनम् –उत्लुतिकरणम् विधाय दर्पसरणं तदन्ते जलशायिवत् । शयितं भुवि यत्प्रोक्तं तद्वारिशयनं बुधैः ॥ जलशेखरः --मेलरागः ( हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) (आ) सरिगमप ध नि स (अव) सनि ध प म निथ म गरि मग स. जलाध्रुवावृत्तम् मन्त्ये तथा गुरु यस्यास्तु पादतो ज्ञेया हि सा जला || ( दरगणौ) एसा हि वावुणा = एषा हि वायुना। मध्यमाघमपात्राणां जला मालवपमे । पञ्चषक्तश्च करुणे पादाक्षरविनिर्मितः || जलार्णव :- मेलकर्ता (रागः ) सरिग००० सपध०नि० स. शुभकर: सागरः भोजः वेमः नान्यः मज २२६ जवः---वर्णालङ्कारः सरिगमपधनि, सनिधपभगरिस, सरिगमपधनि, धपराग- रिस, सरिगमपध, पमगरिस, सरिगमप, सगरिस, सरिग- मगरिस, सरिगरिस, सरिस, स. । जाजीवसन्त:--मेलराग : ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) ( आ ) सरि ग म प ध नि स. ( अब ) सधपम गरिस. जाडयम् | जाडघमस्थिरचित्तत्वम् । -- चित्राभिनयः हृदये मुकुलं बध्वा पुरोभागे त्वमङ्गलः । कर्णस्थाने सूचिहस्त इष्टानिष्टश्रुतौ भवेत् ॥ पुरोभागे कर्तरी तु चालिता विरहार्थके। ऊर्ध्वाधोभागचलितो मयूरो वर्षदर्शने || । जातयः तेषां लक्षणं प्रयेकं वक्ष्यते । जाति जातिः-

-तालप्राणः

अनुगायामिते धर्मकारण जातिरुच्यते प्रताप सिंहः व्याख्या - जातयः द्वाभ्यां त्रिभिश्चतुर्भिर्वा स्वरैजतिस्तु जायते । फणिशशमार्जारवानरश्वशिवकोकिला: द्विस्वरसम्मिताः शुद्धाः। अजसूकरवृषहरिणरुर्वश्वा षट्त्रिस्वरसम्मिताः विकृतजातयः । मयूरव्याघ्रमातङ्गमानुषपञ्चास्याः पञ्चचतुःस्वरमिश्राः सङ्कर- मझ भावविवेकः विनायकः औमापतम् अनुगतबुद्धेः कारणं धर्मो जातिः अयं मनुष्यः मनुष्येष्वयं विप्रः इत्यनुगतबुद्धिः । तथैव ताले- ऽपि चतुरश्रव्यश्रादिबुद्धिः । चतुरश्नस्तथा व्यश्र इति तालो द्विधा मतः । चचपुर चाचपुट इति नाम तयोः क्रमात् । अन्येषां चैव सङ्कीर्ण गान्धर्वेऽभिदधुर्बुधाः ॥ व्याख्या - अन्येषां षटू पितापुत्रकादीनां समुद्भवः सङ्कीर्णा न नाट्ये प्रयोज्या: । गान्धर्व एव प्रयुक्ताः | अच्युतरायः जातिः अस्मिन् विषये जैनमतचूडामणिमततालकलाविलासादिम- तानाम सामञ्जस्यै अच्युतरायानुक्तं खण्डितं च यद्यपेक्षा तत्र पश्यन्तु विपश्चितः । ग्रन्थकत अनुगतबुद्धेः कारणं धर्मो जातिः। अयं मनुष्यः मनुष्येष्वयं विप्रः । तथैवार्य तालः चतुरश्र इत्यादिबुद्धिः । चतुरश्रस्तथा व्यश्र इति ताये द्विधा मतः । चचत्पुटचाचपुट इति नाम तयोः कमात् || युग्मस्य ये त्रयो भेदाः षड्युम्मस्य प्रकीर्तिताः । तेषामन्योन्यसंसर्गात्सङ्कीर्णा बहवो मताः || २२७ । अयं भावः - युग्मस्य चचत्पुट चाचपुटयो: लयो भेदाः, एक- कल., द्विकल, चतुष्कल इति । चञ्चत्पुटचतुष्कलस्य षोडश गुरब: । द्विगुणवर्धमाने चतुष्कले द्वात्रिंशत् | तस्य द्विगुणि तस्य पुनश्चतुष्षष्टिः पुनर्द्विगुणित चतुष्कलोऽष्टाविंशत्युत्तरशतगुरु- को भवति । अयं द्विगुणक्रमः । तथैव लघुश्चेदष्ट लघव: एक- कलः । अष्टौ गुरवो द्विकलः । षोडशगुरवश्चतुष्कलः इति लयो भेदाः । आहत्य नव भेदाः । तथैव चाचपुटोऽपि नवभेदः स्यात् । तयोरन्योन्य संबन्धात् बहवः सङ्कीर्णा जायन्ते । सङ्कीर्ण- जातेः पञ्च सप्त नव दौकादश द्वादश वा कलाः । यथा - चतुरश्रत्र्यश्रयोरर्धमिश्रणात् पञ्चगुरुः सङ्कीर्णः प्रभवति । चतुरश्रव्यश्रचतुरश्रार्थमिश्रणात् नवगुरु: सङ्कीर्ण: | सप्तकन सह त्र्यश्रमिश्रणाद् दशगुरुस्स: । एवमन्यत्र | ि चतुर्दशपञ्चदश षोडशसप्तदशगुरुका इति चतुर्था सङ्कीर्णताल माहुः । षपितापुत्रकादितालानां समुद्भूतं सङ्कीर्णत्वं न नाट्ये प्रयोज्यमिति केचिदाहुः । तन्मते सङ्कीर्णजातिगन्धर्व एव प्रयुक्ता | ननु चतुरश्रव्यश्रखण्डकर्णमिश्रा इति जातयः पच वर्तन्ते । न, मिश्रस्तु न जाति: । तालजातिश्चतुर्धा स्यान्मिस्तु न पृथग्भवेत् । इति शार्ङ्गदेवः । तत्र ते पञ्चाशन्यायेन चतुरस्य संग्रहे | ज्यश्रोऽपि संगृहीतस्स्यात्ततोऽपि सम उच्यते । तदेतन्मत- मध्यसत् । मिश्रादिशब्द सामर्थ्यान्मिश्रः सङ्कीर्णखण्डयोः । अन्तर्भावे तयोस्तस्मात्पृथक्त्वं नोपपद्यते || चूडामणिकारस्तु - चतुरश्रादिशब्दानां योगरूढया प्रवर्तनात् । चतुरश्रादिजातीनां न परस्परसङ्करः ।। इति । जातिभ्रष्टाचं ये तालाः मालातालाः प्रकीर्तिताः । अव्यक्तसंहिताः पञ्चजातयः पूर्वचोदिताः । एकादशादिभेदेन मालातालाः प्रकीर्तिताः || अयं भावः - अव्यक्तसंहिता इति । पूर्वोक्तनियमेन विना एकैकेनानुद्रतेन सहवर्तते चेन्मालाजाति: । अच्युतरायः जातिः इदानीं सर्वपूर्वोक्तवाद्यवस्तु प्रजीवनात् । जायमाना जातीरष्टादश ब्रमस्सलक्षणाः । यदा ह्यष्टादशविधाः प्रोक्ता गीतिषु जातयः | वाद्येष्वपि च विज्ञेयाः तथाष्टादश जातयः || रसभावप्रकृत्यादिविशेषप्रतिपत्तयः । जायन्ते जातिभिव्यंक्ताः ताः प्राइ भरतो यथा ॥ नान्यः तब कैयं जातिर्नाम | उच्यते - स्वरा एव विशिष्टाः सन्निवेश- भाजो रक्तिमदृष्टाभ्युदयं च जनयन्तो जातिरित्युक्ताः कोऽसौ सन्निवेश इति चेजातिलक्षणेन दशकेन भवति सन्निवेशः । अभिनवगुप्त: श्रुतिमहत्वरादिसमूहाजायन्ते जातयः । अतो जातय इत्यु च्यन्ते । यस्माजायते रसप्रतीतिरारभ्यत इति जातयः । अथवा सकलस्य रागादे: जन्महेतुत्वाजातय इति । यद्वा जातय इव जातयः । यथा नराणां ब्राह्मणत्वादयो जातयः । शुद्धाश्च विकृताश्चैवमत्रापि जातिलक्षणम् । जातिर्द्विधा शुद्धा विकृता च शुद्धा सप्तविधा । विकृता एकादशविधा | - जातिः षाड्जयार्षभी च गान्धारी मध्यमा पवमी तथा । धैवती च निषादी च सप्त शुद्धाः प्रकीर्तिताः । मतङ:

---

गीताङ्गम्

अष्टादशविधा जातिः । ग्रहांशादिज्ञानं कुर्वन्स्येतास्तु जातयः । नान्यः विकृतास्तु - षड्जकैशिकी, आन्ध्री, गान्धारपञ्चमी. कैशिकी, षड्जो- दीच्यवती, नन्दयन्ती, कार्मारवी गान्धारोदीच्यवा, मध्य- मोदीच्यचा, रक्तगान्धारी, पड्जमध्या इत्येकादशविधा। पुष्करवाद्ये यतिलयपाणिप्रभृतिसंयुक्तं बादनं तस्यां जात्या- मष्टादशभेदाः सन्ति । भरतग्रन्थे पाठभेदन त्रीणि प्रत्येकं मतानि दृश्यन्ते । तेषां नामनिर्वचने च भिद्येते | कृष्णदासः जातिप्रयोजनम् ज्जतप्रयोजनम् उक्ता: किलाष्टादशजातयस्ता ब्रह्मोदितैरेव पदैः प्रयुक्ताः । शशाङ्कमले: स्तवने पुनन्ति सद्योमहापातकनोऽपि मर्त्यान् ।। यथैव सामानि ऋवो यजूंषि नैवान्यथा कैश्चिदिह क्रियन्ते । सामगभूता अपि जातयोऽमू: इहान्यधाष्टादश नैव कार्याः । प्रयुज्यमानास्तु यथावदेत्ताः श्रेयांस भूयांसि विशन्ति सद्यः || रघुनाथ: जातिभाषा-पाठ्यभाषा द्विविधा जातिभाषा च प्रयोगे समुदाहृता । म्लेच्छदशब्दोपचारा च भारतं वर्षमाश्रिता ।। जातिभेदहेतुः आभ्योऽष्टादशजातिभ्यः सतस्वराख्यायोक्ता द्विधा उक्ता: शुद्धा विकृताश्चेति । तत्र शुद्धा: अन्यूनस्वरांशमहन्यासापन्या- साथ। एभ्यो लक्षणेभ्योऽन्यतमेन द्वाभ्यां बहुभिर्वा लक्षणैर्वि- कृतिमुपगता न्यासवर्ज विकृतसंज्ञा भवन्ति । तत्र न्यासविधौ सुद्धासु न्यासो नियमेन मन्द्रो भवति । विकृतासु च तारो वा सन्द्रो वा भवतीत्यनियमः | तन्त्र शुद्धानां जातीनां शुद्धत्वं विकृ सत्वं च रूपयमस्ति । एकादशसु विकृतासु च जातिषु विकृत- त्वमेव रूपं भवति । जातिलक्षणम् ग्रहांसो तारमन्द्रौ च न्यासापन्यास एव च । अस्पत्वं च बहुत्वं च षाडवौडुविते तथा । एवमेता बुधैर्ज्ञेया जातयो दशलक्षणाः ।। जातिवक्रम् वैशे फूत्काररन्ध्रम् | जाति विकृतत्वम् आर्षमीं धैवतां त्यक्ता पञ्चभ्य: कैशिकी भवेत् । निषादिका पञ्चमिका गान्धारी चाथ मध्यमा । चतस्रो रक्तगान्धार्या: कारणं जातयस्तु ताः । योगाद्धैवतिकाषाड्जयोर्जायते कैशिकी तथा । भरतः षाड्जीगान्धारिकायोगाज्जायते षड्जकैशिकी। षड्जकामध्यमाभ्यां तु जायते षड्जमध्यमा || गान्धारीपत्रमाभ्यां तु जाता गान्धारपञ्चमी । गान्धार्यामिकाभ्यां तु जातिरान्ध्री प्रजायते ॥ मतज्ञः २२८ हम्मीरः | नान्यः षाड्जी गान्धारिका तद्वत् धैबतीमिलितारित्वमा: । षड्जोदीच्यवर्ती जातिं कुर्युः कार्मारवीं पुनः ॥ उत्पादयन्ति नैषादी पञ्चम्यार्षसिका युत्ता | नन्दयन्ती तु गान्धारी पञ्चम्यार्षभिकान्त्रिता || गान्धारी धैवती षाड्जी मध्यमेति युतास्त्विमाः । गान्धारोदीच्यवां कुर्युर्मध्यमोदीच्यवां पुनः । एता एव विना षाड्ज्यो पञ्चम्या सह कुर्वते । कुर्युस्तारात गान्धारी नैषादी न च धैवतो ॥ जातीनां ग्रामविभाग: षड्जग्रामोद्भवात्सा तु षाड्जी चार्षभिका ततः । नैवादी धैवती षड्जोदीच्यवा षड्जकैशिकी ।। षड्जमध्येति विज्ञेया मध्यमग्रामजाः पुनः । एकादशापि वक्ष्यामो गान्धारी मध्यमा तथा ॥ गान्धारोद्वीच्यवा रक्तगान्धारी पञ्चमी परा। मध्यमोदीच्यवा नन्दयन्ती गान्धारपञ्चमी । कार्मारवी तथा चन्धी कैशिकी चेति ताः स्मृताः || जानु तोते सम्मतं च विवृतं कुचितं समम् । ततोऽर्धकुचितं चेति जानूक्तं सप्तधा बुधैः ।। जानुभ्रमरी जानुगतम्– देशीस्थानम् पूर्वाङ्गमीषदान जानुनी भूतलस्थिते । यस जानुगतं तत्तु देवताराधने भवेत् || होमे च दीनयानायां कुपितानां प्रसादने । क्षुद्रसत्वनासने च गूढं मृगचिलोकने ॥ वृषभासनतो भेदो ज्ञेयः सौष्ठववर्जनात् । जानुपृष्ठभ्रमरी–तिरिपनृत्ताङ्गम् चतुरश्रपताकौ तु प्रसृतौ पार्श्वयोस्ततः । दक्षिणश्चरणो वामजानुष्पृष्ठे स्थितो भवेत् ।। शिखरौ स्तनयोरूर्ध्वं दक्षिणावर्ततस्ततः । यथाशक्त्या विधातव्या जानुष्ठ मिर्भवेत् || जानुभ्रमरी-तिरिपनृताङ्गम् कृत्वा कांस्यमयं पात्र विस्तीर्ण सुदृढं पुनः । कण्ठद्वय समायुक्तं समभूमौ निधापयेत् ॥ अशोकः वेमः विप्रदासः नुवेष्टनम् मध्ये तस्य क्षिपेत्तैलं जानुं तस्योपरि न्यसेत् । द्वितीयं चरणं पृष्ठे प्रसार्थ करयोर्युगम् ।। भूमिमालम्ब्य गृहीयामरी प्रथमं पुनः । पुन रेकेन हस्तेन भूमिमालम्ब्य च भ्रमेत् || करं तमपि संहत्य भ्रमन्निशङ्कवेतसा | कुलाल चक्रवत्प्रोक्ता अमर्यो वेगयोगतः || दशोत्तरास्तु शतशः सा जानुभ्रमरी मता । मतङ्गस्य मते शेषः साधनात्सायको भवेत् ॥ "- अमरी जानुभ्यामवनिं गत्वा भ्राम्येद्यत्र च सर्वतः । रज्जुयन्त्रविमुक्तस्वदारुकन्दुक विभ्रमात् । सा जानुभ्रमरी प्रोक्ता धीमता वेमभूभुजा || जानुवेष्टनम्-करणम् दण्डपादायिणा हस्तो यदि संवेष्ठितं भवेत् । तदीयश्चेत्तदा प्रोक्तं जानुवेष्टनकं नटैः ।। जारमानम्—देशीनृत्तम् ( उडुपाङ्गम् ) उत्कटस्थानके तत्स्यात्खण्डसू च्यावनीं व्रजेत् । आदितालेन वामोर्ध्वविपताकोऽथ दक्षिणः ॥ हस्तः पार्श्वगतस्तिर्यक् त्रिपताकस्तथात्विदम् । दक्षिणाङ्गे द्विवीरं स्याच्चतुरनं ततः श्रयेत् ॥ सव्यवामपताकौ च स्खे स्वे पार्श्वे प्रसारयेत् । गृहीत्वा तिरिपं पश्चादेवमङ्गान्तरेण तु || भवत्येवं सम्मुखं च सव्यास्यो दक्षिणां गतः । गृहीत्वा पूर्ववहक्षपार्द वामन्तु संस्थितः ॥ तेनैवाङ्गेन तिरिपरततो वाममुखो भवेत् । गृहत्पूर्ववस्सर्व वामपादोपरि स्थितः ।। दक्षभागस्तु तिरिपो दक्षिणावर्ततो भवेत् । ततः सम्मुखमास्थाय समसूच्यां पताकयोः ॥ प्रसारणं तु हृदये शिखरद्वयमाचरेत् । एवं द्विवारं कृत्वा च दक्षपादं निवेशयेत् ॥ उपरिष्टाद्वामजानोदक्षिणावर्ततो भ्रमेत् । मण्डिभ्रमरीका सा स्यादेवसङ्गान्तरे भवेत् ।। ततो वामहसूच च वामपार्श्वे प्रसारयेत् । अलपद्मद्वय दक्षपार्श्वतश्च प्रसारयेत् ॥ वेमः देवेन्द्रः २२९ ततस्तव्यपदे सूची सव्यपार्श्वे असारयेत् । परिवृाच वामपार्श्वे प्रसारयेत् || अलपद्मस्वस्तिकं तद्विधाय वामपावेतः । अलपद्मद्वयं दक्षपादसूच्या सदैव तु । भ्रामयन्मण्डलाकारमुल्बणौ वामपाश्र्वतः । कृत्वा दक्षिणसूच्याश्च वलनवयमाचरेत् || ततः पताकप्रसरं सव्यं कृत्वा तकारणम् । हृदि वामं च शिखरं तदा स्याज्जारमानकम् || जाराङ्गी--मेलराग : (नटभैरवीमेलजन्य: ) (आ) सरिगप ध नि स (अव) सनिधपगरिस. अयमान्ध्रभाषाशब्दः । तन्त्रीस्फोटने चमत्कारः | क्षिप्रापसर्पणम् । जालपु-मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्य: ) (आ) पधनिसरि ग म प ध. (अव) प म गरिसनि धपगम. जिष्णु:-तान: मध्यमप्रामे नारदीयतानः । गमपनिस. जिला-दृष्टि: गूढाथोनिपतत्तारा शनैस्तिर्यग्विलोकनैः । आतापामा दृष्टिर्जियाभिधा मता । असूयालस्ययोः कार्या जडतायां च नर्तकैः ॥ जडतालस्ययोरेषा स्यादयावहित्थयोः । जीमूत:-- रागः न्यासांशकप्रहविवावृषभेण नित्यं युक्तश्च पञ्चमनिषादरवेण युक्तः । स्यात्कुन्तिमा विनत तानयुतोत्तराङ्गो जीमृत्त इत्यभिहितोऽद्भुतवीरयोर्यैः ॥ जोवमृतः मझ नान्यः त्रिप्रदासः वेमः नान्यः जीवकः ऋषभांशग्रहन्यासः तदपन्याससंयुतः । निषाद्पश्चमोपेतो रागो जीमूत इष्यते ।। ---ग्रामः आमशब्दे द्रष्टव्यम् । जीवकः–तानः षड्याभे नारदीयतानः | गमपनिस. जीवनः–तानः षड्जामे नारदीयतानः । खरिमपध. जीवन्तिनी–मेलराग: ( दिवामणिमेलजन्य: ) ( आ ) समपधनि स (अव) सनिपमगस. जीवखर: अंगस्वरोड व जीवस्वर इति स्मृतः । जीवा- वीणाङ्गम् नादं सञ्जीवयत्येषा यतो जीवा ततः स्मृता । वीगालक्षणे द्रष्टव्यम् । तथा जीवा विधातव्या लग्ना नादे यथा भवेत् । यत्तया जीव्यते नादः तेन जीवेति सा मता । जीविकावसन्तः– मेलरागः ( खरहरप्रियामेलजन्य: ) (आ) सरिम पधस. (अव) सनिपमरिस. याष्टिकः नान्यः नान्यः मझ २३० पाश्र्व देवः मत जुगुप्सा स्थायिभावः जुगुप्सानाम स्त्रीनीचप्रकृतिका । सा चाहद्यदर्शनश्रवणपरि- कीर्तनादिमिरुत्पद्यते । तस्यास्सर्वाङ्गसङ्कोचनिष्ठीवनमुख विकू नहलेखाइयोऽनुभावाः | J तुलजः | | 1 1 नासाच्छादने नेह् गात्रसङ्कोचनेन च । उद्वेज नैस्स हल्लेखैर्जुगुप्साममिनिर्दिशेत् ॥ जुगुप्सिता--- इष्टि: सङ्कोचितपुटा मध्या दृष्टिर्नि:पीततारका | लक्ष्यावलोकनोद्विग्ना जुगुप्सायां जुगुप्सिता || जुञ्जोटी-मेलराग: ( हरिकाम्भोजीमेलजन्य ) (आ) सनिवसरि ग म प ध नि. (अव) ध प म गरिसनि ध प ध स जुबाहुला–मेलरागः (गायनप्रियमेलजन्यः ) (आ) सरिमपनि ध नि स. (अव) सनि ध प म ग स. जैकनिक:–मेलरागः (मायामालवगौलमेलजन्यः ) (आ) समग म प ध नि स (अव) सनिपम गरिस.. जैताश्रीः–रागध्यानम् एषा माधुरवेषा विशेषषटुरकटुदेशभाषाभृत् । स्वेशे सदनावेश करोत्यलेशेन जैताश्रीः || जोगिभैरवी - मेलरागः (हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) ( आ ) सरिगम पनि ध नि स (अव) सधपम रिग रिस. जोगी - मेलरागः ( मायामालवगौलमेलजन्यः ) ( आ ) सरिमपधस. ( अत्र ) सधनि ध प म रिम गरिस. जोड:-- धानवलागनृ उम् देवीपदद्वयं यत्व संयोज्योर्ध्वं पतेद्भुवि । तदा जोड इति ख्यातः कोहलेन मनीविणा जोडणी—बाद्यप्रबन्धः यत्र प्रत्येकमुक्तानां पाटानां मेलनं भवेत् । स जोडणीति कथिता वाद्य विज्ञानशालिभिः || जोडणी सोमेश्वरः मज मज सोमनाथः भञ्ज मझे वेदः वेम. जोम्बडी पाटानां पृथगुक्तानां मिश्रणाज्जोडणी मता । -~-पाटवाद्यम् एकोऽथवा द्वौ चत्वारो यहा चाष्टौ क्रमेण वा । व्युत्क्रमेणाथवा खण्डाः खण्डतालविवर्जिताः । प्रयुज्यन्ते यदा तज्ज्ञैः कथिता जोडणी तथा ॥ जोम्बडी - देशीताल: जोम्बल्यां द्रौ विरङ्गमः | (अस्व तालस्य नाम ग्रन्थान्तरे संवदनीयम् ) जोसीला-मेलराग: ( नटभैरवीमेलजन्य: ) (आ) स रिपधनिस. (अव) स ध प म गरिस. षड्जमासे नारदीयतानः । नि रि गम्ध. ज्यायसेनापतिः अयं काकतीय गणपति महाराजस्य गजसैन्याधिपतिः । अने- कानमहारान् शिवाय द्विजेभ्यञ्च प्रादादिति तच्छिलाशासने- भ्यो गम्यते । कालः . प. १२४५ | कवितायां वागस्थाति- प्रौढा । अनेन नृत्तगीतवाद्यरत्नावली नामकाः लयो मन्था निर्मिताः । नृतगीतरत्नावल्यौ पण्डितमण्डल्या उदाहते ज्येष्ठः-तानः ज्येष्ठाभिनयः ( छत्रमण्डलाकृतिर्ज्येष्श ) पद्मकोशो ह्यधोगइचेज्ज्येष्ठायां युज्यते बुधैः । वेमः अधोग इत्युद्वेष्टिताधोमुखः । मदनः पद्मकोशहस्तस्योत्तानकरणेन कर्तव्यः । ज्येष्ठ सारितम् – गीतम् तस्मिन् त्रयः चतुष्कलषट्रपितापुत्रकतालाः । आदिमताले सप्तकलास्याज्या: । अन्त्ये प्लतरूपसन्निपातः ज्येष्ठाहस्तः ज्योतिष्ठोमः -- तानः षड्जमामे निगहीनौडुवः । धपम रि.स. २३१ नान्यः । | महाराष्ट्र | ज्योतिष्मती --मेलरागः ( ज्योतिस्वरूपिणीमेलजन्यः) ( आ ) सरिगमपधस. (अव) सनिधमपम गरिस. ज्योतिस्स्वरूपिणी – मेलकर्ता सरि ग००म० धनिस. ज्योत्स्ना प्राकृते मात्रावृत्तन् द्वौ पञ्चमात्रागणौ लगौ च । ५ + ५ + लग --संगीतशृङ्गाराङ्गम् चन्द्रातपो ज्योत्स्ना | ज्वालकेसरी–मेलराग : ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) सरिम धनिस. ( अब ) सनिघ मग रिस. ज्ञानावतरणम् – रूपकभेदः ज्ञानावतरणं तत्र लक्ष्यते हरिभूभुजा । चतुर्वर्गफला तत्र कथा दिव्याश्रया भवेत् || वृत्तयः पश्र्च कर्तव्याः तावन्तः सन्धयस्तथा । अड्डा दश पयोक्तव्याः ….……..…..॥ झङ्का – देशीलास्याङ्गम् पुरतः पार्वतो यद्वा किञ्चिदुद्धतिपूर्वकम् । चलितं ललितं गात्रमाक्षिपन्ती विलासतः ।। सामाजिकानां हृदये व्याहरन्तीव नृत्यती । यस सा कथिता झङ्का श्रीमता बेमभूभुजा || झङ्कारध्वनिः --- मेळकर्ता रागः स० रिग० म०पधनि००स. झङ्कारभ्रमरी-मेलराग : ( झङ्कारध्वनिमेलजन्यः ) (आ) सरि गमपधस. (अव) सनि ध प म गरिस. विरहाङ्कः भोजः मध हरिपाल: वेमः मज मख झङ्कारवाणी मारवाणी-मेल: (नटभैरवी मेलजन्य: ) (आ) सगरि ग म पनि स. (अव) सनि ध प स रिस. -देशीताल: लपाभ्यां झकृतिः प्रोक्ता | 15 झंझातालः एतौ पुनश्चेदधिकैर्भवेतां पुरोदितान्निन्नतलस्तदासौ । झं झेति पाटाक्षर संयुक्तत्त्वात् झं झादितालमै गदितौ पुराणैः || एतौ कांस्यतालौ । झणालता–मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्य: ) ( आ सरिगमपधस. (अव) सनिधप गरिस. झडर्पणी–पाटवाद्यम् आदौ मध्येऽवसाने वा प्रयुज्यन्ते विचक्षणैः । यह सर्वाणि वाद्यानि तामाख्यन्ति झडर्पणीम् ।। झम्पः -- देशीतालः व्य घुम्पे।। ...ध्रुवालङ्कारः झम्पातालेन संयुक्तो झंपालङ्कार उच्यते । तल स्यान्नाट्यपायामादौ तावदमुद्रुतः il एकाक्षरमितः पश्चाद्रुतो व्यक्षरसम्मितः । ततस्सप्ताक्षरीकालसम्मतो लघुशेखरः ।। वाग्गेयकारझम्पायां विरामान्तद्रुतो मतः । व्यक्षरस्सपरं सप्ताक्षरोच्चारणसम्मितः || लघुशेखरनामैको झपातालावुभाविमौ । दशलध्वक्षरोच्चार सम्मिताविति निर्णयः || अनयोरुभयोर्नाटयझम्पा प्रामाणिकी स्मृता । सरुग सरि सरि गमा, रिंगमरिगरिंगमपा ।। झम्पा- ध्रुवताल: झम्पा तालो द्विधा नाट्यवीणयोः परिदृश्यते । तत्र स्यान्नाटथझंपायामादौ तावदनुद्रुतः ।। कुम्भः मा वेमः मदनः वेट मखी २३२ Į एकाक्षरमितः पश्चात् द्रुतो व्यक्षरसंमितः ततः सप्ताक्षरीकालसम्मितो लघुशेखरः || बाग्गेयकारझंपायां विरामान्तद्रुतो मतः । त्र्यक्षरः सपरं सप्ताक्षरोच्चारणसम्मितः || लघुशेखरनामैको झंपातालावुभाविमौ । दशलघ्वक्षरोच्चारसम्मिताविति निर्णयः || झम्पातालः– देशीताल: झम्पाताले लघुस्त्वेकः सविरामदूतद्वयम् ॥ झलवराली–मेलकर्ता रागः सरि ग००० मपध०० निस. झल्लिका– वीणावादने दोषः कर्णाम्फोटकरं वाद्ये झल्लिकेति निगद्यते । झालकेसरी-मेलरागः ( शुभपन्तुवरालीमेलजन्यः ) (आ) सरिम प ध नि स. ( अब ) सघपमरिस. झालमञ्जरी --मेलरागः ( खरहरप्रियामेलजन्य ) (आ) सरिगप ध नि स. ( अब ) सनिपधपस रिस रिस. झोम्पट:-बालङ्कारः झोम्पटाख्येन तालेन निबद्धो झोम्पटः स्मृतः । तत्र झोम्पटताले द्विद्वयक्षरों द्वौ तौ ततः ॥ लघुरेकः परिज्ञेयः चतुरक्षरसंम्मितः । आहत्याष्टाक्षरमितो झोम्पट: स्याद्दिमातृकः ॥ सरि. राम, पधनिस. सनिघप, मगरिस. -प्रबन्ध: अन्येऽपि भेदा विद्यन्ते झोम्पटस्य पुनस्खयः गद्यतः पद्यतश्चैव गद्यपद्यमयस्तथा ॥ झोम्पटं पद्यजं चैव गद्यपद्यमयं तथा । लघुशेखरताले स्युरन्येऽल्पगमकादयः || प्रतिमद्वे तृतीये च मदुनिस्सारुके तथा । चण्डनिस्सारुके चाथ पाटभेदतृतीयके || झोफ्टः श्री सूधाकलश: मज मञ मझ वेङ्कटमखी झोप्पटः एतेषु झोम्पटा गेया यत्प्रोक्ता लघुशेखरे । कुडुक्काख्येन तालेन झोम्पटो गीयते तदा ।। पदैरपि विना कार्या तथा भोगस्य कल्पना एवमष्टादश प्रोक्ता झोम्पटा गीतवेदिभिः । सारङ्गप्रमुखास्संज्ञा विनियोगप्रभेदतः ।। अन्यमतेन विभागः । नान्दिसंज्ञश्च राम माधव: पुरुषोत्तमः । नारायणष्षण्मुखश्च रोहिणेयरसुधाकरः ॥ साक्षेपश्चाथ रेवन्तो वासवः कुसुमाकरः । बलभद्रो भृगुः कृष्णो कैरातेयस्तथापरः ॥ विदूषको नारदश्व रुद्रः कमलसंभवः । दामोदरी रूपकश्च कान्तयोगेश्वरा इति । तारजोऽतारजश्चेति झोम्पटे जातियुग्मकम् । तारो ध्वनिस्समुद्दिष्टो गायकै स्थानकाख्यया ॥ तेन तारेण संयुक्तो झोम्पदस्तारजस्मृतः । तारजस्य परिज्ञेयं तत्र मेचतुष्टयम । तच्च दुष्करमेवोक्तं गीत विद्याविशारदैः । अतारजस्य गीतज्ञैः भेदतियमीरितम् ।। दुष्करं सुकरं चेति भिद्यते तदपि द्विधा । प्रतापतिलकस्तन्त्र प्रथमः परिकीर्तितः ।। अन्यः प्रतापसङ्गस्स्यात्प्रतापोऽचलपूर्वकः । प्रतापवर्धनश्चान्यत् चतस्रस्तारजे भिदा ॥ जगदेक: गणैकवृद्धथागणावसानः प्रयोगवान् प्रासविभूषितच | सताल मेदावहुधाप्रयुक्तो रसानुविद्धरित्वह झोम्पटस्यात् || तस्य भेदाः । प्राय गिकः, क्रमः, कमविलासः विचित्र, वि- चित्रलीला इति पञ्चमेदाः । वारद्वितयमुद्राहः प्रथमं परिर्गीयते । सकृद् द्वितीय उद्ग्राहो गीयते च ततो ध्रुवः ॥ ध्रुयो वारद्वयं गेयः पञ्चादाभोग इष्यते । पुनर्गेयो ध्रुवः प्राज्ञैः गीतलक्षणवेदिभिः ।। मट्टकङ्कालतालाभ्यां प्रतितालेन वर्जितः । अन्यस्तालः प्रयोक्तव्यो डोम्बटेर्लक्षणं त्विदम् ॥ गारुडाख्येत तालेन द्वितीयेन तथैव च । प्रतिभट्टाभिधानेन तृतीयेन तथैव च || अन्यो निस्सारु नयादेकतालिकया तथा । षडमी झोम्पटास्सिंद्वारसाम्प्रतं तालसंज्ञया || नान्यः सोमेश्वरः २३३ भाग एकोऽथ गातव्यो यचैव ध्वनिकुनी उद्ग्राहस्थात्पदैरन्यैझम्पटो गमकस्थितिः । प्रसवृद्धियुतो गेयो झोम्पटो प्रभवेदिति ॥ -ध्रुवताल: तत्र झोम्पटताले द्विद्र्यक्षमै हौ द्रुतौ ततः । लघुरेकः परिज्ञेयः चतुरक्षरसम्मितः । आहयाष्टाक्षरमितो झोम्पट: स्वाद्विमानकः || टककाशक:--रागः ट धैवतीमध्यमोद्भूतष्टककै.शिकसंज्ञकः । धैवतांशप्रहन्यासः काकल्यन्तरभूषितः ॥ दैत्यावसाने शृङ्गारवीभत्सरससंश्रये । स्वल्पसप्तमगान्धारो ग्रहांशार्पितधैवतः || अपन्यासो निगौ चैव विस्फुरद्वषभस्वरः । उत्तरायतमूर्छायां ताने सति सुवर्णके || मीन के तुमहाकालदेवताभ्यामधिष्ठितः । चैवतीमध्यमाजात्योजयते टक्कैशिकः || 'धैवतांशस्तदन्तश्च स्वल्पद्विश्रुतिकरस्वरः । मध्यमाधैवती जात्योर्जायते टक्कैशिकः ।। षड्जग्रामेण संबद्धो लक्ष्यते टक्कै शिकः । षड्जमध्यमपूर्वाभ्यां ग्रामाभ्यामेव जायते ॥ चतुःश्रुतिस्वरयुतो धैवतो ग्रहणेऽशके। न्यासे निषाद्गान्धारौ काकल्यन्तरसंयुतौ । संपूर्णो लक्षितं चैव टक्ककै शिकलक्षणम् || तक्करागः नड्जग्रामसमुद्भूतष्टकरागो निरूप्यते । षड्जो महेंऽशे न्यासे च निषादः पञ्चमो मतः ।। अल्पौ निषादगान्धारौ काकल्यन्तर संयुतौ । संपूर्णश्च भवेदेतत् टकरागस्य लक्षणम् ॥ -भाषारागः न्यासांशग्रहषड्जको, ..षाड्जिसंभवः । स्वरूपस्वीकृत धै वर्ष भरवस्संवादिमध्यध्वनिः || टकराग: हरिपाल: वेङ्कटमखी मोक्षदेवः नाभ्यः कश्यपः हार: टक्वेसरः वीरे रौद्ररसे च वा...... युक्तश्चोत्तरमन्द्रया... ..तेवरफुरज्जीवनो, ..टक्करागः पुनः ॥ षड्जन्यासांशसंयुक्तो धैत्रतर्षभदुर्बलः षड्जग्रामसमुद्रतः टकरागः प्रकीर्तितः || धैवतीषड्जमध्याभ्यां टक्करागरसमुत्थितः । षड्जांगन्याससंयुक्तः काकल्यन्तरभूषितः । वीररौद्राद्भुतरसौ गीयते रूरूपपञ्चमः ।। न्यासोंडशः पवमस्या अपन्यासश्च धैवतः । मध्यमोऽस्य स्वरस्वल्पो गान्धारस्सतमो यदि || पञ्चमीषड्जमध्याभ्यां जातशृङ्गारहास्ययोः । जायते टक्कसमाख्यः कन्दर्पगुणदैवतः ॥ स्यात् षड्जमध्यमाजातः पञ्चम्याच विनिर्गतः । टक्करागोऽल्पद्विश्रुतिः पञ्चमांशौ तु मध्यमः || टक्कवेसरः– रागः षड्जन्यासांशसंयुक्तो धैवतीषालिकोद्भवः पवमेन विहीनस्तु टक्करागस्तु वेसरः || टकसन्धवः -- रागः धैवतीषड् जिकाजात्योर्जायते टक्कसैन्धवः । षड्जांशन्याससंयुक्तो गेयः पञ्चमवर्जितः ॥ टक्कसन्धवी–रागः षड्जान्ता मध्यमांशा च धैवतेन प्रदीपिता । गान्धारतारमन्द्रा च परिहीनाथवा भवेत् । सङ्ग्रामे विनियोज्येय सैन्धवी टकरागजा || टक्का--अवनद्धम् अस्मादप्यधिका टक्का टेकारबहुला यतः । अस्मात् डमसवाद्यात् । -~~-मेलरागः ( धेनुकमेलजन्य: ) (आ) सरि म ग म प ध नि स. (अव) नि ध प म ग रिगस. जान्यः कश्यपः | मोक्षः नान्यः नारदः | नान्यः २३४ मोक्षः जगदेकः | सोमेश्वरः टङ्कमुखः– देशीताल: नजौ नभौ प्लुतश्चैव ताले टङ्कमुखाइये १७ मात्राः । टङ्कारप्रिया–मेलरागः ( गमनश्रयमेलजन्यः ) ( आ ) सरिमगम प ध नि स (अव) सनिपम गरिस. टम्बकी – अवनद्धम् एवं विधा च या लघ्वी दम्बकी सा प्रकीर्तिता । एवं विधा निस्साणवदित्यर्थः । टीपा— वंशे वादनक्रमः मुखसंयोगसाङ्कटयवादिते मुखरन्ध्रके। टीपा पटीयसा चक्षुस्तं प्रकारं पुरातनाः तारस्था मुखसंयोग सङ्कटे मुखरन्ध्रके। तं वादनप्रकारं च टीपामाचक्षते जनाः ॥ टीपिः टीपिरावृत्तिर्वर्णानां टिरिकी अभिसंज्ञिनाम् । ठ ठक्क... मेलरागः रिधौ तु कोमलौ ज्ञेयावाभीरी मूर्च्छनायुते आरोहे च धवर्ज्यत्वं रागे ठक्कामिधान के || तृतीयमहरोत्तरगेयः ठक्कसैन्धवः --रागः षड्जप्रामेण संबद्धो ठक्कसैन्धव उच्यते । षट्जग्रहांश कन्यासः पश्र्चमालपरसपूर्णकः || काकीस्वरसंयुक्तः स्याद्गान्धारनिषादयोः । निरूपितमिति स्पष्ट ठकसैन्धवलक्षणम् ।। ठेवा–– देशीलास्याङ्गम् यत्रात्तरङ्गितौ शश्वदपाङ्गौ भावगर्भितौ । नर्तने मृगशाबाक्ष्याः सा ठेवा कथिता बुधैः ॥ ठेवा तालप्रस्तारः मझः सोमेश्वरः शादेवः कुम्भः. अहोबिल: वेमः डमामा डमामा- अवनद्धवाद्यम् तम्बकी ति नामान्तरम् । डभरी– देशीचारी जानुपर्यन्तमेकस्य पादमन्यन्तु कुश्चितम् । उत्क्षिप्यान्तर्बहिरिवष्टं भ्रमणं डमरी भवेत् ॥ जानुदघ्नं यमुत्क्षिप्य कुञ्चितं चरणं द्रुतम् । यदान्तर्बहिरावृत्या भ्रामयेडुमरी तदा ॥ कुम्भोपि डमरीत्येव वक्ति डमरुकम् वितस्तिमात्रः कर्तव्यः सोऽष्टाङ्गुलमुखद्वयः । त्रिवलीवर्त्मना कक्षमध्ये डमरुको भवेत् । मुखयोश्चर्मणा नद्धो मण्डलीद्वयमण्डितः । बद्धरणगढ मध्ये चैव निपीडितः || अष्टाङ्गुलायतावन्यौ कार्यों बदनगोळके। मध्ये विधार्य हस्ताभ्यां वाद्यों डवडवा रैः || करौ डमरुकाकारौ मस्तकावर्धरेचितौ । पादौ समानसंयुक्तौ वलिता यत्र चेत्कटी । एतड्डमरुकं नाम प्रोक्तं हरिमहीभुजा | डमरुकुट्टिता-~-~-मुडुपचारी पादश्चेत्कुट्टितः पूर्व लुठितोऽङ्गुलिष्ठष्ठतः । पश्चान्निकुट्टितः स्थाने तद् डमरुकुट्टिता || डमरुद्ध यकुट्टिता – मुडुपचारी पादयुग्मकता सैव डमरुकुट्टिता। सेति डमरुकुट्टिता डमसः -- अवनद्धम् सुपकं च घनं लक्ष्ण मल्पवक्तं मनोहरम् । चर्मणानद्रवदनं पाणिभ्यां वादयेद्दढम् ॥ वितस्तिद्वयदैर्ध्यः स्याद्वादशाङ्गुलवकः । षडिशति परीणाहो बल्लीवलयवेष्टितः ॥ कवलानद्धवदनः सप्तरन्ध्रनियन्शितः । सूत्ररज्वा दृढं बद्धो दक्षिणे कुडुपाहतः ।। ज्यायनः सोमेश्वरः हरिपाल: अशोकः अशोकः २३५ 1 वामे वामकराधातः स्कन्धस्थानमः । डकारबहुलो वाद्यो उमसः परिकीर्तितः || डाल:--स्थलस्थध्वाडनृत्तम् चतुस्तालान्तरी पाढ़ौ पताको प्रस्तुतौ यहि ! पार्श्वयोरुतिं कृत्वा भ्रमयन्मस्तकोपरि || पार्श्वान्तरे दक्षिणेन पदा भूतलमाश्रयेत् । यदा तदा डाल इति प्रथितः पूर्वसूरिभिः ।। --देशीलास्याङ्गम् किचञ्चलत्करन्यस्ताफलमनोहरम् । नर्तने निभृतं गावचलनं डाल उच्यते ॥ अनिरौद्ररसोपेतः बीभत्सादिनिरन्तरः । सप्रवेशकविष्कम्भश्चतुरङ्को डिमः स्मृतः ॥ इदं त्रिपुरदाहाख्ये लक्षणं ब्रह्मणोदितम् । उदाहरणमेतस्थ वृत्रोद्धरणमुच्यते । तारकोद्धरणं तद्वत्तव तत्र विलोक्यताम् || डिसः सोमेश्वरः शृङ्गारहास्यवयं शेपैस्सर्वे रसैस्समायुक्तः । प्रख्यातवस्तुविषयः प्रख्यातोदात्तनायकश्चैव ।। रौद्रभयानकवीभत्सवीरकरुणाद्भुतोपेतः । मायेन्द्रजालबहुलो बहुपुस्तोत्थानसंयुक्तः ॥ निर्धातोल्कापातै रुपरागैश्चन्द्रसूर्ययोर्युक्तः । युद्धनियुद्धनिबद्धः संफेटकृतथ्य कर्तव्यः || सात्वत्यारभटीभ्यां वृत्तिभ्यामन्वितो डिमः कार्यः । षोडशनायकबहुल: तद्ज्ञैर्नानाश्रयविशेषः ।। रौद्रो रसोऽङ्गीकर्तव्यम्वत्वारोऽङ्कारसविस्तराः । दीर्घवृत्तिविचित्रार्थो निर्विमर्शो डिमो भवेत् ।। डिम:- रूपकम् षोडशनायकयुतः यथा - नरोद्धरणम् विख्यातवस्तु- विषयः, यथा - वृत्रोद्धरणम् । दीतरसकाव्ययोनिः प्रख्यात नायक: मायाकुहकसम्पूर्ण इन्द्रजालसमाकुलः, पिशाच- सुरासुरयक्षरक्षोनागसङ्कलः उल्कापातावकीर्ण: कैशिकी- वृत्तिहीनः, चतुरङ, मुखप्रतिमुखगर्भनिर्वहणाख्यचतुरस- न्धिकः | वेदः वेमः सागर नन्दी भोज: शारदातनयः सर्वेश्वरः २३६ डिल्लायी डिभो डिम्बो विद्रव इति पर्यायाः । तद्योगादयं डिमः । अन्ये सु डयन्त इति डियः । उद्धतनायकाः । तेषामात्मनां वृत्तिय- त्रेति । इको इस्वोऽङयो गालवस्य इति इत्रः | नानाश्रय इत्यनेन सर्वभावयुक्तत्वादिति वृत्तवैचित्र्यमाह | दिनचतुष्टयवृत्तमेवाल | प्रयोज्यम् । अकावतार एव चाल भवति । चूलिकाङ्कमुखयोः युद्धादिवर्णने समुफ्योगोऽस्ति । वस्तुतः प्रवेशकाद्यनिषिद्धमेव अभिनवगुप्तः डिल्लायी – देशीलास्याङ्गम् भावार्थहृदय हेलामन्थरं मन्थसौष्ठवम् । ऋथन्मधुरम डायी कथिता मता ॥ 'मन्थं मधुरम्' । वेमो डिल्लायीत्याह । —प्रबन्धः अस्याः पूर्वार्धमुद्राहः स चावत्यैव गीयते । समो वा विषमो वापि ग्रहेष्वेको भवेदिह || ईषदेव द्वितीया पूर्ववद्दीयते बुधैः । ततो मेलापको गेयो मेलकोद्रामयोरिति । डेड्डीताल: प्रदर्श्यस्स्यादिति डेकी निरूपिता ॥ डेकी चतुष्प्रकारा स्यात्तत्तन्मानं प्रचक्षते । मुक्तावली वृत्तमाला तृतीया वृत्तबन्धनी || चतुर्थी युग्मिनी ज्ञेया तासां लक्षणमुच्यते । स्वेच्छया गृह्यते यत्व नादाक्षरसमन्विता || तालशून्यस्ततस्तालो डेङ्कीका सा प्रकीर्तिता । इत्येतहकिकालक्ष्म मतङ्गमुनिनोदितम् । तद्सद्वृत्तवत्वेन लक्ष्यस्यादर्शनेन च ॥ आदिमध्यावसानेषु ताल एकः प्रयुज्यते । द्रुतमध्यविलम्बेन मानेन तु विचक्षणैः ॥ उद्राहेषु भवेद्यस्यारसमानं चरणद्वयम् | तृतीयश्च चतुर्थश्च गातव्यो मित्रगीतकः ।। वर्णनीयगुणोदारौ पादौ प्रासयुतौ ध्रुवौ । आभोगश्च ततः कार्य: स्वररुचरलंकृतः || देवीनाम्ना समोपेतो नृपनाम्ना समन्वितः | रम्यं ललितमाभोग प्रयुज्य तदनन्तरम् || पुनर्धवं सकृद्रीत्वा ग्रहतालेन युज्यते । ग्रहे मेलापके मोक्षे कार्य एको यथारुचि । आदितालोऽथ कङ्कालः प्रतितालोऽथवा बुधैः ।। वेमः हरिपाल: जगदेकः 1 ध्रुवे चैव तथाभोगे ताल एकः प्रयुज्यते । ग्रहतालं परित्यज्य योज्यस्तालो यथेच्छया । एको रागो भवेदस्या तालद्वितयमेव हि । लक्ष्मेदं डेडिकायाश्च कथितं सोमभूभुजा. डोचिली - ताल: बढायणदेशीतालस्य नामान्तरम् । डोचिलीतालो बुधैर्वद्धापणः स्मृतः । पृथक् लघुद्वयी तत्र सविरामा गता यथा || डोम्बकृतिः - भाषाकरागः ( वीणायां वादनक्रमः ) मध्यषड्ज महं कृत्वा द्वीतीय स्वरमेत्य च । तृतीयं च द्वितीयं च विलम्ब्याथ महं स्ष्टशेत् ॥ ग्रहात्ततस्तृतीयं च तुरीयं च ततः परम् । तृतीयान्तं समेत्याथ स्थायिनि न्यस्यते यदा || तदा डोम्बकृतिर्ज्ञेया भूपाली सैव सम्पदा । एतस्या मध्यमस्थापि लक्ष्यज्ञैः प्रायशः स्मृतः ।। -रागः त्रवणाङ्क डोम्ब्रकृतिस्सांशा धान्ता रिपोज्झिता | अतः परं मिन्नषड्जसमुद्रता लावणी... । तदनं स्यात् डोम्बकृतिधैवतन्याससंयुता ॥ . षड्जांशा पश्चमेनापि ऋषभेण विवर्जिता। एवं डोम्बकृतिं प्राह विचारचतुराननः ।। डोम्वक्रिया धैवतांशमहन्यासां निजस्थाने प्रकम्पिताम् । पञ्चमर्षभहीनां च तज्ज्ञा डोम्बकृतिं विदुः ॥ धैवतांशप्रहन्यासां परिहीनां समस्खराम्। आगान्धारं तारमन्द्रां तज्ज्ञा डोम्बकृतिं विदुः || सोमेश्वरः डोम्बक्रिया – भाषाङ्गरागः या मिन्नषड्जे त्रवणा तदनं डोम्बक्रिया भूपतिनोपदिष्टा । सांशमा धैवत विमाढा विवर्जिता चर्षभपश्चमाभ्याम्|| हेमन्तकाले प्रथमे दिनार्धे प्रगीयते वा करुणे रसे च । षड्जस्वरस्थानकृतावसाना तामेवरत्नाकरकृज्जगाद || वेभः हम्मीरः सोमेश्वरः डोम्चक्री त्रवणाया इवैतस्या ज्ञेयमालापरूपकम् । लक्षणाभिहितैर्भेदैः पृथक्भूता मनीषिभिः ॥ धैवतांशग्रहन्यासा त्रावण्यङ्गं समस्वरा गतारमन्द्रा संत्यत्तरिया डोम्बकृतिर्मता || मिन्नषड्जसमुद्भूता भाषा सा त्रवणाभिधा । अङ्गं डोम्बकृतिस्तस्या धैवतान्ता रिपोज्झिता। षड्जांशेन सभायुक्ता दैन्ये तु विनियुज्यते ।। डोम्बक्री --- भाषाङ्गरांग: षड्जग्रहो धैवतान्तो डोम्बक्री करुणे रसे। हेमन्तअहरे यामे गातव्या रिपवर्जिता । निग्रहांशनिषादान्तं डोम्बक्रीं मदनोऽभ्यदात् || छन्नानुरागगर्भाभिरुक्तिभिर्यत्र भूपतेः । आवर्ज्यते मनरसा तु मसृणाड्डोम्विका मता ॥ अत्र मसृणशब्देन केवलं सुकुमारनृत्तं विवक्षितम् । -रागः ( वंशे वादनक्रमः ) ग्रहं विधाय द्विगुणं षड्जे तत्प्राक्तनं स्वरम् । स्पृष्टा कृत्वा तृतीयं तु पुनश्ध स्थायिनं स्पृशेत् ॥ तत्परं च स्वरं प्रोच्य ततञ्च स्फुरितौ खरौ । ग्रहतत्पूर्वको चोक्ता द्विस्त्रिवारं ततः परम् || स्थावरे कम्पिते च यदा न्यासो विधीयते । तदा डोम्बकृतेः प्रोक्तं स्वस्थानं प्रथमं बुधैः । अस्याः स्थायी द्वितीयश्चेत् सा भूपाली निगद्यते ॥ डोम्बिका डोम्बी :--- सादिमध्या निषादान्तो डोम्बीर परियुक् चरा । रागः अपरियुगिति रिषभपञ्चमस्वरशून्यत्वमुक्तम् । ---तृत्तरूपकम् भाणिकाया नामान्तरम् । नान्यः सोमराजः 4 जगदेक: भट्टभाधवः वेमः वेमः मदः डोम्बुली – देशीताल:. • डोम्बुल्यां तु विरामान्ते लघुद्वन्द्वे मते ।।1।1 वेमः संसारिगा (जग) २३७ 1 ' डोल्म् चालकः यस इस्तावुभौ व्यस्रावूर्वाधोदनक्रमात् । लीलया लुठतो डोलं चालकं तं बभाषिरे ॥ डोलः-हस्तः पिताको लम्बन सकौं । तदा डोलाभिधो हस्तः विषादे सदसूछेयोः || व्याधौ च संभ्रमे गर्वगतावपि से युज्यते । धीरे : स्तब्धो डोलितो वा पाश्र्वयोर्लोकयुक्तितः || आस्कन्दाभ्यां ऋौ स्यातां पताकपालस्वत यस्मिन्नेष भवेड्डोलो विषादे संभ्रमे मड़े । अभिघातामयावेग मूर्छाशस्त्रक्षतादिषु || विस्रस्तांसो लम्बमानः पार्श्वयोशिशथिलाङ्गलिः । पताको यत्र डोलोऽसौ विनियोगोऽस्य कथ्यते || असकृद्भ्रमितः पञ्चात् पुरतः संभ्रमे भवेत् । व्याधौ मदे विषादे च मूर्छादौ च यथोचितम् । हस्तोऽसौ विनियोक्तव्यो लोकशै: नाटयकर्मणि ॥ डोल्लकः----.देशीताल: डोल्लक : प्रतिमट्ठस्य नामान्तरम् । डोलापादम् – करणम् ऊर्ध्वजानुविधानेन पादमादाय फुचितम् । डोलापाई भजम् डोलै प्रयोगवशगौ करो। 1 यत्र कुर्वीत तत्वज्ञर्डो लापाद मुदीरितम् || डालुवाद्यम् डोलापादाचारी कुवित पादमुरिक्षत डोलित पार्श्वयोर्यदा। अचितं पाणिना न्यस्येडोलापादा तदा भवेत् || डोलाविहारः - संगीतशृङ्गाराङ्गम् आन्दोलनक्रीडा डोलाविहारः । डोलवाद्यम् कुम्भकर्णस्य बोधार्थ रावणेन विनिर्मितम् । षोडशाङ्गुलविस्तीर्णै प्रादेशद्वयमायतम् ॥ यमः अशोक ज्यायनः ज्यायनः वेमः भोजः डोलवाद्यगतं चेति प्रमाणं परिकीर्तितम् । डोकारो दैत्यदेवानां लुकारो रावणेश्वरः ।। द्वौ द्वौ राक्षसदेवानां डोलुवाच प्रयुज्यते । गद्मूले भवेद्रह्मा गदमध्ये हरिस्तथा । गद्दाभे च भवेद्रुद्रो गदे तिष्ठन्ति देवताः ।। ढ ढका द्वादशाङ्गुलदीर्वा स्वात्किञ्चिन्मध्यकशा भवेत् । अश्ववालान्वितेवक्ते हुडुक्कावत्परावधि ॥ कुडुपेन वादनीया हस्तेनापि विचक्षणैः । शकारस्तत्र मुख्यस्ख्याद्धस्तपातेन जायते ॥ घटश्चैव तश्चैव ढगिश्च कुडुपोद्भवाः । पाटवर्णा इमे सर्वे ढकायां परिकीर्तिताः ।। ढङ्कामणि:-~~-मेलरागः ( हरिकाम्मोजमेलजन्यः ) ( आ ) सरिगम धनिस. (अव) सपम गरिस. डकुली–अवनद्धम् दन्तजा शृङ्गजा वापि लोहबक्तद्वयान्विता । पचाङ्गुलायता लक्ष्णा मुखे च चतुरुङ्गला ॥ मेषोहलिकया नद्धा पञ्चरन्ध्रसुयन्त्रिता । मध्ये सूत्रेण संवेष्टय नातिगूढं न च थम् || अनामिकामध्यसूत्रे निधाय वदने पुनः । तर्जनीमध्यमाङ्गल्यौ विवृते च क्रियागते ॥ अङ्गुष्ठमन्यवक्ते तु वृत्यै काश्चनिकां ततः । वादयेच्चुञ्चुनादेन ढकुलीय प्रकीर्तिता ॥ सोमेश्वरः २३८ सोमेश्वरः -- घावनलागनृत्तम् नामः पुरोऽपरः पार्श्वे पादौ तालद्वयान्तरे । पताको प्रसृतौ तिर्यक् स्थित्वा स्थित्वा तु धावनम || कुट्टनं वामपादस्योत्पुतिं कृत्वा पदुद्वये विरलावूर्ध्वगौ पादौ दक्षिणेन पदा पतेत् । भूमौ यदा तदा ढेकी कथिता पूर्वसूरिभिः || मञ्ज --देशीताल: ढेकीकारगणेन स्यात्केषांचित् सैव योजना | 5 15. जग देकः 1 | 1. ढेकीताले गुरुलघुगुरूणी स्युर्यथाक्रमम् । रगणेन तु ढेडिका । 515 त तक्रावी–मेलरागः ( मेचकल्याणीमेलजन्यः ) (आ) सरिस ग म पनि ध नि स ( अब ) सनि ध प म ग स. तचिन्दम्----देशीनृतम् ...न्तचिदं भवेत्खण्डवयात्मकम् | साभोगं मानसहितं ताललयलयान्वितम् || ततम् ततं तन्त्रीगतं वाद्यम् | तत्त्वम्—मृदङ्गवाद्ये अक्षरानुसरणं वादनम् अक्षरसदृशं वाद्यं स्फुटपदवर्ण तथैव नृत्तसमम् । सुविभक्तकरणयुक्तं तत्त्वे वाद्यं विधातव्यम् || तण्डुभट्टः अयमेव प्रायशः नन्दिकेश्वर: स्यात् । तण्डुभट्टनाम्ना बहवो मतभेदाः सन्ति । ज्यायसेनापतिना नृत्तरत्नावल्यामुक्ताः । भाव- प्रकाशकाराभिनवगुप्तौ तं स्मरतः । अस्य ग्रन्थो न लब्धः । नन्दिकेश्वरशब्दे द्रष्टव्यम् । —गीतवाद्यमेलनप्रकार: ताद्य तत्त्वमित्युक्तं तद्धनक्तीह गीतगम् । विराममक्षरं गीर्ति वर्णान् जात्यंशकादिकान् । तालं लयं यतिं चैव गीतेनैकमिवागतम् || लयतालकलाय तिगीत्वंशकभावकं भवेत्तत्त्वम् । व्रतमध्यविलम्बितजा विज्ञेयास्तु लयो लयाः लयेति तत्त्वम् वेमः श्रीकण्ठः मज भरतः भरतः भरतः वालेति । चचत्पुटादयः । कलेति । तेषामेककलाद्यभ्यासः । यतिः समा, ओघा, गोपुच्छादयः । अक्षरं विरामरूपो यो विच्छेदः । विदारी गीतविश्रामस्य कारणम् । प्रहांशकारि दर्शविववैचित्र्यम् । मागधी सम्भाविता पृथुलेति गीतस्य त्रैवि- ध्यम् । एतेषां लयतालादीनां भावकं प्रापकं वाद्य तत्त्वमुच्यते । शम्यासालादयस्तु वीणायां न प्रयोगगा इत्यूह्यम् वाद्यम् लयं तालं विरामं च यतिं गीतिं तथाक्षरम् | वर्णग्रामविभाग च नानाजात्यंशकादिकम् । व्यगतं गीतमिलितं तन्त्वमुच्यते || --अवनद्धे त्रिगतम् ताण्डवादी विना गीतं छिद्रप्रछादनात्मकाः । राद्धादिभेदा वाद्ये स्युगते तत्त्वादयस्त्वमी || षोडशाक्षरसादृश्यं तत्त्वमित्यभिधीयते । तादूप्याच्च संभाषाच साहइये तत्वमिष्यते ॥ चित्रे वाद्यविधौ सम्यक्सादृश्यस्याप्यसंभवः । वर्णानुहारविस्तारे तत्त्वं तद्रूपितं त्विह || नार्थप्रतीतिर्वर्णानां सादृश्यानु प्रतीयते । तस्मात्पदे गीयमाने सुविभक्ताक्षरात्मकम् ॥ वाद्यं तत्त्वमिति प्राह । तद्भवः --प्राकृतशब्दविशेषः स्वरवर्णान्यतां वापि न्यूनतां प न्यस्ता गच्छन्ति संयुक्तास्तद्भवास्ते प्रकीर्तिताः || तद्योमणिः–मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) सरि गरि मगमधनि.स. (अव) सनिपम गरिस. तनुकीर्तिः– मेलरागः ( तानरूपीमेलजन्य: ) (आ) सरिग पनि स.. ( अब.) सनि ध प म गरिस. तनुप्रतापः– मेलरांग: ( हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) ( आ ) सगमप ध नि स. (अव) सनिपम रिस. नान्यः नान्यः मझ २३९ तनुमध्या - ध्रुवावृतम् | षडक्षरा आद्ये पुनरन्ते यस्य गुरुणी चेद् । ज्ञया तनुमध्या गायत्र समुत्या || यथा. एसो गिरिराओ (छाया) एष गिरिराजः । तन्त्रीषु स्वरस्थापनस् मध्यमाधमपात्राणां तनुमध्यां प्रयोजयेत् । हर्षपञ्चमभाषायां तालः पाटाक्षरेण तु ॥ -षडक्षरवृत्तम् ( तयगणौ ) तनूनपात्-तानः मध्यमग्रामे गहीनषाडवः । पमरिसनिध. नान्यः तीव्राख्यादिश्रुतिभ्यश्च स्वरास्त्रिशदिहोदिताः । ते च गान्धर्वगानकयोग्या वेद्यास्त्वया शिवे || नरगाने सलक्ष्याणि लक्षणानि ब्रुना तीब्रादिका याः श्रुतयः क्षोमिण्यन्ताः प्रकीर्तिताः ॥ विहाय माजेंनी तत्र क्षोमिणीं च श्रुतिं तथा मिलनादेकमेकस्य ग्रहाद्वादशकं भवेत् ।। प्रथमा च द्वितीया च मिलिते प्रथमं ग्रहम् । तृतीया च चतुर्थी च द्वितीय ग्रहमेव च । इत्येवं द्वन्द्वमिलनाद्ब्रहद्वादशकं विदुः । स्वराप्त प्रकृतयो विकृता नव कीर्तिताः ॥ षोडशानां स्वराणां च नामानि शृणु पार्वति । सार्या च प्रथमे जातः शुद्धे रिषभ इष्यते ॥ द्वितीय सोपानगतौ शुद्धगान्धार इत्ययम् । चतुश्रुतीरिषभ इत्येतौ द्वौ परिकीर्तितौ ॥ भरतः तन्त्रीषु स्वरस्थापनम् ( अर्थ क्रमो दक्षिणदेशेऽद्यतनकालोपयुक्तायां वीणायां प्रयु- क्तः, संग्रहचूडामणिग्रन्थादुद्धृतः । तत्र श्रुतयः चतुर्विंशतिः | सायंस्तु द्वादश | सार्थ्यन्तरे पुनदश आहत्य चतुर्विंशति सार्यः ) । तन्तीपु स्वरस्थापनम् तृतीयसोपानजातौ षट्छ्रतीरिषभस्तथा । साधारणञ्च गान्धार इति हो कीर्तितावुभौ ॥ गान्धारोऽन्तरसंज्ञस्तु तुर्य सोपानमास्थितः । सोपाने पञ्चमे जातः शुद्धमध्यम इष्यते || षष्ठसोपानजनितः प्रतिमध्यमनामकः । सोपानात्सप्तमाजातः स्वरः पञ्चमनामभाक् || श्रुतेराधारषड्जस्य पञ्चमसहकार्ययम् । सोपानादष्टमाज्जातः शुद्धो वैवत उच्यते ॥ सोपाने नवमे जात चतुश्रुतिकधैवतः । शुद्धो निषाद इति च द्वौ रूरौ समुदीरितौ । सोपानाद्दशमाजातौ निषाद: कैशिकस्तथा । धैवतः षट्च्छ्रुतिश्चेति द्वौ रूरौ परिकीर्तितौ ।। ● एकादशेति सोपाने काकलिस्वरसंभवः । सोपाने द्वादशे चैव षड्जरवर उदाहृतः सग्रहचूडामणिः A सुषुम्ननाडिसदृशे वीणादण्डे फणायिते । तन्त्रीसतक मेतासां मध्ये त्रिकमधोगतम् || चतुष्कमूर्ध्व भागस्थ तासां संज्ञां विवृण्महे | आरभ्य पित्तलां तन्त्री मन्द्रमध्यमतारगाः || अनुमन्द्रो विशेषः स्वान्नादकालविभेदने । मन्द्रस्तु मन्दरं ब्रूते मध्यमो मध्यमस्वरः ॥ तारस्तूचस्वरं यादनुमन्द्रोऽतिमन्दरम् । अधोगते त्रिकं तालं ज्ञानार्थमुपयुज्यते । चतुर्विंशतिसंख्यास्तु सार्थस्तत्र स्वरान्तरे | एतेष्वष्टाष्टभेदेन लिस्थायिध्वनिभेदतः || तत्र तन्त्री चतुष्केऽपि स्थानं षण्णवतिः स्फुटम् । द्वात्रिंशस्थानमधिकं लीनं तत्रैव सारिषु || षड्जो ऋषभगान्धारमध्यपञ्चमधैवताः । निषादश्चेत्यमी सप्त वीणालयगता स्वराः || तन्त्रीनादस्तु षड्जः स्यात्स्थानेषु ऋषमादिगा : | ऋषभस्त्रिविधः प्रोक्तो द्विचतुष्षट्च्छ्रतिक्रमात् ॥ गान्धारोऽपि त्रिधा शुद्धान्तरसाधारणक्रमात् । चतुश्रुत्यृषभे शुद्धः षट्च्छुतावन्तरस्थितः ॥ साधारणाख्यगान्धारः पृथगात्मतया स्थितः । पृथगेव द्विधा शुद्धमध्यमप्रतिमध्यमौ ॥ पञ्चमोऽथ त्रिधा चैव द्विचतुष्ष छतिक्रमात् । निषादस्त्रिविधः शुद्धकैदयकाकल्यभेदतः ।। २४० चतुश्रुतौ धैवते तु निषादश्शुद्ध इष्यते । धैवते कैश्यनिषादोऽन्यः पृथस्थितः ॥ तारषड्जस्वरश्चेति द्वादशामी विभेदतः । एते स्वराः क्रमेणैव द्वादशाधोमुखार्थिता || सप्तस्वराणां भेदेन वीणायां षोडशस्वराः । प्रक्रमद्वयभेदेन द्वात्रिंशद्भेद उच्यते || तन्त्री चतुष्केऽपि षड्जपञ्चमावष्टभेदिनौ । मध्यमष्षोडशविधः चतुर्विंशतिभेदिनः ॥ निषादर्षभगान्धारधैवता इति वैणिकैः । अष्टाविंशोत्तरशतमाहत्य भवति । तत्राप्रसिद्धस्थानानि कतिचिवर्जितानि च ॥ तन्वी – ध्रुवावृत्तम् ( सप्ताक्षरम् ) तृतीय पश्चमं चैव गुरुर्यन्त्र तु नैधनम् । सदा तुष्णिकृते पादे तन्वी सा नामतो यथा ॥ पिथ कामुओ विय। प्रियकामुक इव । -श्रुतिः ऋषभस्य द्वितीय श्रुतिः | मण्डलीमते तारर्षभस्यैव । . नागच्छति प्रियतमे प्रहरार्धमात्र- मुद्देगिनं विविधचेष्टितमङ्गनायाः । सख्याः पुरःश्वसनरोदनमात्मभाग्य- तपनम् ---अङ्गविकारः परितपनमित्यप्युच्यते । राहुलकादिभिर्लक्षितानि मौग्ध्यपरि तपनादीनि शृङ्गारचेष्टारूपाणि अभिनवगुप्तेन न स्वीकृत भवन्ति । प्रियजने कापि गते प्रहारार्धमपि वागच्छति स्वयमेव परिकल्पितदौर्भाग्यन्वरगृहीतक्षणरुदितश्वसितरवप्नद्वारावेक्षण- शिरोव्यधादिविषयं तपनम् । निन्दादिकं कविवरास्तपनं वदन्ति ।। ततम्-दर्शनम् निपतद्भूपुटं शुष्यत्प्रभं तप्तमुदाहृतम् । तमः तमः – संगीतशृङ्गाराङ्गम् निशागमान्धकारस्तमः । परमेश्वरः भरतः सागरः पद्मश्रीः शारदातनयः भोज: तमोहिनी तमोहिनी --- मेलराग : ( नटभैरवीमेलजन्य:) (आ) सरिग मधस. (अब ) सनिधपमग रिस. तम्बकी – अवनद्धवाद्यम् निस्साणवत्तम्बकी स्यात्ततोऽल्पो गात्रनायोः । वाद्यते स द्वितीयोऽसौ इमामेति निगद्यते ।। डमामेति नामान्तरम् । तरङ्गकः – प्राकृते मात्रावृत्तम् भ भ भ भ ग ग. तरङ्गशीतलः––देशीतालः तरङ्गशीतले ताले निशःब्दातः प्लुतो भवेत् । s तरङ्गशीकर इति पाठान्तरम् । -मेलरागः ( चारुकेशी मेलजन्यः) (आ) सरि म प ध नि स (अब ) सनि ध प म गरिस. रिन्यासग्रहधांशा च भवेद्धरिपतारभाक् । • समस्वरा गमन्द्रा च संपूर्णा सप्तभिरखरैः । रसे रौद्रे नियुज्या स्यात् रिषभादिस्तरङ्गिणी ।। अथो तरङ्गिणी न्यासग्रहर्षभवती भवेत् । धैवतांशा तथा तारा धैवतर्षभपञ्चमाः । समस्वरा च गान्धारमन्द्रा पूर्णा तथोदिता || तरङ्गिणी–भाषाङ्गरागः तरङ्गिणी भूमिभृतोपदिष्टवा सतारधशा मृदुगा चपूर्णा | समखरा न्यासकृतर्षभा च तदर्षभादित्वमिह प्रयाता || कुम्भः तरङ्गितम्–दर्शनम् वरङ्ग इव यत्कान्तिजृम्भते ततरङ्गितम् । कल्लोल इव पत्कान्तिविच्छस्तित्तरङ्गितम् । मझ 18 कुम्भ: विरहाङ्कः लक्ष्मण: मज जगदेकः हरिः वेमः शारदातनमः २४१ 1 तरलम्--दर्शनम् आलोलतारकं यत्तु तरलं तत्प्रकीर्तितम् । तरलं तदिति प्राहुलताराकनीनिकम् । तरलरञ्जिनी – मेलरागः ( मायामालवगौलमेलजन्यः ) ( आ ) सरिगमपधनिस. ( अब ) सनिध मधपम रिग रिस. तरहरम् – देशोलास्याङ्गम् आभुजं यत्र नर्तक्यास्तुङ्गयोस्तनकुम्भयोः । सत्वरं कम्पनं नृत्ते प्रोक्तं तरहरं तु तत् ।। ज्यायनाशोको धरहरमित्यवोचताम् । तर्कलतिका ----मेलरागः (मायामालवमेलजन्य: ) (आ) सरिमपघस. (अव) सधप मरिस. तर्कः– शिल्पकाङ्गम् वितर्कः कास्विदित्यादिदुष्यन्तवचनं यथा । शारदातस्थ: आत्म विचाराधीनोऽर्थावग्रहस्तकः । यथा - नन्दयन्तीसंहारे भर्तेत्यादि समुद्रदत्तवचनम् । भारदातनयः सागरः दुष्यन्तवचनं शाकुन्तले । नन्दवन्तीसंहार: पुष्पभूषितके षष्ठेऽङ्के। तलम् पतितामं चोद्धतामं भूमिलग्नमथोद्धृतम् । कुञ्चन्मयं तिरश्चीनमिति षोढा वलं विदुः || अन्वर्थम् । --देशीलास्याङ्गम् पाटाद्या प्रतिभासन्तो दुष्करास्सुकरा इव । क्रमादङ्गसमायुक्ता यत्र तत्तलमुच्यते ॥ मझ धातुः दक्षिणाङ्गुष्टतो हन्ति वाभाङ्गुष्टनिपीडिताम् । तन्त्रीं यह तदाचष्ट तलः सोढलनन्दनः || विप्रदासः ज्यायनः ---व्यञ्जनधातुः तन्त्री वामकराङ्गुष्ठपीडितां दक्षिणेन चेत् । अङ्गुष्ठेन निहन्येत्तत्तलमाहुर्मनीषिणः ॥ वासाङ्गुष्ठेन तन्त्रीं तु पीडयित्वा पुनश्च ताम् । दक्षिणेन यदाहन्यात्तत्तलं परिकीर्तितम् ।। तलकम् जाभेरध: कटिभूषणम् | -श्रोणीभूषणम् कवाटययोजितम् । तलताडितम् – पादमणिः यस्मिन्पुरोमुखस्याेस्तिष्ठतोङ्गुलिपृष्ठतः । तत्पणिबाह्यपान स्पृशन् तिर्यङ्मुखस्तथा ॥ तिष्ठेदन्यस्तु चरणतलाभ्यां तद्नुक्रमात् । सशब्दताडने भूमौ तावुभौ कुरुतो यदा । इत्येवं पादपर्यायात्तदा स्यात्तलताडितम् ॥ तलदर्शिनी - देशीचारी संहतस्थान के स्थित्वा पादौ तिर्यक् पृथग्गतौ । तयां यत्र सा तलदर्शिनी || तलपताकहस्तः ऊर्ध्वो कनिष्ठिकाङ्गुष्टौ पता किश्चिदीरितौ । नाम्ना तळपताकोऽयं गौधेये स्यात्तु पुद्धितः । तलपाट:-- वाद्यप्रबन्धः तलपाटस्तु मलपोन्मिश्रपाटप्रबन्धजः । तलपाटो भवेद्यस्तद्वाद्यते मलपान्वितः । तलपुष्पपुटम्-करणम् चामे पुष्पपुट: पार्श्वे पादोऽग्रतलसरः । तथा च सन्तं पार्श्व तलपुष्पपुटं भवेत् । चार्या द्वयधिकया पादै विनिष्कामति दक्षिणे । व्यावर्तनात्करयुगे दक्षिण पार्श्वमागते ।। नान्यः बेमः वेमः रशेखरः शार्शः वेमः भरतः २४२ 1 } परिवर्तनतो वामपार्श्व सततमाश्रिते तत्कुचक्षेत्र संविष्टो यस्य पुष्पपुटः करः । तळपुष्पपुढं तत्स्यात्पादेऽमतलसखरे || समपाद लताहस्तावङ्गस्य चतुरस्रता । साधारणमिदं नृत्तप्रयोगारम्भ इष्यते || करणेषूरसि प्रायो वामस्याका मुख चरणस्यानुवादी तु करो वामेतरो भवेत् ॥ यदा बामकरस्यादौ प्रयोगस्त्यात्तदा पुनः । वक्षः क्षेत्रे विधातव्यो लदाहस्तस्तु दक्षिणः || चतुरस्रत्वहेतुत्वाद्वैष्णवं केचिदूचिरे । करुणामिनयेष्वेव हस्तो वा चरणोऽथवा || प्राधान्याइक्षिणः प्रोक्तो विशेषो यल नोच्यते तलपुष्पपुटं तत्स्यात् यत्राध्यर्धिकया परम् || निष्कामेदक्षिणं पार्श्व व्यावृत्य समगौ करौ । परिवृत्य ततो वाम सन्नतं पार्श्वमागतौ ॥ बामस्तनसमक्षेत्रे स्यातां पुष्पपुटीकृतौ । तलसब्बरपादश्च कर्तव्यः प्रोक्तलक्षणः || तलमित्येक देशेन ज्ञेयोऽत्र तलसञ्चरः | तेन पुष्पपुर्ट युक्तं तलपुष्पपुटं विदुः || एवं सर्वत्र विज्ञेयाः करणेषु निरुतयः । दीयते नर्तनारम्भे देवेभ्यः कुसुमाञ्जलिः | अनेन करणेनेतिं पूर्वमस्य प्रकीर्तितम् ।। रङ्गे पुष्पाञ्जलिक्षेपे लक्षिते योषितामपि । तलप्रहार:- हस्तपाट: वामांस चालनाद्वापुष्करे वामपाणिना | निपीडनादपि तलप्रहारो जायते यथा । दे धां हें दिकिट किट झें रितदिधि तधि सः । तलमुखवर्तना यदा तलमुखौ हस्तौ वर्तितो स्वोक्तरीतितः • सौष्ठवेन तदा धीरैरुक्ता तलमुखाह्वया || चतुरश्रौ करो हंसपक्ष कृत्वैव पूर्ववत् ।. अन्योन्याभिमुखौ ज्यश्रौ समाप्तौ स्वस्वपार्श्वगौ । तलमुखौ शाई: ज्यायनः कुम्भकर्णः अशोकः तलविलासितम् कार्यों तलमुखावं हृद्ये भईलवाद्ने || पूर्ववदिति उद्वृत्तहस्तौ परामृश्येते तुल्यांकूर्परो तिर्यग्भूतौ सम्मुखतस्तलौ । उद्वृत्तीभूय पञ्चाश्च त्र्यश्रीभूतौ स्वपार्श्वगौ । हंसपक्षी तलमुखौ मधुरे मईलध्वनौ || भवेद्वृत्तौ स्थितौ व्यत्रौ हंसप्रक्षौ स्वपाश्र्वयोः जातौ मिथस्संमुखस्थतलौ तलमुखौ मतौँ । बुधैरभिदधाते तो मधुरे मर्दलध्वनौ ।। तलविलासितम्-करणम् पार्श्वकर्णसमक्षेत्रे भवेत्यादलमुत्थितः । ऊर्ध्वाङ्गुलितलोऽस्याप्रभाक्पताकाञ्चितस्थले ॥ यत्राङ्गान्तरमध्येवं तत्स्यात्तलविलासितम् | पादो धाराभिधानेन सूलधारादिगोचरः || भट्टतण्डुमतेऽलाङ्घ्रिः सगतौ युगपत्करौ । रेचितावस्य पार्श्वे स्त; करो कैर्तिधरौ मत || तलसंघट्टितम् –करणम् डोलापादसमौ हस्तौ मिथस्संघट्टितो तले । ततस्त्याद्वैष्णवं स्थानं कट्यां चेदक्षिणः करः || रेचितोऽन्यस्त्रिके पावें तलसंघट्टितं तदा । अब कीर्तिधरो हस्तमूचे वक्षसि दक्षिणम् ।। कृपायां विनियुज्यते । तलसंस्फोटितम् –करणम् चार्यातिक्रान्तया यद्वा दण्डपादाख्यया धृतम् । उत्क्षिय पात्यमानेsaौ सशब्दं तालिकां करो ॥ कुरुतो यत्र तत्प्रोक्तं तलसंस्फोटितं बुधैः । हस्तिने हस्तनालेऽस्य विनियोगः प्रकीर्तितः ॥ गजरादिप्रबन्धाना देशजानां तु नर्तने । तलहस्तः—–वादनम् (उभयहंस्तव्यापारः ). तलेन दक्षिणो इस्तस्तन्त्रीं इन्तीतरः पुनः । प्रदेशिन्या स्पृशेधन्न तळहस्तो भवेदसौ ।। ज्यायमः | राम: ज्यायनः ज्यायनः | २४३ ज्यायनः रुक्ष्मणः 1 लक्ष्मणः । शार्ङ्गः - वीणायामुभयहस्तव्यापारः तलेन दक्षिणो हन्ति तन्त्रिकां यत्र तो पुनः । वामः स्पृशति तर्जन्या तलहस्तस्तदा भवेत् || तलाहतिः- सशब्दं ताडनं भूमेः तलेन स्थात्तलाइतिः । ताण्डवे धावते कोपे घर्घरीणां च वादने || तलोद्धट्टितकम् – पादमणिः तलाग्राभ्यां स्थितौ पादौ पर्यायेण मुहुर्मुहुः । यह वालानुसारेण पाणिभ्यां प्रथिवीतलम् || ताडयन्तौ चतुर्दिक्षु विदधाते गतागतम् । तलोद्धतिकं प्राइ तत्सङ्ग्रामधनञ्जयः ॥ तलोद्वृत्ता–देशीचारी अङ्गुलीष्ठभागेन प्रपदे यत्र सत्वरम् । पुरस्सरतस्यैषा तलोद्वृत्तेति कथ्यते ।। तवमुरी --मेलराग: ( खरहरप्रियामेलजन्य: ) (आ) सरिंग पधस. (अव) सनि ध प म गरिस ता— ताल: ( तालपातस्य चिहम्) - ताडनम् किर्या वामहस्तव्यापारः । तत्र द्रष्टव्यम् | ताडितः पादः पाणिना भुवमालम्ब्य तलस्यात्रेण ताडयन् । ताडितः कोपगर्वादौ घर्घराणां च वादने । ताण्डवं-नृत्तम् आसारितादिभिगीतैरुद्धतप्रायवर्तितः । करणैर महारैश्च निवृत्त विषमैरिह ताण्डव तण्डुना प्रोक्तं नृत्तं नृत्तविदो विदुः ॥ ताण्डवप्रिया ज्यायनः बेमः ताण्डव प्रिया-मेलरागः ( हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) (आ) सरिंगमपनि ध नि स निस. (अव) समिप धनिपमग मंरिग रिभग स. मअ ज्यायनः कुम्भः सख ताण्डिकाव्याप्तिः ताण्डिकाव्याप्तिः --वाद्यप्रबन्धः व्यापक श्रुतिभूषणस्य नामान्तरम् । तात्पर्यम् प्रधानमुपकार्योऽर्थः पदार्था ह्यपकारकाः । तत्परत्वात्पदार्थानां तात्पर्य तदितीरितम् ॥ ु -भक्तिः वाक्यार्थ प्रति शेषत्वं यत्स्यादुञ्चारणस्य तु । तत्तात्पर्य त्रिधा तत्त्याद्वाक्यार्थनिविव वित्वतः शारदातनयः " तात्पर्यमेव वचसि ध्वनिरेव काव्ये सौभाग्यमेव गुण- संपदि वल्लभस्य " इति ॥ ११ अतो ध्वन्याख्यतात्पर्यगम्यमानत्वतः स्वतः । काव्ये रसालङ्कारादिर्वाक्यार्थो भवति ध्रुवम् ॥ विवक्षितमभिप्रायः फलं भावः प्रयोजनम् । तात्पर्यमिति पर्यायशब्दा वाक्यार्थगोचराः ॥ I स चाभिधेयः प्रत्याय्यो ध्वनिरूप इति त्रिधा । कारकादिविशिष्टो यः सोऽभिधेय: क्रियाधिकः || यथाभिधीयमानार्थादन्यधानुपपत्तितः । प्रतीयमानो बाक्यार्थी यस्स प्रत्याग्य ईरितः । ध्वनिर्द्विधा स चैकः स्यादर्थतज्ञशब्दतोऽपरः ।। कथितश्शाब्दो द्विविध: ध्वनिमदरूप एक: स्यात् । प्रतिशब्दरूप एकः तयोर्विशेषो विविच्यते कविभिः || अर्थान्तरं प्रतीतानुस्यूतमेव व्यनक्ति यत् । सोऽनुनाद व्यनिरिति कथ्यते ध्वनिवेदिभिः || शब्दध्वनिर्द्विधाभूतः शब्दादेवावगम्यते । ध्वनितात्पर्ययो: कैश्चितक्त्वं कथ्यते बुधैः ॥ अप्रविष्ठमविश्रान्तं स्वर्थे यत्परतामिदम् । वाक्यलिङ्गाहते तत्र न्याय्या तत्परतास्य सा || यत्र तु स्वार्थविश्रान्तं प्रतिष्ठां तावदागताम् | तत्प्रसर्पति तत्तस्मात्सर्वत्र ध्वनिता स्थितिः । ध्वनितात्पर्ययोर्भेदो ब्रह्मणब्रह्मचारिवत् || तादात्म्यम्-शब्दार्थगुण: शब्दस्यार्थस्वभावो यः तादात्म्यं तत्प्रकीर्तितम् । २४४ शारदातनयः ! तानः तनोति विस्तार इत्यस्मात् घनि तान इति स्मृतः रागा यैस्तन्यते प्रायः स्वरास्ते तानका मताः || सानफकम् पण्डितमण्डली तानत्वसमर्थनम् न चैतेषां मूर्छनात्वमेषु यत्स्वरलोपनम् । नन्वेकस्मिन्स्वरे लुप्ते स्वरूपप्रच्युतिः कुतः यदेकदेशविकृतभनन्याकारमीरितम् । मैवं रक्तिप्रधानत्वादस्य स्वरविलोपने || तानरागान्यतापत्तेः रक्तियुक्तिर्देवीयसीं । तस्मात्सप्तरवरैर्युक्ता मूर्छनोक्ता मनीषिभिः ॥ षट्पश्चस्वरकास्ताना भिद्यन्तेऽतः पृथक् ततः । नन्वेवं मूर्च्छनाः शुद्धाः सान्तराः काकलीयुताः तद्वयोपचिताश्चैव षाडवौडुबितीकृताः । पृथक् चतुरशीति स्थुरेवं षट्त्रिंशता युतम् ॥ शतत्रयं भवेयुस्ते न चैवं मुनिसम्मतम् । तानाश्चतुरशीतिः स्युरिति तद्वचनं यतः ॥ विकृतस्वरलोपोऽतो नात्र विद्भिश्विकीर्षितः । आमाण्यान्मुनिवाक्यस्य शुद्ध एवात्र सम्मताः || तानफलम् मद्यज्ञनामकस्तानो यो योऽत्र परिकीर्तितः । तं तं सम्यग्विदन् गाता तद्यज्ञफलमश्नुते ॥ भरतादिपरातानां मुनीनां वचसामिह । प्रामाण्यादागभत्वेन सुबचत्वादमुष्य तु || ननु यागादितः कालक्लेशवित्तादिसाङ्ख्यतः। यत्फलं तत्कथं तानगानमात्रेण साध्यते || तस्मादयुक्तमत्रोक्तं तत्तन्नामऋतूद्भवम् । तानैरवाप्यते पुण्यमल्प हेतुसमापितैः ॥ का गतिस्तर्हि वाक्यानां पराप्तानां त्वयोच्यते । अर्थवादवदेवास्तु प्रवृत्युत्पादकत्वतः ॥ उपयोगस्तदुक्तीनां नैवदन्नोपपद्यते । यतोऽत कालक्लेशादिगौरवं लाघवं तथा ॥ कारणानां क्वचिदृष्टं न प्रयोजकमाइते । तथाहि द्वादशाहादिबहुकालादिसाध्यतः || नाम्नो नारायणस्योक्ता पापनिर्मुक्तिहेतुता । केशसाव्या दियागादेरश्वमेधादितः फलम् || कुम्भः तानमार्गणी नैवेद वेद एवोक्तमविकल्पबाधितम् । अर्थवादविभागस्य विधिशेषत्वतो बुधैः ॥ निरणायि प्रमाणत्वं तद्वत्वेष्यविमानता | उन्मत्तभाषणप्राया नार्थवादा अपि कचित् || तत्तद्विधिसमारोपे बहुशस्तत्र साधितम् | न चापि भिन्नहेतुत्वे फलभेदप्रकल्पना || गानस्य यजनादेश्व स्वर्गसाधनतां प्रति । कृषिसेवादिकाद्यस्मात्फलैक्यं जीवनं प्रति ।। तानगानार्थोपदेष्टुरी शेऽपि परमप्तिता । तदुक्तवाक्यजातस्य व्यय्यादेर्मानता ततः ॥ दृष्टार्थोदाहृतत्वेनाइष्टानां परमार्थता । साधिताप्तोक्तवाक्यत्वात्कारीर्यादिनिदर्शनात् ।। परातत्वाविशेषेण भरतादिमहात्मनाम् । तदुक्तवच सामस्मत्प्रमाणत्वं न हन्यते || अथवा वेदमूलत्वाद्याज्ञवल्क्यादि वाक्यतः । अबाधितं प्रमाणत्वं साधितं पूर्वमेव हि ॥ विधित्वेनापि गानस्य प्रामाण्यमुररीकृतम् । तस्माददोऽप्रतिद्वन्द्वं भरतादिमुनीरितम् | यद्यज्ञसङ्घो यस्तानः स तस्य फलदायकः || तानमार्गणी–मेलरागः ( सूर्यकान्तमेलजन्यः) (आ) सरिगमपधप निस. ( अब ) स ध प म रिस. तानरूपी-मेलकर्ता राग: सरिग००म०प०० धनिस. एवं ग्रामत्रयेऽप्यूनपञ्चाशन्नारदोदिताः। सामगाने प्रयुज्यन्ते ताना यज्ञोपयोगिनः । गीतोपयोगिनस्ताना भरतेनोपदर्शिताः ।। स्थलान्तरे | कुम्भः तानविषये मतभेदः नारदमते एकविंशतिमूर्छनाः । एकोन पञ्चाशत्तानाः ॥ भरतमते तु चतुर्दश मुर्छनाः । चतुरशीति ताना उक्ताः ॥ स्तोत्रकर्तृप्रिय नाम केषाश्चिदिह दृश्यते । सादृश्यात्कस्यचिन्नाम निरुक्तं तेन नोदितम् || भा मञ्ज तत्र नारदेन स्तोत्रयज्ञोपयोगितया ग्रामत्रयेण एकोनपञ्चाश- देव पाडवौडुवयोः कथितास्तानाः । यदाह - २४५ 1 विशतिर्मध्यमत्रामे षड्जमामे चतुदर्श | ताना: पद्मदश प्रोक्का गान्धारग्राममाश्रिताः ॥ भरताचार्यस्य स्वशास्त्रे प्रयोगाङ्गता गीतोपयोगिनः षड्ज- मध्यमप्रामयोः अनुलोमषाडवौडवाभ्यां चतुरशीतिमथ ताना- नुक्तवान् | नान्यदेवः तानसंख्या एकैकस्यां मूर्च्छनायां प्रस्तारविघिभाश्रिताः । व्योमवेदखभूतानि तानास्स्युः क्रमसंयुताः || षट्पञ्चाशमूर्च्छनास्था: पूर्णकूटास्तु सक्रमाः । एमिस्सन्ताडिता जाता: तत्संख्यां संगृणाम्यहम् । भवेदक्षिद्विनागाश्विमिता ग्रामद्वये भवेत् || शून्यवेदाश्विनासत्यवसुतेत्वमिता: फुटा: । ५०४० तानाः २८२२४० वरान्तरकूटतानाः ५४४, इति पूर्णकूटतानसंख्या | संपूर्णकूटताना: २८१८४८. षाडवकूटतानाः ३१६३२. सामिककूटताना. ९४. औडवकूटतानाः ३८००. गाधिककूटताना: १२. आहत्य ३१७९३०. सरिपानां परित्यागान्निषादस्य च वर्जनात् । षड्जप्रामेऽत्र ताना स्युरष्टाविंशति संख्याः || यदा स्युर्मध्यमग्रामे सरिगैस्सतवर्जिताः । एकश्च विंशतिस्तानाः तदा स्युर्मुर्छना क्रमात् ।। एकोनपाशदिमे षाडवा ग्रामयोद्वयोः । सपाभ्यां रहितास्सन निगाभ्यामपि वर्जिताः || हीना रिपाभ्यां चैते स्युराडवा एकविंशतिः । षड्जग्रामे मध्यमे तु रिवाभ्यां सप्त वर्जिताः || ग्रामद्वयसमुत्पन्नाः षाडवौडवयोगतः । सर्वे चतुरशीति स्युः शुद्धताना: कमात्स्फुटम् ॥ तामा–भाषाराग: पञ्चमांशान्तिमा ताना मित्रताने रिवर्जिता | ताना भाषेकिका भिन्नताने याष्टिकसंमतेः ॥ -रागः पण्डित मण्डली गान्धारमध्यमकनिषादमाद्य- पन्यासधैवतवती करुणाश्रया च । अंशग्रहस्फुरितषड्जनिषादसान्दा ताना भवेद्रिषभ पञ्चमवर्जिता च || पण्डितमण्डली नान्यः तानानि करुणे रसे च ताना धापन्यासेन भूषिता ध्वनिभिः परिहीना सनिगमकै... ..सदा भवति ॥ कश्यपः तनोतेर्विस्तरार्थस्य तानास्तन्यन्त इत्यतः । विशिष्टस्वरलोपेन षाडवौडुवितीकृताः ॥ मूर्छना एव भगिताः शुद्धास्ताना महीभृता । अनेकथापि ते द्वेधा शुद्धकूट विभेदतः ।। नियतानियतत्वेन क्रमस्यैषां विभिनधीः । यतस्तलक्ष्म शुद्धत्वे स्वराणां नियतक्रमः । कूटत्वे तु व्युत्क्रमोऽत्र स्वराणां मूर्च्छनाजुषाम् ॥ तानानि तस्य भेदारसमाख्याताः सप्त सप्तगुणा बुधैः । जयं च विजयं चैव माङ्गल्यै रिपुमर्दनम् || अप्रतीकं विशालं च वारुणं मित्रसंज्ञकम् । गारुडं दैविकं सौम्यं श्वेतं पीतं सुवर्णकत् ।। चित्र चित्रपदं कृष्ण सूक्ष्मं रक्तं स्वरूपकम् । अश्वक्रान्तं गजकान्तं भीमं भीमाकृतिं चलम् || स्थिरं दीर्घ तदा ह्रस्व बाई राक्षसमेव च । आतुरं विभवं चैव संविद्रूपं च सात्विकम् || भैकं.... शृणिसंज्ञकम् । आयुष्य पूर्णगेहं च सुभगं ससुखावहम् || पौण्डरीकमजाख्यं च सुराखं तरिकामयम् । विधेयं याज्ञिकं पुण्यं वात्सल्यं सत्यमेव च ॥ सुवर्णान्तानि सानानि जयादीनि चतुर्दश नन्द्यावर्ते भवन्तीह ग्रामे शेयानि तानि वै ।। चिलादीनि च तानानि शृणान्तानि विदुर्बुधाः । एकविंशतिसंख्यानि द्वितीयग्रामजानि च ॥ आयुष्यादीनि तानानि तथान्यानि चतुर्दश । तृतीयग्रामजातानि तेषां वक्ष्यामि लक्षणम् || तानि–दर्शनम् यद्विशेषानभिज्ञत्वं दृष्टे वस्तुनि तानि तत् । बादिमत्तगजाइशे तानोत्था - रागः षड्जर्षभपमहीना | सांशा रिपविहीना च तानोत्था मन्द्रवर्जिता मध्यगान्धारबहुला धापन्यासा प्रकीर्तिता | २४६ शारदातनयः मतज्ञः । । | । तान्तम्-- दर्शनम् शुष्यपुटपक्ष्मा यत्तान्तं तत्समीरितम् । तापनम् – प्रतिमुखसन्ध्यङ्गम् अपायदर्शनं यत्तु तत्तापनं । तापनस्थाने शमनं पठितं । तस्थापनयनं यक्ष शमनमिति । तस्य विधूतस्य | भरतः अपायदर्शनं तापः । यथा - पार्थविजये गान्धार्याः चित्रसे- नेन परिभवे युधिष्ठिरवाक्यम् | केचितु स्थाने अस्य अनु- नयारत्योः ग्रहनिमहरूप शमनं पठन्ति । यथा तत्रैव आः क एष इति भीमवाक्यम् | तारः तारमन्द्रप्रसन्नः ताम्रचूड:--हस्तः भ्रमरस्य तलस्य चेत्कनिष्टक्षेपकनिष्ठिके । ताम्रचूडस्तदा हस्तो बालाहानेऽथ भर्त्सने ॥ गीतादितालमाने च शैध्यविश्वासनादिषु । सशब्दच्युतसंदंशः कार्योऽसौ छोटिकोच्यते. प्रसारितकनिष्ठस्य मुष्ठेर्यत्तान्रचूडताम् । विनियोग सहस्रादिसंख्या निर्देशनेऽस्य च । केऽप्यूचुस्तं तु निश्शको नैच्छलक्ष्येष्वदर्शनात् ।। अलङ्कारविधिशदे द्रष्टव्यम् । -- गीतालङ्कारः ( प्रतिमठ्य भेदः ) विरामान्तं द्रुतद्वन्द्वं गुरुञ्चैकस्ततः परम् । सरङ्गताले गातव्यस्तारच प्रतिमठ्यकः || शारदातनयः तारकहस्तः व्याघ्रहस्तौ स्वस्तिकौतु ऊर्ध्वाधोमुखसंयुतौ । तारकाख्यकरः प्रोक्तः करटीकाविचक्षणैः ।। पुरोभागे त्वयं हस्तः भूगोले तारके तथा । नखकान्तौ दर्शयन्ति तारकाभिधहस्तकम् ।। तारमन्द्रप्रसन्नः –बर्णालङ्कारः ( सञ्चारी ) क्रमादारोहणं कृत्वा सप्तानामष्टमं स्वरम् । गत्वा गच्छेत्पुनर्मन्द्रं तारमन्द्रप्रसन्नके ।। .स रिग म प ध नि संसं रामचन्द्रः शार्क: संगीतसारः विनायकः जगद्धरः तारस्वरः उ: स्वरेण यद्गानं स तारस्वर उच्यते । तारा प्राकृतं भ्रमणं पातो वलनं चलनं तथा । प्रवेशनं समुदत्तं निष्कमच निवर्तनम् । नवोक्कान्यात्मनिष्ठानि ताराकर्माणि कोविदः ॥ ___प्राकृते मालावृत्तम् चतुर्मात्रागणौ द्वौ लगलगाः च । भु ४ + ४ ÷ लग लग. ---रागः ( षाडव: ) तारा दिवागतौ युद्धे निषादांशा मवर्जिता । -श्रुतिः गान्धारस्थ द्वितीया श्रुतिः । ताराख्यप्रतिमण्ठः-ताल: ताराख्यप्रतिमण्ठोऽसौ दद्वयं लद्वयं भवेत् । ०॥ ताराभरणं-मेलरागः ( मायामालवगौलमेलजन्यः ) ( आ ) सरि ग म नि ध नि पधस. (अव) सनि ध म ग स रिस. तारारागध्यानम् अङ्गहारान् शिक्षयन्ती कुमारान्नृत्यमन्दिरे । आरामाराङ्गनाकारा नाट्याटोपविदाम्बरा || इयमेव तारामणिः संपूर्णरागः । तारावली.---.प्रबन्धाङ्गम् तारावलीत्वङ्गयुगेन युक्ता | -भाषाङ्गरागः तारावली पग्रहांशावसाना तारषड्जिका।: संपूर्णा मृदुगान्धारा शृङ्गारे ताडिता मता ॥ तुलज: अशोकः नारायणः विरहाङ्कः | सुधा मअ २४७ संगीतसर शिः रघुनाथः कुम्भः | एनमेवाशोकः तार्क्ष्य पक्षविनोदकमित्याह । तार्क्ष्यपक्षौ–नृतहस्तौ व्याख्यातौ गरुडपक्षयोः । ताल: ताक्षिकः --मेलराग (नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सरिम पनि स (अव) सनि ध प म गरिस. । तार्क्ष्यपक्षविलासकः -- चालकः युगपत् पार्श्वयोः कृत्वा वर्तनान्वस्तिकं ततः । सम्प्राप्य मण्डलावृत्या करौ स्वस्वकटीतटम् । रेचितौ यदि तत्रैष तार्क्ष्यपक्षविलासकः || 1 द्रुतलध्वादिरूपाद्यकियामानोपलक्षितः । गीतादिकं परिच्छिन्दन् कालस्ताल इतीरितः ।। I अत्र घडि प्राप्ते वृद्धिः । तलन्ति प्रतितिष्ठन्ति गीतवाद्यनृत्ता- नि । यद्वा तन्यन्ते प्रकाश्यन्ते नृत्तगतवाद्यानि। येनेति तालः । तालस्तलप्रतिष्ठायामिति धातोर्घङि स्मृतः । गीतं वाद्ये तथा नृत्यं यतस्ताले प्रतिष्ठितम् || तकारः शङ्करः प्रोक्तो लकारशक्तिरुच्यते । शिवशक्तिसमायोगात्तालनामाभिधीयते ॥ संयोगे च वियोगे च तयोरुभयोर्यदा । वर्तते व्याप्तिमान्कोलः स तालः परिकीर्तितः ।। अब तलशब्दात्तालः । —कालरूपी ननु तालः कालरूपः कथमित्याशङ्कयाह । तालः काललरूपश्चेत्कालः प्राणो न युज्यते । अपि न्यूनादिभेदेन कालः प्राणः प्रकीर्तितः ॥ तालः कालो न नित्योऽसौ खण्डः कालस्वरूपतः । चलनात्प्राणसंबन्धान्मिते जन्मादितोऽपि च ॥ नाप्यनित्यः स तालोऽयं प्रत्यभिज्ञाप्रमाणतः । अनादिकालरूपत्वं नाशकस्याव्यभावतः || सृष्टयादिलयपर्यन्तं वर्तमानस्त्वतीन्द्रियः । तालो नित्योऽविनाशादिप्रत्ययस्कृर्तिगोचरः || अच्युत kollekzep लघुप्लुतादिरूपोऽयं स नित्य इति गीयते । उत्पत्तौ बाधकामावानो घियो विषयान्तरम् । वीचीतरङ्गन्यायेन चोत्पत्तेशेतिसंभवः ॥ --क्रिया ( तालाङ्गम् ) व्याशब्दे द्रष्टव्यम् । -तालक्रिया ताल: स्यात्तद्विपर्ययात् । वदिति सम्या -देशीलास्याङ्गम् चावल्यमन्जपोदरस्येव दृश्यते वपुषश्चलनं तालः प्रोक्तो नृत्तविशारदे: प्रबन्धाङ्गम् ढालः कालक्रियामानम् | - मानम् अन्तरालं यदन्न स्यात्प्रसृताङ्गुष्ठमध्ययोः । तदेव तालसंज्ञ स्यादिति नृत्यविदो विदुः || प्रसारिते तु यत्स्यातामन्तरालं तदमयोः । तालमत्र समाचष्टाशोकमले नृपाप्रणीः ।। -वाद्यप्रबन्धः तालचतुष्पष्टिकलो युग्मे मार्गे च दक्षिणे । चच्चत्पुटश्चतुष्पष्टिकलो वर्त्मनि दक्षिणे । वाद्यते यत्र तालाख्यः प्रबन्धोऽयमुदाहृतः ।। मच्युतः वेमः देवण: हरिपाल: कुम्भः अशोकः शार्शः वेमः तालकलाब्धिः कृष्णदेवरायसोदरेणाच्युतरायेण विरचितः । अत्र पूर्वा- चार्यमतानि बहूनि तालविषये खण्डितानि । तालकला- विलास, सङ्गीतविद्याविनोद, जैनमत, सङ्गीतमार्ग, चतुरस- भाविलास, चूडामणि ( संगीतचूडामणि), आञ्जनेयमत, नृत्त- चूडामणि, सङ्गीतमणिदर्पण, कात्यायनीय, सङ्गीतार्णव, रङ्ग- राजभरतभाष्य, कपर्दि, परमेश्वरादीनां मतानि खण्डि- २४८ । तालरागार्णवमुरारिमङ्गलकुसुमः तानि | टीकायुक्तोऽयं मन्थः । तालप्रस्ताराध्यायारंभे 'सीया- रामगुरुं नत्वा सोमाभट्टेन तन्यते ! ग्रन्थे तालकलावार्थों' इत्य- स्ति । तस्मादच्युतरायनान्ना सोमाभट्ट इमं ग्रन्थे (तालकलाब्धिं) रचितवानित्यूयते । अष्टावधानसोमनार्यस्य नाट्यचूडामणिकर्तुः गुरुः सीतारामः । सोमाभट्टः सोमनार्य एवेति वा तत्वतीर्थो वैति निश्चयः तालकलाविलासः अस्य कर्ता परमेश्वर इति श्रूयते । अस्मान्थाहवः श्लोकाः | अच्युतरायेण ताललक्षणे उदाहृताः तालचिन्तामणिः अप्पलाचार्यकृतः । स्वोपज्ञव्याख्यया ग्रन्थस्यग्दर्शो लभ्यते तालदी पका गोपतिप्पकृता । कालः क्रै. प. १४५०, .तालप्रस्तारः प्रस्तार: क्रमसंज्ञोऽथ विपरीतक्रमः परः | नष्टोद्दिष्टे द्विधा प्रोक्ते ततश्च पृथगेतयोः ॥ ततस्संख्या च पाताळद्रुतमेरुस्मृतस्ततः। लघुगुर्षोः पृथङ्मेरुः द्रुतमेरुस्तथापरः ॥ ततस्संयोगमेरुश्च खण्डप्रस्तारकस्ततः । चतुर्णां हारिमेरूणां नष्टोद्दिष्टे पृथक् पृथक् । योविंशतिरित्युक्ताः प्रत्ययाः पृथिवीभुजा कुम्भ: मतमिदं प्राचीनम् । अस्मिन्ननुदुतविरामयोः प्रवेशो नास्ति तालप्राणा: कालो मार्गकियाङ्गानि ग्रहो जाति: कला लयः । यतिः प्रस्तारकश्चेति तालप्राणा दश स्मृताः || तालरागार्जवसुरारिमलकुसुमः सूडप्रथन्त्रः यथाशोभालप्तिमन्ति यत्राष्टादश सङ्ख्यया । ● ताला: पदानि रागस्य पाटास्तेना: क्रमस्थिताः || वर्णसाम्यमलङ्कारो रसः शृङ्गारनामकः । देवादिवर्णन छन्दो नानायतिमनोहरम् ॥ त्रिविधोऽपि लयो रीतिः कैशिकी वर्णनापि च । वाग्मयकारसा च क्रमाद्रागादि कीर्त्यते || अच्युतः ताललक्षणम् धारणी च तथा नट्टा मेघरागो बराटिका। तथा मल्हारिश्रीरागौ स्थानमालवगौडकः ।। केदारो मालवीच देशाख्या गौण्डकृत्यपि । वसन्तो मध्यमादिश्च ललितश्च क्रमादमी || चचत्पुटश्चाचपुट: षपितापुतनामकः । संपक्केष्टाउद्ग आदितालस्तथैव च ॥ प्रतिमण्ठश्च मण्ठवाड्तालो वर्णयत्यपि । द्रुतमण्ठ निस्सारुम्पा च द्रुतमण्ठकः || रूपकः प्रतितालञ्च तृतीयस्त्वेकतालिका | पञ्चवक्तोद्भवा पाटा हस्तपाटा अलग्नका । हौडुकिका हस्तपाटा: चित्रपाटावपाटको || हुड्डुकादवसंमण्डि डक्का भेरीसमुद्भवाः । कंसारघर्धरीका मर्दलीसंभवास्तथा ॥ क्रमादष्टादशपदेष्वेते पाढाः प्रतिष्ठिताः । द्वादशादिपदेष्वस्ति विशेषस्सो विधीयते ।। डक्का कुडुक्का करटा प्रोद्भवा द्वादशेऽधिकाः । त्रयोदशे सेलुकाजा निस्साणोत्थाञ्चतुर्दशे || घण्टोद्भवाः पञ्चदशे पदे सप्तदशेऽपि च । किरिकिट्टभवा अष्टादशे पाटा अभी स्थिताः || वीरदण्डयां वनिभवा अधिकारसंप्रकीर्तिताः । रागाणां षाडवाद्याच रागसंभवतापि च ॥ बर्ष्या वामोयकारेण तालरागार्णवस्स च । प्रबन्धः पृथिवीभत्र मुरारिप्रीतये कृतः ।। २४९ - ई ताललक्षणम् यचोदितं वर्णिषु कांस्यमयूँ घनं तदाद्यं किल मूर्तमाहुः । तीयनादेषु तदुद्भवत्वाद्धनाभिधा लाक्षणिकी प्रसिद्धा || तत्कांस्यकं तालयुग विद्ध्यात्समं सपादाङ्गुलयुम्मवक्तम् । सवर्तुल पिण्डित एतदत्र यवोन्मितं स्यादिति तालविज्ञाः || पादोगुजोन्मितमध्यरन्धं स व्यङ्गुत्सेधवशातिरम्यम् । · अत्युज्वलं विस्मृतनिम्नमध्यं कुमारिकायाः स्तनतुल्यरूपम् ॥ • सुजातकार्तस्वरलापयुक्तं कौशेयनेत्रांशुकजांचलाप्रम् । निवेशयेत्तत्र वरं च युग्मे ऋजूकृतं तद्विदधीत चास्मिन् || "प्रन्थिं ततो निर्गमनाय रन्ध्रदेशाविहायं बुधसम्प्रदायः .. आवेष्टितेनाञ्चलदोरकेण प्रदेशिनी सव्यकरेऽस्य सम्यक् आक्रम्य चाङ्गुष्ठतलेन सव्यां प्रदेशिनीमस्य च मध्यमाद्यम् । प्रसार दङ्गुलिकात्र्यं तदूर्ध्वास्यमल स्थिततालमेकम् ।। । तालस्वरूपविचारः सन्धार्य तिर्यङ्मुखमन्यतालं हस्तेन चार्य किल दक्षिणेन । तलप्रदेशान्तरलम्बमानाबलावलं सन्धरणीयमेतत् || अनुष्ठवन्तर्जेनिकाप्रभागे तस्याप्रभागेन ततोऽन्यदीयम् । सन्ताडयेन्मध्यमयास्य नादपरीक्षणं वीक्षणविद्विदध्यात्। प्राय: प्रदिष्टा इह सर्ववाद्यसमुद्भवा वाद्यविदांवरेण || कुम्भः तालसमम्- पुष्करवाद्ये तालवाद्ययोः समत्वापादनम् यच्छरीरं भवेद्गानं कलातालप्रमाणजम् । तत्प्रमाणं तु यद्वाद्यं तद्वै तालसमं भवेत् || - अवनद्ध साम्यम् चल्युटादिभागेन गुरुकुतकलात्मना । साम्यं यदनुवार्य स्वात्तत्तालसममुच्यते ॥ तालखरूपविचार: ताल: कालो न नित्योऽसौ खण्डकाळ : स्वरूपतः । चलनात्प्राणसंबन्धान्मितेर्जन्मादितोऽपि च || नाप्यनित्यः स तालोऽयं प्रत्यभिज्ञाप्रमाणतः । अनादिकालरूपत्वं नाशकस्याप्यभावतः ।। छात्र स्खण्डकाळ इति लघुगुरुप्लतादिरूपः । जन्मादिति ई- रस्य पञ्चमुखेभ्यो जनिताः तेभ्योऽन्ये ताला इति । लघुतादिरूपोऽयमनित्यमिति गीयते । उत्पत्तौ बाघकाभग्वानोधियो विषयान्तरम् || वीचीतरङ्गन्यायेन चोत्पत्तेर्शनिसंभवः । निराकारस्य तालस्य कालादिः प्राण एव न । कालादिर्वायुमिन्नश्च न प्राणो भक्कुमर्हति ॥ भरतः सृष्टालियपर्यन्तं वर्तमानस्त्वतीन्द्रियः । तालोऽनित्यो विनाशादिप्रत्ययस्फूर्तिगोचरः ।। केचित्त तालो. हि नित्य एव । यतः तालस्य जनयितृपरिकर एष नष्टः | तालस्तु नाभिव्यक्तिगोचर इति । । नाम्यः कालादिर्वायुभिन्नोऽपि तालस्य प्राण इष्यते । राज्ञो भृत्य इव प्राणो गौणोऽयं न विरुद्धयते ।। अच्युतरामः तालाक्षरम् तालाक्षरम् चूडामणिकारस्त्वाह प्रस्तारे तालसंबन्धिन्यक्षरं स्याचतुर्विधम् । संज्ञया तत्परिज्ञेयं द्रुतं लघु गुरुप्लुतम् ।। तालकलाविलासे उक्तम् - अनुद्रुतो द्रुतश्चैव लघुगुरु ततः परम् । पुतं चेति क्रमेणैव तालाङ्गानि च पञ्चवा ॥ हंसपाद काकपाद षष्टा केचिदूचिरे । चतुर्भिलघुभिर्युक्तं निश्शब्दे चिवताल के ॥ चतुर्वर्णैस्त्रिभिर्वर्णैः सप्तवर्णैश्च पञ्चभिः | नववर्णै: लघुर्भिन्न चतुरश्रादिजातिमान् || यथा चतुरः चतुर्वर्ण: । त्र्यअस्त्रिवर्ण: । मिश्रः सप्तवर्णः । पञ्चवर्णः खण्डः | नववर्णसङ्कीर्ण: । अत्र वर्ण इति लघुः । मार्गताले पञ्चवर्णी लघुः । आञ्जनेय आह लघुश्च द्विविधः प्रोक्तः स्वतन्त्राज्जातिभेदतः । चतुर्वर्णैरित्र मिर्वर्णैः तयोर्मितिरुदीरिता || इयं मितिश्चतुर्वर्णत्रित्रर्णात्मिका पाटाक्षरेष्वेव प्रयुक्ता । केचिदिति । तालकलाविलासचतुरसभा बिला सग्रन्थकारादयः। अथाङ्गकालयोरभेदत्वात्प्राणत्वहेतुमाह - अङ्गस्य कालदो नास्तीति यद्यपि तद्भवम् । अपि कालत्वमङ्गत्वे कमव्युत्क्रमभेदतः || अनुद्रुतद्रुतलघुगुरुप्लुतानामङ्गानां काल॰एवं मुख्यो भवति । तस्मारकाला भिद्यन्ते ते इति चेत् परिहरत्यपीति । क्रमव्यु- क्रमसंदतः । क्रमस्तु प्राणः कालः । व्युत्क्रमस्तु कालोऽङ्गम् । द्वाव- नुद्रुतौ कालौ । एको द्रुतकालः । द्वौ लघुकालौ । एको गुरुकालः । अयं कालः आणः । ताले तु गुर्वनन्तरं लघुः सुतो वा लुतानन्तरं गुरुलघुद्दुतेष्वन्यतमो वा । व्युत्ने कालोऽङ्गं भवति । | अयं तालावयवः । तालार्णवः ---प्रवन्धः गधे वा पद्यबन्धे वारागेनैकेन धीमता । तालैश्च बहुभिर्युक्तस्तालार्णव इतीरितः ॥ गद्यरूपोऽथवा पद्यरूपोऽयं बहुतालयुक् । येन फ्रेनाऽपि रागेण युतस्तालावो भवेत् || अच्युतः २५० सोमेश्वरः | हरिपालः तालिका—गीताङ्गम् चतुर्विंशतिगणपरिमाणवस्तुका । तालोडुपानि ब्रह्मताल इडावाश्च चक्रतालव सारसः । अर्जुनो मकरन्दश्च महासन्निश्च सप्तमः ।। सन्नितालव्यश्रवर्णस्तथा शरभलीलकः । कुण्डनाची यतिमुखः शेखरः परिकीर्तितः ॥ एभिर्द्वादशभिस्तालैरुडुपानि भवन्ति हि । तान्त्येवेति विबुधा निगदन्ति पुरातनाः ॥ करणं स्थानकं तल चारी च करयोः स्थितिम् । चमत्कारेण गृह्णीयात्पदयोस्तलकुटृनन् । इति तालशृङ्खला । obojil तिम्मभूपालः– देशीताल: तिम्मभूपालके त्रिः स्याद्नुर्वाद्यन्तप्लुतद्वयम् । SS SS SS SS SS SS तिम्मभूपालसोदर:-- देशीताकः अनन्तरं मतास्ताले तिम्मभूपालसोदरे वास्त्र्यं स्युः पगलभूपः कोदण्डविद्यते ।। SSISSISSISS तिप्पराजः– देशीताल: तिप्पराजाभिधे ताले मध्यस्थित विरामकम् । बिन्दुत्र्यं तथा पुखवयं षड्वारवर्जितम् || 000/itodolitodojilodolitoolit तिरश्रीनकुट्टिता मुडुपचारी अविकिट्टितः पूर्व स्वपार्श्वपरपाश्र्वयोः । मध्ये निवेशितः पश्चात्तिर्यक् तत्रैव कुट्टितः । यत्र सा स्यात्तिरचीनतान्वर्थनासभाक् || तिरश्वीना तिरवीना– ग्रीवा पार्श्वयोर्ध्वयोगे च चलनात्सर्पयानवत् । सा ग्रीवा तु तिरश्चीनेत्युच्यते नाटयकोविंदै: खङ्गे श्रमे सर्पगत्यां तिरश्चीना प्रयुज्यते || नाम्य: वेस: गोपतिप्पः गोपतिप्प: गोपतिप्पः अशोकः नन्दी तिरिपशृङ्खला क्षितिष्टबह: पर्वा तिरवीना मतासने । तिरवीना तु पार्श्वगा। तिरश्रीना समाधी स्यात् । पार्श्वगामि तिरश्चीनमुक्तं पद्मासनादिषु तिरिषगृहला- देशीनृचम् जानुपृष्टभ्रमरिका प्रपदभ्रमरी तथा । स्वस्तिक भ्रमरी चैव तदान्तमरी पुनः ॥ खण्डसूची भ्रमरिका मण्डिभ्रमरिका तथा । चक्रअमरिका चैव मण्डल भ्रमिरष्टमी | जानुभ्रमरिका पश्चात्कटिच्छिन्न भ्रमिर्भवेत् । करण भ्रमरी प्रान्ते त्वन्तर्जानुभ्रमिस्तथा । द्वादशैतास्तु पर्याया माह्या नृत्यविशारदैः ।। तिरिप भ्रमरी – अमरी अधिस्वस्तिकमादाय तिर्यग्भ्रमणतो भवेत् । कुचितं पादमुत्क्षिप्य पार्थेनाक्षिप्य पृष्ठतः । अभ्याङ्ग्रेस्वस्तिकं कृत्वा शरीरं भ्रामयेद्यदा | तिर्यग्यदण्डपक्षाभ्यां यथा स्यात्स्वस्तिकच्युतिः । तिरिपभ्रमरीत्येवा तदा तज्जैर्निगद्यते ॥ तिर्यक L पूर्वोपगमनाद्वाहुः तिर्यगाख्यो बुधैर्मतः तिर्यक् ञ्चिता- देशीचरी - चरणं कुञ्चितं तिर्यक् यत्र च प्रक्षिपेन्मुहुः । क्रमेण चारी सा तिर्थक्कुचितेत्यभिधीयते ॥ तिर्यक्ताण्डवचालनम्—चालकः तिर्यगूर्ध्व प्रसृतयोः पाण्योरेककरो यदा । नाभिप्रदेशे बिलुठेदन्यः पाइर्वान्तरं व्रजेत् । तदैन॑ चालकं प्राहुः तिर्थक्ताण्डवचालनम् || तिर्यगञ्चितम् श्रुतिकरणम् समपादाकृते तिर्थगुलवे तियेगश्चितम् । ज्यायनवेमाभ्यामिदं करणं न निबद्धं । कुम्भ: करणम् | अशोकः सोमेश्वरः ज्यायनः वेदः ज्यायनः अशोकः वेमः वेमः २५१ अशोकः निर्वक्ति इदं 1 तिर्यग्गतस्वस्तिकाग्रम्-~-चालकः द्विगुणं लुठितौ तिर्यकराचन्योन्यसंमुखौ । आगत्य स्वस्तिकीभूतौ पुरो बेगात्प्रसारितौ ॥ तथा स्वस्तिकभङ्गेन तिची प्रसृतौ यदि । तिर्यग्गतस्वस्तिका प्रस्तुवन्ति विपश्चितः || ति र्य नतम्——-शिरः तिर्यनतं यथार्थाख्यं चिन्तापीडादिषु स्मृतम् ! तिर्यनतोनतम् – शिरः तिर्यङ्नतोन्नतं तद्वत्सुश्रुषां विभ्रमादिषु | --- शिरः तिर्यङ्नतोन्नतिं प्राप्तं शिरस्तिर्यङ्गनतोन्नतम् । बिच्वोकादिषु कान्तानां तत्प्रयोग प्रचक्षते । तिर्यमुखा – देशीचारी स्थानके वर्धमानाख्ये स्थित्वा पादौ प्रसर्पतः । सव्यापसव्ययोस्तूर्ण यत्र तिर्यङ्मुखा तु सा || तिर्यक्सरणम् –उत्प्लुतिकरणम् यत्रैकेनैव पादेन तिर्यगुट्युत्य भूतले। निपत्यैकाङ्क्षिणा तिष्ठेत्तत्तियक्सरणं भवेत् ॥ तिलकः– गीतालङ्कारः (ध्रुवभेदः ) पञ्चविंशाक्षरः पादो यस्यासौ तिलकाह्वयः । ताले चाचपुढे ज्ञेयो वीरे वाप्यतेऽपि वा। ताले चाचपुटे ज्ञेयं गुरुर्लधुयुगं गुरुः ॥ गण्डभूषणम् तिलकम् --मात्रावृत्तम् चतुर्मात एकः पञ्चमात्र एकः जग ग तिलकवर्तना 1 नाममा प्रसिद्धा । तिवटम् – देशीनृत्तम् नवर्जिततवर्गेण गकारेण कन्चित्कचित् । तिवटम् बेसः व्यायनं. ज्यायनः बेमः बेमः संगीतसारः विरहाङ्कः तीर्णमञ्जरी निर्मित विन्दुना वर्ज्यमिति तादिप्रहोत्तमम् ॥ तालावृत्तानुगम्भीरै: तिवटं परिकीर्तितम् । यथा - थे थे तिथा तिथि तेते ततिगदा। तीर्णमञ्जरी --मेलरागः (मेचकल्याणीमेलजन्यः ) ( आ ) सरिगमनिस. (अव) स ध नि ध प म रिमगरिस. तीववर्धिनी --मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्य: ) (आ) स ग प ध नि ध स. (अव) सनिधम गरिस. तीव्रवाहिनी–मेलरागः ( षडूविधमार्गिणीमेलजन्य ) (आ) सरिगमपध पनि स (अव) सनिपधप म गरिस. तीव्रा श्रुतिः षड्जे प्रथमा श्रुतिः । तुच्छिका र रागः धैबतग्रहणन्यासा गहीना रिपभूयसी। रिषभं मध्यमं यावत् तारमन्द्रा च तुच्छिका || न्यासांराग्रहधैवतगान्धारापेत परिखप्राया ' रिषभस्वरमध्यावधिकतारमन्द्रा च तुच्छिका भवति || नान्यः तुडुका - वाद्यप्रबन्धः यत्पृथप्रचितः पाटैर्बन्ध वर्णसरेण वा । अभ्यस्तद्रुतमानेन खण्डं सा तुड्डुका मता प्रायशो नर्तने दीप्ते नृत्तज्ञैस्सा प्रयुज्यते ॥ यदेकदेशतो वाद्यमुद्राहाभोगयोध्रुवे । हस्तलाघवयोगेन तुड्डुका नाम सा स्मृता ॥ २५२ मझ मतमः । यथाभिहितविशेषमस्यापि मिन्नपञ्चम्या इवालापर्क रूपकं वेदितव्यम् । उद्ग्राहृध्रुवकाभोगाः पुनरुग्राह उच्यते । तुडुक इति वाद्येषु कथित्तस्सोमभूभुजा ॥ मझ वेमः सोमराजः सोमेश्वरः | शुद्धकूटादिभिर्बद्धः खण्डो वर्णसरेण वा । अभ्यस्तस्स्याद्रुते माने तुड्डुकादीप्तनर्तने ।। दुताद्रुततरं मानमल लक्ष्येषु दृश्यते । उग्राहध्रुवकाभोगे यन्लान्यतमत्खण्डकम् ॥ वादनीय परे प्राहुरन्ये तु तुडको जगुः । उद्राधबकाभोगोग्राहाणां वादनं क्रमात् ।। तुण्डकः— वाद्यप्रबन्धः वाद्यैकदेशं वर्गान्तमयं वाद्यादिमध्ययोः । बादलघुहस्तत्वाद्यं तमाख्याति तुण्डकम् || वाद्यस्य चादौ मध्ये च वर्गान्तो यत्र वाद्यते । वाद्यैकदेशो वाद्यज्ञैः लाघवात्करयोर्द्वयोः । तुण्डकाख्यः प्रबन्धोऽसौ पण्डितैः परिगीयते ॥ तुण्डिकिनी-सुषिरवाद्यम् तुम्बिकिनी, तित्तिरि: - इत्यपि दृश्यते । सैव हस्तद्वयायामा प्रोक्ता तुम्बिकिनी जनैः । तुत्तुं तुरीतिवर्णाढथा तित्तिरीति स्मृता बुधैः । तुण्डिकिन्योयुगं वायमिति वाद्यविदो विदुः ।। सैव काहलेव । तुम्बकिता- फूत्कारदोष: तुम्बकी योऽनुरणनप्रायः प्रायेण दृश्यते । तुम्बरी ----वीणाभेदः अष्टमुष्टिमितो दण्डस्तुम्बुर्याः खादिरो मतः । तस्यैकाङ्गुलकं रन्ध्रे वेष्टनं चतुरङ्गुलम् ।। साधं चोभयतो देयं रौप्यसंवरकद्वयम् । सार्धाङ्गुलोञ्चककुभं सारदारूद्भवं न्यसेत् ॥ तस्मात् षडङ्गुलादेकं तुम्बकं तत्र विन्यसेत् । घडूविंशत्यङ्गुलात्तस्मात्तुम्बमन्यं विनिक्षिपेत् ।। नात्युन्नतं नातिहत्वमेव तुम्बयुग विह मन्द्रतन्त्रीस्तु छागाद्यान्त्रसमुद्भवा ॥ अन्यद् द्वे पट्टसूत्रेण निर्मिते तु मनोहरे । एका तन्त्रीलये तत्व बद्धव्या ककुभे ततः ॥ तुम्बरी शाई: शार्ङ्गः वेमः कुम्भः तुम्वुरुः तुम्बा हिर्गते दण्डे तारमभ्याख्यतन्त्रिके । बद्धव्ये सुदृढीकृत्य यथा न चलतस्तु ते ॥ ऊर्ध्वतुम्बादधोऽन्या तु बद्धव्या मन्द्रतन्त्रिका | ककुभे कलिका देया यथानुरणनं भवेत् । एषा च तुम्बरी प्रोक्ता सर्वगीतानुवादिनी || नारायणः इयं तुम्बरी दक्षिणदेशप्रसिद्धात् तम्बुरेति वाद्यविशेषाद्भि- न्नैव । तम्बुरावाद्यं केवलं चतुस्तन्त्रीयुतं श्रुतिवाद्यमेव । एक-- मेव तुम्बं बृहन्मानम् । कलिका जीवाइशङ्कब: ( चत्वारः) वीणायामिवाल ज्ञेयाः । तम्बुरायाः श्रुतिमात्रप्रयोजनत्वा- त्सारीस्थापनं तत्व नास्ति । नाटकोयलक्षणकर्ता । कोऽयं कदा वासीदिति न ज्ञायते । नारदमहर्षेः समानस्कन्धः समानकालीनश्च स्यात् | तुम्बुरुना टकादेकस्मिन्सङ्गीतसारे सङ्गीतदामोद चोका उदाहृताः । -घनवाद्यम अधोमुखं ताम्रमयं विदध्यात्कुम्भं सुशोभं समलङ्कृतं च । सुवर्णलिप्तं च ततोऽङ्गुलीषु निक्षिप्य मुद्रात्रितयं प्रदिष्टम् । कृतान्तरालं पुनराभिरन्न कुर्याद्रुधस्तुम्बुरुवादनं च ।। तुम्बुरुप्रियः- रागः गान्धारांशो मध्यन्यासो निधनध सप्तमध्वनिकः ' धैवतषड्जापेतो रागस्यान्तुम्बुरुप्रियः ॥ गान्धारांशो निषादान्सो मध्यमन्याससंयुतः षड्जधैवत निर्मुक्तो विज्ञेयस्तुम्बुरुप्रियः ॥ तुरगलीलः— नृत्तबन्धः. यत्र पङ्क्तिद्वयं कृत्वा पृथगष्टभिरष्टभिः । मिथञ्चतुष्ककोणेषु चालयेद्यदि नर्तकः । अयं तुरगलीलाख्यो बन्धो ललितबन्धुरः || तुरङ्गलीलः– देशीताल: हयलीलं पश्यत । तुरङ्गलीलताले स्याहतद्वन्द्व लघुस्ततः । ००। तुरङ्गिणी - गति: उत्क्षिप्य दक्षिण पादमुलाय च मुहुर्मुहुः । नान्यः नन्दी २५३ । बामेन शिखरं धृत्वा दक्षिणेन पताकिकाम् | तुरविणीगतिः प्रोक्ता नृत्यशास्त्रविशारदः || तुरङ्गी–गतिः अश्रमं च गतिश्शीघ्रं वचोव्यक्तिचमत्कृता । तुरङ्गाणां गतिस्तैषा चमत्कारमनोरमा | तुरतुरी सुविाद्यम् तुण्डकिनीत्यपि दृश्यते । तुरुष्कगौडः ---उपाङ्गरागः मन्द्रो गतो गभूयिष्टो ग्रहांशन्याससप्तमः तुरुष्कगौडः कथितः पञ्च मर्प भवर्जितः । अयमान्दोलितः षड्जे केदारो गौड उच्यते ॥ -प्रथमरागः निमहांशो रिपत्यतो गबहुर्मन्द्रताडितः । तुरुष्कगौडी वीरे स्यात् मालवीयस्तो जनैः ततस्तुरुष्कगौडस्स्यात्पश्चमर्पभवर्जितः । निषादांझध गान्धार बहुलो मन्द्रताडितः ।। परिहीनो निषादांशो गान्धारबहुलस्तथा । मन्द्रेण ताडितः प्रोक्तस्तुरुष्को गौड उच्यते ॥ गान्धारबहुलो मन्द्रताडितो रिपवर्जितः । निषादांशमहन्यास: तौरुष्को गौड उच्यते ॥ तुरुष्कतोडी–प्रथमरागः मध्यांशा स्वल्पगान्धारा तोडी तौरुष्कतोडिका । निषादर्षभबाहुल्या खरैरसन्ताडिता मता ॥ -~उपाझरागः ताडिता रूल्पगान्धारा निषादर्षभशालिनी । तोड्येव कथ्यते तद्ज्ञैरिह तौरुषकतोडिका || पक्षमभूयसीति रघुनाथः । - रागः तुरुष्कतोडिका चोपा सत्रया गविवर्जिता । उपेत्युपरागः । तुरुष्कतोड़ी नाट्यदर्पण देवेन्द्रः भट्टमाधवः मोक्षदेवः हरिः जगदेव: भट्टसाधवः तुरुकतोडी रागध्यानम् तोड्येव ताडिता गाल्पतौरुषकी रिनिभूयसी | मध्यमांशा च पूर्णा च निषादर्षभभूयसी । ताडिता स्वल्पगान्धारा तुरुष्की तोडिका स्मृता || कथ्यते च तुरुषकाद्या तोडी मध्यांशसंयुता । म्वरैरसप्तभिरापूर्णा निषादर्षभभूयसी । गान्धारे स्वरूपतां प्राप्ता भवेदियमितीरिता || मध्यमांशा च संपूर्णा निषादरिषभोत्कटा । गान्धारदुर्बला तोडी तुरुष्की ताडिता भवेत् ॥ तुरुष्कतोडीरागध्यानम् आयतनील निचोला करमालाजण्यमान पतिनामा बिरहातुरोच्यगौरी तुरुष्कतोडी महावेणी ॥ तुलाहस्तः कलशाभिधहस्तौ तु स्पृष्टाङ्गुष्ठौ परस्परम् । तुलाराशौ चन्द्रसूर्यसङ्गमे युज्यते क्रमात् || तुल्यतर्कः-लक्षणम् रूपकैरुपमाभिर्वा तुल्यार्थाभिः प्रयोजितः । अप्रत्यक्षार्थ संस्पर्शस्तुल्यतर्कः प्रकीर्तितः ॥ २५४ यथा - नवार्कभेत्यादि वीणावासवदत्ते राजवचनम् । तुन्यहस्तः अधोमुखपताकाख्यौ कृत्याङ्गुष्ठे तु मेलयेत् । तुल्यहस्तस्स भवति परब्रह्माधिदेवता || समूहे परिपूर्णाब्धा निधिष्वपि समे तथा । विनियोगस्समाख्यातः गम्भीरे वेदिकावले || जगदेक: तुलजामहाराजः अयं तञ्जापुराधिपः । काल: १७२९- १७३५. सङ्गीतसारो- द्वारकर्ता । अनेन चतुर्दण्डिप्रकाशिका, विट्टलीय, स्वरमेढकला- निधि, मतानि सम्यक् परिशीलितानि | रागाणां मेलकर्तृविषय विचारयामास हरिः । सोमेश्वरः सोमनाथः ज्ञारः भरतः गौरीमंतम् तुल्लम् – देशीनृत्तम् ( उडुपाङ्गम् ) हृदये शिखरद्वन्द्वंकुचिते स्थानके ततः । चतुरश्रे स्थान के च पर्यायेण पताककौ || प्रसारच ततः श्रयेत् । पुरोऽधस्ताद्वामकरः स भवेदलपद्मकः । प्रसारितो दक्षिणस्तु कुर्यादूर्ध्वमधोमुखम् । शिखरं तु ततः स्थानं चतुर समाश्रयेत् || पर्यायेण पताकस्य प्रसार: पूर्ववद्भवेत् । कृत्वा तु स्वस्तिकं स्थानं स्वस्तिकावल || पुरस्तात्तु ततस्तिर्यक् कुञ्चिता चारिका भवेत् । सहैव दण्डपक्षेण हस्तकेन सुशोभना || चतुवरं च तौ हस्तौ चतुवरं च चारिका । परिवर्तनतः कुर्यात्प्रत्यालीढं ततः श्रयेत् ।। तब बामो लताहस्तो दक्षिणः पार्श्वगोवंगः । पताकः कुचितां तिर्यक् चारी वामे द्वयं चरेत् ॥ तत्रोर्ध्वगः पताकतु शनैर्हृदयमानयेत् । तखालीढं स्थानकं च पताको वाम ऊर्ध्वगः || दक्षिणं तु लताहस्तं पुनः कुञ्चितमाचरेत् । हृदये शिखरद्वन्द्व विधायैवं ततः पुनः ।। अङ्गान्तरे विपर्यासात्सर्वं पूर्ववदाचरेत् । ततस्तिर्यक्कुचिता च चारी पर्यायतो भवेत् ॥ हृदये चालपद्मस्य द्वयेन परिवर्तनैः । सहैव कुचितां चारी पुरतः पृष्ठतस्तथा ॥ पश्चात्सरलतवारी स्वीकुर्यादपकुञ्चिताम् । पादयोः स्वस्तिकं कृत्वा ललितौ नृत्तहस्तकौ || पुरोर्ध्वं च विधायादौ भ्रमरीं चारिकां चरेत् । अध: पार्श्वद्वये चैव कर्तव्याचलपद्मकौं || हृदये शिखरद्वन्द्वं मण्डले स्थानके पुनः । पताकं दक्षिणे पाइवें संप्रसार्य च गारुडम् || कृत्वा तु कुञ्चितस्थाने सदैव परिवर्तनः । गृह्णीयात्कुञ्चितां चारीमेवमङ्गान्तरेण च । सहैवोद्भुतकं कुर्यात्पुरतः स्वस्तिकं भवेत् ।। अलपद्माख्यकरयोश्चतुरश्च भवेत्तदा । पाइर्वयोः संप्रसार: स्यात्करयोस्तु पताकयोः ॥ वामपादे दक्षपदं संस्थाप्य भ्रमरीं चरेत् । पुरो दक्षपदं स्थाप्य सह तेनालपद्मकम् || तुष्टुसप्रियः अधः प्रसार्य वासोऽधिः स्थाप्यस्तेन सहैव तु । बामोऽलपद्मः पुरतः प्रसार्याधः पताककः ॥ हृदये वामशिखरं प्रसृतं च पताककम् | दक्षिणे तुलमुद्दिष्टं आदितालेन सूरिभिः || अत्र कुञ्चिता, तिर्यक्कुश्तिा, अपकुचिता, भ्रमरी, इति चतस्रञ्चार्यः । तुष्टुसप्रियः -- तानः गान्धारग्रामे नारदीयतान गमपनि सरि तूकः– देशीलास्याङ्गस् लयेन चलनं यत्र सलीलाववतंसकौ । दलद्धेलाप्रपचेन हाबप्रचुरतायुतौ । यत्र कर्णौ प्रकुर्वाते तं तूकं मुनयोऽबदन् । द्रुतमन्दादिभावेन चालनं हावपूर्वकम् । लीलावतंसयुतयोः कर्णयोस्तूकमीरितम् || तूर्णम् - वीणावादनमाणः कर्तरीश्वसिताभ्यां यत्कुहरेण समन्वितम् । निर्घोषरेफगमकै स्तूर्ण तत्करणं विदुः ॥ तूहली - सुषिखाद्यम् हस्तकमात्र वंशस्य यान्ते विनिवेश्यते । घटितं माहिषं शृङ्गं तूहली सा प्रकीर्तिता। तारनादं प्रतिभटभयवादनमीरितम् ॥ तूलिकाविचित्रम्-मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) सरि गरिमपधस. (अव) सनि ध प ध म नि ध मग रिगस. तृतीयः -- देशीताल: तृतीये सु द्रुतादूर्ध्वं सविरामद्रुतद्वयः। । द्रुतद्वयं विरामान्तं तृतीयें। नान्यः 6 अशोकः | पार्श्वदेवः । मज २५५ कुम्भः | वेमः श्रीकण्ठः द्रुते द्रुते विरामः स्वात्तद्रुताभ्यां तृतीयकः। तद्वैतथुथुगधिकथ उधिद्दिल्यम् । गान्धारमन्द्रपूर्ण: षड्जन्यासग्रहांशकः । सप्तभिश्च स्वरैस्वल्पः कामोद्स्त्वपरो भवेत् ।। तृतीयकामोद:--रागः अंशग्रन्यासनिवासिषड्जो गान्धारमन्द्रस्समशेषनादः । सर्वम्रै स्वल्पकषानिकायां जातः कमोदन्तु भवेतृतीयः ॥ नान्यः तृतीयप्रहरगेयाः- रागाः वराटी तोडिका चैब कामोर्दा च बुडाद्रका । गान्धारी नागशब्दी च तथा देशी विशेषतः । भरो ज्ञेयो द्वितीय प्रहरात्परम् || तेजः अधिक्षेपावमानादेः प्रयुक्तस्य परेण यत् । प्राणात्ययेऽप्यसहनं तत्तेजः समुदाहृतम् ।। समानानां वशीयत्वं कर्मणा मनसा गिरा। यस्व सन्तः प्रशंसन्ति तदाहुस्तेज इत्यपि ॥ तेजस्वि अन्वेभ्योऽपि च भूयिष्ठा यस्मिंस्तत्परमाणवः । तेजस्वि तद्भवेद्वस्तु चक्षुषां प्रतिघातकम् || तेच तेन्नः—प्रबन्धाङ्गम् संस्कृतप्राकृताभ्यां च भाषयातिविचित्रया । तेन्नतेन्नेति यश्शब्दः सोऽयं मङ्गलसूचकः ॥ सुधाकला: मतम: दामोदरः भावविवेकः भावविवेकः हरिपालः तेनेति शब्दं किल तेन्नकः स्यात् श्रेय: प्रदो मङ्गलवाचकश्च । कथं तु तेन्नस्त्विह मङ्गलार्थो विहाय चोकारमथेतिशब्दम् ॥ अत्रोच्यते तत्त्वमसीतिवाक्ये सूत्रेषु वा सत्यवतीसुतस्य । तवाक्येsपि च तैत्तिरीये ब्रह्मैव लक्ष्यं किल तत्पदेन ॥ हरो हरिश्चापि विरिश्चनश्च सुरास्त्रिका तत्पदकीर्तनेन । अतश्व गानेऽपि च तेन्नकारः तालप्रयोगेऽपि च तत्तकारः अतीवकल्याण विशेषवाची भवेदयं सर्वजनप्रसिद्धः ॥ रघुनाथ: तेन्नकरणम् तेत्रकरणम्- गीयते तेन्नकरण स्वरैर्धात्वोसतेन्नकैः । स्वरासतेन्नका यह दृश्यन्ते धानुयुग्मके। तदुक्तं तेन्नकरणं चालुक्यपृथिवी भुजा ॥ तोटकम् – गर्भसध्यन्नम् संरभवचनं चैव तोटकम् । ससससाः. भरतः आवेगगर्भ यद्वचनं तत्तोटकम् । स चावेगो हर्षात्कोधादन्य- तोऽपि वा भिनत्ति यतो हृदयं ततस्तोटकम् । यथा- रत्नावल्यां अद्यापीत्यादिविदूषकवचनम् । अभिनवः दिव्यमानुषसंयुक्तो न यत्राङ्के विदूषकः । तीटकं नाम तद्ज्ञेयं गूढनायकलक्षणम् ।। पचाष्टनवसप्ताङ्कं दिव्यमानुषसंज्ञकम् । तोटकं नामतत्प्राहुर्भेदं नाटकवस्तुनः ॥ दिव्यया सह मानुषेण सङ्गम इति समासार्थः । यद्वा- हरिपाल: गर्मितं वचः जोधहर्षादि संभूतावेगगर्भित वचनं तोटयति हृदयम् । यथा - रामाभ्युदये चतुर्थेऽङ्के तातेत्यादि मेघनादवचनम् । रामचन्द्रः - द्वादशाक्षरवृत्तम् जगमल: यथा विक्रमोर्वशी । नवाई तोटकं दृष्ट मेनकानाहुषाह्वयम् | तोटकं मदलेखाख्यं यत्तस्तंभितलम्भकम् || क्रमादष्टासप्ताको दृश्येते ह्यविदूषकौ । यद्वक्रमोर्वशीयाख्य पञ्चाङ्क तोटकं स्मृतम् ॥ २५६ तोट: स्यादिह दिव्यमानुषमयः प्रत्युत्तमः कैशिक : | पञ्चाष्टाङ्क विनिर्मितः स्फुटकथ: ज्योऽवमर्शेन च । सर्वोऽङ्कः खलु विप्रलम्भगहनी नानाकलासुद्भवः । ख्यातः स्फायति नायकः सुललितः क्रीडाप्रमोदादिभिः ॥ शुभकरः | भरतः शारदातनयः प्रत्यङ्कं विदूषको वर्तत इत्यश्मकुट्टः । दिव्यमानुपसंयोगो यत्रा रविदूषकैः । तदेव तोटकं भेदो नाटकस्येति हर्षवाक् । तदुव्यापकमित्यन्ये नाद्रियन्ते विपश्चितः || विक्रमोर्वशीये विदूषको नास्ति । मेनकानाहुषतोटके प्रत्यक विदूषकः । तोडकम् – ध्रुवावृत्तम् यदि चान्त्यतृतीयकषष्ठगतैः नवमेन च भूषितमेवम् । गुरुमिस्सततं त्विह यद्घटितं तोटकमेव हि नर्कुटकम् || रमणी सहिदो रयणी विरमे। रमणी सहितो रजनी विरमे ।। भरतः वाडपुत्रागरागय्यानसू सतीकण्ठदेशस्थ व्यप्रकोष्ठ द्वितीये च हस्ते तदीयोरुयुग्मम् । सदा नागबन्धप्रशस्ताङ्कपीठं भजे सन्ततं तोडिपुन्नागरागम् ॥ तोडी–प्रथमरागः अंशावसाना महमध्यमा स्या- द्वान्धारमन्द्रा च समानशेषा | त्षाडव तारा हर्षप्रदा मुख्यरसे च तोडी ॥ तोडी -मेलकर्ता आधादिमोक्षहरिगान्धरशुद्धमध्य- विद्धवश्वकैशिकनिषाद्मिदं समानम् । रामसागरः मोक्षः गायन्ति नारदमुखा इह तोडिरागे का चित्कपञ्चमयुतोऽपि स षाडवाख्यः ॥ सरिमधा: शुद्धाः । गोऽन्तरः । कैशिकनिषादः । पो लुप्तः । -मेलरागः ( कर्णाटीगौडमेलजा ) परमेश्वरः तोडी मत्रयसंयुक्ता गातव्या दिवसोदये । मन्याहता पकम्पा च गायकवान्तरञ्जनी ॥ षड्जपूर्वा तु तोडी स्याद्यत्रोक्तौ कोमली रिधो न्यासः स्याद्वैवतस्तस्यां गान्धारांशेन शोभिता । मेनारोहे तु पन्यासा पञ्चमेनोभयोरपि ॥ प्रथम प्रहरोत्तरगेया । पूर्वेति । श्रुतिद्वयपरित्यागात्पूर्व संज्ञेयस्य परिभाषा | आहोबिलः लोडी -मेलराग: ( हनुमतोंडीमेलजन्यः ) (आ) सरिगमधनिस. ( अब ) सनिधम गरिस. अथ तोडी षाडवाडा न्यासांझग्रहमध्यमा । संपूर्णा षड्जतारा च मध्यमे मन्द्ररूपिणी ।। मध्यमांशग्रहन्यासा संपूर्णा सप्तभिः स्वरैः । पचमे कम्तिा नियं मन्द्रगान्धारभूषिता || षड्जतारा निषादास्या भूयिष्ठा रिषभेण तु । नाम्ना तोडीति विख्याता गुहृषाडवसंभवा || मध्यमांशमहन्यासा गतारा सहशखरा । संपूर्णा मन्द्रगान्धारा तोडिका परिकीर्तिता ।। अंन्यासह घृत मध्यमकसतारमन्द्रगान्धारा । समशेषा संपूर्णा चान्दोलितगमका च तोडिका कथिता || नान्यः मध्यमांशग्रन्यासा तोडिका शुद्धषाडवात् । जाता मध्याह्नसमये गेया शृङ्गारवीरयोः || भङ्गं षाडवरागस्य संपूर्णस्य समस्वरः, षड्जतारश्च मन्द्रश्च न्यास ग्रहमध्यमः । तोडिनाम प्रसिद्धोऽयं रागो हर्षे प्रयुज्यते ।। मध्यमांशग्रन्यासा सौवीरी मूर्छना मता । संपूर्णा कथिता तज्ज्ञैः तोडी कैशिकसुन्दरी । ग्रहांशन्यासषड्जा च केचिन प्रचक्षते ।। शुद्धषाडवरागाडा संपूर्णां च समखरा । षड्जतारा ममन्द्रा च न्यासांशग्रहमध्यमा | कम्पिता पमेनैव तोडी हर्षे नियुज्यते ! मझ ग्रहांशन्यास के षड्जस्तोडी रागाङ्गसंयुजि । --- रागाझरागः गमन्द्रा तारसा शुद्धा षाडवादादिमध्यमा । गातव्यस्सर्वदा तोडी संपूर्ण समकम्पिता || 19 सोमेश्वरः याष्टिक नारायणः जगदेवः दामोदरः हम्मीरः मद भमाधवः २५७ --रागः ( वंशे वादनक्रमः ) ठु मध्यमं तु ग्रहं कृत्वा कम्पवेत्तत्परं स्वरम् | चतुर्थ तु विलम्व्याथ तृतीयै च स्वरं अयेत् || द्रुताहतं विधायैनं पुनः प्रोच्य तमेव च | ग्रहे चेन्न्यस्यते तोड्याः स्वस्थानं प्रथमं भवेत् || पूर्वस्वस्थानवत्कृत्वा रोहणं पञ्चमं स्वरम् । स्पृष्ट स्थायित्वरान्तं चेदवरोहो विधीयते ॥ तदा द्वितीय स्वस्थान तोड्या: प्रोक्तं तु पण्डितैः षष्ठवरावधि प्राग्वत्कृत्वारोहं ततः परम् ॥ स्थायिवरावधि यदावरोहः क्रियते तदा । स्वस्थानं तु तृतीयं स्यात्तुर्ये स्वस्थानके पुनः || अष्टमस्वरपर्यन्तं विधायारोहणं ततः । महत्वरावधिप्राग्वदवरोहो विधीयते । संप्रोक्तो लक्ष्यतत्त्वज्ञैर्मुद्रितः स्याग्रहस्वरः || तोडीरागध्यानम् तुपारकन्दोज्वलदेहयष्टि: काश्मीरकर्पूर विलिप्त देहा विनोदयन्ती हरिण वनान्ते वीणाधरा राजति तोडिकेयम् || इयं मालवकैशिकभार्या । मृणालकुन्देन्दुसमानगात्री विलितदेहा हरिचन्दनेन । विनोदयन्ती विपिने कुरङ्गं तोडी विपक्षी दद्धती कराभ्याम || कादम्बरीरसवपूरितकापात्रां विन्यस्त्वामकरोमित चारुवक्ताम् । सव्येन नायकपटाप्रदशां वहन्तीं तोडी सदा मनसि मे परिचिन्तयामि || तोरणम् --- चालक: • पुरस्तातहतिको भूत्वा ततो विच्युतितां गतौ । पार्श्वयोर्लोडनं प्राप्य पुनस्लस्तिक बन्धनौ ।। स्थित्वा शर्षोपरिकरौ ततस्तौ विश्रुतौ पुरः । · लोलितौ यत्र तत्प्रोत चालकं तोरणासिंधम् || तोरणम् नेमः दामोदरः श्रीकण्ठः रागसागरः अशोकः तोराली तोराली-नेलराग: ( नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सगमपधनि पस. (अव) सनि ध प म गरिस. त्यागसिहासनाधीशः– देशीताल: त्यागसिंहासनार्थीशोऽन्तस्त्रिद्गौ फुतेऽन्तरे 550005'5 लवणा रागः पश्चमाद वर्षभहीना गतारा शुद्धपञ्चमात् । गमकद्विगुणागोचै: लवणान्दोलित रैः ॥ द्विगुणस्फुरिता पांशा धन्यासा वर्जितर्षभा | वाजपेयिकतानाढया श्रवणा बहुपन्चमा || पञ्चमबहुलैगमकै रिषभवियुक्तै रसस्फुरै द्विगुणैः । पूर्वबदपरा श्रवणा पचभजनिता तु जगति सदा ॥ सनिधैः स्फुरितैरसांशा पञ्चमर्षभ वर्जिता । टकरागोवा सा तुत्रवणा रत्यां विचक्षणा ||

---

भाषाङ्गरागः

शुद्धपञ्चमभाषा या तज्जाता त्रवणाऽपरा। अतारा प्रथमे यामे प्रार्थनायां च गीयते ॥ लवणावङ्गाली-२ धांशा षड्जेन बहुला सुरितैर्गम कैर्युता । परिहना भिन्नषड्जे विभाषावणा सता || मुझ त्रवणोद्भवा - राग: कुरितैः षड्जगान्धारमध्यमै रिपवर्जिता मापन्यासा च सनिघतारा स्यात्तूवणोद्भवा ।। २५८ गोपतिप्पः मोक्षः नान्यः धैवतषड्जनिनादैर्बलवद्भिस्सरफुरैर्गमकैः । द्विगुणैर्युक्ता त्रयणा परिहीना सूरिभिः कथिता ॥ -प्रथमरागः या भिन्नषड्जात्तवणा तदर्श जगाद तां त्रावणिकां मतङ्गः । हीना रिपाभ्यामपि धैवतांशा कश्चित्प्रदिष्टः स्वयमेव मेघः ॥ मोक्षः कश्यपः नान्यः कश्यपः भट्टमाघवः नाभ्यः नान्यः सगमैनलवद्भिर्मापन्यासेन सनिधतारयुता | नवणोद्भवा च परितः परिरहिता भवति लक्षणतः ।! वस्ता-दृष्टि: उद्वृत्तवर्त्मना दृष्टिः तथोत्कम्पिततारका प्रस्फुरत्फुलमध्या च बस्ता त्रासे प्रयुज्यते ऊर्ध्वोद्धान्त पुन्हा कम्पमानकनीनिका | लस्ता दृष्टिरियं लासे वेपथौ च प्रकीर्तिता ॥ वावणिकारागृध्यानम् कदलीमूलासीना पीनकुचाधीननायका तन्वी | कनकनिभा शुभहारा वात्रणिका वर्ण्यवेणीका || लावणी--- रागः तदनु त्रावणी नाम्ना भिषड्ज समुद्भवा । धैवतांशयुता सेयं वर्जितर्षभपञ्चमा अयं तु मेघनादरस्याइन्थेस्मि... समीरितः ॥ त्रासः -- चित्राभिनय: विद्यत्पिशाचगर्जाद्यैर्जनितस्त्रास इष्यते । कर्तरी चोर्ध्वभागे तु चालिता विद्युदर्शके || पताकौ द्वौ चोर्ध्वमागे चालितौ भूत्तदर्शने । सर्पशीर्षः पुरोभागे बद्धश्चेत्सर्पभावने ॥ _व्यभिचारिभावः लावणी भवति चाल - सोमेश्वरः वेमः तत्वज्ञर्मनसः कम्पस्त्रास इत्यभिधीयते । गजमेघाश निरंथूणसंघट्टादुपजायते । भवन्ति पतनोत्कम्प संभ्रमालोकनादयः ।। सोमनाभः दुकाननिपातनिर्धाताम्बुधरमदासत्वपरवादयो वि भावाः । संक्षिप्ताङ्गोत्कम्पनवेपथुस्तम्भरोमागदप्रलापाद- | योऽनुभाषा: विनायकः महाभैरवनादाचे (दे) स्त्रासात् ( सः) समुपजायते । स्रस्ताङ्गाक्षिनिमेषैश्च तस्य त्वभिनयो भवेत् ॥ भरतः वासो भयात्पृथगुद्वेगह्रूपः । सत्वाशनिरवादिभिर्जायते । कम्पस्तम्भसर्वाङ्गपिण्डनगद्दोक्तिभिरभिनेयः । सागरः सर्वेश्वरः शिकली तिकली– देशीलास्याङ्गम् विधुता है रिशरोभेदैस्तत्तद्भावोपबृंहितैः मनोहरैर्युता ताळलयछेदानुसारिभिः ॥ गतिः स्थितिर्वा नर्तक्याः प्रेक्षकानन्ददायिनी । त्रिकली कथ्यते तज्जै: नृत्तशोभाविधायिनी त्रिकोणम् --- पादमणिः | समस्थितस्य यस्याः पृष्ठतः पुरतस्तदा । सदमेऽङ्गली पृष्ठर्वसुधां ताडयेद्यदि । तंदा त्रिकोणमान्चष्ट रूपनारायणो नृपः ॥ त्रिकोणचारी - मुडुपचारी अङ्ङ्घ्रिति॑िवेशितो यत्व स्थापितोऽङ्गुलिपृष्ठतः । निकुट्टितः पुरः पार्श्वे पृष्ठे वाथ निवेशितः || अरिङ्गलिटन पुनरस्थाने च कुट्टितः । सोक्ता त्रिकोणचारीति सद्भिरन्वर्थनामका || विगतम् – पुष्करवाद्ये गतिः सा च विविधा तत्वं, अनुगतं, ओघ इति । - पूर्वरङ्गाङ्गम् विदूषकसूत्रथारः तथा वै पारिपाश्र्वकः । यज्ञ कुर्वन्ति सञ्जरूपं तत्रापि त्रिगतं मतम् ||

---

वीध्यङ्गम्

श्रुतिसारूप्याद्यस्मिन्बहवोऽर्था युक्तिभिर्नियुज्यते । यद्धास्य महास्य वा तत्तिगतं नाम विज्ञेयम् ।। बेमः भरतः भरतः | शब्दसारूप्यावहत्र इति प्रन्नप्रतिवचनस्व स्वभावा यत्र नि- युज्यन्ते युक्तिभिरिति काक्कादीनां तथैवोपपत्तिभिः । त्रिशब्दो- ऽनेकोपलक्षकः । अनेकमथे गतमिति त्रिगत वाक्ये मुख्यमुत्तरं अनेकप्रश्नसाधारणम् । इह तु य एव प्रश्नः तदेव प्रतिवचनमिति विशेषः । २५९ अभिनवः फुटभाव्यर्थ कथनं त्रिगतम् । यथा - रत्नावल्यां द्वितीयेऽङ्के एषा पुनरित्यादि सुसंगतावचनम् | सागरेः यत्रानुदात्तवचनं विधा विभक्तं भवेत्प्रयोगे तु हास्यरससंप्रयुक्तं तत्तिगतं नाम विज्ञेयम् || यथा - पुल्लसके रूपके तरलमित्यादि वाक्यम् | -अवनडाइम् तत्त्वानुगतौघानि । अक्षरबा कुटपदवर्ण तथैव वृत्तसमन् । सुविभक्तकरणयुक्त तत्त्वे वाद्यं विधातव्यम् || समपाण्यवपाणियुत स्फुटमहारकरणानुग चैव । गेयस्य च वाद्यस्य च भवेद्घाताय तदनुगतम् !| नैककरणाश्रयगतं सुपर्युपरिपाणिकं द्रुतलयं च आषिद्धकरणबहुल योज्यं वायं बुधैरोवे || विगता— भक्ताल: गुरुद्वयं लचतुष्कं गुरुद्वयम् । ss11tss त्रिगुणनट्टा--- रागः नहा त्रिगुणपूर्वा स्वात्तद्वदेव मता बुधैः । तद्देवेति षड्जस्यांशमहन्यासत्वमुक्तम् । त्रिगुणा-- रागः त्रिगुणा षड्जभूयिा छुपाङ्गा षड्जसंभवा । त्रिगुणैव लवणेति गायकेषु प्रसिद्धा स्यात् । --पाटवाद्यम् प्रत्येकं त्रिगुणीकृत्य त्रीणि खण्डानि यत्र च । वाद्यन्तेऽसौ बुधैरुक्ता त्रिगुणा सा पुनस्त्रिधा त्रैविध्यादादिमध्यान्ता खण्डानां परिकीर्तित। || खण्डत्रयं भवेद्यस्यामेकैक त्रिगुणं ततः । बायते यत्र सा प्रोक्ता त्रिगुणा बाद्यवेदिभिः ॥ बैगुण्यादादिमध्यान्तवण्डानां त्रिविधा च सा | क्रमव्युत्क्रमतो द्वधा द्वैगुण्यादत षड़िधा || ताले च चतुरश्रादावथ कापि दलत्रयम् । मानेनेकेन खण्डस्य प्रयुज्याथ दलत्रयम् || त्रिगुण भोज: भरतः नान्यः भरः मदः वेमः त्रिणेवकृतिः चतुरश्रव्य श्रमिस्तालैरेव माद्भवेत् । अथ चैककरे ताले द्विकले च चतुःकले || त्रिभिर्दलैः क्रमादेवं त्रिगुणां जगदुर्बुधाः । चचत्पुढे भवेदेकं परं चाचपुढे तथा || तृतीयं मिश्रताले च त्रिगुणां तो अगुः परे । प्रोक्तं कलाभिरष्ट्राभिः पदमस्याश्च सूरिभिः ।. खण्डमेकं भवेत्पादैः चतुर्भिर्नियमस्त्विह । अस्या अन्येऽपि भेदाः स्युरूह्यास्तेऽप्यनया दिशा || विणेवकृतिः ---उपाङ्गराग: पश्र्चमांशमहन्यासा स्वरूप गान्धाररचिता । स्वतारमन्द्रषड्जा च त्रिणेत्तकी भवेत्तु सा || -रागः आषर्ड्स तारमन्द्राढचे पन्यासांशग्रहान्विता । समस्वरालपगान्धारा त्रिणेत्राख्या कृतिर्भवेत् । पञ्चमादिर्यतस्तस्मादुत्सवादौ नियुज्यते ॥ त्रिणेल क्रिया– रागः त्रिणेत्रपूर्वाथ कृतिस्तारमन्द्राथ षड्जके समस्वराल्पगान्धारा न्यासांशग्रहपञ्चमा || त्रितन्त्रिका -- वीणा नकुलादीनां लक्षणे द्रष्टव्यम् । त्रिताडितम्-शदमणि: अङ्गुलीपृष्ठभागेन पार्ष्णिनान्तस्थलेन च । सन्ताङ्य धरणीभागमेकस्मिन्विरते सति ॥ 11 सहपश्चमकांशा मध्यन्यासा समस्वरा गाल्पा । ज्ञेया त्रिणेत्रकृतिरिति सावधि तारा च मन्द्रा च मन्यासा सग्रहा पांझा गान्धाराल्पा समस्वरा। आषड्जं तारमन्द्रा च त्रिणेत्राकति रिष्यते ॥ अङ्करन्यो नि पार्श्व ब्रजेस्ताडयति क्षितिम् । बहुशो यत्र तत्प्रोक्तं नृत्तविद्भिस्त्रिताडितम् ॥ मोक्षदेवः त्रिनृत्तम् – पूर्वरङ्गाङ्गम् त्रिसाम स्यात्तिवृत्तं च विलयं च त्रिपाणि यत् । वागसत्वाभिनयैः विनृत्तमभिधीयते ॥ भसाधवः जगदेकः हरिः नान्यः २६० मतङ्गः । शारदातनयः I निपताकः—हस्तः स एव त्रिपत्ताकस्स्याद्वक्रितानामिकाङ्गुलिः । दध्यादिमङ्गलद्रव्यस्पर्शादौ स विधीयते ।। पराङ्मुखस्स्यादाह्वाने लग्नद्वयङ्गलिकुञ्जनात् । बहिः क्षिप्ताङ्गलिद्वन्द्वोऽधस्तलोऽनादरोज्झिते || नमस्कारे त्वसौ कार्य: शिरस्थः पार्श्वतस्तलः । उत्तानिताङ्गलिद्वन्द्वो वदनोन्नामने मतः || सन्देहे दधदङ्गुल्यौ क्रमेणैव नतोन्नते। अधोमुखः शिरःप्रान्ते श्रमन्नुष्णीषधारणे ताहगेव किरीटस्य वृतौ सूर्योर्ध्वदेशगः । अनिष्ठे गन्धवाग्घोषे नासास्यश्रोन्नसंवृतिम् ॥ अङ्गुलीभ्यां क्रमात्कुर्वन्पक्षिस्रोतोनिलेषु तु । क्षुद्रेषूर्ध्वम घस्तिर्यक्रमाच्छन्दधत्तथा अधोमुखचलाङ्गुल्यौ कटिक्षेत्रगतः करः । असे तन्यार्जन च स्यादधोयान्तीसनामिकाम् || नेत्रक्षेत्रगतां बिभ्रत्तिलके तु ललाटगाम् । अलकस्यापनयने धत्तामलकान्विताम् || त्रिपताकम्-करणम् पाद: कुट्टनसंयुक्तः विपताकौ करावपि । कटिपादावधिस्यातां रेचित त्रिपतकिये || त्रिपताकतना सव्यापसव्यतो भ्रान्त त्रिपाको मुहुः करौ मणिबन्धावधि प्रोक्ता त्रिपताकाख्यवर्तना || त्रिपुट:-गुवालकार: त्रिपुटायेन तालेन निबद्धस्त्रिपुटः स्मृतः । त्रिपुटे द्वौ द्रुताबादौ प्रथग्थक्षरसम्मितौ ।। विरामान्तः द्रुतः पश्चादक्षरत्रयसम्मितः । आइत्य त्रिपुटस्तालको ज्ञेयरसताक्षरीमितः ॥ त्रिपुट सरिग सरिगम, रिगम रिगमप, हरिपाल: त्रिपाणिकम् - पुष्करवाद्ये पाणिप्रयोगः सच त्रिविधः, समपाणिः, अवपाणि, उपरिपाणिश्चेति भरतः अशोकः कूटमखी त्रिपुटः त्रिपुटः ---(तिविङः ) प्रवन्धः निरूप्यतेऽथ तिविडा रागैर्युक्ता यथोचितैः त्रिपुटाख्येन तालेन गेये उग्राहकावे || आभोगे नायकस्यात्र गेये विरुदनामनी । विपुटा कीर्तिताचैवं.. १३ -ध्रुवताल त्रिपुटे द्वौ द्रुतावादौ पृथग्द्र्यक्षरसम्मितौ । विरामान्तद्रुतः पश्चादक्षरत्नयसंमि॒ितः । आहत्य त्रिपुटस्तालो ज्ञेयरसप्ताक्षरीभितः ॥ त्रिपुण्ड्रः-- हस्तः तिर्यग्बद्धास्तिस्रोऽङ्गुल्यः कनिष्ठाङ्गुष्ठसंयुते । त्रिपुण्ड्रनामको हस्तः कीर्तितोभरतादिभिः ॥ फालस्थले चोर्ध्वभागे चलितरसोर्ध्वपुण्ड्के । अधोभागे च चलितः भ्रान्तिभावनिरूपणे || भ्रान्तिः परवञ्चना | फालस्थले तु तिर्यस्थो फालभाग निरूपणे । तत्रैव चलितो ह्येष विभूतेर्धारणे भवेत् ।। •पुरोमुखः पुरोभागे स्थितश्चेत्कुड्यबन्धने । त्रिपुण्डाव्यस्य हस्तस्य विनियोगो विनिश्चितः || त्रिपुरुषः--वंशः यंशे त्रिपुरुषे दण्डो यवद्वतयसंयुते । चतुर्दशाङ्गुलैर्मध्यं त्र्यङ्गुल द्वियवाधिकम् ।। मुखतालाख्यरन्ध्रस्थं स्थानमन्तर सप्तके । यबद्वयं समासेनाङ्गुलद्वितयसंयुतम् । यवद्वयं विजानीयादन्तरालेषु सप्तसु । शेषं लक्षणमेतस्मिन् चतुर्मुखवदीरितम् ।। त्रिपुरेश्वरी-मेलरागः ( कनकाझीमेलजन्यः ) (आ) सरि गमधनि - स. (अव) सनि ध प मधम गरि - स. ध विकरविधानम्-त्रिपुरे पौष्करस्य तु वाद्यस्य मृदङ्गपणवाश्रयम् । तु विधानं सम्प्रवक्ष्यामि दर्दरस्य तथैव च । हरिपाल: वेङ्कटमखी विनायकः म 1 { षोडशाक्षरसंपन्नम् । द्विलेपनं षट्करणं त्रियति त्रिलयं तथा । त्रिगतं रंग त्रिपाणिकम् || दशार्धपाणिप्रहरी कारं विमार्जनम् । विशयलङ्कारयुतं तथाष्टादशजातिकम् । एभिः प्रकारसम्पन्न वाद्ये पुष्करर्ज अवेत् || त्रिपुष्करस्य प्राधान्यम् यावन्ति चर्मनद्धानि यातोद्यानि द्विजोत्तमाः । तानि त्रिपुष्करायानि ह्यवनद्धमिति स्मृतम् || एतेषां तु पुनर्भेदाः इतसंख्याः प्रकीर्तिताः । किन्तु त्रिपुष्करस्यात्र लक्षण प्रोच्यते मया || शेषाणां कर्मबाहुल्यं यस्मादस्मिन्न | न स्वरा न प्रहाराच नाक्षराणि न मार्जनाः || भेरीपटझझामिः तथा दुन्दुभिडिण्डिमैः । शैथिल्यादायतत्वाच स्वरे गाम्भीर्थमिष्यते । प्रायशस्तानि कार्याणि काले कार्य समीक्ष्य तु || विमचारः विप्रचारः – अवनद्धाङ्गन् समप्रचारों, विषमप्रचार: समविषमप्रचारश्चेति । ये मार्गा: पूर्वमुक्तास्तु चत्वारो नियताक्षराः | तच्छेषभूतं विज्ञेयं प्रचारत्रितयं बुधैः ।। समोऽथ विषमञ्चै तथान्चैवोभयात्मकः । प्रचारस्त्रिविधश्चैवं भरतादिमतो यथा । यत्प्रकृष्टं तु चरणं व्यापारः करयोर्द्वयोः । आतोद्यस्य विधौ सद्भिः स प्रचारोऽभिधीयते || प्रचारत्रितयं चैतचतुर्मार्गाङ्गमुच्यते । वामोर्ध्वयोर्वामः सव्यो वै दक्षिणोकं चापि । कार्यसमप्रचारे ह्यालिते वाद्यकरणे तु । वामोर्ध्वकसव्यानां महतो बाम: करस्तु कर्तव्यः सब्योर्ध्वक संयोगात्महतो विषमप्रचारे तु । खच्छन्दतः कराणां प्रहवं शेषेषु मार्गकरणेषु । अडित गोमुखयोगे समविषमो हस्तसञ्चारः || भरतः भरतः भरतः अयं भावः । आलिप्ताहितगोमुख मार्गेपुष्करे वाममुग्वे वामहस्तः । दक्षिणे दक्षिणहस्तः । प्रहले प्रवर्तितश्चेस समचारः । वाम- दक्षिणमुखयोः व्यत्यस्तकरप्रहार: विषमप्रचारः । यथेच्छं 'हस्तयोः प्रहार: समविषमः । स त्वतिगोमुखयोरेव प्रयोज्यः । समस्त्वालिप्तमार्गे| विषमस्तु वितस्तामार्गे श्यात् । लिप्रहारम् त्रिप्रहारम् - त्रिपुष्करे निगृहीतः अर्धनिगृहीतः मुक्तः - इति 1 त्रिभङ्गी - दर्शनम् मूलमध्यप्रभागेषु त्रिभङ्गया विषयमहः | तत्तिभङ्गीति कथितं.... --.देशीताल: त्रिभङ्गिनाम्नि ताले तु लघुद्न्द्रं गुरुद्वयम् | ||ऽऽ --प्रबन्धः त्रिभङ्गिः पश्यति जगदेकमल आह । तत्रैव द्रष्टव्यम् । भिन्नवृतैस्त्रिभिः पादः सरपाटसमन्वितैः । तालत्रयनिबन्धश्चेत् त्रिभङ्गिरभिधीयते ॥ एवं भिन्नैस्त्रिभिर्वृत्तैः स्वरपाटसमन्वितैः । कृत्वा पादत्रयं गेयः विभङ्गिस्युस्त्रितालकाः ॥ अथवा भिन्नवृत्तस्यैः पादरेवं त्रिभिर्युतः । रच्यते पूर्वमार्गेण तथाऽपि स्यात्तिभङ्गिकः ।। त्रिभङ्गी – करणम् 1- शारदातनमः त्रिभङ्गीनमित्तं गात्रं पादौ च स्वस्तिकीकृतौ । बक्षस्थः खटको बामो दक्षिण चालपशवः । उत्तानशिशरसि न्यस्तस्त्रिभङ्गीकरणं तदा । -प्रबन्ध: वारत्रितयमावर्त्य स्वराः पाठा: पदानि वा रागैस्त्रिभिस्त्रिभिस्तालैः गीयतेऽथ द्वितीयके । अभङ्गाख्येन तालेन गेयाः पाटपदान्तराः | तृतीयस्तु त्रिभिर्वृत्तैः केवलैरेव गीयते ॥ त्रिभाना वृत्तेन गीयते यस्स तुर्थकः । यो देवतात्रयतुत्या गीयते स तु पञ्चमः || आभोगोऽन्यपदैरेव न्यासस्तावद्विमानकः । इति त्रिभङ्गिरुद्दिष्टो.. ..! भरतः । रागैस्त्रिभिस्त्रिभिस्त लैर्यत्र पाटपदश्वराः । यथोचितं निबद्धधन्ते त्रिभद्भिः सोऽयमादिमः || सोमेश्वरः देवण: २६२ हरिपाल: | 1 एकरितभङ्कितालेन गेयः पाटपदस्खरैः । एको वृत्तत्रयेणाथ वृत्तेनैक स्त्रिभङ्गिता || एको देवस्यः स्तुत्या त्रिभङ्गिरिति पछधा । अन्यैः परिहाभोगो न्यासस्तालस्य नामतः ॥ त्रिभङ्गीपर्णसारकम्–चालकः स्वपार्वतो विदिग्भागे पूर्व वा यम् । तिर्थक् च मण्डलावृत्या लुठनं युगपद्यदि | कुरुते तदिदं प्राहुः त्रिवर्णसारकम् || लिभङ्गीवलितम्-करणम् पादौ च स्वस्तिकीभूतौ त्रिभङ्गीवलितं वपुः । वक्षःस्थः खटको वामो दक्षिणञ्च लताकरः । त्रिभक्विलितं नाम तदन्वर्थमुदाहृतम् || त्रिभिन्न:- देशोताल: ताले त्रिमिन्नसंज्ञे तु क्रमालगुरुप्तताः। 1ऽऽ त्रिभुवनरायरगण्ड:-देशीताल: ताले ततस्त्रिभुवनपूर्वे रायरगण्डके | बिन्द्रोर्मध्ये च षट्कृवो ललगारसमुदाहृताः ।। ●॥ sus||s ||suss .. त्रिमार्जनम् त्रिमार्जनम् - त्रिपुष्करे मायूरी | अर्धमायूरी | कार्मारवी इति । - अवनद्धाङ्गम् मायूरी ह्यर्धमायूरी तथा कार्मास्त्रीति च । तिरुस्तु मार्जना ज्ञेयाः पुष्करेषु खराश्रयाः || गान्धारो वामके कार्यः षड्जो दक्षिणपुष्करे | ऊर्ध्वके पञ्चमश्चैव माथूय तु स्वरा मताः || वामक पुष्करे षड्जर्षभो दक्षिणे तथा । ऊर्ध्वके धैवतश्चैव मर्धमायूर्युदाहृता । ऋषभः पुष्करे वामे षड्जो दक्षिणपुष्करे । के कार्य: कामरव्यारस्वरास्त्वमी ||. एतेषामनुवादी तु जातीनां यः ख्रो मतः । आलिङ्गमार्जना प्राप्तो निषादस्व विधीयते ॥ सोमराजः वेभ देवण: वेभः गोपतिप्पः भरतः लमूर्तिः मायूरी मध्यमप्रामे षड्जे त्वर्धा तथैव च । कार्मारवी तु कर्तव्या साधारण समाश्रया || स्वराः स्थानस्थिता ये तु श्रुतिसाधारणाश्रयाः | त एव मार्जनकृताः शेषासारिणो मता: । भरतः षड्जे त्वर्धेति । षड्जत्रामे त्वर्धमारीत्यर्थः । साधारणेति श्रुतिस्वरसाधारणे । त एवेति । ते स्थायिस्वरा इत्यर्थः । त्रिमूर्तिः -- मेलरागः ( षण्मुखप्रिया मलजन्यः ) ( आ ) सरि गमध नि स. (अव) सनिधम गरिस. त्रियतिः— त्रिपुष्करे समा, स्रोतोवहा, गोपुच्छा चेति । निरधरः – धातुः विस्तारस्वरघातेन धातुस्विरधरो भवेत् । - वीणायां धातुः तारस्वरे त्रिराघाताद्धातुस्त्रिरधरो भवेत् । त्रिरुत्तर: – धातुः मन्द्रस्वरत्रिराघाताद्धातुमाहुस्त्रिरुत्तरम् | - वीणायां धातुः मन्द्रस्वरे त्रिराघाताद्धातुईयरित्नरुत्तरः । त्रिलयम्-त्रिपुष्करे द्रतमध्यविलम्बितास्त्रयो लया. मण: भरतः भरतः त्रिलोचनः एतन्नामानौ द्वौ स्तः । एकः पार्थविजयनाटककर्ता । राजशे- खरेण बहुमानितः । अन्यः नाटथलोचननामकनाट कलक्षण- अन्थकर्ता | तेन राजशेखर बाळरामायण सूचितम् | तस्माद् द्वापि मिनाविति स्पष्टम् । त्रिवणा-रागः विवणा सा च विज्ञेया ग्रहांशन्यासचैत्रता । औडुवा रिपढीनेयं विद्वद्भिः परिकीर्तिता ॥ दामोदरः

त्रिवणा शब्द ववणाशब्दस्य रूपान्तरं स्यात् ।

२६३ विणारागध्यानम् | त्रवणेति नामान्तरम् । 1 चारुरस्भातरोर्मूले निषण्णा कनकप्रभा | नताङ्गी हारललिता कान्तेन त्रिवणा सता || विवणी - मेलराग: गौरीमेलसमुत्पन्ना विवणी मधुरोझिता। अवरोहणवेलायां षड्जोद्राहा सरिस्वरा || 1 खाय -वक्षोभूषणम् त्रिवर्णः– देशीताल: त्रिवर्णो लौ दूतौ लौ च । 1100|| ---वर्णालङ्कारः (अवरोही) धाधधपम गा गगरिस. -वर्णालङ्कारः भत्त्यरवस्त्ररावृत्तो यदा संपद्यते तयोः । तदा विवर्णनामानमलकारं प्रचक्षते || सरिगगग मपधधध. तयोः द्वयोः कलयोः । पनि त्रिवली विंशत्यङ्गुलदीर्घा स्यात्सप्ताङ्गुलमिता मुखे । मुष्टिप्रविष्टमध्या सा विवली लोहमण्डली || कवलानद्ववदना सप्तरन्स्यन्त्रिता । मध्ये च वेष्टिता रज्वा सूत्रनिर्मितया दृढम् || कच्छास्कन्धे निधायैषा सव्यदक्षिणपणिना | दं दं दोमधेरै: पाटै: वादनीया विचक्षणैः || मधुपानप्रमत्तानां योषितां लास्वर्तते । चादनीया विशेषेण सलोदो ध्वनिसंयुता || तिवली पण्डितमण्डली –अवरुद्धम् इस्तप्रमाणा त्रिवली कार्या सप्ताङ्गुला मुखे । लोहमण्डलकोपेता मध्ये माह्या च मुष्टिना || अहोनिलः मदन: सोमेश्वरः त्रिशूलहस्त: कवलेनामृतमुखी सप्तछिद्रनियन्त्रिता रज्वा च ऋणया गाढतरं मध्ये च वेष्टिता || त्रिकच्छया धृतास्कन्धलम्बिन्या हस्तमात्रया | तंदोदां दाक्षरैर्नित्य करयुग्मेन विद्यते || त्रिशूलहस्तः निकुञ्चयित्वाचा कनिष्टां च त्रिशूलकः । पुरोमुखः पुरोभागे दर्शितश्चेत्तिशूलकः । त्रिसंख्याबोधने चैत्र त्रिशूलाल्यकरो भवेत् || त्रिशूलिनी-मेलरागः ( शूलिनीमेलजन्यः) (आ) सगमप ने स. (अव) सनिवपम रिस. त्रिष्टुप छन्दोवृतानि त्रैष्टभे द्वे सहस्रे च चत्वारिंशत्तथाष्ट्र च । २०४८ विसञ्चः --हस्तपाट: विकसनाद्वामहस्ताङ्गुष्ठविवर्धनात् । स्कन्धस्य चलनेनापि विसञ्चो जायते यथा ॥ सोमराजः खेदां खेटां खें खें | विनायकः त्रिसंयोगम् – पुष्करवाद्ये अक्षराणां संयोगः स त्रिविधः, गुरुसंयोगः, लघुसंयोगः, गुरुलघुसंयोगः इति । भरतः विसरः वक्षोभूषणम् । मुक्तालतात्रयेण कल्पितम् । त्रिसाम --- पूर्वरङ्गाङ्गम् जालजं बृहत्साम, रथन्तरम् इति । मअ - अवनद्धाङ्गम् गुरुसवय: लघुसञ्चयः गुरुलघुसञ्चयः इति । तत्र गुरुस- यो बिलम्बितवृत्तौ यथा - घें तां के तां धंद्रां प्रभृतयः M केवलगुरूणां सञ्चये | लघुसञ्चयो द्रुतळ्यवृत्तौ यथा - घट मट घट मघट इत्यादयो लघुये | गुरुलघुञ्जयो मध्यप्र सौ, घटधिं मथिधिं मधितं किट प्रभृतयो गुरुलघुसखये | भरतः भरतः वेमः भरतः २६४ | 1 1 त्रिस्थानत्वम् – फूत्कारगुणः त्रिस्थानव्यातिशक्तत्वं त्रिस्थानत्वमुदाहृतम् | --- वंशे फूत्कारगुण: त्रिस्थान व्यामिशक्तित्व त्रिस्थानत्वमुदाहृतम् । अयमेव गुण: त्रिस्थानशोभीत्यन्ये मन्द्रे मध्ये च तारे च त्रिस्थाने शोभनटु यः | त्रिस्थानशोभी स प्रोक्तः स्निग्धत्वादिगुणैर्युतः ।। त्रिस्थाना–श्रुतिः पञ्चमस्य तृतीया श्रुतिः । मण्डलीमते तारपञ्चमस्यैव । त्रिस्वरः–वर्णालङ्कारः स्वरलयं द्विरुञ्चार्य तत्पुरस्य सकृत्तथा । यत्र स्वरकला एवं क्रियन्ते त्रिखरो हि सः ॥ यथा - सरिग सरिगम, रिगम रिगमप । व्युत्कमेण यथा- सगरि मगरिस इति । अस्य रूपकतालानुगतत्वेनानुपूर्वीविशि- त्वादलङ्कारत्वम् । बुटी तालप्राणः मार्गशब्दे द्रष्टव्यम् । त्रैलोक्यमोहनः--तानः मध्यमत्रामे रिधहीनौडुवः । गसनिपम. लोटितः --- पादः अवष्टभ्य भुत्रं पाय यः पादाग्रेण हन्ति तम् । स नोटिवाभिधो योज्यो गर्वे शेषेऽपि सूरिभिः || आटित इत्यपि केचन | व्यम्बिनी–सेलरागः ( मायामालवगौलमेलजन्यः ) ( आ ) सगमध निस. (अब ) सनि ध प म गरिगस. व्यश्रम् संगीतसरणिः ज्यश्रम्—दर्शनम् उदवितं तु यत्तिर्यक् ज्यश्रमित्यभिधीयते । कुम्भः अशोकः पञ नेम: ज्यश्रः त्र्यश्रः पादः पक्षस्थितस्सोऽन्न यः पार्श्वाभिमुखाङ्गुलिः । स एव त्र्यश्रः किञ्चिचेरपुरोदेशाभिमुख्यभाकू || ज्यश्रवर्णः—देशीतालः ज्य लघुद्रतद्वन्द्व लघुद्वयमपि क्रमात् । ॥०० ॥ लघुर्हुतो लत्रूवक्रञ्यश्रवर्णे यथाक्रमम् । ।०॥ऽ व्यश्रवर्णतालोडपम्– देशीनृत्तम् ज्यश्री मिश्रो द्विधा वर्ण: त्र्यश्रो लौ दौ तालेमानेन विज्ञेयं त्र्यश्रवर्णोडुपं बुधैः ॥ ज्यश्रा- ग्रीश - पार्श्वतोऽवनता त्र्यमा खेदे पार्श्वेक्षणादिषु । -भङ्गतालः लत्रयं गत्रयं द्रुतषट्कम् ।।।ऽऽऽ०००००० व्यस्रः- पादः एकस्य समपादस्य मध्यं पादान्तरस्य चेत् । पाणिस्पृशन्ती वर्तेत व्यश्रपादस्स उच्यते ॥ शुद्धत्र्यसः पक्षस्थितः इति द्विधा । तत्र शुद्धस्य लक्ष्मोक्त वक्ष्यामोऽन्यस्य चामतः । स्थानकादिषु चैतस्य विनियोग उदीरितः ॥ व्यस्त्रा — गतिः व्यस्त्रा त्रिकोणसखारा। लघुद्वयम् । ।०० ॥ दः–ताले द्रुतसंज्ञा द्विमांत्रागणः । यथा-का, कक. दक्षिण–देशीताल: . सुधा दक्षिणे स्यालघुद्वन्द्रं गुरुरेकस्ततः परम् 115 सासानी धा वेदः वेमः नान्यः विप्रदासः देवण: २६५ J दक्षिणगुर्जरी- रागः अय दक्षिणपूर्वातु गुर्जरी मध्यमस्वरे । कम्पिता.. -मेलराग: गूर्जरी मालवोत्पन्नावरोहे मनिवर्जिता । गष्टमध्यमोपेता धैवतलिष्टसखरा । गान्धारमूर्छनोपेता दाक्षिणात्या प्रकीर्तिता । प्रथममहरोत्तरगेया । -उपाकरागः सन्ताडितस्वरा नूनं मध्यमस्वरकम्पिता। दक्षिणा गूर्जरी ज्ञेया शृङ्गारे सा च गीयते ॥ -रागः धुरितगूर्जरी दाने रम्या दक्षिणदेशजा || दक्षिणसुस्त्राणविपाटः– देशीताल: ततश्च दक्षिणसुरत्राणपर्वविपाठके । हुतचापौ त्रयः पुादाद्यन्ताश्चापपौ द्रुतः ॥ 5501110550 दक्षिणा -वृत्तिः गीतप्रधानता बाद्यगुणता दक्षिणा मता दक्षिणम् दक्षिणा वृत्तिरत्रष्टा चिता लक्ष्मविपर्ययात् । यस गीतं प्रधानं स्याद्वायं तद्गुणतामियात् । . दक्षिणेति तु सा प्रोक्ता वृत्तिस्तत्वाबवेदिमिः ॥ अहोबिल: ---रागध्यानम् भामा सुकेशी मलयमाणां मृदूल्लसत्पल तल्पमध्ये | श्रुतिस्वराणां दधती विभाग तन्त्रीमुखादक्षिणगूर्जरीयम् || दामोदरः भट्टमाधवः जगदेक: गोपतिप्पः कुम्भः नान्यः दक्षिणपूर्जरी दक्षिबारी-रागः दाक्षिणात्या गूर्जरी स्यात् रिषभर्धिरुपाङ्गिका । ऋषि:- ग्रहांशन्यासाः । दक्षिणावर्तः- - नृतवन्त्रः चतस्त्रः कोणगा मध्यं यत्रैकस्था तु मध्यमा । अभीष्टे च खलग्रत्र कैवारक्रमयोगतः ।। मध्यस्थता च कोणस्थाः कुर्वन्ति भ्रमरीर्मुहुः । तमाह दक्षिणावर्त दक्षिणो बेमभूपतिः ॥ दण्ड:-...सन्ध्यन्तरम् दमनं दण्डः । यथा -- रत्नावल्यां तृतीयेऽङ्के-एहि सागरिके इत्यादि चेटीवास्यम् | दण्डत्वविनयादीनां दृष्ट्या श्रुत्य तर्जनम् । दण्ड:--- वीणायां प्रधानशरीररूपः तद्धोभागे तुम्बः, तुन्चौ, तुम्बा वा वर्तन्ते । तदूर्ध्वभाने ककुभः, सार्थः, तन्त्र्यः, जीवा दोरकः एते वर्तन्ते । नाभिः मेरुरिति कथ्यते । जीवा तन्त्रणामधोनिक्षिता वेणुशलाका नादस्य व्यक्तये कारणम् । दोरकः नागपाशः पत्रिका ककुभयोध्र्ध्वे दण्डकम्-चूडाभूषणम् कनत्काञ्चनपट्टेन पिनद्धं वलयाकृति। मुक्ताजाल तदूर्ध्व व कृतं तद्दण्डकं भवेत् । क्रमशो वर्धमानं तच्चूडामण्डनमुत्तमम् ॥ २६६ -बाधम् स्खलितो मूछेनाव्यश्च कर्तरीरेफसंयुतः । खसितो यल वाद्यज्ञाः दण्डकं तद्भाषिरे ॥ वेमः दण्डक:-प्रबन्धः दण्डको गणवृत्तादिभेदेन बहुधा भवेत् । पदैस्खरैर्विरचितो नानायतिविभूषितः ।। यथोचितेन तालेन रागैरपि च गीयते । एवं दण्डक उद्दिष्टः । अब प्राचीनः सारी निक्षेपभागो दण्डपृष्ठमिति व्यवह्नियते । सुम्बप्रदेशो दण्डस्य पुरोभागे इति चोक्तम् । आधुनिकैतद्विपर्या- सेन व्यवह्नियते । सागरः सिंग: सोमेश्वरः शार्ल: हरिपाल: अयं तारकरैर्युक्तो मध्ये पाठविराजितः । पुनःपदलमायुक्तो गातव्यो दण्डको बुधैः ॥ सोमेश्वरः निर्युक्तसंज्ञः कथितस्त्रिधातु त्र्यङ्गोऽपि तालेन पदैः स्वरैश्च । निबद्ध एते रुदितैर्विशेष सोऽयं भवेद्भावनिकाख्यजातिः ॥ रघुनाथः दण्डकम् -- वीणावादनमाणः निक्षेपपरिवर्ताभ्यां कर्तर्या च सरेफया । मानेन वसितेनापि मण्डितं दण्डकं मतम् || दण्डपादम् स्खलितो मूर्छना चैव कर्तरी रेफसंज्ञकः । खसितश्चेति यत्र स्युः तट्टाधं दण्डकं विदुः || विक्षेपपरिवर्ताभ्यामुपेत केचिदूचिरे। मूर्छनास्खलिताभ्यां च दण्डकाख्यं विनाकृतम् ॥ दण्डपक्षम्-करणम् ऊर्ध्वजानुलता हस्तौ जानुन्येकस्तयोर्यदि । स्यादङ्गान्तरमप्येवं दण्डपक्षं तर्दारितम् ॥ चारी योर्ध्वजानुः स्यात्करौ स्यातां लताकरौ । तत्रैक निक्षिपेदूर्ध्वजानूपरि यदा पुनः । एवमङ्गान्तरेणापि दण्डपक्षमिदं तदा || मदर्शने " “तपत्स्यत्युप्रविषमे दण्डपक्षौ – नृच्हन्तौ वक्षः क्षेत्रं श्रयत्येको येन कालेन पार्श्वतः । व्यावृत्या हंसपक्षाख्यस्तै नैव परिवर्तितः ॥ प्रसारितभुजन्यस्तस्तिर्यक् पर्यायतः पुनः । एवमङ्गान्तरेणापि क्रिया स्याइण्डपक्षयोः ॥ उभयोर्योगपद्येन प्राहुर्बाह्रोः प्रसारणम् । व्यावृत्तपरिवृत्तं च क्रमेणात्र क्रियाविदः || 26 पार्श्व देवः ज्यायन: दण्डपादम्-करणम् यश नूपुरपादाख्या दण्डपादाभिधा तदा । चारी स्याद्ध चेत्क्षित्रं पाणिस्थाप्येत दण्डवत् । तत्तदा दण्डपादं स्यात्साटोपे तु परिक्रमे ।। अत्रादौ जनिता भट्टतण्डुकीर्तिधरोदिता । एकस्यादूर्ध्वतः क्षिप्तः परो जामुपागतः । करोऽभवदिति प्राह भट्टतण्डुः प्रयोग वित् ॥ अशोकः लक्ष्मणः । ज्यायनः असकि ज्यायनः. दण्डपादा --मण्डलम् जनित दण्डपादां च चारीं कुर्यात्तु दक्षिणः | सूच च भ्रमरी वामः तथोद्वत्तां तु दक्षिणः || वामोऽलातां दक्षिणस्तु पार्श्वकान्तां ततःपरम् । भुजङ्गवासितां चापि वामोऽतिकान्तचारिकाम् || दक्षिणो दण्डपादां च वामः सूचीमतः परम् । अमरीमपि कुर्याच्चेदण्डपादं प्रचक्षते ॥ दण्डपादा- -चारी पार्द नूपुरपादायाः पार्ष्णिदेशपरस्य तु । निधाय यदि वेगेन वक्षरसम्मुखजानुकम् । प्रसारयेत्पुरोदण्डपादा चारी भवेदसौ ॥ दण्डपादिका - देशीचारी मुक्त्वा स्वस्तिकमावर्त्य चरण तिर्यगूर्ध्वतः । प्रसार्यते चेत्तामाहुः पण्डिता दण्डपादिकाम् || दण्डप्रणामाञ्चितम् - उत्प्लुतिकरणम् समपादाञ्चितस्यान्ते दण्डवत्प्रणतिर्भुवि । क्रियते यत्र तद्दण्डप्रणामाजित मुच्यते ।। दण्डरेचितम् –करणम् दण्डपादाभिधा चारी दण्डपक्षौ करावपि । यत्र रेचनसंयुक्तौ तद्भवेद्दण्डरेचितम् । नृत्ते प्रमोदयुक्तेऽस्य प्रयोगस्तूद्धतेऽथवा ॥ दण्डवर्तना वर्तितौ दण्डपक्षौ चेत्तदा स्याद्दण्डवर्तना। बक्षः क्षेत्रं श्रयत्येको येन कालेन पार्श्वतः । व्यावृत्या हंसपक्षात्यस्तेनैव परिवर्तितः ।। प्रसारितभुजोऽन्यस्तु तिर्यक्कार्योऽपरः पुनः । एवमङ्गान्तरेणापि क्रिया स्याइण्डपक्षयोः । दण्डवर्तनिकामेनां भट्टतण्डुरभाषत । दण्डहस्त:- हस्तपाठ: ऊर्ध्वधात पताकेन कृत्वकमथ रेफतः । • ऊर्ध्वघातद्वयं कुर्यायलासौ दण्डहस्तकः ॥ धातरकिटदां खरिखरिदां । बेमः २६७ ज्यायनः ज्यायनः अशोक: वेमः 1 हौड्डुचिकहस्तपाटः पुटं निपीडध बामेन दक्षिणस्याङ्गीमुखैः । निपीड्याङ्गुष्टघातेन दण्डहस्तो अवेवथा ॥ खुखुण खुखुण चेंद्र: चेंद्रः सेंद्र: सेंद्र: सेंद्र: टिरि टिरि टिरि टिरि

---

पाटवाद्यन्

करयोतियेनाथ मृदुना दक्षिणेन च । यद्राद्य क्रियते सोऽयं दण्डहस्तः प्रकीर्तितः ॥ दण्डहत जशब्देन मात्रामिद्वादशैता द्वाभ्यां क्रमेण हस्ताभ्यां क्रियते दण्डहस्तकः || दण्डान्तहस्तः अधोमुखरूस्तिकौ चेल्लूच्यौ दण्डान्तहस्तकः । पुरोभागे तु दण्डान्तं प्रजापतिनिरूपणे || दण्डिका–– वीणा इयं द्वितन्त्री- दक्षिणा तन्त्रिका ज्ञेया पश्चमस्वरसयुता । बामतन्त्री समाख्याता षड्जस्वरसमन्विता || दशिल: दत्तकः-हस्तः अंसदेशेऽपि शिखरो दत्तकार्थे नियुज्यते । दत्तकाभिनयः शिखरहस्तस्य भुजाग्रे धारणेन कर्तव्यः । दत्तिलः वेमः पार्श्व देवः एकाङ्गुरूप्रमाणेन जीवकाद्वयक भवेत् । नायिका दण्डिकामेनां तर्जन्या वादयेत्वधः । दण्डी खदिरनिर्वृत्ता विस्तृतिर्भानुमुष्टिभिः ॥ भाषायां विस्तृतिः ओलवु परिणाहस्तु वलवमिति ककुसं गोडुगन्सु इति पत्रिका करिवेल इति जीविका जीवगर्रा इति चोच्यते । खVार: महाराष्ट्र गान्धर्वशासकर्ताकै. प. १०० वर्षे एकस्मिन् शिलाशासने अस्य नाम दृश्यते । तस्मिन् महानुभाव इति वक्तु- सबकाओऽस्ति । अन्योऽपि नृत्तलक्षणग्रन्थः दत्तिलकृत इति बहुमन्येषूदाहरणाद्ज्ञायते । दशलकोहलीयम् दत्तिलकोहलीयम् d अस्य कर्ता न ज्ञायते । ग्रन्थस्तु सङ्गीतरत्नाकरादुद्धतानां लोकानां समूह एव | सप्तपरिछेदपरिछिन्न: । ग्रन्थो लाहू- नगरे बर्तते । समं छिन्नं खण्डनं च चुकितं कुट्टने तथा । दुष्टनिष्कर्षणे तद्ग्रहणं चेति सञ्जगुः । अशै दशनकर्माणि लक्ष्मलक्ष्य विशारदाः || समं निष्कर्षण दष्ट चुम्बितं ग्रहणं तथा । कुट्टनं खण्डनं चेति दन्तानां कर्म सप्तकम् ।। चर्वणछेदने स्यातां पीडनग्रहणे ततः । अन्त्यं निष्कर्षण ज्ञेयं तत्कर्माणि च पदधा || दलनाः खण्डनाश्चैव कर्तनाधारणास्तथा । निकर्षणास्त्र विज्ञेया दन्ताः पञ्चविधा बुधैः ॥ दन्तिपक्षम् -- हस्तः शिरोदेशं समारभ्य पाणिभ्यां केशबन्धनम् | अन्योन्याभिमुखं यत्तु वरणं केशबन्धनम् || पाणिभ्यामवढं प्राप्य दन्तिदन्तसमा स्थितिः । दन्तिपक्षमिति प्रोक्त मेतचित्रं महेश्वरि ॥ दन्तिवसन्तः– मेलरागः (कामवर्धिनीमेलजन्यः) (आ) सरि मधनि सं. (अव) स ध नि ध प म ग म रिस. दन्ती असङ्गत पद्धन्द्रं प्रासः प्राधान्यतो भवेत् । प्रान्ते दन्तिपदं चात विचित्रयतिकल्पना || पबन्धः दमवती - श्रुतिः धैवतस्य द्वितीया श्रुतिः ॥ दम्भोलिः–मेलरागः (कामवर्धिनीमेलजन्यः) (आ) सरिगपधनिस. (अव) सनिमगरिस. अशोकः । वित्रदासः ज्यायनः । सोमेश्वरः उमा २६८ मझ अनूप: हरिपाल: । दयावती – श्रुतिः ऋषभे प्रथम श्रुतिः दयावीरः शरीरं शोणितं मांस परप्राणिहिताय यः । सद्यस्तद्वैरिणो दद्याद्दयावीररस उच्यते ॥ जीमूतवाहनो राजा शिबिरसत्यवरस्तथा । एवमन्येऽपि विज्ञेया दयावीरा महीतले ।। धैर्य सत्व क्षमा भक्तिरानन्दश्वा विकारिता। एतैरेवामिनेतव्यो दयावीर: कुशीलवैः ॥ दरवारू-मेलरागः (खरहरप्रिया मेलजन्यः) (आ) सरिम प ध नि स (अव) सनि ध प म प ध प गरिस दर्दरः ददर्श शब्द ददातिधातोरादान इत्यतः । विद्यारण्येवं बाद्यभाण्डं विचक्षणः || पूर्वदारण इत्यस्माद्धातोः कर्तरिरवेति । एडुकप्रतिपद्येन दर्दरस्याथ संभवः ॥ दर्दरस्य पुराणेषु श्रूयते संभवो यतः नश्यस्यमङ्गलं सुष्ठु श्रुत्वा दर्दरजं ध्वनिम् ।। दर्षः प्रीतिनिर्वृतिनिघ्नानामरागविषयेऽपि यः । प्रवृत्तिं कुरुते भावः पुंसां दर्पस्स उच्यते ॥ | दर्पकलीला मेलरागः (श्रीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) ( आ ) सरि म प ध नि स. (अव) सधपगम रिस. दर्पणः– देशीताल: द्रुतद्वन्द्वाद्गरुञ्चकस्ताले स्यादर्पणाभिघे । ००७ व्रतद्वयं गरुधान्ते ताले दर्पणनामनि। 005 घिद्दिदै गणधड दर्षणः जगद्वरः नान्यः भावविवेकः मझ सुधा वेमः सुधी दर्पमञ्चरी-सेलरागः ( गमनश्रममेलजन्यः ) (आ) सगरि ग म पनि स. (अव) सनि ध प म ग स. दर्पसरणम्-उल्लुतिकरणम् मार्गोते वैष्णवस्थाने यः पादः पार्वतोमुखः । तद्दिश्यमई भ्रमयन तिर्थडण्डलवन्मुहुः ॥ अन्ते च पादमपरं व्यस्त्रीकृत्य यदा भजेत् । तदेव स्थानकं तद्ज्ञैस्तदर्पसरणं मतम् || दवार–मेलरागः (आ) स० रि०० म०प० धनि० स. (अव) स० निध०प० मग ०रि०स दर्शः–तानः षड्जामे निगहीनौडुवः | धपमरिस. दर्शनस् समं सांच्यनुवृत्तावलोकितानि विलोकितम् । उल्लोकितालोकिते च प्रविलोकितमित्यपि । एतान्यष्टौ दर्शनानि - ब्रूते निधिकरात्मजः ॥ विकूणितं विहसितं न्यश्चितं फुश्चितं तथा । निष्पन्दमश्चितं मुग्धं विकासि च ततः परम् ।। अभिलाषि स्थिरं व प्रसन्न मसूर्ण तथा । अलसं वलितं स्मेरमानन्दि मवमन्थरम् ॥ साकूतं विह्वलं चैव निभृतं चाथ सोत्सुकम्। सोत्कम्प्याक्षेपि विक्षेपि चोत्कण्ठितमुचितम् || व्यस्रं विकृष्टं व्यासङ्गि ललितं च विसंस्थुलम् | ततो विस्फारित चैव कठोरं च तरङ्गितम् ॥ C ततं च तरलं चैव सस्पृहं चकित चलम् । ततः प्रेोलितं चेति चत्वारिंशदुदीरिताः ॥ मञ्ज विप्रदासः चिकूणित विहसितं कुचितं न्याश्विते । स्निग्धं मुग्धं च निष्पन्द् विस्तारि च विकासि च ॥ स्तिमितं मसूर्ण वक्रं मधुरं चाभिलाषितम् । स्थिरं प्रसन्नमलसं ललितं मदमन्थरम् ।। २६९ वेमः | स्मरमानन्दसाकूले विग्ध विह्वले तथा । निकुचितं च निभृतमुण्ठनमुदच्चितम् || सोत्सुकं सोत्कमुत्कम्पमुल्लासि च समन्मथम् । महत्याक्षेप विक्षेपि त्रिस त्र्यमेव च ॥ विकृष्ट विनतं रफीतं व्यासङ्गि च विसंस्थुलम् | विस्फारित विलुलितं वलितं च तरङ्गितम् || कठोरं कलुपं रूक्षं कातरं चक्ति चलम् । कोमलं तरलं तानि प्रणयि प्रेमगर्मि च || सोत्प्रासं सस्पृहं हादि ग्रेड लोलमेव च । एवमुक्ताश्चतुष्षष्टि विकारा दृष्टिसंश्रयाः ॥ उद्वर्तितमधोवृत्तं निवृत्तं च विवर्तितम् | स्तब्धमुत्फुलमुल्लोलमुद्धुरं विधुरं तथा । विशिष्टं निष्ठुरं शुष्कं कुटिलं चटुलं तथा । ते प्रायेण कथिता रौद्रस्यैवोपयोगिनः || स संभ्रमं जडं चैव सव्ययं सव्यधं तथा । तान्तमात परिम्लान त मलिनमेव च ॥ एते प्रायेण शोकस्य विकारा दृष्टिसंश्रयाः । मन्थरं बन्धुरं धीरमविक्रियमकृविमम् || अनुलवणम संभ्रान्तमव्याजमनुपस्कृतम् । सहर्ष च सगर्व च वीरस्यैते प्रकीर्तिताः || अरोचक मनुत्सेकमा विद्धं विद्धमेव च । विष्टं च विनिष्क्रान्तं विनिकीर्ण विलोभितम् । एते प्रायेण कथिता बीभत्से च भयानके | एते शतं समाख्याता चत्वारश्च ततोऽधिकम् || दलकम् – मस्तकभूषणम् दुलकं हेमरचितं व्याघ्रपुच्छवि निर्मितम् । मुक्तामाणिक्यरचितं पुरुषाणां विभूषणम् || दलना:-दन्ताः मर्दुनाइलना दन्ताः चणकादिषु भक्षणे । ताम्बूले ते समायोज्या अप्रूपादिषु खादने || चर्वणमिति नामाह ज्यायनः । दशाननः– देशीताल: दलगा दलदा गश्च दशानन इतीरिते। 0150105 दशाननः शारदातनयः सोमेश्वरः सोमेश्वरः दशावतारकीर्तिबगल: दशावतारकीर्तिभवलः– सूडप्रवन्धः तदन्ते तस्य चाभोगाः गेया एकैकशोऽथवा | प्रत्येकं रचिता भोगाः वक्षमाणप्रमाणतः || पदान्यष्टौ दशापि स्युरन सेच्छानुरोधतः । नानायतिमहलयतालरागोपबृंहितः । छायालयोपाधिवशाच्छुद्धसदृश्यतोऽपि च । अस्म सूडस्य मिश्रत्वमभाषिष्ट महीपतिः ॥ छन्दसो येन केनापि गद्यैः पद्यैर्विनिर्मितः । ध्रुवः प्रतिपदं गेयः स एव हि विपश्चित || पदान्ताभोगरुचिरस्ततः पाटस्वराश्चितः । दशावतारकीर्त्याच धवलोऽयं प्रबन्धराट् ॥ रागोडल सध्यमादिः स्यादादितालो विलम्बितः । लय: स्यान्सागधी गीतिः शृङ्गारोऽस्य रसः स्मृतः । कीर्तनं वासुदेवस्य विनियोगो नृपोत्सवे || दशावस्थाः एवं विधैः कामलिङ्गैरप्राप्तसुरतोत्सवा दशस्थानगतं कामं नानाभावैः प्रदर्शयेत् || • प्रथमे त्वभिलाष: स्याद्वितीये चिन्तनं भवेत् । अनुस्मृतिस्तृतीये तु चतुर्थे गुणकीर्तनम् || उद्वेगः पञ्चमे प्रोक्तो विलापः षष्ठ उच्यते । उन्मादः सप्तमे ज्ञेयो भवेद्वपाधिस्तथाष्टमे । नवमे जड़ता चैव दशमे मरणं भवेत् || केचिद्वादशावस्था मन्यन्ते । दष्टम् चिबुकम् दन्दृष्टिः दशनैर्दष्टं स्यादेतत्क्रोधकर्मसु । अधरैर्दशनैर्दशो दृष्ट्वं क्रोधे निरूपितम् । दाक्षायणी - मेलरागः (धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः) ( आ ) सरिम निधमपधनिस. (अव) सधपम गरिस. दाक्षिणात्या-- (द्वितीय:) भाषारागः अन्यापि भिन्न षड्जोत्था दाक्षिणात्या रिभूयसी । मध्यषडूजा दीप्तषड्जा ग्रहांशन्यासपश्चमा || ज्यागमः । अंशोकः २७० मक्ष धांशन्यासमहा तारगान्धारा मध्यमध्यमा । षड्जगान्धारभूयिष्ठा बृहतीत्यपि कथ्यते ।। ~~(प्रथमः) भाषारागः शुद्धपामभाषायां दाक्षिणात्या प्रियस्मृता । पचमांशमहन्यासा तारधैवतमध्यमा अपन्यासर्षभा तारपश्चमात्तारसप्तमा || ग्रियस्मृति | प्रिययोः परस्परस्मरणेन महेन्द्रो मलयरसह्यो मेकलः पालमञ्जरः । एतेषु संश्रिता देशास्ते ज्ञेया दक्षिणापथाः || कोसलास्तोसलाचैव कलिङ्गा यवनाः खसाः । द्रमिडान्ध्रमहाराष्ट्राः वैण्णा वै वानवासजाः || दक्षिणस्य समुद्रस्य तथा विन्ध्यस्य चान्तरे | ये देशारतेषु युज्जीत दाक्षिणात्यां तु नित्यशः || भट्टमाधवः --प्रवृत्तिः दाक्षिणात्या तावद् हुनुत्तगीतवाद्या केशिकीप्राया चतुर- मधुरललिताङ्गामिनया च । भाषारागः तथैव दाक्षिणात्या तु भिन्नषड्जे धमन्द्रिका. षड्जतारस्वरा धांशमहन्यासा विदोलिता || नियोक्तव्या च सन्तापे प्रियस्य स्मरणेऽपि च । विभाषेति पुनर्भाषामिमामाचष्ट याष्टिकः ।। दाक्षिणात्यगूर्जरी–रागः दक्षिणा गूर्जरी कम्पमध्यमा ताडितेतरा | प्रथमरागः मध्यस्फुरणसंयुक्ता संपूर्णा ताडितस्वरा | ऋषभांशप्रहन्यासा दाक्षिणात्या च गूर्जरी || दाक्षिण्यं नाम तत्प्राहु: स्वानुकूल्यप्रवृत्तिषु । प्राणानध्याददानस्य स्थातुं शक्तिर्न यद्भवेत् || दाक्षिप्यम् लक्षणम् हृष्टैः प्रसन्नवदनः यत्परस्यानुवर्तनम् । क्रियते वाक्यचेष्टाभिस्तदाक्षिण्यमुदाहृतम् !! भट्टमाधवः भरतः कुम्भः मोक्षवेषः भावविवेष भरतः दाटुकपञ्चमः दादुकपञ्चम: --मेलरागः (कामवर्धिनीसेलजन्यः) (आ) सगरि ग म प म नि ध पस. (अव) सनिधप मग रिस. दा (घा) टीवल–नेलरागः (मे चकल्याणीमेलजन्यः) ( आ ) सरि ग म प ध नि स. (अव) सनिधप गरिस. मा दा (घा) टीमञ्जरी-मेलराग: ( हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) (आ) सरिगमपधस. (अव) सनिपसरिस. दाडियमन्– मेलरागः (आ) सरि ०० ००१०००स. (अव) सनि० ध०म०ग०० रिस. दाण्टध्वाडः– देशीनृत्तम् रायबङ्गालध्वाइस्य दक्षिणश्चरणो यदा । वामजानुतले लमस्तद्दाण्टमभिधीयते ॥ जीमूतवाहनवाक्यम् । दानम्- सन्ध्यन्तरम् यथा - नागानन्दे -- बध्यशिलायां -संरक्षता पन्नगमित्यादि दानमात्मप्रतिनिधिभूषणादिसमर्पणम् । दानमञ्जरी --मेलरागः ( षडिघमार्गिणीमेलजन्यः) ( आ ) सगमधनिप ध व निस. (अव) सनिधमग म रिस. दानवीरः राज्यं प्रियामपि सुतं स्वशरीरकं वा दत्या प्रशान्तवद्नो द्विजसत्तमाय क्षुद्धान्तिलोचन विधारतिदुःखितोऽपि I प्रोक्तोऽयमेव मुनिना भुवि दानवीरः ।। भज हरिश्चन्द्रो बलिः कर्णो दधीचिः पशुनन्दनः । एत एक स्मृता लोके दानवीरा मनीषिभिः ॥ मेललक्षणे सागरः मा २७१ मुखप्रसादो हर्षश्च वियत्त्वज्ञालिता। धैर्य चामिनये कार्य दानवीर निः॥ दामोदरः सङ्गीतदर्पणकार | काल: १९५० | नयनवीनसम्प्रदायप्रवर्तकः । महाशयः 1 | दिवस्वस्तिकम्—करणम् कुर्यादबुदिताङ्गेन दिङ्मुखे चतसृष्वपि । प्रत्येकं खस्तिकं यत्र तस्विस्तिकमुच्यते ।। गीतस्य परिवर्तेषु विनियोगोऽस्य कीर्तितः । रूस्तिकान्तरमध्येतदुपजीव्य प्रवर्तते || दिगनुवर्तनम् – नृत्तकरणम् बाझे स्थाने स्थितिर्हस्तौ कालो कुक्षितं शिरः | विषण्णाऽत्र भबेइष्टि: चारी च रसगुम्भिता करणं कथितं प्राज्ञैर्नाम्ना दिगनुवर्तनम् || दिग्भ्रमरी -- उत्प्लुतिकरणम् क्रमादाशासु सर्वासु करात्रष्टव्यभूतलः । भ्रामयश्चासकृत्तिष्ठेद्यदि रिभ्रमरीति सा ॥ नन्दी मन्त्र दृष्टिः, विषण्णा । गतिः रसगुम्भिता । यथा, सविलास पण पाञ्चलनाभ्यां तिरिपभ्रमरी कृत्वा पार्श्व- योर्गमनम्। दिग्वर्षः -- चालक: पुरस्तात् पार्श्वयोतिर्यगू पश्चाच लोलितः । करो यत्र तदुद्दिष्टं दिग्वर्षासिधचालनम् || दिनद्युतिः -- मेलरागः (नटभैरवी मेलजन्यः) (आ) सरिगम पनि स. (अव) सनि ध प म ग मरिगस. दिनमणिः दिनपुष्पहस्तः अलपद्मशिरः पार्श्व तिर्यस्थो दिनपुष्पकः | शिरस: पार्श्वभागे तु धम्मिले दिनपुष्पक: . नन्दिवर्धनपुष्पार्थे विनियोज्यो बुधोत्तमैः ॥ दिवमणिः ---मेलकर्ता रागः सरिग००० मप० धनिस. ज्यायनः देमः अशोकः मझ विनायक दिविचामान्तनी दिविचामन्तिनी--मेलराग : (नटभैरवीमेलजन्य:) ( भा) सगरि गमपधपस. ( अब ) सनिवपम रिस. दिव्यकुन्तला - मेलरागः (शुभपन्तुवरालीमेलजन्यः) ( आा ) सरिगमधस. ( अब ) सनि ध प म गरिस, दिव्यगान्धारी – मेल/गः (नटभैरवीभेलजन्यः) (आ) सरिमपमध नि स (अव) सधनिपम गरिस. दिव्यमौलिः–मेलरागः, ( मायामालवगौलमेलजन्यः ) (आ) सरिगपनि स. (अव) सधपमग रिगस. दिव्यमङ्गला--मेलरागः (मायामालवगौलमेलजन्यः ) (आ) सरि ग म प ध नि स. (अव) सधपम गरिस. दिव्यमतिः–मेलरागः (नवनीतमेलजन्यः) ( (आ) सरिग म प ध नि स (अव) सधपम रिस, दिव्यसेना --- मेलरागः ( हेमवती मेलजन्यः ) (आ) सरिगमपधनिस, ( अब ) सनिधम गरि गमगस. दीना-दृष्टि: अर्धास्तोत्तरपुटा मनाक् संरुद्धतारका | सम्राष्पमन्दसखारा दीना शोकेऽभिधीयते ॥ दीक्षा-तानः मध्यममामे महीनषाडवः । मझ रिसनिधपम. मझ मञ्ज मञ्ज मज दिलीपिकं – मेलराग: ( खरहरप्रियामेलजन्यः ) (आ) सरि गरि म ग म पनि धनि प ध नि स. (अव) सनिधपमग रिस. मञ्ज मझ मञ्ज सोमेश्वरः २७२ दीप:-- रागाझरागः दीपरागसमुत्पन्न भिन्नकैशिकमध्यमात् । सग्रहो मध्यभन्यास: परिपूर्णस्वरो भवेत् ॥ मन्द्रर्षभोऽत्र गान्धारपञ्चमस्तारमध्यमः । पर्वर्तुषु प्राक् ग्रहरे गेयो वीरे तथाद्भुते ॥ रागः षड्जमहो मध्यमांशो गपान्तश्च मतारवान् । रिमन्द्रः परिपूर्णश्च भिन्नकै शिकमध्यमः || धन्यासिकेवोचतारो दीप इत्यभिधीयते । रसे शान्ते तु कर्तव्यो विनियोगस्तु गायकैः ॥ दीपकम् ---रागः दीपकं षड्जपूर्णाङ्गं रागाङ्गं च अत्र अंशन्यासग्रहेषु षड्जः । हे तु गीयते यत्र षड्जो मध्ये तु मध्यमः गान्धारमध्यमावंशे तारे भवति मध्यमः ॥ मन्द्रे तु रिषभ: पूर्ण : सोऽयं शान्तरसाश्रयः । धन्यासिके वोच्चतारो दीपकः परिगीयते ॥ --प्रथमरागः मध्यमान्तगतभिन्नकै शिका दीपको भवति तारमध्यमः । दुर्बलाविद्द गौच सांशको न्यासमध्यमगतो रिमन्द्रकः || --अलङ्कारः नानाधिकरणार्थानां शब्दानां सम्प्रदीपकम् । एकबाक्येन संयुक्तं तद्दोपकमिहोच्यते ॥ ( उदा ) सरांसि हंस: कुसुमै वृक्षाः मत्तैर्विरेफैध सरोरुहाणि । गोष्टीभिरुघानवनानि चैव तस्मिन्नशून्यानि सदा क्रियन्ते । -मेलरागः (कामवर्धिनीमेलजन्य: ) (आ) सगमपधपस.. (अव) सनिधनिपगप म गरिस, भट्टमाधवः जगदेक: सोमराजः मोक्षः भरतः मञ्ज दीपकः दीपकः– मेलरागः आरोहे मनिवर्ज्य: स्याहीपको मालवोत्थितः । गान्धारोग्राहसंयुक्तः सन्यासांशविभूषितः ॥ द्वितीयमहरोत्तरगेयः । षड्जप्रहांशकन्यास: संपूर्णो दीपको मतः । मूछेना शुद्धमध्या स्वागातव्यो गायनैरसदा || दीपकरागध्यानम् बाळारतार्थ प्रविलीनदीपे -देशीताल: द्रुतद्वन्द्वे लघुद्वन्द्वं गुरुद्वन्द्रं च दीपके। ०० ॥ऽऽ सससारी गा गा मा मा. गृहेऽन्धकारे सुभगः प्रवृत्तः । ता. शिरोभूषणरत्नदीपात् लज्जां प्रकुर्वन् कृतवान्प्रदीपम् || दीपनम् – स्वराङ्गम् दीपनं नाम त्रिस्थानशोभि वर्धमानस्वरं च । दीपनी—–प्रबन्धाङ्गम् चतुभिरङ्गैः खलु दीपनी स्यात् । इयं सेनेति हस्त्यश्वरथमटात्मकत्वादुक्त मन्यैः । दीपिकावसन्तः– मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्य: ) ( आ ) सगमपधप निस.. (अब ) सधपमरिस. महोबिक: दीप्तः– पाठ्चालङ्कारः ( प्रबन्धे ) नादः यो रागव्यञ्जको नादस्तारस्थानस्थितोऽपि सन् । दीप्तत्वाद्दीप्त इत्युक्तो रागतत्त्वविवेचकैः ।। दामोदरः दामोदरः 1 नान्यः । खुनाथ: मझ कुम्भः २७३ दीप्ता – ध्रुवावृत्तम् ( सप्ताक्षरम् ) प्रथमं यह पाढ़े लघुनी पचमं च । कथिता सा तु दीप्ता सततं चेदमुष्णिक् || सिसिरे वादिकाले (शिशिरे वाति काले ) भरतः 20 -श्रुतिः ऋषभस्य द्वितीया श्रुतिः । दीप्तिमतीति केवन पठन्ति -- श्रुतिजातिः एमा तीव्रा, रौद्री, वञिका, उमा, इति चतसृषु श्रुतिषु वर्तते विज्ञेया च तथा कान्तिः शोभेवापूर्वमन्थरा | कान्तिरेवातिविस्तीर्णा दीप्तिरित्यभिधीयते ॥ दीर्घतरङ्गिणी-मेलराग: ( नटभैरवीमेलजन्य: ) (आ) सगमधनिस. (अव) सनि ध प म ग सरि गरिस. दीर्घतारा - श्रुतिः मन्द्रवप्रथम श्रुतिः। दीर्घमङ्गली-मेलरागः (सुवर्णाङ्गीमेलजन्य:) (आ) सरिमपघस. ( अब ) सधपम गरिस. दीर्गसूत्रक:- करिष्ये श्वः परवो वा भूयो निश्चित्य हेतुभिः । इति नाध्यवसातुं यः शक्तोऽसौ दीर्घसूत्रकः ॥ दुन्दुभिः ---अवनद्धम् सूतभूजातसञ्जातो महाकायो महारवः । कांस्यभाजनगर्भोऽसौ वलयाभ्यां विवर्जितः || चर्मणा नद्धबदनो वद्धैर्बद्धस्समन्ततः सारङ्गण्डेन वाद्यते दुन्दुभिडम् || मेघध्वनिसमो नादो जयमङ्गलकारिषु । उत्सवे देवतागारे वादनीयो महायलः ।। दुर्ग: दुर्गः:---वायालङ्कारः वाद्ये प्रचारविषमः सर्वमार्गप्रबोधनः । अविभक्ताक्षरपदः स दुर्ग इति कीर्तितः ॥ भावविवेकः भझ मण्डली मझ भावविवेकः सोमेश्वरः भरतः दुर्गा मतम् सर्वमार्गविमित्वात्प्रचारविषमादपि । अविभागादक्षराणां परस्याप्रतिभानतः || दुःखेन गम्यमानाद्वाद्यस्यालङ्कियामिमाम् । दुर्गाभिधामभ्यधत्त मिश्रिलामण्डलेश्वरः ॥ दुर्गामतम् रागाणां विभागे मतमिद् ग्रन्थकारैः सूचितम् | दुर्गामत- नामकः कोऽपि ग्रन्थो नोपलभ्यते । दुर्मील्लिका नृतरूपकम् चतुरङ्का गर्भसन्धिशून्या । यथा - - विन्दुमती । अस्यां प्रथमाङ्कः विटविलासमयः । द्वितीयो विदूषकविला- समयः । तृतीयः पीठमईविलासः । चतुर्थी नागरनायकविलासः। प्रथमस्त्रिणालिकः । द्वितीयः पञ्चनालिकः । शेषौ दशनालिकौ । सागरः अथ दुर्भालिका नाम प्रौढनागरनायिका | चतुरङ्का चतुरसन्धिर्गर्भसन्धिविना कृता ।। विटो विलसति खैरं प्रथमा त्रिनाडिका । विदूषको द्वितीयेऽङ्के विलसेत्पञ्चनाडिका || पीठमो विहरति तृतीये सप्तनाडिका । विटादित्रितयक्रीडा चतुर्थे दशनाडिका || चौर्यरतप्रतिभेदं यूनोरनुरागवर्णनं वापि यत्र ग्राम्यकथाभिः कुरुते किल दूतिका रहसि ॥ मन्त्रयतिः च तद्विषय तज्जातित्वेन याचते च वसु लब्ध्वापि लब्धुमिच्छति या सो दुर्मल्लिका नाम्ना एनां दुर्मल्लिकामन्ये आहुर्मत्तल्लिकामिति ॥ नान्यः शिष्टं मत्तलिकाशब्दे उक्तम् । दुल्लीतोडी -- रागः मध्यमांशन्यासयुक्ता षड्जमन्द्रा समस्वरा धैवतेन च भूयिष्ठा दुल्लीतोडीति सा मता ॥ दुष्करकरणा पुष्करकरणाशब्दे द्रष्टव्यम् । -~-अवनद्धे जाति: शारदातनयः २७४ पुष्कर करणेति नामान्तरम् । स्वस्तिक हस्तविचारा सर्वमृदङ्गप्रहार संयुक्ता । सा विलयवाद्ययुक्ता दुष्करकरणा भवेजातिः || भरतः यस्यां करणानि स्युः करयोः स्वस्तिकविवर्धकादीनि । अधमस्त्रीणां ज्ञेया दुष्करकरणेति सा जातिः ॥ दूतकृत्यानि दूतसंप्रेषणं दूतसन्देशदान दूतप्रणिधानं दूतानुगम: सखी निगहणं मार्गोदक्षिण गमागमचिन्ता चिरविमर्श: दूतागमन आकार परीक्षा दूतप्रतिभेदः दूतपरिप्रश्न: दूतव्याहार: दूत- वाक्या कर्णनं दूतगमनवृत्तान्तः दूतप्रवृत्युपलम्भः प्रियसन्देशः सुहृत्संमन्त्रर्ण अवस्थानुभवः सहायोत्साहनं प्रियदूतागमनं दूत- प्रतिपत्तिः वार्ताभिधान पौर्वापर्य नियोगः दूतवाक्यं उत्तराभ्युप- पत्तिः दूतप्रतिवाक्यं दूतवाक्याक्षेप: दूतामिभर्त्सनं परिजना दिक्षोभः गुरुजनाशङ्का सहायावेग: इतिकर्तव्यता स्वयंप्रवृत्तिः नायकानयन प्रियाभिगम: उपस्थापनं संभ्रमविकल्पः नायि- का प्रतिबोधनं सुहृत्परिहासः दूतपुरस्कार : इतिवृत्ताख्यान अव स्थाज्ञान अवधान संविधान शक्तिविवेचन समागमोपाय: समी- हितसिद्धिः इत्यष्टचत्वारिंशदूतकर्माणि शृङ्गारप्रकाशोक्तानि । उदाहरणानि तत्र द्रष्टव्यानि स्वयंदर्शनस्यालाभे दूतसंप्रेषणादयः । तेषु दूतसंप्रेषणं नाय - कयोः कर्म । तद्ज्ञातांवशेषकर्मणोर्न घटत इति दूतविशेषाद्- दूतकर्माणि च प्रागेवामिधीयन्ते । तब जात्यादियोगाद् दूतवि- शेषाः चतुरशीतिः प्रायशो भवन्ति । यथा - नान्यः ● जातिः, गुणः, क्रिया, द्रव्यं, संबन्धः अर्थः, प्रयोजनं, प्रयोगः, योग्यता, स्त्रीत्वं दूतमेदेषु हेतवः | | तेषु जातेः - देवो मनुष्य: किन्नरो वानरः शुक: शारिका पारावतो हंस इति । गुणत: - पितृपैतामहं अवैकृतं अविसंवादकं, अलोभशीलं, अपरिहार्य, मन्त्रविस्रावी, धार्मिक, भरसहिष्णुता इति । सोमेश्वरः । क्रियातः- सहपांसुक्रीडितं, उपकारसंबद्धं, जन्मान्तरार्जितं, सहा- ध्यायिता, समानशीलव्यसनं, रहस्यमर्मवेदिप्रत्यय, सहसंवृद्ध इति । - द्रव्यतः • मालाकार, ताम्बूलिक, गान्धिक, सौरिक, पीठमर्द, विट, विदूषक, पाषण्डिनो मित्राणि इति । छूतीविसर्जनम् सम्बन्धतः - गुरु, यानिति । , सखा, शिष्यः, आत्मा, ज्ञातिः, औरसः, कनी- अर्थतः - अनर्थप्रतिघातः सहार्थताप्राप्ति प्रकरणं, आनुष्यं, कीर्तिः, प्रतीतिः इत्यमीषामास्थेयानि | प्रयोजनतः - दया, स्नेहः, कुतूहलं, अभिप्रायोपलम्भः पूर्वप्रार्थना, अन्यतरप्रार्थना, शीलसङ्घर्ष: अमीषां स्थानानि । प्रयोगतः - अच्छन्नः, प्रकाश, हीनः उत्कृष्ट उद्धत उदात्तः, वृष्टः, शठः - इति । योग्यतायाः - निसृष्टार्थः, परिमितार्थ:, पत्रहारकः, मूकदूतः - इति । स्त्रीत्वात् - ईक्षणिका, मिक्षुकी सखी, धालेयिका, विधवा, दासी, शिल्पकारिका, शिल्पिनीति । भोज: दृतीविसर्जनम् –सङ्गीतशृङ्गाराङ्गम् प्रियजनाह्वानाय सख्यादिसम्प्रेषण तीविसर्जनम् | द्रुत्यम् --- सन्ध्यन्तरम् दृत्यं तु सहकारित्वं दुर्घने कार्यवस्तुनि | यथा- माविकायां बकुलावलिकया मालविकाग्निमित्रयोघ टने सहकारित्वमङ्गीकृतम् । सिंग: पार्थविजयं भगवान्वासुदेवो दुर्योधनस्य दूतो गतः । तत्कर्म दूत्यम् । द्रुतस्संदेडाहरः दृढः वाद्यालङ्कारः यस्तु मध्यलयोपेतः समः सुविहिताक्षरः । गतिप्रचारे विहितः प्रकारो दृढ एव सः || स्वप्राधान्याद्वर्तसानो यन्न मध्यलयो भवेन् । सर्वेषु वाद्यभाण्डेषु दृढत्वाद् दृढ़ इत्यौं । भाजः भरतः २७५ नन्त्रः दृता-दृष्टि: स्थिरतारा समुत्कुला प्रसादगुणशालिनी | हमा दृष्टिः प्रयोक्तव्या भाव उत्साहनामनि || सस्मिते तारके यस्त्र स्थिरा विकसितान्तरा। सत्वमुद्भिरती हप्ता हकित्साहसंभवा || अवजागर्भिणी दृष्टिः इति परिभाष्यते । अनतिव्यक्तविकृतिः विषये सत्वभूयसि || येनापहियत हष्टिवियर पहाभिः | तदेव स्थैर्य मित्युक्त सर्वत्र कोविदः ।। दृष्टम्-लक्षणम् यथादेशे यथाकाले यथारूपं च वर्ण्यते । यत्प्रत्यक्ष वा ततोऽपि वा ॥ - दृष्टान्तः-लक्षणम् विद्वान्पूर्वोपलव्धी यत्समत्व सुपाद निदर्शनकृतस्तद् सदृष्टान्त इति स्मृतः ॥ भरतः दृष्टं प्रत्यक्षं यथा - मालविकाग्निमित्र वामं सत्यादि ! दृष्टं परीक्षं यथा पाहताडितके तिलकमित्यादि मदन- सेनाया वर्णनम् । सर्वोकमनोमाहि यस्तु पार्थसाधक | हेनोनिदर्शनकृतः स ट्रान्त इन स्मृतः ॥

• .*.....

हृष्टिः सोमेश्वरः - शारदाननय यथा- ममैव हालाहलमित्यादिशोक यद्यमित्यादिक हेतो. हाळाहळकालकूट कवलनादिना येन साये कृतं स दृष्टान्तः । न चयमुपमा रूपकं वा । भरतः धर्माविरुद्धतया सवदाकम माहि वचनं निनाषट्र सागर | दृष्टान्तसंज्ञक लक्षण यथाशी न कर्त- व्यः इत्पन्न भावः - किन्ने चिद आह| भोः उपदेशमात्रं ग्वस्वेतत् । तमहं न पश्यामि वः स्त्रीषु प्रसन च्होदयांद। ह्राष्टः अभिनत्रः कान्ता भयानका चव हाम्वा च करणा तथा । अद्धता च तथा रौठी वीरा वीभत्सया सह ॥ भरत. अभिनवः देनारञ्जनी एते रसायष्टदृष्टयः परिकीर्तिताः । स्निग्धा हृष्टा च दीना च क्रुद्धा हप्ता भयान्विता || जुगुप्सिता विस्मिता च स्थायिभावाश्रया इमाः । शून्या च मलिना श्रान्ता सलज्जा ग्लानिसंयुता ॥ शङ्किता च विषण्णा च मुकुला फुचितापि च । अभिता च जिह्मा च ललितान्या वितर्किता || तथार्धमुकुला भ्रान्ता विप्लुता केकरापि च । विकोशा ला ससंयुक्ता मदिरा, चेति दृष्टयः । षट् त्रिंशन्नामतः प्रोक्ताः तासां वक्ष्यामि लक्षणम् ॥ देनारञ्जनी – मेलरागः (नटभैरवी मेलजन्य: ) (आ) सरि ग म प ध नि स. ( अब ) सनि धनि म पम गरिस. देपः --रागः अथ देपामिघो रागो मिन्नकैशिकमध्यजः । षड्जग्रहसमाश्लिष्टन्यासवान्मध्यमस्वरे || गान्धारे पचमे चाल्प ऋषभे तारमध्यमः । ऋषभो मन्द्रपूर्णोऽसौ संपूर्णरसमुदाहृतौ ॥ देवकिरिः --- मेलरागः अवरोहे धंगौ न स्तौ भस्तु तीव्रतरो भवेत् । देवकिरौ गनी तीव्रौ यत्र स्यात् षड्जमूना || अपराह्णे गेयः । देवकिरीरागध्यानम् कादम्बिनी श्यामतनुस्सुवृत्ता तुङ्गस्तनी सुन्दरहारवल्ली | चित्राम्बरा मत्तचकोरनेत्रा मदालसा देवकिरी प्रदिष्टा ॥ देवकृतिः–क्रियाङ्गरागः मेघाभा रक्तवस्त्रा च गरुडोपरि संस्थिता । -- रागः षड्जन्यासग्रहांशेऽयं वीरे देवकृतिर्मता । असौ वृत्तिषु सर्वेषु गातव्या समयेषु च ॥ इयमेव शुद्धवसन्त इति कृष्णदत्तः । २७६ सोमेश्वरः हरिः । अहोबिल: दामोदरः कुम्भः I नारायणः -- रागः ( वंशे वादनक्रमः ) धैवतं स्थायिनं कृत्वा तत्प्राञ्च स्थायिनं तदा । तस्मात्तृतीयं तुर्ये च प्रोच्याहत्य तुरीयकम् || द्वितीय कम्पयित्वाथ तृतीयाद्यां यथाक्रमम् । चतुस्वरीं चावरुह्य ग्रहे न्यासः क्रियेत चेत् || तदा देवकृतेरतज्जैरुक्तं स्वस्थानमादिमम् । स्वरस्तृतीय वंशे स्यास्थायित्वेनोपलक्षितः ॥ -क्रियाङ्गरागः (वीणायां वादनक्रमः) षड्जे ग्रहेऽधस्तनमेत्य षड्जे पुनर्ग्रहं प्रोच्य ततस्तृतीयम् । तुर्थ च कृत्वा तनुकम्पितं च सुपञ्चमं स्थायिन एव तुर्यम् ॥ तृतीयकं प्रोच्य पुनर्ग्रहं तथा द्वितीयमान्दोल्य तृतीयकं स्पृशेत् । ततो यदि स्यान्न्यसनं ग्रहे तदा रागो भवेद्देवकृतिर्वरिष्ठा || -- क्रियाङ्गरागः न्यासांशषड्जा संत्यकरिपा मन्द्रनिषादिनी समस्वरवती व्याप्तमध्यमा धैवतग्रहा धीरैदेवकृतिवरे रसे खैरं निगद्यते ---रागः समन्द्रा मध्यमव्याता षड्जन्यासांशधग्रहा। समखरा निमन्द्रा च वीरे देवकृतिर्भवेत् ॥ देवक्रिया—–रागः घप्रहसांशन्यासा मध्यमबहुला च परिरवत्यक्ता। समशषरवरसारा तारा प्रोक्ता तु देवकृतिः ॥ मध्यमव्याप्तिका पड्जन्यासधैवतकप्रहा। समस्वरा देवकृतिरमन्द्रा रिपवर्जिता || देवक्रिया -मेलरागः (खरहरप्रियामेलजन्यः) (आ) सगं रिग म प ध नि ध स. ( अब ) सनिधपमंग रिंग स. भट्टमाधवः जग देकः मतनः देवक्रियारागध्यानम् -रागः धवतमहषड्जांशा न्यासयुक्ता समस्खरा । निमन्द्रा रिपहीना च नाम्ना देवकृतिस्तथा ॥ निमन्द्रा मध्यमव्याप्ता रिपत्यक्ता समस्वरा । सन्यासांशा धग्रहा च वीरे देवकृतिर्भवेत् || प्रथमरागः निषादमन्द्राभपयमाभ्यां समुज्झिता मध्यमभूरितारा | न्यासाशषड्जा ग्रहृधैवतेयं समस्वरा देवकृति: प्रगीता ॥ देवक्रियारागध्यानम् पद्मासने संस्थितसुन्दराङ्ग पद्माननां पुष्पितगुच्छहाराम् । पत्युत्सदा ध्यायति सन्निधाने देवकियां तां मनसा स्मरामि || देवक्री – रागः देवक्रिया: स्वराः प्रोक्ताः सारङ्गसदृशा बुधैः । देवकी रिपहीना स्यात् भूरि सा समहान्तयुक् । देवीरागध्यानम् भ्रमन्ती नन्दने श्यामा पुरुषप्रचयतत्परा | ख्याता देवकिरी होषा करार्पितसखीकरा ॥ इयं सम्पूर्णा । देवगान्धारः ---मेलरागः ( श्रीरागमेल: ) संपूर्णो देवगान्धार: पजत्रयविभूषितः । गायकैर्गीयमानोऽसौ शोभां धत्ते निरन्तरम् || T वगान्धाररागय्यानम् गन्धर्वविद्याधर नितम्बिनीभिः परिवेष्टितोऽसौ । नृत्योत्सवे प्रीतिमुपैति देव- गान्धाररागो नितरां प्रसिद्धः ॥ सोमराज: हम्मीरः मोक्षदेवः रामसागरः संगीतसरभिः २७७ दामंदिरः । देवगान्धारी --मेलरागः तदा तु देवगान्धारी पूर्णश्चेद्भैरवो यदा ! गान्धारादिस्वरोद्राहा सस्वरांशेन शोमिता | सायदा रिस्वरोद्वाहा तदारोदे गवाजता || द्वितीयमहरोत्तरगेया। -मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) ( आ ) सरिसप ध नि स. (अव) सनिधपम गरिसरि गरिस देवगान्धारीध्यानम् तपस्विनीध्यानशिलावर्षी गणसेविती । पद्मासनस्था गर्वाङ्गी देवगान्धारिका मता ॥ देवगान्धारीरागध्यानम् लतान्तमृदुनाभिकाग रुसुगन्धपात्रावितां मृदङ्गकरवादनप्रकट वेणुनादोज्वलाम् । जलाशयसमीपगां सुरुचिरां मनोहारिणी देवगिरिः --- मेलरागः ( कामवर्धिनीमेलजन्यः ) आ) सरिमपघस. (अव) सनिधपमस रिस. देवगुप्त:---मेलरागः ( हरिकाम्मोजीमेलजन्यः ) (आ) सरिग म प ध नि स. (अव) सधपमगस. स्मरामि हरिसन्निधौ मनसि देवगान्धारिकाम् || रामसागरः देवभाषा–अतिभाषादयः अतिभाषा तु देवानामार्थभाषा तु भूभुजाम् । संस्कारपाठघसंयुक्ता सभ्य न्यायप्रतिष्ठिताः ।। देवमण्डनः देवमण्डनः—देशीतालः सगौ दंगौ गुरुद्वन्द्व दो रूपों देवमण्डने । अहो १७|| माताः । मझ संगीतसरनि: देवणभट्टः सङ्गीतमुक्तावलिकारः । कञ्चिद्देवणभट्ट धर्मशास्त्रमन्धकारो दृश्यते । स एवायं वा अन्यो वेति न निर्धारितम् | काल: कै. प. २४५०. भज मझ भाक तार देवमनोहरी देवमनोहरी --- मेलरामः (आ) सरि०००म०प०६० निस (अव) सनि ०६०प०००० रिस. --मेलराग: ( खरहरप्रियामेलजन्यः ) (आ) सरिम पनि ध नि स ( अब ) सनि ध प म गरिस. देवमुखारी --मेलरागः ( खरहरप्रियामेलजन्य ) ( आ ) सरिगम प ध नि स. ( अत्र) सनिधमपम रिग मरिस. देवरञ्जनी – मेलरागः ( हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) ( आ ) सरिगपधस. ( अब ) सधपम गरिस. देवरञ्जी-मेलराग: ( अ ) स०००० म०पध०० निस. (अव) सनि०० धप०म००००सं. देवराष्ट्रम्-~-मेलरागः ( धातुवर्धिनीमेलजन्यः ) (आ) सरिगमपनि स. (अव) सनि ध प म गरिस. देवशाखा- रागः न्यासांशग्रहगान्धारा गान्धारपञ्चमोद्भवा । रिवर्जिता निमन्द्रा च देवशाखा गकम्पिता || देवशीला--- नायिका स्निग्धाङ्गोपाङ्गनयना स्थिरा मन्दनिमेषिणी ।. अरोगा दीप्त्युपेता च सत्यार्जवदयान्विता || अल्पस्वेदा समरता स्वल्पभुक् सुरभिप्रिया । गान्धर्ववाद्याभिरता देवशीलाङ्गना स्मृता || देवस्तम्भः झापाथर्वमन्त्रैः वैचित्र्यकारित्वं देवस्तम्भः | मेललक्षणे मझ मञ्ज | मझ मैरुलक्षणे मज २७८ भरतः | श्रृङ्गारः 1 देवाञ्जनी–मेलरागः (सरसाङ्गीमेलजन्यः ) ( आ ) सरिग म प ध नि स (अव) सनि ध प म रिग मरिस. देवालः --- रागः पञ्चमांशग्रहन्यासो षड्जगान्धारदुर्बलः । देवाल: स्वरसंपूर्णो निषादर्षभकम्पितः ।। निरूप्यतेऽथ देवालो मध्यमांशप्रहान्वितः । मध्यमः कम्पितो मन्द्रे पञ्चमर्षभसंयुतः । तथा तिरिपसंयुक्तो देवालः परिकीर्त्यते ।। देवाला— भाषाङ्गरागः लोके वर्त्मन्यवर्तित्वादेवाला न प्रकीर्तिता । मयूरवाहना श्यामा नीलवस्त्रेति कंचन || देवाश्रम: --मेलरागः ( गमनश्रममेलजन्य ) (आ) सरिगमध निस. (अव) सनि ध म ग रिस. देवी एमिरेव गुणैर्युक्ता बहुमान विवर्जिता । गर्विता राजपुत्री च रतिसंभोगतत्परा 11- बाला नित्योज्वलगुणा प्रतिपक्षेष्वसूयिका यौवनादिगुणोन्मत्ता सा देवीत्यभिधीयते ॥ देवोपहारकः देवोपहारकः – चालकः अरालाकृति रेस्तु पार्वयोरुभयोर्लंडन | सारल्यात्प्रसृतोऽन्यस्तु तस्य कूर्परमूलतः । विलुउद्यत्र संप्रोक्तः तदा देवोपहार : ॥ मख सोमेश्वरः देवेन्द्रभट्टः सोमराब: [ सङ्गीतमुक्तावलीकार: | गोपाचलीय ( ग्वालीयरु) बासी स्यात् । समषितमुक्तावल्याः प्रशंसा पण्डितमण्डल्या कृतेति हेतोः देवेन्द्र: तत्पूर्व इत्यवगम्यते । अयं देवणभशादेवानुदा- • हरति । तस्माद कै. प. १३८ वर्षापूर्व: । अयं महाकवे रुद्रा- चार्यस्य शिष्यः | हरिपालः मझ भरतः देशकारा – रागः = उपाझा देशकारा स्यात् विधा षड्जेर्विभूषिता । देशकारी-मेलराग: देशकार्यां गनी तीव्र धांशो धादिकमूर्च्छना | प्रातःकालीना | देशकारी तु संपूर्णा ग्रहांशन्यास षड्जभाक् । मूछेना शुद्धमध्यस्था काकलीस्वरमण्डिता ।। देशकारीरागध्यानम् उत्तरीयाञ्चलत्यस्तमस्त प्रभावां (?) शटिकापेटिका वीटिकाञ्चत्कराम् । सन्निधौ वालिकाखेलनालोलुपां चिन्तये श्यामलां देशकारीं सदा ॥ भर्ता समं के लिसुखं दधाना सर्वाङ्गपूर्णा कमलायताक्षी । पीनस्तनी रुक्मतनु: सुपूर्णा चन्द्रानना सैव हि देशकारी ॥ मेघरागभार्या । देशदेवाल:--रागः मध्यमांशमहोपेतः मध्यमेन च कम्पितः । ऋषभे पञ्चमे मन्द्रः तथा......... ..भवेत् । बङ्गालदेशदेवालः शेषे पूर्वोत्तलक्षणः ॥ देशभाषा मानुषाणां च कर्तव्य कारणार्थव्यपेक्षया । न बर्वरकिरातान्तद्रमिलाद्यासु जातिषु ॥ नाट्यप्रयोगे कर्तव्ये पाठघं भाषासमाश्रयम् ।. वस्दैव हि शुद्धासु जातिषु द्विजसत्तमाः ॥ शौरसेनी समाश्रित्य भाषां काव्येषु योजयेत् । अथवा छन्दतः कार्या देशभाषाप्रयोक्तृभिः ।। शकारामीरचण्डालशबरद्रमिलान्ध्रजाः । हीना वनेचराणां च विभाषा नाटके स्मृता || भागधी व नरेन्द्राणामन्तःपुर समाश्रया | दमोदरः रागसागरः दामोदरः जगदेक २७९ चेटानां राजवाणां चार्धमागधी । प्राच्या विदूषकादीनां धूर्तानामध्यवन्तिजा नायकानों सखीनां च शूरसेन्यविरोधिनी ॥ देशभाषाभेदाः यौधनागरिकादीनां दक्षिणात्याथ दीव्यताम् । वाही कभाषणेदीच्यानां खसानां च स्वदेशजा || शकार घोषकादीनां तत्स्वभावश्च यो गणः । शकारभाषा योक्तव्या चाण्डली पुलकसादिषु || असारकारकव्यावकाष्ठयन्त्रोपजीविनाम | योज्या शकारभाषा तु किविद्वानौकसी तथा || राजाश्वाविकोष्टादिघोषस्थाननिवासिनाम् । आभीरोक्तिशावरी वा ड्रामिडी वनवारिषु ॥ सुरक्षा खनकादीनां सन्धिकाराश्वरक्षताम् । व्यसने नायकानां चाप्यात्मरक्षासु मागवी || न बर्बरकिरातान्त्रद्रनिडाद्यासु जातिषु । योगे कर्तव्यं काव्यं भाषासमाश्रितम् || गङ्गासागरमध्ये तु ये देशाः सम्प्रकीर्तिताः । एकारबहुल भाषां तेषु तद्ज्ञः प्रयोजयेत् ।। विन्ध्यसागरमध्ये तु ये देशाः श्रुतिमावत्ताः । नकारबहुलां तेषु भाषां तज्ञः प्रयोजयेत् ॥ सुराष्ट्रावन्तिदेशेषु वेत्रवत्युत्तरेषु च । ये देशास्तेषु कुर्वीत चकारप्राय संश्रयाम् || हिमषत्सिन्धुसौवीरान ये जनास्समुपाश्रिताः उकारबहुलां तद्ज्ञः तेषु भाषां प्रयोजयेत् || चर्मण्वतीनदीतीरे ये चार्बुद समाश्रयाः | ओकारबहुळां नित्यं तेषु भाषां प्रयोजयेत् || देशवाल:--रागः (औडुबः ) न्यशन्यासग्रहो देशवाल: सान्दोलषड्जकः । वीररयोः सायं टक्कवंश्यो रिपोझितः || देशवालः भरतः भरतः अयमेव देशकारीत्युच्यते । तस्या मूर्तिवर्णने 'सा देशकारी कथिता गुणझै: ' इति नारदेन पञ्चमसारसंहितायामुक्तम् । अयमेव केदार उच्यत इति गीतप्रकाशकारः । तथा सत्यस्य मूर्तिर्भिना । नारायणः देशवालकेदार: देशवालकेदारः- ६- रागः स एवान्दोलितः षड्जे देशवालो रिपोज्झितः । स इति कर्णाटगौडः | देशबालगौड:- रागः ( वंशे बादनक्रमः ) स्थायिनं द्विगुणं षड्जे कृत्वा तुयें तृतीयकम् । स्थायित्वरं तदर्थं च स्थायिपूर्वस्वरं तदा । पुनः स्थायिस्वरार्धं च क्रमादुक्ता ग्रहे यदा । न्यासरतदा देशवालगौडः स्वस्थानमादिमम् । तस्यापि वंशविषये द्वितीयो दृश्यते महः ।। -- रागः अनन्तरं देशवालगौडस्तु परिकीर्त्यते । आन्दोलितस्वरे षड्जे षड्जीभूतांशसंयुतः । औडव: पञ्चमेनापि रिषभेण विवर्जितः ।। षड्जेनान्दोलितस्सांशः पञ्चमर्षभवर्जितः । देशवालाख्यगौडोऽय मौडुवः परिकीर्तितः ।। -उपाइरागः यल ग्रहांशन्यासाः स पश्चमर्षभवर्जितः । षड्जेनान्दोलितो गेयो...वीरे रसे शुचौ । गौडोऽयं देशवाल: स्यात्पूर्वगौडोऽप्ययं मतः || -प्रथमरागः षड्जांशन्याससंयुक्तो देशवालो रिपोच्चितः । गेयो वीररसे विद्भिः षड्जेनान्दोलितस्वरः । एष प्रसिद्धिमगमत्पूर्वीयो गौड इत्यपि ॥ देशा---रागः स्वादङ्गं रेवगुप्तस्य गमन्द्रा त्यक्तपञ्चमा । ग्रहांन्यासभा च देशा च सनिभूयसी || देशाक्षी – मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) ( आ ) सरिम प ध नि स (अव) सनिधपम गरिस. -मेलकर्ता प्रजादिको समौ यत्र गान्धारस्त्रि श्रुतिर्भवेत् । विशुद्धा समपानि स्युर्मेले देशाक्षिकोद्भवे । हम्मीरः वेमः हरिः जगदेकः भट्टमाधवः मोक्षदेवः सोमराज: मञ्ज, २८० । ! पूर्णा देशाक्षिकी ज्ञेया भूषिता गत्रयेण च । बीरे रसे प्रयोज्या सा प्रातःकाले प्रगीयते ॥ देशाक्षीरागध्यानम् जातीमालाञ्चद्धम्मिल्लां मन्दाराब्जभ्राजद्धस्ताम् । बालाजालालोलालीलां नीरां ध्याये श्रीदेशाक्षीम् । संपूर्णशीतांशुमनोज्ञवक्ता प्रफुल्लराजी वविलोलनेला । प्राप्तप्रसन्ना सविलासबाहु- र्देशाक्षिकेयं गदिता मुनीन्द्रैः ॥ देशारूयः ---मेलरागः रितीतरयुक्तो गतीनेणापि संयुतः । धगवर्जोऽवरोहे स्याद्गान्धारस्वरमूर्छनः । तीव्रो यस निषादः स्याद्देशाख्यः स विराजते प्रातर्गेयः - रागाङ्गरागः गान्धारपञ्चमस्याङ्ग गान्धारांशग्रहान्तवान् । देशाख्यो रिविनिर्मुक्तो गान्धारोल्लासितः शुचौ करुणेऽपि च गातव्यः सर्वेष्वृतुषु सर्वदा । अयं षड्जविमुक्तश्चेत्कोडाय्युपपदो भवेत् । अयमेवोच्यते तद्ज्ञैः निरणस्तुत्यपञ्चमः ।। । शृङ्गाररसः । देशाख्या– रागः गान्धारपश्र्चमाजाता रिषभेण विवर्जिता । ग्रहांशन्याससंबद्धा गान्धारा च समस्वरा || निषादमन्द्रगान्धारा स्फुरितेन विराजिता । पाडवा यदि रागाङ्गमंशे पूर्णे च दृश्यते || देशाख्या देशाख्या षाडवा ज्ञेया गत्रयेण विभूषिता । ऋषभेण वियुक्ता सा शार्ङ्गदेवेन कीर्तिता ।। देशाख्या रिषभत्यक्ता त्रिगान्धारा च रागजा श्रीकण्ठः रागसागर: श्रीकण्ठः अहोबिल: भट्टमाधवः जगदेक दामोदरः मद: देशाख्यरागध्यानम् --प्रथमरागः गान्धारपश्चमभव रिविहीनमङ्गं गांशग्रहं सुरितगं जगदुस्तदन्तम् । देशाख्यया सुविदितं करुणे निमन्द्रं वंशेषु पूर्णमिदमेव समस्वरं स्यात् || - भाषारागः देशाख्या देशनामतः । देशाख्यरागध्यानम् वीरे रसे व्यञ्जितरोमहर्ष- निरोधसम्बन्धविलासबाहुः । प्राशुप्रचण्डाखिलचन्द्ररागा देशाख्यनाम्नी कथिता मुनीन्द्रैः ॥ हिन्दोलभार्या । आस्फोटनाविष्कृतरोमहर्षो नियुद्धसन्नद्धविशालबाहुः । प्रांशुः प्रचण्डद्युतिहैमगौरो देशाख्यरागः स हि मल्लराजः ॥ देशाख्यारागः ( वंशे वादनक्रमः ) गान्धारे स्थायिनि प्रोच्य द्वितीयं च तृतीयकम् | तुर्य बिलम्ब्य त्या कृत्वा द्वितीयकम् ।। दीर्घीकृत्य तृतीयं चोक्ता द्वितीयं ग्रहस्वरे । न्यासो यदा स्यात्स्वस्थानं देशाख्यायास्तदादिमम् । मुद्रितोऽस्या ग्रहे वंशे लक्ष्यते लक्ष्यवेदिभिः ।। -- रागाङ्गरागः ( वीणायां वादनक्रमः ) मध्यगान्धारमास्थाय स्थायिनं तु ततः परम् | तस्मात्तुरीयमासाद्य तस्मात् षष्ठरावधि । आरुह्य चावरोहेच रूरानेतान् यथाक्रमम् । सम्प्राप्य स्थायिनोऽधस्य तृतीयं च अहे यदा || न्यासाद्विधीयते रागो देशाख्या नाम जायते । देशाख्याया महो लक्ष्ये मध्यमोऽपि कचिद्भवेत् ॥

---

रागः

न्यासांशपहसङ्गतगान्धारस्समर वेण युक्तश्च । सप्तमकतारमन्द्रा गान्धारीयस्तु देशाख्यः || मोक्षदेवः दामोदरः संगीतसरणि: घेमः नान्यः A } प्रहांशन्यासगान्धारो रिहीनन्ध समस्कः । नितारमन्त्री देशाख्यो गान्धारीजातिसंभवः || महांशत्यासगान्धारा महस्थाने सकम्पना । रिषभाढया नितारा च देशाख्या रागनामतः || अनन्तरं तु देशाख्या जाता गान्धारपश्चमात् । ऋषभेण परित्यक्ता समस्वरविभूषिता || ग्रहांशन्यासगान्धारा संपूर्णा वंशवादने | निषादमन्द्रगान्धारा सुरिता पाडवा पुनः || देशानुरूपा– पुष्करवाये जातिः विगतमाशदं पश्यत | देशामीरी-रागः आभीरी निरिधेश्शीघ्रा पतारा षड्जमध्यमा। ककुभाव समुत्पन्ना विज्ञेया तारधैवता | देशावली - मेलराग: ( झ्यामलाङ्गीमेलजन्यः) (आ) सरिग म ध निधस. ( अब ) सनिधम गरिस. देशिकापी ---मेलरागः ( आ ) स० रिंग० म०प०नि० स. (अब ) स० नि००प०म०गरि० स. देशी तदेव रुचिवैचित्र्याचित्तरञ्जनकृज्जनैः । प्रयुक्तं स्वस्वदेशे यत्ततो देशीति कीर्तितम् || - रामाङ्गरागः ( वीणायां वादनक्रमः ) स्थायिनो ऋषभास्पृष्ट परं तस्माद्विलम्ब्य च । आन्दोल्य तुर्य स्पृष्टाथो स्वरौ तुर्यावधस्तनौ ॥ ग्रहं ततः परौ तस्माद् द्वितीय प्रोच्य चेद्र | न्यस्यते जायते देशी गग्रहापीयमीरिता ॥ दशी -मेलरागः (आ) स० रि००म०००० निस.. (अव) स०नि० धप० मग० रि० स. ६ सोमेश्वरः हरिः मोक्षः मजः मेललक्षणम् लक्षणम् गनी त्याज्यावथारोहे रिधौ यत्र च कोमलौ । षड्जादिम्वरसंभूति: देश्यामंशस्तु रिः स्मृतः सर्वदा गेया। --रागः देश्यामशे ग्रह न्यासे धैवतो नास्ति पञ्चमः । रिषभोऽल्पस्तारमन्द्रो आगान्धारमुदादतम् || ग्रहांशकन्यासधृतैकधैवतां...पञ्चमापर्षभनादसुन्दराम् । गनादपर्यन्तगतारमन्द्रां द्विशन्ति देशीमिह धैवतांशाम् || नान्यः ( धैवतांशग्रहन्यासा मेन तु वर्जिता षड्जादिका भवेदेशी षाडवा गीयते बुधैः ॥ रेवगुप्तसमुद्भूतो देशीरागोऽथ कीर्त्यते । गान्धारे मन्द्रतां यातः पञ्चमेन विवर्जितः ॥ षड्जमध्यनिषादेषु बहुत्वं समुपागता । ऋषभांशग्रहन्यासो देशीरागरसमीरितः ।। स्यादनं रेषगुप्तस्य गमन्द्रा पञ्चमोज्झिता | ऋषभांशग्रहन्यासा तथा समनिभूयसी | देशीनामप्रयोक्तव्या रागोऽयं करुगे रखे || देशी पञ्चमहीना स्यादृषभत्रयसम्मता | कलोपनतिका ज्ञेया मूछेना विकृतपंभा' 11 स्यादङ्गं रेवगुप्तस्य गमन्द्रा पञ्चमोज्झिता। ऋषभांशग्रहन्यासा देशी समनिभूयसी ॥ —प्राकृतादिभाषासु शब्दवर्गः महाराष्ट्रादिदेशानां भाषामाश्रित्य वर्तते । यत्तद्देशीति विज्ञेयं सुज्ञेयमिह तद्विदाम् || अन्यत्व -- तदेव रुचिवैचित्र्याचित्तरञ्जनकृज्जनः । प्रयुक्तं स्वस्वदेशे यत्ततो देशीति कीर्तितम् ॥ २८२ अहोबिलः 1 अबलाबालगोपालैः क्षितिपालैर्निजेच्छया । गीयते सानुरागेण स्वदेशे देशिरुच्यते || मतन्न: सोमेश्वरः । हरिपालः जगदेकः दामोदरः हम्मीरः कुम्भः अब देशीशब्देन सीतभेद उच्यते । तच्छन्द: मार्ग- परामर्शकः । मतः देशेषु देशेषु नरेश्वराणां रुच्या जनानामपि वर्तते या । गीर्त च वाटयं च तथा च नृत्तं देशीति नाम्ना परिकीर्तिता सा || • वंशे वादनक्रमः स्थायिनं द्विगुणं षड्जं विधायाथ द्वितीयकम् । स्वरं द्रुतं वादयित्वा ततः स्थायिद्वितीयकौ || स्वरावुभौ लघुकृत्य तत्पदं तु विलम्बयेत् । वादयित्वा द्विवारं च पञ्चमस्फुरितं ततः ॥ श्रीनधस्त्यान् स्वरान् प्रोच्य स्थायिन्यासो यथा भवेत् । तदा स्वस्थानमाद्यं तु देश्यां देशीविदो विदुः ।। देशीकारम्—देशीलास्याङ्गम् मनोहरं यदग्राम्यं तत्तद्देशानुसारतः । नानारीत्यन्वितं नृत्तं देशीकारमिदं जगुः ॥ देशीताल: लघुवादिभिर्विमितया क्रियाया यो विमीतये । कांस्पतालस्फालनजध्वनिनाऽऽविष्कृताकृतिः । सकालः कथ्यते देशीतालशब्देन देशिकैः ॥ 7 देशीनृत्तानि देशीतोडी - मेलरागः (हनुमत्तोडी मेलजन्यः) (आ) सरिगमपथ निस. (अव) सनि ध नि ध प म गरिस. देशीवृत्तानि ब्रूमोऽधुना सम्प्रदायशास्त्रमेलनमुच्यते । अङ्गप्रत्यङ्गदृष्टयादिस्थानचारी प्रचारतः ॥ यान्युक्तानि पुरा तेषां करणानां क्वचित्कचित् । मेलने देशरीत्या च नानानृतव्यवस्थया || विद्वत्कविकलानाथः तौर्यत्रितयतत्त्वधीः । वृक्ति व्यक्तं हि देवेन्द्रः सम्प्रदायं मनोरमम् || • तक्ष पुष्पाञ्जलि: पूर्व मुखचाली ततः परम् । रागवाक्यानुग शब्दमृत्तं शुद्धगतिस्तथा ॥ रूपनृत्तं तदा ध्वाद: शब्दचालिरतः परम् । सूडादिशब्दनृत्तं च शब्दव्याजोपनर्तनम् ॥ जग वेभः अशोकः गोपतिप्पः मञ्ज. दशीमालवा ततः सूडादिगीतानां तदर्थाभिनयोचितम् । नृत्तं नानाविधं गीतमबन्धानां च नर्तनम् || चिन्दुनृत्तं दरूनृत्तं कन्दराख्यमतः परम् । ततो दुपदसंशं च नृत्तमेषक्रमोडल हि ॥ देशीमालवा–रागः पञ्चमसैन्धवमिश्रा षड्जस्वरजनितऋषभरवहीना | तारगमैस्संयुक्ता द्वादशधा भवति मालवा ललितैः || देशीयगूर्जरी - राग: देशाख्या गूर्जरी ख्याता शुद्धपञ्चमसंभवा । गापन्यासा च सपूर्णा प्राज्यमध्यभधैवता || देशी यसौराष्टी रागः {} षड्जधैवतगान्धारतारा मध्यमपेशला । सपप्राज्या च सौराष्टी रिषभेण विवर्जिता | देशीरागः रागाङ्गाद्यास्तु चत्वारः प्रसिद्धा देशिसंज्ञकाः । रागाङ्गादिनिरुक्तिश्च मतङ्गेनैव दर्शिता || देशी पञ्चमहीना च रागाङ्गा रियभवया । देशी रागाः येषां श्रुतिस्बरमामजात्यादिनियमो न हि । नानादेशगतिच्छाया देशीरागास्तु ते स्मृताः || येषां श्रुतीनां नियमः स्वराणो न प्रामजातिप्रमुखस्य चारित। भजन्ति नानाविधदेशजाता: छायाश्च ये ते किल देदारागाः || + देशीरागध्यानम् गजपतिगतिरेणीलो चनेन्दीवराङ्गा पृथुलतरनितम्वा लम्बवेणीभुजङ्गा | तनुतरतनुवही पीतकौसुम्भवासा इयमुदयति देशीवाणिनी चारुहासा ॥ कश्यपः मोक्षः मोक्षः तुलजः मदः आजनेयः । रघुनाथः २८३ संगीतसरणिः 1 1 देशी श्रृङ्खला रुचिरागार निवामां सुममालाश्र्वरां सुगौराङ्गीम् । रुचिराम्बरावृतां तो देशी घ्यायाम युवतिकरी || रागसागर: निद्रालसं सा कपटेन कान्तं विवोधयन्ती सुरतोत्सुकच | गौरी मनोज्ञा शुक्रपुच्छवस्त्रा ख्याता च देशोरसपूर्णचिना ॥ दीपकरागिणीयम देशीवंशवादनम् मुद्रितात्पूर्वपूर्वस्माद्वंशातस्यादुत्तरोत्तरः । स्वराधनाधिको वंशो मुद्रितश्चेति तत्र च । अल्पमानाश्च ये वंशाः तेषामुत्तरता सदा उद्धृतायां कनीयस्यां दक्षहस्तस्य जायते ।। स्वराधं च ततस्तस्यामुद्धतायां भवेदिह । पूर्वस्यैव तु वंशस्य मुद्रितो वंश उत्तरः || स्वरोदये पूर्वतुल्य इति वंशविदो विदुः । उद्धृताङ्गुलिवृद्ध तु तस्माटप्युत्तरोत्तरे ॥ पुरातनैर्यथासङ्ख्यं मिलन्त्यत्र तु मुद्रिताः । सन्निधाने तथाचैव व्यवधानेऽपि सर्वशः || एकस्वराणि रन्धाणि सकलानां मिलन्ति च । खानिर्वा स्वररन्थं वा मानहीनं तु यद्भवेत् || सजातीयेन रन्ध्रेण न तन्मिलति कर्हिचित् । केषाञ्चन मते तावदावंशादेकवीरतः || चतुर्दशादिवंशानां यथैकैकस्वरोऽधिकः । उत्तरे चोत्तरे वंशे मुद्रिते पूर्वपूर्वतः ॥ वंशान्मुद्रितरन्ध्रांस्तु वाचोयुक्तिस्तथास्तु मा । धातवो वृत्तयश्चैव तत्वौधानुगतानि च ॥ आश्रावणादिवाधान श्रुतयश्च स्वरास्तथा । ग्रामौ च मूर्धनाश्चैवेत्यादिकं यन्मयोदितम् । वीणाधिकरणे सर्व तद्वंशेऽपि प्रतिष्ठितम् || श्रृङ्खला चिन्दं दरू ध्रुवपदमित्यादिक्रमतः कृतम्। प्रोक्तं पिलमुरूमानकैमुरू च कलासकाः ।। वैपोताख्यं वन्धनृत्य कल्पनृत्यं च जकिणी । द्रुपदं खण्डमानेन विविध बहुरूपकम् ॥ दामोदरः देशीस्थानानि साङ्गोपाई रसानां च निरूपणमिति क्रमात् । पेरणीपद्धतिस्तस्याश्चर्चरीरवभेदकम् ।। लास्याङ्गानि त्रिधा चिन्दं दरू कट्टबसंज्ञकम् । एवं निगदिता तद्ज्ञैः देशिमार्गस्य शृङ्खला || देशीस्थानानि वक्ष्यामि देशीस्थानानां योविंशतिमप्यथ । समपाद संहताख्यं स्वस्तिकं वर्धमानकम् || नन्याचर्ताभिवं चैव चतुरस्त्राभिधं तथा । एकपादं पार्णिविद्धं प्रष्टोत्तानतलं तदा || एकजानुनतं स्थानं पार्णिमामतं ततः । एकपार्श्वगतं तद्वत् समसूच्यभिधं तथा || ततो विषमसूचि स्यात्खण्डसूचि ततः परम् । परावृत्तमथ त्राह्म वैष्णवं शैवगारुडे । कूर्मासनं नागबन्धं वृषभासनमित्यपि ॥ कुर्मासननागबन्धे वर्जयित्वा एकविंशतिमाह सोमेश्वरः । देशीहिन्दोलकः -- रागः षड्जांशस्ताडितः स्थाने नित्यं रिषभवर्जितः । गान्धारो लङ्घितोन्वेति मन्द्रधैवतकम्पितः ।। आरोहक्रमयोगेन किञ्चित् स्पृशति पञ्चमम् । देशीहिन्डोलको ह्येष षाडवः परिकीर्तितः ।। देशी हिन्दोलः– रागः अयमेव वसन्ताख्य: संपूर्णो धमसंज्ञिक: (?) । देशीहिन्दोलनामोक्तः प्रतापष्टृथिवीभुजा ॥ देशीहिन्दोलः अथवा वसन्तः-प्रथमरागः यन्मार्गहिन्दोलभवश्व वेदी- हिन्दोलसंशं परिपूर्णमङ्गम् । वेद: शृङ्गारे मुख्यवृत्तित्वाद्वसन्ते गीयते ततः । अयमेव वसन्ताख्यस्तेन सर्वत्र पप्रथे || विप्रासः सोमेश्वरः जगदेक: सांश निमन्द्रं निरिसैस्सुशोभि प्रकम्पितं पश्चममध्यमाभ्याम् ॥ विलम्बितं मध्यमतो घनस्तमान्दोलयेन्मुख्यरसेऽथ वीरे । गेयं वसन्ते स्विदमेव देशीहिन्दोलसंज्ञं प्रवदन्ति तद्ज्ञाः|| २८४ 1 देश्यवनद्धानां मानम् देश्यम् – रूपकम् केचिद्देश्य प्रशंसन्ति देशभाषारुचित्वतः । मुखगर्भोपसंहारैरन्वितं सन्धिमिस्त्रिभिः ।। मुखं तु नाटकस्येव कृता तस्य कृती कविः सूत्रधारे गते पश्चाद्दिव्येन मिथुनात्मना वसन्ताद्यत्सवव्याजान्मलयायोमगा मिना । पात्रेण वर्णनीया स्यात्प्रसङ्गात्समरादिकम् ।। चरितं वर्तमानं वा धूर्त वा विविध महत् । वीरयोरेतौ वा भावे निवेश्य च ॥ अपेक्षातोऽथवा पात्राण्यन्धान्यन्तः प्रवेशयेत् | पूरयेद्रपकं देश्यं वाक्येन भरतस्य च || देश्यकल्याणी–मेलरागः (मेचकल्याणी मेलनन्यः ) ( आ सरिगमपधपनि स ( अब ) सधपम मरिस. देश्य मुखारी - मेलरागः (माररञ्जनीमेलजन्य: ) (आ) सरि गरि ग म नि धनिस. (अव) सनिधमपगरिस. कविकामधेनुः देश्यवनद्धानां मानम् त्रिकुल्या चैव डमरु: (करडा) च समाकृतिः । ज्ञेया पिपीलिकाकारा देशीवाद्यसमाश्रयाः || विज्ञेया दण्डमन्तश्च षोडशाङ्गुलमायतौ । वित्तस्तिपरिमाणे च मुखे द्वे अपि कीर्तिते ।। दैर्ध्याहिताला विज्ञेया त्रिकुल्या वाद्यबेदिभिः। अङ्गुष्ठाङ्गुल.. ..द्वितालपरिमण्डले । हुडक: पटहो ढक्का भेरी दुन्दुभिरेव च । समाकारा अभी प्रायः पुष्करे परिकीर्तिताः ।। हुडुक: स्याहितालस्तु मुखे च द्वादशाङ्गलः । साहितालदीर्घा च ढका ज्ञेया मनीषिभिः ॥ द्वितालबतौ च स्यातां तथा पटहदुन्दुभी सार्थतालवया दोघैः मुखे चापि दशाङ्गुः || • चतुस्ताला भवेद्धेरी द्विताला बदने तथा । हासवृद्धी मानमात्रे कार्ये कार्यानुरोधतः ।। हुड्डुकेन समा ज्ञेया रुञ्जा चैकपुटा बुधैः । रुजाकृतिर्भवेशव झल्लरी तालमात्रिका | मझ मझ देश्यां पणव एवायं ढकेति परिकीर्त्यते । तल्लक्षणेन विज्ञेयं तस्य मानं मनीपिभिः ॥ बम्बरो डिण्डिमश्चैव स्यातामेतौ समाकृती | सार्धतालमितौ दीर्घौ तालमात्रमुखी तथा || उदली च तदा चान्या उद्दलीपटहाभिधः । हरीतक्याकृती चैतौ त्रितालायामयोगिनौ || सार्धाङ्गुलौ च तथा उदल्यौ षोडशाङ्गुरौ । सप्ताङ्गुलौ च बढ़ते ज्ञेयौ च चतुरङ्गुली करटा जर्जरश्चैव ज्ञेयावेतौ समाकृती । द्वितालीघ वक्तं च साधतालमितौ च तौ ॥ निस्वानस्तान के बाहरीतक्याकृती विमौ । ध्वनिश्चै वाल्पगाम्भीर्यानुरोधात्वनुयोगिनौ || यानि चान्यानि तद्विवैर्वाग्रभाण्डानि मानवैः । कृतानि तानि जानीयादेवप्रायैस्तु लक्षणैः ।। दैन्यं नाम दौर्गत्यमनस्तापादिभिर्विभावः समुत्पद्यते । तच्चा- वृत्तिशिरोगालगौरवमृजापरिवर्जनादिमिरनुभावैरभिनेतव्यम् । अखायो वित्तौत्सुक्यसमुत्था दुःखाद्या भवति दीनता पुंसाम् । सर्वमृजानां परिमार्जनैश्च विविधैरभिन योऽस्याः || भरतः आपदः स्वान्तनी चत्वं दैन्यं काष्र्ण्यावकुण्ठः । आपदो दौर्ग यन्यकारादेः मनःव्यं, वदनश्यामता, गात्रचरणं अनुभावाः । रामचन्द्र: दैन्यं विरहदौर्गत्यमनस्तापपराभवैः । मात्र संस्कार नैरभिनयेत् । नान्यः - चित्राभिनय: पुरोभागे पुष्पपुः बद्धस्याइन्यभावने। दैशिकी- देशीलास्याङ्गम् अम्बा गतेस्समाप्तिश्च वैशिकी परिकीर्तिता । अस्या इति ओयारदेशीलास्याङ्गपरामर्श: सागर: विनायक: देवण: २८५ दोधकम्– एकादशाक्षरछन्दः आगे चतुर्थमन्त्यै च सममं दशमं तथा । गुरूणि वैष्टमे पादे नव युधकं तु तन् । भभभ गग उदा- मनविचूर्णितगावविलासम दोधकः--ब्रुवावृतम् ( दशाक्षरन् । सममायचतुर्थयुत वल हि नवनमेव गुरु | पादविध यदि पतिक तत्वोधकवृत्तमिदम् ॥ लघुरेको त हौ तु बिगुणे तु निवेशयेत् । दोवो गुरुरन्ते भ्याचचन्युटसमाश्रितः ॥ उत्तमाघमपात्राणां युद्धे योगपरिक्रमे । टक्करागेण गातंत्र्यो दोधको लयको विदैः ।। दोलः–हस्तः लम्बमानौ पत्ताकौ तु ऋथांसो शिथिलागली | दोल्लो भवेदसौ व्यार्थौ विपादे मदमूर्छयाः॥ संभ्रमादौ यथायोगे तो वा पाहोतिः ।। दोहकनृतम् मेहरवं सुणिऊण गयो । (न्वागतः । ) त्रिगुणमिति-लघु च द्रुतौ च त्रिगुणम् अन्ते गुरुः इत्यत्र वाल: । दोलिकः-— वीणावादने दोषः तहोलिकाभियं यत्र प्रचारः यात्राधिकः | दोपहानम् -- भक्तिः निर्गुणत्वं सहोपत्वे रसालङ्कारशून्यता तान्ति वाक्य प्रयोगाईतां ध्रुवम् ॥ दोषास्त्रिधा पढ़े वाक्ये वाक्यार्थी च यथाक्रमम् । तत्र तत्रैव भिन्नाः स्युम्तेऽपि पोडशवा पुनः || भोजादिभिरलंकारा गुणा दोषाध दर्शिताः । अतो वियते ते कथयितुं मया ॥ दोषगुणस्वरूपे थुक्लारप्रकाशे नवमशमत्रोक्तम् । दोहकनृत्तम्- देशीनृतम् यस सौराष्ट्रदेशीया नार्यो नृर्यान्त सुन्दरम् । • तत्तद्देशीयभूषाढथा सिचयान्तावकुण्ठिताः || नान्यः कुम्भ: शारदातनयः द्युतिः मृतमहारसुभगान् देशकाकुभिरवितान् । रागेणेष्टेन गायन्त्यो दोहकान् रसनिर्भरान् || चारीमिभ्रमरीभिश्च चरणेरुद्धतक्रियैः. ललितः पदविन्यासैर्हस्तकैर्बहुभङ्गिभिः । यत्र तहोहकाख्यं स्यान्नर्तन नर्तकप्रियम् || द्युतिः---अवमर्शसन्ध्यङ्गम् वाक्यमाघर्ष संयुक्तं युतिस्तक्षैरुदाहृता । भरतः आधर्षो म्यकार: | तेन संयुक्तम् यथा - रत्नावल्यां आः दास्याः पुत्र इन्द्रजालिक इति विदूषकवाक्यम् | अभिनवः तर्जनाधर्षणाधिक्षेपकृतं वाक्यं द्युतिः | दुरुक्तिपरिणामा आहूतिरत्राभिमता । यथा - वेण्यां जन्मेन्दोरित्यादिवाक्यम् । सागरनन्दी - निर्वहणसन्ध्यङ्गम् लब्धस्यार्थस्य शमनं घतिमाचक्षते पुनः तिरस्कारो यतिः । यथा - कृत्यारावणे मण्डोदरी प्रति मा गास्तिष्ठेत्यङ्गदवा- क्यम् । तर्जनोद्वेजने द्युतिं केचिदिच्छन्ति । अपरे तु तर्जना- वर्षणे द्युतिं मन्यन्ते । एवमन्यदपि साक्षात्पारम्पर्येण वा न्य- कारपरं वाक्यं यतिरेव । शत्रुभिः क्रियमाणे द्वे तर्जनोद्वेजने द्यतिः रामचन्द्रः सर्वेश्वरः भरतः २८६ I ! -मेलरागः ( मेचकल्याणीमेलजन्यः ) (आ) सरिगप मधनि पधपस. (अव) सनिघपम रिगमगस. द्युतिमाला–मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्य ) ( आ ) सरिम पनि धस, ( अब ) सधनिपम गरिस. द्रवः ----अवमर्शसन्ध्यङ्गम् गुरुव्यतिक्रमो यस्तु सद्रवः । द्राविडगूर्जरी द्राक्षापाकः द्राक्षापाकस्स कथितः बहिरन्तस्फुरद्रसः । • तापसवत्सराजे द्रषणं चलनं मार्गादिति द्रवः । यथा - षयौगन्धरायणवचनमतिक्रम्य वासवदत्तया मरणाध्य- वसाय: कृतः । द्राविडगुर्जरी – रागः ततो द्राविडपूर्वेयं गुर्जरीमध्यकम्पिता । पूर्णस्वरा भवेदेषा मन्द्रतारा ॥ मज अभिनत्रः शङ्कादिभिः मनसः क्षोभो विद्रवः। स एव परिभवकृतो द्रवः यथा- वेण्यां गुरूणामित्यादियुधिष्ठिरवाक्यम् | - द्राविडगूर्जरी --- उपाङ्गरागः तारमन्द्रर्षभा होरे पूर्णा द्राविडगूर्जरी । निषादस्तारमन्द्राभ्यां स्फुरतीत्यपरे जगुः | सामगे च समं गानादियं स्यात्सामगूर्जरी || मञ्ज भरतः पूज्यव्यतिक्रमो द्रवः । यथा - रत्नावल्यां भर्तारमविगणय्य सागरिकाविदूषकयोः वासवदत्तया बन्धनम् । ईर्ष्याक्लेशोपशमनं कृतिरित्यभिधीयते इति भरतपाठान्तरम् । सामर्थ्यात्मशमनीयस्य क्रोधादेरर्थस्य प्राप्तस्यापि यत्प्रशमनं -रागः सा द्युतिः । यथा - आर्य अमात्येत्यादिवासवदत्तावचनम् । ऋषभे मन्द्रताराभ्यां स्फुरिता द्राविडी भवेत् । अभिनवः गूर्जरी परिपूर्णेयं प्रहर्षे विनियुज्यते ॥ ईर्ष्याकेशोपशमनं द्यतिः । सागरः सागरः रामचन्द्रः रसिक रसायनम् हरिः भट्टमाधवः जमदेक: द्रविडीगूर्जरी द्राविडीगूर्जरी - पथनराग: संपूर्णा द्राविडी ज्ञेया गूर्जरी हर्षदायिनी । एतस्यां तारमन्द्राभ्यां रिषभरफुरणं भवेत् || -रागः द्राविडीगूर्जरी चैव रिषभैरेव भूषिता । बहुवचनेन रिषभ एव अंशादिष्टमिति भाव्यम् । —गूर्जरी रागः रिमन्द्रा धस्फुरिता.. हेर्पाचिडगूर्जरी । द्राविडगौडः—-रागः अथ द्राविडगौडस्तु षड्जगान्धारपञ्चमे । स्फुरितस्तु निषादेन न्यासांझसहितस्ततः || -उपाझरागः ( वीणाया वादनक्रमः ) ग्रहं मन्द्रनिषादं तु कृत्वा प्रोच्य द्वितीयकम् | तत्परं लक्ष्येतस्मातीनारुह्यावरुह्य च ॥ लखितं तु प्रकम्प्याथ स्वरं तरपूर्वमेत्य च । अहे चेन्न्यस्थते रागो भवेदावि डगौडकः । स एव सालगं प्रोक्तः स्थायी लक्ष्येऽस्य पश्र्चमः || -रामः ( वंशे वादनक्रमः ) निषादं स्थायिनं कृत्वाऽऽरोहेण प्राप्य तुर्यकम् । एनं विलम्बितं कृत्वा चावरोहकमात्ततः ।। स्थायिस्वरं यदा गच्छेत् तदा स्वस्थानमादिमम् । प्रोक्तं द्राविडगौडस्य वंशे स्थायी द्वितीयकः || अस्य रागस्य सालगगौड इति नामान्तरम् । सुरितः पञ्चमे षड्जे गांधारे तिरिपस्तथा । निन्यासांशसमायुक्तो द्राविडो गौड उच्यते ।। गान्धारहरिपोपेतः प्रस्फुरत्षडजपञ्चमः ज्ञेयो द्राविडगौडोऽयं महारान्यास सप्तमः || मोक्षः । हम्मीरः हरिः २८७ जगर्दकः बेमः | हम्मीरः 1 -प्रथमरागः द्राविडो निग्रहास्तु सुरितौ षड्जपञ्चमी । ..स्तोकेऽसौ मालिगो मतः ॥ गान्धारतिर.. मोक्षः द्राविडगौलः--- रागः निषााग्रहन्यासः षड्जसकुलपञ्चमः । गेयो द्राविडगौलोऽयं वीरशृङ्गारयोर्निशि || गौडस द्वैविध्यं कोहलीये, तुरुड, द्राविडगड इति । तुरुकडवौडवे वक्ष्यते । उपाङ्गरामः निषादोशग्रहन्यासः षड्जर्काम्पसपञ्चमः । तथा गान्धारतिरिपः प्रोक्तो द्राविडगौलकः ॥ तिरिपो गमकविशेषः । द्राविडवराटिका – रागः ऋषभे स्फुरिता पूर्णा निमन्द्रेण विराजिता । षड्जांशन्याससंयुक्ता द्राविडीयं वराटिका || द्राविडवराटी– रागः अथ द्राविडवराटीसंज्ञाया स्फुरितर्षभा । निषादमन्द्रा षड्जांशन्यासाऽसौ समुदाहृता || षड्जांशा षड्जतारा च षड्जन्यासविराजिता । स्वरूपपञ्चमसंयुक्ता निषादबहुला बरा । रिषभेण च भूयिष्ठा मध्यमान्धारताडिता । एतल्लक्षणसंयुक्ता वराटी द्राविडी मता ॥ द्राविडी -उपाङ्गरागः ऋषभज्ञातगमका भूरिमन्द्रनिषादिनी । वराटद्राविडी सद्भिः शृङ्गारादौ गीयते ।। द्राविडी - रागः . पौझा न्यासमहणा मान्तापन्यासतारगान्धारा। सरिहीना या द्राविडिका मन्द्रसनिधा च || नारायणः भट्टमाधवः जगदेकः हरिः सोमेश्वरः भट्टमाघवः नान्यः द्राविडीवराटी पञ्चमीशमहन्यासा गतारा सरिवर्जिता । सारापन्यासगान्धारा मन्द्रमा द्राविडी मता ॥ -- भाषारागः पवमांशमहा धान्ता पूर्णा मध्यमभूयसी । मध्यमग्रामगा भाषा निगतिराजिता ॥ द्राविडी देशनाम्तेयं विख्याता याष्टिकोदिता। इमां विभाषामाचष्ट स्पष्टं कश्चिन्न तद्वरम् || -रागः अङ्गं तु षड्जप्रामस्य सांशन्यासमहान्विता । घतारा मन्द्रपूर्णा चद्राविडी कथ्यते बुधैः ॥ -रायः उपाङ्गाद् द्राविडी केचित् त्रिधा षड्जेन भूषिता द्राविडीवराटी–प्रथमरागः षड्जांशन्याससंयुक्ता वराठी द्राविडी भवेत् । रिषभरफुरणेनेयं राजते मन्द्रसप्तमा || --रागः बराटी द्राविडी भूरिनिमन्द्रा फुरितर्षभा द्रुतम्-वाद्यम् कर्तरी खसितौ यन्त्र क्रमेण कुहरः करः । रेफभ्रमरघोषाञ्च तदुद्भुतं ब्रुवते बुधा इतकङ्काल:- देशीताल: द्रौगौ स्याद् द्रुतकङ्काले। ०० ss द्रुतगति:- ध्रुवावृत्तम् ( सप्ताक्षरम् ) गुरुनिधनगतं यदि भवति सदा । भवति हि चपला द्रुतगतिरपि सा || ( उदा) सुरुचिरणयणम् | वृद्धशातातपः कुम्भः सोमराजः मदः २८८ मोक्षः । हम्मीरः ग्राम: मदनः भरतः , तचम्पादेशीताल: 7 षड्द्रता गः षड्द्रुता गो द्रुतचम्पेति कथ्यते १० मात्राः । पता लघुश्चैकः षड्भ्योऽपि यतिमान्लघुः । पुनरप्येवमेव स्याद्वेदश्चच्चत्पुटद्वयात् ॥ प्रियापरिवृत्तस्यैषा नायकस्य प्रवेशने । द्रुतपदा तु कर्तव्या रागे मालयकैशिके ।। द्रुतपदगतिः—ध्रुवावृत्तम् यदि खलु समेषु भवति जगणोऽथ गुरुनिधनजम् । तदनु चरणे लघुर्भवति शेषमथ सततमुत्कृति विहितपदे द्रुतपदगतिः।। द्रुतपर्यायाः तत्व द्रुतस्य पर्याया गगनं व्यञ्जनं तथा । अर्धमात्र बिन्दुकं चेत्येते तज्ज्ञैरुदाहृताः ॥ मधुकररुतेहि पकथित इवास विकसितसुयंथमुहकमला | (मधुकररुतैः प्रकथित इवाशु विकसितसुगन्धमुखकमला) बिन्दुकं व्यञ्जनं शून्यं इतं खं चार्धमात्रकम् । सुवृत्तं वलयं व्योम द्रुते नामानि तु क्रमात् || द्रुतशेखरः तालप्रस्तारः अष्टौ द्रुता गुरुश्चान्ते पञ्चमाष्टमको लघू । द्रुतपादगतिः प्रोक्ता भङ्गश्चश्चत्पुटस्य तु ।। अनुद्धतेषु वीरेषु द्रुतपाद्गतिर्भवेत् । टकरागेण गातव्या नृपतीनां प्रवेशने || द्रुवशेखरः– देशीताल: एकेन सविरामेण द्रुतेन द्रुतशेखरः । ó नान्यः वेमः द्रुतपादगतिः–ध्रुवावृत्तम् (एकादशाक्षरम् ) यदि खलु पचमकाष्टमके पुनरपि चान्त्यमकं तु गुरू । चरणविधाविध वृत्तविधौ भवति हि सा द्रुतपाद्गतिः ।। किरणसहस्सविहूसिदओ । फिरणसहस्रविभूषितकः । श्रीकण्ठः भरतः नान्यः नन्दी द्रुता---प्राकृते भावावृत्तम् द्वौ चतुर्मागणी जः एकवतुर्मात्रगणः जः एकञ्चतुर्मानगणः ।। द्रुतादेदेवताः देवता शिवः | लधौ तु देवता गौरी गुरौ गौरीशिवौ स्मृतौ । प्लुते तु देवता ज्ञेया ब्रह्मविष्णुमद्देश्वराः ।। हुतादे लिंपिः लिपौ द्रुतो बिन्दुरूपः सरेखो मस्तके यदि । विसमान्तो लघुस्तत्र ऋजुरेखाकृतिर्मता ॥ सचेन्निर्यच्छिखायुक्तो विरामान्तः प्रकीर्तितः । वक्रो गुरुः स चेन्मात्राशिखः लत इति स्मृतः ॥ द्वन्द्व सतगणौ लतः । ।।ऽऽऽ15 द्रौहिणकपालगानम् चतुर्थ द्रौहिण शुद्धपञ्चमाभिधरागतः । तत्रापि पूर्ववत्तालवर्णी शेयौ समासतः ॥ पूर्ववदिति । हेरण्यगर्भे षट् पितापुत्रकतालः | भुजङ्गभोगा- कुम्भः दिगानम् | द्वन्द्वः– देशीताल: द्वन्द्वाभिनय: आद्यवाचिकयोर्योगात् द्वन्द्वाङ्गिकमुदीरितम् । द्वन्द्वाङ्गिक भेदाः आबाह्यद्वन्द्व, अनुकारिकद्वन्द्व भाविकद्वन्द्व इति त्रिधा भेदः । भारः आद्य इत्याङ्गिकाभिनयः | द्वन्द्वोत्पलं... मेलरागः ( हरिकाम्भोजीमेलजन्यः ) (आ) सगमपनिस. (अव) संनिपघपम गरिस • द्वादशस्वरमूछना द्वादशस्वर सम्पन्ना ज्ञातव्या मूर्छना बुधैः । जातिभाषादिसिद्धयर्थं तारमन्द्रादिसिद्धये ॥ इति नन्दिकेश्वरणोक्तम् वेमः · कोइलस्स्वाह-Srkris (सम्भाषणम्) वेमः योजनीयो बुधैर्नित्यं कमो लक्ष्यानुसारतः। संस्थाप्य मूर्छना जातिरागभाषादिसिद्धये ॥ इति २८९ मज कुम्भस्य मतन् यद्यप्याचार्यैः सप्तवरमुनाः प्रतिपादिताः । स्थान- त्रितयप्राप्त्यर्थं द्वादशरैरेच मूर्च्छनाः प्रयुक्ताः । अन्यथा चोक्षषाडनेरिता इति प्रयोगो न स्यात्। एवं व सति रागसिद्धिः स्यात्, षड्जजात रिंगमधनिप्रयोगः तारमन्द्रको न स्यात् । अन्येषामपि रागाणां नाशङ्करः प्रयोग: स्यात् । तेन धनिसरिगमपथनिसरिग इत्युत्तरमन्द्रा | निसरिगमपधनिस रिगम इति रजनी । सरिगमपधनिसरिगमप इत्युत्तरायता । एवं क्रमात् छुद्धषड्जा, मत्सरीकृता, अश्वक्रान्ता, अभिरुता च जायन्ते । मध्यमग्रामे तु एवमेव निसरिगमपधनसरिंगम सौवीरी। सरिगमपधनिसरिंगमप इरिणाश्वा । रिगमपधनि सरगमपध कलोपनता । एवं शुद्धमध्या, मार्गी, पौरवी, हृष्यका, उह्या: अत्र या मूछेनाः प्राह द्वादशखरसंभवाः । मतङ्गोऽस्थ मतं नैव सुन्दरं प्रतिभाति मे || अत्रैव कोहलाचार्यो नन्दिकेश्वर एव च । मतङ्गमनुसत्यैवोचतुस्तदिह वर्ण्यते ।। द्वादशस्वरसम्पन्ना ज्ञातव्या मूर्छना बुधैः । जातिभाषादिसिद्धयर्थं तारमन्द्रादिसिद्धये ॥ निस्थानप्राप्तिसिद्धयर्थं द्वादशस्त्ररमूना । प्रयोक्तव्यान्यथा चोक्षषाडवो नैव सिद्धर्थात || त्रिस्थानप्राप्तिपर्यन्तं यावत्रागो न मूर्छति । न तावत्तच्छरीरस्य लाभस्संजायते विदाम् || न च सप्तरखरैरेव त्रिस्थानव्यातिसंभवः | अत्र प्रतिसमाधत्ते खुम्भाणकुलनन्दनः ॥ क्रमात्खराणामारोहावरोहौ मूछेनेति यत् । लक्षणं तद्विहन्येत क्रमादारोहणाहते ॥ यदुक्तं जातिभाषादितारमन्द्रादिसिद्धये । द्वादशस्रगुम्फेल मूर्छना स्यात्प्रयोजिका ॥ नन्दयन्त्यां तदव्याप्तेः तत्पश्चदशसंभवात् । षाडवौडुवितस्यातिव्याप्तिलोप्यादिसंभवात् ॥ असंभवाद्गतार्थत्वात्तारमन्द्रावधी कृतौ । .न. तावत्क्रमतोबारे रक्तिः कुत्रापि जायते ॥ विसंवांदिसमावेशाक्तिभङ्गो यतः स्मृतः ईषत्पर्शाल्लङ्घनाद्यैः क्रमभङ्गस्य शासनात् ॥ कूटतानोपयोगित्वं मुख्यमासां प्रयोजनम् । न रागजनिरेषाऽतश्चार्वी सप्तखरेरिता || मतजः द्वादशावस्था: न पृथक्वरता तस्मादनॅशत्वात्तयोः स्मृता । काकल्यन्तरयोयोगाननवस्वरजाततः । सप्तस्वरा भवेदन सूहमा सा चतुर्विधा । द्वादशावस्था: केचन दशावस्था ऊचुः । अथावस्था निरूप्यन्ते रसावस्थानसूचकाः । बीजाङ्कुरः पल्लबश्च वृद्धिर्विस्तर एव वा अवस्थाभिर्विभाव्योऽसौ चक्षुरागादिभिः क्रमात् ।। बीजानि यथा- कामलेखसख दूतो नायको नायिकासखी | ता अवस्थास्तथाः चक्षुःप्रीत्या दिमरणान्तकाः || द्वादशाहः - नानः मध्यमग्रामे रिवर्जितषाडव: सनिधपमग द्विजक्रिया–मेलरागः ( धीरशङ्करामरणमेलजन्यः ) (आ) सरिगमपस (अव) सपभगम रिग रिस द्विजावन्ती -- मेलराग : (हरिकाम्भोजी मेलजन्य:) (आ) सरिगमपमध पनि धनिस (अव) सधपधनि ध प मग म गरिस -मेलरागः द्विजावन्त्यां शुद्धमध्यस्त्ववरोहे विवर्जितः । मूर्छनाभेदमात्रेण रमणीयतरो भवेत् ॥ काम्भोजीमेलजोय रागः । द्वितीयः- देशीताल: द्वितीये तु द्रुतद्वन्द्वौ लघुश्चान्ते प्रकीर्तिताः । तधित 06/ द्वितीये दो लघुः स्मृतः ( श्रीकण्ठः) द्वितीयकामोदः – रागः षड्जे षड्जीभवषमप्रहांशन्याससंयुतः । समस्वरोऽन्यः कामोदो सन्द्रगान्धारसुन्दरः || २९० कुम्भः कुम्भः मञ परमेश्वरः सुधाकलश: श्रीकण्ठः हम्मीरः | द्वितीय प्रहरगेया- रागाः गुर्जरी कैशिकश्चैव सावेरी पटमञ्जरी। रेवा गुणकरी चैव भैरवी राकर पि सोरडी च तथा गेया प्रथममहरोत्तरम् || द्विपदगा–प्रबन्धः अथ द्विपद्गा प्रोक्ता प्रकृते दोहकाख्यया । अत्र तालो यथेष्टस्यादा भोगोऽथ पदान्तरैः । तालमानद्वयेनैव स्वरैयसो विधीयते । द्विपताकिनी---- धृत्वा विलासेषु चतुर्षु यत्व हस्तौ ततश्चेञ्चरणाम्बुजाभ्याम् । ऊर्ध्वं गताभ्यां कुरुतेऽथ चक्रश्रमीकलोक्ता द्विपता किनीति | नागम: द्विपदाख्यप्रबन्धो यः स चतुर्धा प्रकीर्तितः । एकवरेण संयुक्तो गम केनान्वितः परः || स्वरैश्च गमकैस्त्वन्यः चतुर्थस्तद्विवर्जितः । संस्कृते ये द्विपदगाः प्राकृते दोहकाच ते ।। अभीष्टमाततालस्स्यादा भोगोऽन्यपदैः कृतः । रखरैर्म्यासो विधातव्यः तालमानद्वयेन वा || द्रष्टव्यम् । यो गणा गुरुञ्चान्ते प्रथमेऽथ तृतीयके । द्वितीये च तुरीये च द्वौ गणौ द्वे गुरू तथा । जगणो नात्र कर्तव्यो भागान्ते यमकं भवेत् । इति द्विपद्गं नाम तस्योदाइ तिरुच्यते ॥ गातव्यस्त्वरसंयुक्त स्तालेन परिवर्जितः । प्रबन्धो द्विपदाभिख्यो गीत विद्याविशारदैः ।। द्विपदी जग देकः द्विपद्गस्य सारसादिभेदारसप्त वर्तन्ते । सङ्गीतचूडामणौ स्पष्ट द्विपदी - शुद्ध द्विपदकापूर्व पूर्णपदका ततः । मानषी चन्द्रिका चाथ धृतिस्तारस्ततः परम् । गेयमष्टप्रकारोऽयं अस्या लक्ष्माथ कथ्यते ॥ दामोदरः [--प्रबन्धः हरिपाल: सोमेश्वरः जगदेकः अन्न भेदाः शुद्धद्विपदी, पूर्णद्विपदी, मानवी, चन्द्रिका स्मृतिः, तारः, सञ्चारिणी, मनोहारिणीति गम्यन्ते। करणाख्येन तालेन गातव्यो गमकान्तरे । आभोगोऽनुपदैः कार्यो न्यासस्तालद्विमानतः । द्विपदी च भवेदेवम् || हरिपालः द्विपथकः षट्कलो गण आद्यरस्यात्ततः पश्र्च चतुष्कलाः | अन्ते गुरुर्द्वितीये जः षष्वे च द्विपदी तु सा | पादद्वयान्ते कर्तव्यः स्वरन्यासो यथोचितः । येन केनापि तालेन गातव्या द्विपदी बुधैः ॥ द्विपथकः——प्राकृते मालावृत्तम् चतुर्मात्रिकास्त्रयः, गुरुः, चतुर्मालिक गुरू । द्विमुखप्रिया-मेलराग : ( मेचकल्याणीमेरुजन्यः ) (आ) सगरिमपनि स (अव) सनिधम गरिस द्विरधरः—वीणायां धातुः स तु द्विरधरो यत्र द्विः तारस्थान के इतिः ।। तारस्थाने द्विराघाताद्धातुर्द्विरधरो भवेत् ॥ द्विरधराघुत्तरान्तः --- वीणायां धातुः तारस्वरं द्विराहत्य सन्मन्द्रः प्रहन्यते । द्विराजिकम्–कर्णभूषणम् वलयद्वयविन्यस्तं मुक्ताफलविराजितम् । मध्ये नीलेन संयुक्तं द्विराजिक मुदाहृतम् || द्विरुत्तराधरान्तः— वीणार्या धातुः समवायजः । मन्द्रौद्रौ । ततस्तारः । द्विरुत्तराधरान्तो द्विर्मन्द्रस्तारान्तगो भवेत् । द्विरधरोत्तरान्तः- धातुः तारस्थानं द्विः प्रहत्य विद्ध्यान्मन्द्रमन्ततः । यदा तदा द्विरधरोत्तारान्तो धातुरुच्यते ॥ द्विरुत्तरः- वीणायां धातुः धातुर्द्वित्तरः स स्थान मन्द्रो द्विरुच्यते । सोमेश्वरः मन्द्रस्वरद्वि रुचाराद्धातुरन द्विरुत्तरः || द्विरेभः– देशीताल: द्विरेभ: सरसीरुद्धः विरहाकः | शालः | कुम्भ: । सोमेश्वरः २९१ शार्ङ्ग: कुम्भः लक्ष्मणः 1 | द्विलेपनम् -- (त्रिपुष्करे ) मोपात् --अवनद्धाङ्गम् www आपके चोक च मृदा लेपनम् । तत्प्रयोजनं तु शैथिल्यादायतत्वाच वाकोटनयापि वा। स्वराणां संभवः कार्यो मार्जनासु प्रयोक्तृभिः || मृत्तिका तु 7 लक्षण मृतिकायास्तु गदतो मे निबोधत । निःशर्करा निरिसकता निस्तृणा निस्तृषा तथा || न पिच्छिला न विषदा न क्षारा न कटुस्तथा । नावदाता में कृष्णा च नाम्ला नैव च नितिका । मृत्तिका लेपने शस्ता तथा कार्या तु मार्जना ।। नदीकूलप्रदेशस्था श्यामा च मधुरा च या । तोवापरणक्षणा तथा कार्या तु मार्जना ॥ बधिरा ह्यवदाता तु कृष्णा कुवत न स्थिरा सतुषा न स्वरकरी श्यामा न्यरकरी भवेत् || यवगोधूमचूर्ण वा तत्र दद्यात्प्रलेपन एकस्तस्य तु दोषः स्यादेकस्वरकृतं भवेत् ॥ आण वाससाऽऽलिप्य शैथिल्य जनयेत्तदा । आकोटनाच वाणां तीव्रतां च प्रयोगवित् || भस्ममिश्रेण भक्तेन यबगोधूमयोस्तदा । चूर्णेन बोधनं वा स्पादित्याह मिथिलेश्वरः ॥ द्विशिखरः---हस्तः शिखराख्यौ मिथः शिौ करो द्विशिखरो भवेत् । स्त्रोकर्तृकेऽङ्गलिस्फोटे शयनार्थं प्रयुज्यते । नास्तीति कथने प्रायः संयुक्तोऽसौ वियुज्यते ।। द्विस्वरः भरतः भरतः नाभ्यः विप्रदासः द्विसरः– कण्ठभूषणम् द्विखरः – वर्णालङ्कारः विरुवार्य स्वरयुगमेक मुञ्चार्य चापरम् । स्वरमेवं क्रमाद्यत्र | यथा— सरिसरिगरिगरिगम | व्युत्क्रमेण मगरिगरिगरिसरिस । अस्य रूपकतालानुगतत्वेनानुपूर्वी विशि- ष्टत्वादलङ्कारत्म संगीतसरणिः विहीरकम् द्विहीरकम् – अङ्गुलीभूषणम् वज्रतियमध्यस्थ हरिन्माणिकनीलकम् । द्विहीरकमिति ख्यात मङ्गुलीयकमुत्तमम् ॥ द्वेषः विक्रियासिद्धविषया तद्द्धावसुखावहा । तन्नाशे प्रीणती पुंसां मानसी द्वेष उच्यते ॥ द्वौझङ्कारः–मेलरागः (धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः) ( आ ) सरिग म ध नि स . (अव) सनिधसग रिस. इयर्थगण्ड:-- वीथ्यङ्गम् यल्लामिलषितं कांक्षन् गुप्त्या द्वयर्थपरैः पदैः । निर्दिशेद्वाक्यकुशलो द्वयर्थगण्डरस कथ्यते || यथा जातस्ते दारकः कंस रूसुरानन्दवर्धनः । तं वक्तुमह मायातो नारदो भवतः क्षयम् || ध ध---धैवतस्वरः धटः––प्रबन्धः द्विपदीछन्दसा चार्ध अर्ध तेन्नकसंयुतम् । पूर्वापरोक्तयोरत्न न घटे नियमो भवेत् ।। अर्ध गेयं द्विपद्यास्स्यात् तेनकैरपराकम् । पदैरन्यैरथाभोगरतेन्नकैर्म्यास इष्यते । येन केनापि तालेन गेय एवं घटो भवेत् ।। आद्यमर्धं द्विपद्यास्यादुत्तरार्ध तु तेन्नकैः । घटामिधः प्रबन्घोऽल व्युत्क्रमोऽपि प्रदृश्यते || घटसम् – अवनद्धम् सव्यास्यमुद्दलीनद्धं वामास्यं रज्जुयन्त्रितम् । हुडुक्काया यदा चैवं तदा तद्धदसं भवेत् ॥ मध्यमाङ्गुलसन्धावङ्गुष्ठायां च नियोज्य च। एवं दक्षिणहरतेन मञ्चनाक्तेन घर्षयेत् || बामाङ्गुष्ठेन सम्पीड्य चाङ्गुलीमिस्तु वादयेत् । गोङ्कारस्तत्र मुख्यः स्याद् घर्षणादुपपादितः ।। २९२ सोमेश्वरः मझ सागर: सोमेश्वरः हरिपालः जगदेवः सोमेश्वरः धनक्रथुतातु– मेलरागः (नटभैरवी मेलजन्यः) (आ) सरि ग म प ध निधस. (अव) सधपम गरिस. व्याख्यानं नोपलब्धम् | धनञ्जयः दशरूपककर्ता । (क्री) 980 एतत्कृतं भरतोत्तरग्रन्थ- धनञ्जयमण्ठः -- तालः दलगा: पो मण्ठके तु धनञ्जये । 0155 -देशीताल: धनञ्जये मण्ठके तु क्रमाद्दलपगा मताः । 0155 धनश्रीः– रागः सत्रयाद्या हीनभा षाडवाथ धनाशिरी । मूर्छना प्रथमा ज्ञेया रसे वीरे प्रयुज्यते ॥ धनाश्रीः–मेलरागः आरोहे रिधहीना स्यात् पूर्णा शुद्धस्वरैर्युता । गान्धारस्वरपूर्वा स्याद्धनाशीर्मध्यमान्तका ॥ धनाश्रीरागध्यानम् दूवादलश्यामतनुर्मनो कान्तं लिखन्ती विरहेण दूना । श्वेते कपोले दधती हगम्बु- निष्पादनिघ्नातकुचा धनश्रीः ॥ श्रीरागभार्या । धनिष्ठाहस्तः घनिष्टाभिनयः मुकुलहस्तेन कर्तव्यः । मझ धनिष्ठाहस्तः ( धनिष्ठा मईलाकारा) मुकुलस्तिर्यगाकारो धनिष्ठार्थे नियुज्यते । अहोबिल: गान्धारेत्यादि । गग्रहो मन्यासः । प्रातर्गेया इयं धूलोपेन षाडवा | पूर्णा च स्यात् । वेदः दामोदरः दामोदरः दामोदरः वारः धनुराकर्षणम् धनुराकर्षणम्-~-नृत्तकरणम् आलीढं स्थानकं पार्श्वाभिगमं शिर ईरितम् । दूरा दृष्टिस्तु खटकामुखोऽन्यशिशखरो भवेत् || अपक्क्रुतिका चारी धनुराकर्षणे भवेत् || अत्र शिरः पार्श्वामिगमम् । यथा, पार्श्वामिगममन्वर्थसंज्ञं पार्श्वावलोकने | अपकुचिता गतिः । सातु- चरणौ चितौ किञ्चित्पृष्ठतो गच्छतः क्रर्मात् । यस्त्रामेषा समाख्याता नृत्तज्ञैरपकुता ॥ -चालक: स्वस्तिकीकृतयोः पाण्योर्बहिस्तियक प्रसपतोः । एको विच्युत्य सहसा कर्णाभ्यर्णगतो यदि । विठचालको ज्ञेयो धनुराकर्षणाभिघः ॥ धनुर्वल्लीविनामकम् – चालकः नम्र शिरः कटीपार्श्व ऊर्ध्वाधोवदनौ करो । तत्रैव मण्डलाकार भ्रमिताङ्गलिपलवौ । एवं पर्यायतस्त्राचेद्धनुर्वल्लीविनामकम् || ु धनुर्हस्तः चतुरश्रौलिष्टमुख मिलिताङ्गुष्ठयोजनात् । चापराशौ नियुज्येत भरतान्वयवेदिभिः ।। धन्यकी क्रियाङ्गरागः अङ्गं देवकृतेः प्रोक्तं धन्यक्क्री नैनचित्विह लक्ष्येऽप्रसिद्धतस्तेन लक्षण न समीरितम् || नन्दी धन्यवैकुण्ठकुङ्कमः–सूडप्रवन्धः मालवीय: स्मृतो गौडो रागस्तालोऽडतालकः । शृङ्गारो विप्रलम्भाख्यो रसो देवादिवर्णनम् । वेमः र: धन्यकिया---रागः मापन्यासवती निषादबहुला या समांशा पुनः तारा पड्जरवे च धैवतरवे मन्द्रा च मन्द्रापि च । गान्धारभपञ्चमध्वनिकृतित्यागाद्भुकाया ज्ञेया धन्यकृतिः पितामहमहाप्रीतिप्रदा नित्यशः || परिगध्वनिहीना च मापन्यासा सतारका | सान्ता धमन्द्रा निचला ज्ञेया धन्यकृतिरसदा ।। २९३ नान्यः | पदसन्ततितस्तेनाः पाटा: स्वरसमुच्चयः | ततः पद्यानि यत्र स्युः लयमध्यममानलः । स प्रबन्धवरो ज्ञेयो धन्यवैकुण्ठकुङ्कुमः ।। षडजमहाशा मध्यान्ता विधरिन है निमन्त्रमध्यताराच धन्यास स्यात्. धन्याशी–रागः षड़जांशग्रहसंभृता धनिपरित्यक्ता समा सर्वतः | स्फारीभूतविवादमध्य मरवा वैज्ञाधिका नित्यशः || तारस्थाननिविष्टमध्यमरबा गान्धारकः पञ्चमः । स्वस्पोपद्रव... कितं च गमकं सास्यानु धन्यासि (शि) का || नान्यः -मेलराग:-( हनुमत्तो डीमेलजन्य ) ( (आ) सगमपनि स. (अव) सनिधपमग रिस. धन्यासिका धन्यासि:- अङ्गं धन्यासिका प्रोक्ता शुद्धकैशिकमध्यमे । षड्जांशग्रहसन्याला पाडवा रिषभोझिता || गान्धारपञ्चमस्वल्पा रसे वीरे नियोज्यते । धन्याश्री - रागः साधतां च धरित्यक्ता धन्याश्री: सांझ्युक् चरा | 11 धन्यासिका - रागः अङ्गं धन्यासिका प्रोक्ता शुद्धकैशिकमध्यमः । षड्जांशप्रहमन्यासः पाडबर्पभवर्जितः ॥ गान्धारपश्यंमस्वल्पः रसे वीरे नियुज्यते । Y धन्यासी - रागः (वंशे वादनक्रमः) तारषड्जं ग्रहं कृत्वा तस्यार्धं मृदु वादयेत् । तदेव साहय वादयित्वा ग्रहं ततः ।। ततो द्वितीयं तु च प्रोच्य पश्चात्तृतीयकम् । सकृदाहृत्य तदनु वादयेत्तत्परं द्रुतम् ॥ पचमं तु बिलम्व्याथ स्वरौ तस्मादधस्तनौ । स्वल्पीकृत्य ततः स्थायिखरे न्यासो यदा भवेत् || स्वस्थानमा धन्यास्यास्तदा तद्रुदाहृतम् । अस्याः स्थायी द्वितीयस्तु स्वरो वंशेषु दृश्यते || कुम्भः मज मद हम्मीरः जगदेकः धन्यासी -प्रथमराग: धन्यासिका कैशिकमध्यमस्य शुद्धादिभूतस्य रिहीनमङ्गम | षड्जग्रहांशा गपदुर्बला स्यात् धन्यासिका वीररसे प्रगेया !! धन्यासी - रागाझरागः (वीणायां वादनक्रमः) षड्जे कृत्वा ग्रहं प्रोच्य तृतीयं च चतुर्थकम् । आपञ्चमं द्वितीयादीन्क्रमादारुह्य चेत्पुनः || क्रमेणैवावरोहेण त्यक्ता स्थायिद्वितीयकम् । स्थायिनः प्रथमं गत्वा ग्रहं तस्मात्तृतीयकम् ॥ तुर्य तृतीय चोञ्चार्य धन्यासी स्याहान्तिमा । वैणिकैः कैश्चिदेवास्याः पञ्चमोऽपि ग्रहः स्मृतः ॥ धन्यासीरामः अतः परन्तु धन्यासी शुद्धकैशिकमध्यजा । षड्जांदाग्रहसंयुक्ता षाडवा न्यासमध्यमा । ऋषभेण परित्यक्ता स्वल्पगान्धारपञ्चमा || -मेलरांग: (श्रीरागमेल: ) धन्यासिका प्रभातेऽसौ षड्जत्रितयमण्डिता । रिवहीना रसे वीरे गीयते गायकोत्तमैः ।। -- रागाङ्गरागः ग्रहांशषड्जा मन्यासा गपस्वल्पा रिवर्जिता । थन्यासी गीधते वीरे जाता कैशिकमध्यमातू । सर्वर्तुषु प्राक्प्रहरे रागाङ्गमिति कथ्यते ।। - रागः शुद्धकैशिकमध्यानं निमन्द्रा तारमध्यमा । ग्रहांशषड्जा मन्यासा धन्यास्यल्पगपाप्यरी || धन्यासीरागध्यानम् धात्रीत्र राहाञ्चितचारुमण्डपे घटाधिरूढां चरणाघिनाथाम् । वीणाकुचाग्रस्तसुनीलदेहां धन्यासिकां मे मनसा स्मरामि || मोक्ष कुम्भः श्रीकण्ठः भट्टमाधवः सोमराजः रागसागरः धर्मिणी अस्य धन्याश्रीः धन्यासी, धनाशी, धनासी इत्यादिनामानि सन्ति । 4 नीलोत्पलश्यामलमूर्तिरेषा प्रिय लिखन्ती विरहेण युक्ता | श्रीखण्डचर्चाविलसत्कुचा स्याद्धन्यासिका भाति मनोज्ञवेषा!! श्रीकण्ठः धरणिः ---यतिः यतिपर्यायतः प्रोक्तो धरण्यो देशकोविदः । आवृत्तयस्तु मार्गक्षैस्तालानां परिभाषिताः ॥ परिवर्तनसंज्ञाभिस्ता वाक्यविद्गोचराः । धरण्यः पदमध्याऽन्ते भवेयुस्तालनिर्णयात् ।। धरणीवराह: – देशीताल: वराहे धरणीपूर्वे गयोर्मध्ये ह्रुतद्वयम् । ऽ ऽ ऽऽ गोपतिप्पः धरपल्लवः -- मेलरागः (मेचकल्याणीमेलजन्यः ) (आ) सरिमगम पनि स (अव) सनि ध प म राम रिगस. धर्मगोटाणी–मेलरागः ( रामप्रियमेलजन्यः ) ( आ ) सरिग रिंग म प ध नि ध पनि स. (अव) सधनिपम गरिस. घमप्रकाशिनी–मेलरागः ( नटभैरवीमेलजन्य: ) ( आ ) सरिम पनि स. (अव) सधम गरिस. धर्ममठ्यकः– देशीताल: मगणो लद्रुतो लौग: ताले स्याद्धर्ममठ्यके । (११२ मालाः) धर्मवती - मेलकर्ता (रागः) सरिग०००म००० निस. कुम्भः धर्मिणी-मेलरागः (कामवर्धिनीमेलजन्यः) (आ) सरिगमधनि स. ( अब ) सनिपम धमग रि.स. मझ मझ तालप्रस्तारः मझ मअ धवल: धवलः - प्रबन्धः पदैश्चतुर्भिरष्ठाभिषड्डू भिर्वा रचितो भवेत् । विवाहादिषु कार्येषु मङ्गलेष्वेव गीयते । एकतालो भवेदेव धवलः परिकीर्तितः || धवलादिपदैः पादैराशीर्वादसमन्वितैः । छन्दसा येन केनापि कर्तव्यो धवलाभिधः || आशीर्वादयुतैः पादैरीदृग्धवलपूर्वकैः । अनेन नियमेनार्य गीयते धवलामिधः ॥ धवलकेसरी- मेलरागः ( हनुनचोडीमेलजन्य:) (आ) सरिगमप ध नि स (अव) सनिपमगस. धवलवाहिनी – मेलरागः (नटभैरवी मेलजन्यः ) ( आ सरिग पनि स (अव) सनि ध प म गरिस. धवला- --प्राकृते द्विपदी विषमा -- चतुर्भाव एकः जः गः समा MAAY चतुमोत्र एक: पक्रमात एकः लः गः धवलाङ्गी--मेलरागः (धवलाम्बरीमेलजन्यः) ( आ ) समग म प ध नि ध स. (अव) सनिवपम गरिस. धवलाम्बरी-मेलकर्ता (रागः) सरिग०००म० धनि ० स. धसकः– देशीलास्याङ्गम मध्ये मध्ये च नृत्तस्य विलासभर निर्भरम् । अधस्तायत्र नर्तक्या नमनात्कुचकुम्भयोः ।। माद्यन्मधुकराकान्तकुसुमस्तबकानताम् । वल्लरीमनुकुर्वाणा तालवाद्यलयान्विता । शरीरयष्टि: लविता धसकं तत्प्रचक्षते ॥ घसा-श्रुतिः षड्जस्य तृतीया श्रुतिः (हनुमेम्मते) हनुमन्मते अाय श्रुतयः । हरिपालः सोमेश्वरः मज बिरहाङ्क: मझ मञ । धातवः- (अवनद्धे ) स्वरास्ते धातवः प्रोक्ता ये प्रहार विशेषजाः । धातुः अर्थस्य यन्त्र निर्वाह पदवन्न दृश्यते । नाम्ना धातुरिति प्रोक्तः स सङ्गीत विशारदैः ।। हरिपालः धातुवर्धेति कथं नु संख्याह्यस्त्यन्तराख्योपि च धातुरन्यः | एवं च पवेति निरूपणीये कथं चतुति विनिश्चयस्ते || सत्यं च धात्वन्तरवर्णनं ते सर्वानुयायी खलु नैष धातुः । प्रवर्तते सालगसूडमात्रेत्वन्यत्र चत्वार इति प्रतीतम् || धातुवरूपं कथयामि सम्यक् धातुस्त्वथो धारणपोषणार्थत् । औणादिके संप्रति कल्प्यमाने तुन् प्रत्यये धातुपदस्थ सिद्धि || रघुनाथः ये प्रहारविशेषोत्थाः स्वरास्ते धातवो मताः । पुष्णन्ति वीणावाद्यं ये रक्ति द्धति चातुलाम् ।। कुर्वन्त्यदृष्टतुष्टिंप तान् धातूनधुना ब्रुवे । विस्तारकरणाविद्रव्यञ्जनाश्चेति धातवः || ₹ शाई देव विस्तारः, आविद्धा, व्यञ्जनः, करणम् एते चत्वारो धातवः ॥ घातव तुत्रंशत् । विस्तारे चतुर्दश | करणे पश्च । व्यञ्जने दश । आविद्वे पच - इति । धातुपञ्चमः– मेलरागः (धातुवर्धिनीमेलजन्यः) (आ) सरि गम पनि यस. ( अब ) सनिधपम रिग मरिस. धारणा: धारणाः दन्ताः ग्रहणाद्वारणाः प्रोक्ता दन्ता योज्या विशारदैः । भयादङ्गलिदंशे च तृणादीनां च चर्वणे ॥ मझ सरिगमपधनि० स. धातुवाद्यम् -- धातवस्त त्रीविशेषाङ्गुलीविशेषवैणस्वराः रञ्जनया अदृष्टविशेषस्य क्रमेण चतुष्टयपृथकृता विस्तार- व्यञ्जनाविद्धकरणसंज्ञा धातुवाणं सप्तभेदलक्षणम् । अभिनवगुप्त: मख सोमेश्वरः धारा - वीणावादनप्राणः धारा सानुपदं यस्यामुत्क्षेपपरिवर्तकौ । कर्तरी रेफसंज्ञौ च तथैवोक्लेशरेफको । मूर्छना स्खलितौ चेति कट्चुरिह (?) तद्विदः । दारेति नामान्तरम् । उत्क्षेपः परिवर्तश्च ताभ्यां स्याद्यत्र कर्तरी । रेफेण सहिता तद्वदुल्लेखो रेफसंयुतः । एवं समुदितं प्राहुः धाराख्यं वादनं बुधाः ॥ ---बाद्यम् स्खलितो मूर्च्छना चाथ कर्तरीरेफ संयुतौ । उल्लेखरेफो यत्रास्तां धारां व्रते हरप्रियः || -भङ्गतालः लघुः द्रुतद्वयं गः पुनस्तथैव । 10051005 धालिकागौलं-मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः) (आ) सरि म प ध नि स (अव) सनिधनिपग मरिस. धीः--सन्ध्यन्तरम् इष्टार्थसिद्धिपर्यन्ता चिन्ता धीरिति कथ्यते । परचितोपलक्षिका बुद्धिः धीः । यथा - मुद्राराक्षसे तृतीये- एवमस्मास्थिति चन्द्रगुप्तवाक्यम् | धीस्थाने भोजदेवः हिंयं पठति । धीरम् -- दर्शनम् स्फुरत्प्रभावगम्भीरं धीर मित्युच्यते बुधैः। धीरकला --मेलरागः ( खरहरप्रियामेलजन्यः) ( आ:) सरिग पनि धस. (अव) सनि ध प म गरिस. २९६ कुम्भः पार्श्वदेवः शार्ङ्गः EST सिंगः सागरः शारदातनयः धीरललितः–– नायकः यत्र तु धीरत्वं सन्निवेशसौकुमार्याद्विलालमसूर्ण स धीर- ललितः । यथा- अथ सललितयोषिदिति कुमारसंभवे धीरशङ्कराभरणं-मेलकर्ता (रागः) स० रि० गम०प०६० निस. धीरादयः धीरा रतिपरिश्रान्ता मूर्छितापि पुनः पुनः । प्रिये प्रोत्साहयति या रते च पुरुषायिते ॥ उपचारैः सविनयैरथवा क्रमभाषितैः खेदयत्येव नेक्षेत सापराधं प्रियं कुवा || भोजः धीरशान्तः— नायकः यज्ञ तु धीरत्वं अमीषामेव शास्त्रार्थावगमपरिणत्या तदति- । सत्वोत्तरं भवति स धीरप्रशान्तः । यथा- - जीमूतवाहनः मझ धीरा-नायिका मध्याप्रगलमयोर्भानविधौ वैविध्यम् | धीराधीरा परुषा चेति । स्त्रीणामीर्ष्याकृतः कोषो मानोऽन्यासङ्गिनि प्रिये । धीरा गुप्तविकारा स्यादादराङ्गार्पणादिकृत् ॥ धीरादयो नायिकाः धीराधीरा धीरा तद्वद्धीरेति मध्यमा त्रेधा । प्रौढापि प्रागल्भ्याद्धैर्य विशेषैश्च मानवृत्तिगतैः ॥ धीरोदात्तगुणान्विता च रमणी धीरात्वधीरा भवत् मानादौ मृदुरेव धीरललितप्रायैर्गुणैरन्विता । धीराधीरविलासिनी विलसिता धीरोद्धतोक्तैर्गुणः प्राय: कापि च धीरभाकू सञ्जायते सा क्रमात् ॥ भोज: कुम्भः शारदातनयः नीलकण्ठः धीरादयः– नायिकाः मध्याभिधानधीरा चक्रोक्त्या वक्ति सस्मिता किश्चित् । धीराधीरा दयिते सागसि वक्रोक्तिभिर्बदत्सास्रम् || अधीरमध्या परुषैश्च वाक्यैः कृतागसं वल्लभमाह कोपात् । अथैवमुक्तास्सकलाय मध्या ज्येष्ठा कनिष्टेति च ता. द्विधा स्युः || नीलकण्ठः धीराधीरा धीराधीरा–नायिका 'वीराधीरा तदुभयं व्यनक्ति रतिवेष्टितम् । धीरोदात्तः– नायकः धैर्यं यत्न गुणसन्निवेशच।रुत्वादुदात्तं स श्रीरोदात्तः । यथा - रामः । भोज: धीरोद्धतः---

-- बायक:

य यत्र गुणानां हीनाधिकयोगादुपहतं स धीरोद्धतः । यथा- दृष्टिस्तृणीकृत इत्यादि वीरचरिते । घुतम् - शिरः --- पर्यायेण शनैस्तिर्यग्गतमुक्तं श्रुतं शिरः । शून्यस्थानस्थितस्यैव पार्श्वदेशावलोकने || शारदातनयः अनाश्वासे विस्मये च विषादेऽजीप्सने तथा । प्रतिषेधे च तस्योक्तः प्रयोगो भरतादिभिः ।। क्रमेण चालितं तिर्यक् मन्दं मन्दं धुतं शिरः । प्रतिषेधेऽनीप्सितार्थे विषादे विस्मये तथा ॥ अनाश्वासे शून्यतायां कार्य पार्श्वावलोकनम् । स्वैच मेदो विज्ञेयः शिरः पार्श्वावलोकनम् !! क्रमेण तिर्थङ्नमितं शनैरुक्तं धुतं शिरः | घूननम् – प्रतिमुखसन्ध्यङ्गम् विधूतस्य नामान्तरम् | विधूतशब्दे द्रष्टव्यम् ।

---स्थलस्थ व्वाउनुसम्

संहतस्थान के स्थित्वा शिखरद्वितयं हृदि । दक्षः पताकः प्रसृतः वामस्तु शिखरो हृदि । दक्षिणाङधिः पुरस्थः स्यात्साघैतालान्तरे भुवि । कुवितस्थानकेनाथ पादौ हस्तौ प्रसारितौ ।। तिर्यगुत्पवनं कुर्यात्संहतस्थानके स्थितिः । धूसी वाडस्तु गदितः सङ्गीतज्ञैः पुरातनैः ।। भोजः शाक्ष: वित्रदासः कुम्भः २२७ 1 धृतिः -- ध्रुवावृत्तम् धृतिसंज्ञा च विज्ञेया लघु गुरुकद्रयम् । यथा- उमेश: - इति एकः पादः नृतर्गतयोः प्रयोकव्या. नान्यः --व्यभिचारिभावः शौर्यविज्ञान श्रुतिविभवशाचा चारगुरुभक्त्यधिकमनोरथार्थ- लाभक्रीडादयो विभावाः | अनुभावास्तु प्रामानां विषयाणासुप- भोगादप्रातातीतोपहतविनष्टानामननुशोचनादयः । भरतः देहपुष्टिरुपलक्षणं गता न तु शोचनानामनुभावादीनाम् । रामचन्द्रः धृष्टः सुखदुःखेषु समत्वेनोत्पद्यते धृतिः। तामचलत्वादिभिरभिनयेत् । सागर: -चित्राभिनय: ज्ञानविज्ञानगुवोदिसत नोनार्थसिद्धितः । लनादिभिश्व चित्तस्य नैरा धृतिरुच्यते ।। शिरसः पार्श्वभारोतु कपित्थो लज्जितार्थक । बिपताकः पुरोभागे गुरुभक्तौ विधीयते ॥ हृदिस्थाने तु सुकुलो व्योमस्थानं पताककः ! मोक्षज्ञाने दर्शयन्ति भरतागभवेदिनः || पुरोभागे तु चतुर: तिर्यग्बद्धस्थितो यदि । हंसाम्यं तन्मुखे चैव चालयेच्छास्त्रवोधने । धृतिछन्दोवृत्तानि घृत्यामपि हि पिण्डेन वृत्तान्याकल्पितानि हि | तद्ज्ञैः शतसहस्रे द्वे शतमेकं तथैव च ॥ द्विषष्टिश्च सहस्राणि चत्वारिंशच योगतः। चत्वारि चैव वृत्तानि समसंख्याश्रयाणि तु || घृतिवर्धनः-मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमलजन्यः ) (आ) सगमपधस. (अव) सनि ध प म रिग रिस. लज्जाश तिरस्कृत्य कुर्याद्वथवसितं तु यः । सावष्टम्भ इवान्येषु नरोऽसौ घृष्ट उच्यते ॥ विनायकः भरतः भज भावविवेकः धेनुक:-मेलकर्ता सरि०म० म०पध०० निस. तर्जनी मध्यमे चोभे कमिष्ठानामिकेप्युभे । स्वस्तिकेन लगेदित्थं घेनुहस्तोऽस्य देवता । सुरभिर्गोत्तमेष्वेव चतुर्विक्षु नियुज्यते ॥ धेनुमुखः– देशीताल: दुतो गुरुः प्लुतम्यापि ताले धेनुमुखाइये । ३३ मात्राः । चापलेनानुपहता सर्वार्थेष्वविकत्थना | स्वाभाविकी चित्तवृत्तिः धैर्यमित्यभिधीयते ॥ धैर्यवान् वेदना यश शक्तोऽपि निहन्तुं बहुला अपि । सहेरिव शिखास्तोयैर्नरोऽसौ धैर्यवान्भवेत् ।। धैर्योदरी – मेरागः ( नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सग पनि स. ( अब ) सधपम रिग रिस. चैवतम्--स्वरहस्तः पताकः पुतिकारो रेचितत्वमुपाश्रितः । द्रुता दृष्टिंष्श्व विज्ञेया धैवतार्थे प्रयुज्यते ॥ धमिद्भिरेव बोद्धधत्वाद्धैवतोऽयमुदाहृतः । . गत्वानाभेरधो भाग बस्ति प्राप्योर्ध्वगः पुनः घावन्निव च यो याति कण्ठदेशं स धैवतः ॥ धैवतो गौरवर्णः स्यादेकवक्तचतुर्भुजः । वीणा कलशखट्राङ्गफलशोभितसत्करः ।। शम्भुस्तु दैवत श्वेतं द्वीपं स्यादृषिजं कुलम् । रसो भय यानं गाता तु तुम्बुरुः ॥ मझ गौरीमतम्, तालप्रस्तारः भावविवेकः भावविवेकः मझ सङ्गीतसरणिः सुधाकला: । धैवती उष्णिक् छन्दः करुणरसः, दर्दुरो वदति, ऋषिकुलीनः चम्पकप्रभः, क्षत्रियः, वेतद्वीपभू:, सत्यलोकबासी, चोलड़े- शीयः, शुक्रवारजः, सामवेदी, कौमुदशाखी, चत्वारिंशद्वा- र्षिकः, षट्कलावान्, क्षात्रकर्माणि प्रयुक्तः, नीचस्वर: त्रिश्रुतिः पाण्डतमण्डले चैवतस्वरमन्त्रः गोपुच्छ हृदयाय नमः । स्रोतोवहः शिरसे स्वाहा । समा वषट् समा कवचाय हुम् | अdिeम: arera - षट् | हाहा ऋषिः प्रतिष्ठा छन्दः शची देबता । ऐक्लीं सौं धं नमः । जगदेवः धैवताभिनयः कानूलहस्तकौ कृत्वा दृष्ट्या बीभत्सया तथा परावृत्ताख्यमूर्ध्ना च प्रत्यालीढाभिवेन च । स्थानकेन विनिर्देश्यो धैवतो निपुणैर्नटैः ॥ दामोदरः धैवती ---जाति: अलोच्यते धैवतिकाख्यजातेरंशों हि सत्रर्षभवतः द्वौ आरोहणे किञ्च सपौ पिलङ्ख्यौ तदौडुवं स्यात्सपयोञ्च लोपात्।। नैष्कामिकाया भवति ध्रुवाया गाने पुनर्नाटकपूर्वकाङ्के । जातेरमुष्या विनियोग उक्तः कला भवन्त्यष्टगुरुस्वरूपाः ॥ जाताविह द्वादशसंभवन्ति गाने पुनस्सिंहलिका च देशी । सा शुद्धकैशिक्यपि ते त्रयोऽपि राग परिस्फूर्तिमिहप्रथान्ति ॥ रघुनाथः घेवया धैवतर्षभौ ग्रहावंशौ च । शुद्धावस्थायां चैवत एत्र | न्यासः । विकृतावस्थायां धैवतर्षभमध्यमा अपन्यासाः । धैवतो न्यासः । पञ्चमहीनं षाडवम् । पञ्चमषड्जहीनमौडु- वितम् । षड्जपत्रमस्वरौ बलौ कर्तव्यौ । कचिल्लङ्घनीयौ | पश्र्च- स्वरपरस्तारः । न्यासपरस्तत्परो वा मन्द्रः । पूर्णावस्थायां गा घारमध्यमपञ्चमनिषादानामरूपत्वम् । एतेषामौडु वितेऽल्पत्वम्। शेषाणां च बहुत्वम् । अस्याः सप्तांशाः रिषभादिर्मूर्च्छना। तालः पञ्चपाणिः । एककलश्चित्रमार्गे मागधी गीति: । द्विकलो वार्तिके संभाविता गीतिः । चतुष्कलो दक्षिणे पुथुला गीतिः । चेत्रे कलाश्चतस्त्रः । दक्षिणे कला द्वादश । वार्तिकेऽष्टचत्वारिं शत्कला: । रसाः वीरबीभत्स भयानकाः । ध्रुवागाने प्रथम- प्रेक्षणिके विनियोगः । मतमः वैक्लीक.पालगानम्

---

ध्यानम्

यस्या बपुर्नवसुधारसनिर्विशेषं पीतं तद्व्यतितरां नयनैर्महेशम् । आपीयमानमभितो विद्धाति देहं तो धैवतीमनुगुणामनिशं नमामि ॥ घवताकपालगानम् यत्र स्यात्पञ्चमो न्यासो बहुमध्यमधेवतौ । गान्धारर्षभकावल्पौ तरी तदैवतीभवम् । षाज्या इवाष्टकलिकं कपालं समुदीरितम् || अग्निज्वालेत्यानि पदान्यष्टौ । धैवतीकपालम पड्जस्वरग्रहांशः षड्जापन्यासविहितसुशरीरम् | स्वल्पतररिषभगान्धारस्वररचितं भवेदेतत् । मध्यमवतबहुलं पूर्ण सङ्गतमपि च यत् षाड्याः || धैवत्या धैवतीसकपालपाणिका षड्जमामे चोक्षकैशिके तु देश्या सिंहलिकया गयते इदं अटकलम ।। अथोच्यते धवतिकाकपाललक्ष्माधुनीशः पुनरत्र षड्जः । रिगाविहाल्पा नितरां तथापन्यासौ चहू मध्यमवैवतौ च । अष्टौकलाःशिष्टमिहात्र षाडूजीजाताविव स्यादखिलं प्रयोज्यम् || खुनाथः धौम्य:- मेलरागः ( धर्मवती मेलजन्य: ) (आ) सरिगमपध.स. (अव) सनिधपम गरिस. –मेलरागः (मानवतीमेलजन्यः ) (आ) सरिगपधनि - स. PA (अव) सनि ध प म गरि-स. जगदेकः धौरेयणी --मेलराग: (शुभपन्तुवरालीमेलजन्यः ) ( आ ) सरि गम निस. (अव) सनि ध प म गरिस. चौलिका–मेलरागः ( कनकाञ्जीमेलजन्यः ). ( आ ) सरिमपधनि-स. (अव) सनि ध प म गरि-स. मझ मज | मझ मा I ध्रुव:- किया (म्) क्रियाशब्दे द्रष्टव्यम् | -तालक्रिया छोटिकाशब्दपूर्वस्तू हस्तपातो ध्रुवो मतः । अव केचिरत्तिलाधा: प्रवपातं न भन्यते । तन्मते तु कलाः सप्त तामिस्तालमतिर्भवेत् ॥ सर्वपातस्थितत्व विश्लेषाभावतस्तथा । करस्य ध्रुव इत्युक्त: ध्रुवतालः पुनर्वेधा नाटथदण्डी ध्रुषस्तथा । वीणावाद्यध्रुबश्चेति नाट्यदण्डी ध्रुवे लघुः ॥ चतुरक्षरयानादौ गुरुः पश्चाद्दशाक्षरः । वीणावाद्यध्रुवे खादौ लघू द्वौ चतुरक्षरौ ॥ ततः पडक्षरोश्वारसम्मितो लघुशेखरः | चतुर्दशाक्षरमिता वाहयैतावुभौ धौ ।। ध्रुवयोग्नयोस्तावत् नाटथदण्डी ध्रुवः परम् । प्रामाणिकः शास्त्रदृष्टः स एव भुवि वैणिकैः । वीणायां वाघते रक्तिलाभात् धातव्यान्वितः || ध्रुवपदनृत्तम् – देशीनृत्तम् गीयमाने धत्रपदे गीते भावमनोहरे । नर्तनं तनुयात्पात्र कान्ताह स्यादिदृष्टिजम् ॥ नानागतिलसद्भाव मुखरामादि संयुतम् । सुकुमाराङ्गविन्यास दन्तोद्योति तहाव कम || खण्डमानेन रचितं मध्ये मध्ये च कम्पनम् । यह नृत्यं भवेदेवं ध्रुपदाख्यं तदा भवेत् ॥ प्रायशो मध्यदेशीयभाषया यत्र घातवः । उगाहधुवकाभोगात्रय एते भवन्ति ते ।। चित्रे लाभोगवर्जितन् । उद्वाहाभोगरहितमन्वर्थमपरे जगुः । स्वादक्षिभूविकारादिशृङ्गारा कृतिसूचके || वेसः सीतसर्वस्वम् ध्रुवातालाः ध्रुवातालाः तत्र झोम्पठ:- ध्रुवो मढ्योरूपकच झम्पा त्रिपुट एव अठतालकतालौ चेयष्टालङ्कृतयः स्मृतः ॥ अत्र गीतालङ्काराः ध्रुवादितालसम्मिता उक्ताः । ध्रुवादितालः ध्रुवो मठ्यो रूपकश्च झंपा त्रिपुट एव च । अटतालकतालः सप्ततालाः प्रकीर्तिताः || भरतकल्पलता आयो धवस्ततो मण्ठः प्रतिमण्ठो निसारूकः । अटतालस्ततो रास एकतालश्च सप्तमः || ध्रुत्रं षोडशविधं मण्ठकं षड़िये स्मृतम् । चतुर्विधं प्रतिमण्ठ षडिधं च निसारुकम् || षडधं मण्ठतालंच रासकं च चतुर्विधम् । त्रिविधं चैकतालं च गीतभेदाः पृथक्पृथक् || वेदमखी ध्रुवादितालजातिभेदाः चतुरश्रच्चश्रमिश्रखण्डसङ्कीर्णजातयः प्रवादयो जातिभेदैः प्रत्येकं पञ्च पञ्च च । तालाः स्वस्वाङ्गमात्राभिः जाता इति जगुर्बुधाः ॥ सङ्गीतसार: लयतालाखु, वलनिका, द्रुतमध्यविलम्बिताः, मल्लकः, छिन्नकः, खण्डकः, खण्डिका, वामध्रुवा, द्विपदी, छिन्ना, खण्डधारा, भरतकल्पलता । जम्भेटिका, अवकृष्टकः कलिका, खलीरिका (?), अर्धचतु- रथः, अर्थार्धचतुरअः, अष्टान्तपादद्दीनः, मन्दगतिः, पञ्चालिका, उत्फुल्लकः, कादम्बः, तोटकः, चर्चरीयः, नर्तकः, मिश्रकलिकः, अर्थकलिकः, आविद्धः, पण्डर, मुखरिकः, चितः, उपचित्रः, रमणीयः, विलोलः, मल्लघटी, विष्कम्भः, लघुः, आक्षिप्तिका, गुञ्जितः, पारण:, रागवर्धन:, उद्वीक्षणः, उद्दीपन करण्टक, अर्धकरण्टकः, इति बहुवः अयं भाव:- ध्रुवादिसप्ततालाः प्रत्येकं चतुरथव्य श्रमिश्रखण्ड- सङ्कीर्णजातिभेदेन पवधा भवन्ति । सप्तापि पचत्रिंशद्भवन्ति । तत्र ताले लघो: चतुर्लध्वक्षरकालो गृहीतः । यथा - सरिगम | अयं चतुरश्रलंघुः। त्र्यअस्तु त्र्यक्षरोच्च । रणकालो लघुः। मिश्रे लधोः सप्तलध्वक्षरकालः । खण्डलघो: पञ्चलघ्वक्षरकालः । सङ्कीर्ण- लघोः नवलघ्वक्षरकालः | भरतप्रोक्तमार्गतालेषु पञ्चलध्वक्षर- कालो लघुः । यथा - सरिगमप इति । द्रुतस्य द्विलध्वक्षरकालो गृहीतः । अनुद्रुतस्य एकलघूच्चारणकालः | तालविधाने लघुः छन्दोविधानाद्भिन्नः । ३०० भुवातालाः मात्राः । खण्डध्रुवजातौ पञ्चसंख्यया गुणनेन लघूनां पञ्चदश माला: । द्रुतस्य द्वेमात्रे आहत्य सप्तदशमात्राः | सङ्कीर्णजाती ध्रुवतालस्य नवावगुणने लघूनां सप्तविंशतिमात्राः | द्रुतस्य मात्रा- द्वयस्य हि तत्वे एकोनत्रिंशत् । तथैव चतुरश्रमध्ये लघुद्रुतलघुलक्षणे चतुरक्षरगुणनं द्रुतमात्रासहित दशमात्राः | व्यक्षमध्यस्य अष्टौ मात्रा: । अनेन प्रकारेण मिश्रमव्यस्य पोडशमात्राः । लण्ड- मध्यस्य द्वादश | सङ्कीर्णमध्यस्य विशतिः । रूपकस्य लक्षण द्रुतं लघु | चतुरश्ररूपकस्य षण्माताः । व्यश्ररूपके पञ्च । मिश्र - रूपके जय | खण्डरूपके सप्त सङ्कीर्णरूपकस्यैकादश । झपाया: एको लघुः | अद्भुतं द्रुतं लक्षणं भवति । अनुद्रुतस्यैका मात्रा | तत्क्रमेण चतुरश्रशंपाया: 4+1+2 - इति सप्तमात्रा: । त्र्य- झंपायाः षट् | मिश्रलंपायाः दश | खण्डझपाया अटो | सङ्कीर्ण- झंपाया द्वादश | त्रिपुटताले लघु हे द्रुते । चतुरश्रनिपुटे 4+2+2 = अष्टौ मात्राः | ज्यश्रन्त्रिपुटे सप्त | मिश्रत्रिपुढे ए दिश। खण्डविपुटस्य मात्रा नव | सङ्कीर्णन्त्रिपुटस्य त्रयोदश ! अटताले लघुद्वयद्द्रुतट्टयलक्षणे चतुरश्रजोत: 4+4+2+2= द्वादश्मात्राः । मदुस्य व्यं दशमात्रा: । मिश्रादृस्याष्टादश | खण्डादृस्य चतुर्दश | सङ्कीर्णादृस्य द्वाविंशतिः । एकतालस्य लधो- रेकस्य चतुरश्रभेदे चतस्रो मात्रा | व्यथभेदे तिस्रः | मिश्र- भेदे सप्तमात्रा: । खण्डजातौ पञ्च । सङ्कीर्णे नव 20 ध्रुवतालस्यैको लघुः एकंद्रुतं द्वौ लघू । तत्र चतुरश्रजातो चतुर्मात्रामहणेन लघुद्वयस्य द्वादशमात्राः । द्रुतस्य द्वे मात्रे | आहत्य चतुर्दशाक्षरीयं मात्रा | व्यश्रजातौ मात्रा त्रिगुणनेन लघूनां नवमात्राः । द्रुतस्य द्वे मात्रे । आहत्यैकादश मात्राः । मिश्रजातौ लघोः सप्तमात्रागुणनेन लघूनां द्रुतस्त्र च सोविंशति- दोला, बाला, सुभद्रा, सङ्गता, एते चत्वारो विभङ्गाः कुटिला, आक्षिप्तिका, व्यश्रा, चतुरश्रा, वर्तुला, संयुक्तिका, एते षडुपभङ्गाः ताला: हेला, खिगता, संपकेटाकः, नर्कुट, नर्कुटी, खञ्जकः, खञ्जिका, आक्रीडिता, विलम्बा, एते द्वादशभङ्गतालाः । भङ्गतालास्तु चमत्पुट:, चाचपुटश्च (एतौ मूलतालाँ) । चञ्चत्पुटचाचपुटाभ्यां भङ्गताळा: कलामात्रभेदादुत्पद्यन्ते । सुवा समुद्र, तालिका, व्यापकं प्रस्खार त्र्य, यतुरश्रकं मिश्र, पुढं, चूलिका, वक्तुं, अपरवक्तं, माला, इत्यादि । मार्गतालो यथाक्षर इति नाम्ना च कथ्यते। मार्गतालेषु पद्मसु षपितापुत्रकस्य पञ्चपाणि: उत्तर इति नामनी व्यबहियेते । नान्यः नान्यन्तु तालस्याङ्गान्यष्टाविंशतिसंख्यकान्युक्तवान् । तेषा- सङ्गानां प्रयोगो सप्तगीतिगायने मार्गतालप्रयोग एवं नान्यत्र | तानि यथा - • विदारी, महाविदारी, एकर्क, विवधं तृतीयं, चतुर्थकं, अवगाढं, आरोही, प्रवृत्तं, अवरोही, पादा: सन्धिः, भाषघातः वज्रं, संपिष्टकं, उपवर्तन, उपपातः वेणी, प्रवेणी, स्थितं. प्रवृत्तं माहाजनिकं, मुर्ख, प्रतिमुख, वैहायसिकं, शाखा, प्रतिशाखिका | दत्तिलेन कलापात, पादभागः, मात्रा, परिवर्त:, वस्तु विदारी, अङ्गं लयः, पाणिः, यतिः प्रकरणं, विधिः, आसारित, पाणिका, गीति: मार्गः, इति सप्तदशाङ्गानि ताल- स्योक्तानि । ताल: मार्गदशी भेदेन द्विविधः । मार्गतालो भरतेन पञ्चभिर्भे- दैरुक्तः । यथा -- चञ्चत्पुट, चाचपुट, संपकेटाक. षट्रपितापुत्रक, उद्भट्टा मार्गताल भेदाः । तेषां गुरुलवुकतेषु मात्रामङ्गेन भक्ताला जायन्ते । भङ्गाः विभङ्गाः उपभङ्गाः इति । अङ्गतालेष्वनन्तेष्वपि द्वात्रिंशदेव ऋषिभिगृहीताः । ते सप्तगीतिप्रयोगेष्वेवोपयुज्यन्त इति नार्वाची नैर्निरुक्ताः । भङ्गताला एव लयताला इति कैश्चि दूधवह्नियन्ते। अर्जुनाञ्जनेयादिभिः ध्रुवादितालाः सप्त वा वा विनियुज्यन्ते । त एवाधुनातनगायतैः प्रयुज्यन्ते । देशीवाला: मतमादिभिः प्रवर्तिताः । नन्दी एकोत्तरशतमेव तालानां मितिं कृतवानिति हरिपालादिभिरुक्तम् । नारदनन्दिनोः देशीताल- समुद्राख्यग्रन्थे सप्तशतं तालाः उक्ताः । जगदेकादिभिः भिन्नकमैः ताला निरुक्ता: । अत्र गोपतिप्पभूपालेन तालदीपिकाख्यन्ये लक्ष्मीनारायणेन सङ्गीतसूर्योदयेच प्रत्येकनामभि: स्खबिरुद् लक्षणै: विंशत्युत्तरद्विशततालाः निरुक्ताः । देवेन्द्रानन्तवेदादिभिः स्वनृत्यशास्त्रेषु देशीतालानां बहवो भेदा निदर्शिताः | तालः कालसाम्यमिति दत्तिलः । तालात्साम्यं भवेत्साम्यादिह सिद्धिश्चेति । तालः नृत्तगीतवाद्येषु कालमानं; इति भरतमतम् । अब कालो लध्वादिमितया क्रियया सम्मितः । क्रिया तु सान्दनिश्शन्द- रूपहस्तक्रिया | • संयोगे च बियोगे च तळयोरुभयोर्यदा। . व्यमान कालः स तालः परिकीर्तितः ।। 1 इवि मतान्तरमच्युतोदाहृतम् । तालस्तलप्रतिष्ठायामिति धातोघेउन्ततः घडिप्राप्ते वृद्धिः। तालन्ति प्रतितिष्ठन्ति गीतवाद्यनृतान्यत्रेति तालः । यद्वा तस्यन्ते प्रकाश्यन्ते नृत्तगीतवाद्यानि चेति । अथवा तकारः शङ्करः प्रोक्तो लकार: शक्तिरुच्यते । शिवदाक्ति समायोगात् तालनामाभिधीयते । शिवशक्तिरुच्यते । ध्रुवः धवो निश्चल एवाचं समाख्यातो ध्रुवाव्यया । ध्रुवकः--वाद्यप्रबन्धः यश्चानेकेषु वाद्येषु स्वादावृत्तोऽन्तरान्तरा। वाद्येषु ध्रुवक परिकीर्तितः 11 - ध्रुवको मूरिवाद्येषु स्वादावृत्तोऽन्तरेऽन्तरे || ध्रुवा ध्रुवका (क्रिया) तालाम क्रियाशब्दे द्रष्टव्यम् । -शुबालङ्कारः ध्रुवतालेन संवद्रो वर उच्यते ध्रुवताः पुनर्वेधा नापदण्डी ध्रुवस्तथा ॥ वीणावाद्य ध्रुवश्चेति नाकादण्डीध्रुवे लघुः । चतुरक्षरवानादौ गुरुः प्रतिदशाक्षरः || वीणावाद्यवे वाटौ लधू हो चतुरक्षरौ । ततष्षडक्षरोबारसम्मितो लघुशेखरः || चतुर्दशाक्षरमितावाहत्यैतावुभौ ध्रुवो। ध्रुयोरनयोस्तावन्नाट्यदण्डी ध्रुवम् ॥ प्रामाणिकशास्त्रदृष्टः स एव मुवि वैणिकैः । वीणायां वाद्यते रक्तिलाभाडातुल्यान्वितः || सरिंगमगर सरिगरि सरिगम रिगममग रिगमग रिगमप वेटमसी ध्रुवा ध्रुवासंज्ञानि यानि स्युः नारदप्रमुखैर्द्विजैः । गीताङ्गानि तु सर्वाणि विनियुक्तान्यनेकशः || • बा ऋचः पाणिका गाथा: सप्तरूपाङ्ग एव च । अच्युतः हरिपालः वेमः शार्ज: मुवादिषु कला: सप्तरूपप्रमाणं हि तद्भुबेत्यभिसंज्ञितम् । ध्रुवमन्योन्य संबद्धा यस्मात्तस्माड़वा स्मृता || -प्रवन्धः उत्तमप्रमुखर्भेदैः त्रिधेयं परिकीर्तिता । पदान्युग्राहके पश्चाभोगे किल पदानि च ॥ स्वरैः पदैश्च गीयन्ते देशीरागर्मनोहरैः । आभोगोऽस्य पढ़े नाम बिरुदानि च पञ्चमे || गीयन्ते यत्र सा धीरैरुतमत्वे प्रतिष्ठिता। पदैश्चतुर्थी रचिता मध्यमा कीर्तिता बुधैः । पदै त्रिमिर्विरचिता भवेदधमसंज्ञया || ध्रुवादिषु कला: ध्रुवमार्गे कला ज्ञेया लघुगुर्बादिकल्पना | चित्रे मात्रे उभे कला । मावाश्चतस्वस्तु कला वार्तिके दक्षिणे पुनः । अष्टौ मात्रा: कला ज्ञेया || ध्रुवाप्रयोगविधिः वस्तु प्रयोगं प्रकृतिं रसं भावं ऋतुं वयः । देश कालमत्रस्थां च ज्ञात्वा तत्तद्विधा ध्रुवा || प्रयोक्तव्या प्रयोग ज्ञैः प्रयोगः पुनरुच्यते । आदौ गीतमथो वाद्यं ततो नृत्तं च योजयेत् ॥ एतेषां मेलनं यत्तु स प्रयोग उदाहृतः । यानि वस्तूनि वाक्येषु वक्तव्यानीह नाटके || तानि सर्वाणि गीतेन प्रयोज्यानि प्रयोक्तृभिः । वायाशौरसेन्यादिभाषाणां नियमश्च यः | छन्दसां नियमस्तद्वदौपम्यार्थपरिग्रहः ।। ध्रुवाभेदाः शीर्षकी चोदता चैवाऽनुबन्धा च विलम्बिता | अड्डिता चापकृष्टा चेत्येते भेदाः प्रतिध्रुवम् ॥ षडुक्ता मुनिना तेषां क्रमाल्लक्षणमुच्यते ॥ ध्रुवा पञ्चविधा ज्ञेया प्रथमाक्षिप्तिका भवेत् । प्रावेशिकी द्वितीया च तथा प्रासादिकी पुनः । अन्तराख्या चतुर्थोस्यादन्या नैष्कामिकीति च ॥ भरतः वेमः वेमः मान्यः ३०२ ध्रुवाभेदहेतवः अथ जातिप्रमाणं च प्रकारौ नामकल्पना । स्थानं चेति ध्रुवाणां स्युः भेदकाः पञ्च हेतवः || वृत्ताक्षरप्रमाणं तु जातिरित्यभिधीयते । षटुलाष्टकले चैव प्रमाणे द्वे प्रकीर्तिते । समार्थविषमाणां तु वृत्तानां तु विधीयते । नाट्यज्ञे... प्रकार इति कथ्यते ॥ कुलाचाराश्रयं नाम यथा नृणां विधीयते । तथा स्थानाश्रयोपेता प्रवाणां नाम कल्पना | यद्वा वृत्तविशेषैश्च स्खेछया नाम कल्पयेत् ॥ ध्रुवायोगे विधिः अनिबद्धपदा ज्ञेया विषमाक्षरयोजिता । छन्दो वृत्तपदैबंद्धा निबद्धा कथिता ध्रुवा ॥ सतालास्त्वनुमन्तव्याः शेषास्तालाववर्जिताः । उत्तमाधमपात्राणां गुरुप्राया ध्रुवा भवेत् । मध्यमानां समा प्रोक्ता लघुप्राया ध्रुवाः स्मृताः । एकाक्षरादिषझिपर्यन्तमधुना क्रमात् ।। एकाक्षरादिषडन्तं चतुर्भिरताल इष्यते । गायत्र्यादिजगत्यन्तं द्विपदस्ताल इष्यते । जगत्यादि तूत्कृत्यन्तं तालः प्रतिपदे भवेत् ॥ ध्वजिनी: नान्यः ध्रुवालङ्काराः आद्यो ध्रुवस्ततो मण्ठः (मठथः ) प्रतिमठयो निसारकः । अठतालस्ततो रास एकतालश्च सप्तमः || ध्रुवरुषोडशविधः मठयकष्पडूविधः स्मृतः । चतुर्विधः प्रतीमठयः षड्विधञ्च निसारुकः || षड़िधारतालश्च रासकथ्य चतुर्विधः । त्रिविधश्चैकतालश्च गतिभेदाः पृथक् पृथक् || संगीतसार ध्वजिनी ध्रुवावृत्तम् तृतीय पञ्चमान्यानि प्रथमं सचतुर्थकम् । षष्ठं च नैधनं चाथ गुरुणि वजि.नी यथा ॥ विलसंति अ क्रमलसंडे पुष्पसुगंध के कुसुमलुद्धा: (विलसन्ति च कमलषंडे पुष्पसुगंधे कुसुमलुब्धाः) भरतः वजोन्नतम् ध्वजोत्रतम् --मेलरागः ( धीरशङ्कराभरणमेलजन्य: ) (आ) सरिगमधनि.स. (अव) सपम गरिस. ध्वनिः यत्रातिशायी व्यङ्ग्योऽर्थो वाच्यात्काव्ये ध्वनिर्भवेत् । प्रधानभूतस्फोटाख्यव्यङ्ग्यस्य व्यञ्जकस्तु यः ।। शब्दस्तत्र ध्वनिरिति व्यवहारः कृतो बुधैः । यस्माद्भावितवाच्यस्थ व्यङ्ग्यस्त्र व्यञ्जनक्षमम् ॥ शब्दार्थयुगलं तच्च ध्वनिरित्यभिधीयते । ध्वनिः स्यादुत्तमं काव्यं सप्रबन्धरसुदुर्लभः ॥ । मन्द्रादिस्थानभेदेन यो नादः स्फुरति स्फुटम् । आरोहितस्तः स एव ध्वनिरुच्यते || काबुलादिभेदा द्रष्टव्याः | रायः अथ ध्वनिः पञ्चमांशग्रन्याससमन्वितः 1. षड्जेन बहुलोऽल्पस्तु गान्धारेण तथर्षभे । संपूर्णषड्जमन्द्रश्च सोऽयं राग उदीरितः ।। पञ्चमांशग्रहन्यासा षड्जव्यापी पमाधिका | रिगाल्पा व समन्द्रा च पूर्णे ध्वनिरसौं भवेत् ।। ......भाषाङ्गरागः तारस्थानविवर्जिता महविरयंशोक्तषड्जस्वरा मध्यस्थानगमध्यमा घपपरित्यक्ता वितारस्वरा । भाषाई ध्वनिनामधेयमवनी भारव्रतासन्तत- श्रीतामेन्द्रकुलावतंसमणिना प्रोक्तं मतङ्गोक्कितः || अब तामराजतनयः कालसेन नृपो ग्रन्थकर्ता। मन्द्रपश्चममा श्रुतिः ध्वनिकुट्टनी --- प्रवन्धः शारदत्तनयः डेविकायां पड़े तस्यां आदितालकृते यदि । नान्तरा विरतिः कापि ततस्तालान्तरं ध्रुवे ।। मंत्र पार्श्वदेवः | जगदेक: 1 पण्डितमण्डी कडालमतालाभ्यां विना मेलापकेन च । गीतभेदविशेषज्ञस्तदोक्ता ध्वनि || ध्वानगुणभेद: सबैतरो ध्वनी रूक्ष विज्ञेयो वातजो बुधैः । गम्भीरो घनशील ज्ञातव्यः पित्तजो ध्वनिः ॥ स्निग्धश्च सुकुमार मधुरः कफजो ध्वनिः । बयाणां गुणसंयुक्तो विज्ञेयः सन्निपातजः || ध्वनिप्रचुरता ---वंशे फूत्कार गुणः ध्वनेः प्रचुरतालापपीवरत्वमुदाहृतम् । ध्वनिवेदाः कावुलो बाम्बलश्चैव नाराटो मिश्रकस्तथा । ध्वनितुर्विधः प्रोक्तो गीतविद्याविशारदः ।। ध्वाडशृङ्खला – देशीनृत्तम् पुरोऽग्रे गिरिकन्याया महादेवेन दर्शिताः । ध्वाडा द्वादशसंख्याकास्तन्नामान्यमिदमहे ।। राय कालनिsशकौ दाण्डस्यैवाइदिण्डकः । दुरूमयी कञदिण्डः पक्षिशार्दूलकस्ततः ।। राजपक्षी सालुवश्च ध्वाडासूयुता मताः । अडालाद्न्तरी घूस मत्स्यपुटं चतुर्थकम् । स्थलस्था गदिता तद्ज्ञैः भरतादिमुनीवरैः ॥ ध्वाडा: – देशीनृत्तानि सूपूर्वीसुतिर्य तेऽष्टी ध्वाडाः प्रकीर्तिताः । चत्वारोऽन्ये समुत्स्रुत्येदुच्चस्थितिविनिर्मिठाः । एवं द्रादशधा ग्वाडाः शङ्करेण विनिर्मिताः || न नकुला - वीणा द्विसन्सिका वीणा | नकुलादिलक्षणे द्रष्टव्यम् | - वीणा (नकुलाद्या वीणा: ) नकुलात्रितन्त्र्यौ स्यातां द्विवितन्त्रीकले क्रमात् । डतो तयोध्या मुष्टिमतः परम् ।। जग देश: पार्श्वदेवः नकुलादिलक्षणम् तुम्बस्य बन्धनं कार्यमेकतन्त्रीवदेतयो । रातोपदेशतः कार्य स्वागप्रकाशनम् ॥ कार्य कोणेन विदुषा के चित्र प्रचक्षते । त्रीणि तुम्बानि तिस्रव तन्त्र्यो मंद्रादिषु त्रिषु ।। स्थानेषु युक्तिमाश्रित्य बन्धनीयाः प्रयत्नतः । शार्डी गान्धर्ववीणा च पद्मवीणा स्वरंगिका || नादवेदी श्रुतिपतिरिति देशीविदो विदुः । षड्वीणा दण्डभानं तु क्रमादासां निरूप्यते || दण्डमानं तु नकुले मुष्टयः स्युस्खयोदश । त्रितन्त्रकायामुष्टमेकादशकमुष्टयः ।। शायदि त्रिषु वीणासु स्वात्तुम्बद्वितयं तथा । तन्त्रीत्रये दण्डसानं सार्धा स्याद्दशमुष्टयः ।। स्वराङ्गयां तुम्बमेकं तु तन्त्रीणां त्रितयं तथा । दण्डसानमथायां तु सार्धाः स्युर्दशमुप्रयः || दण्डमानं नादवेद्यां सपादा दशमुष्टयः | तिस्रस्तन्वीस्तृम्बके द्वे तथाश्रुतिपतिर्भवेत् ॥ दशमुष्टिमिता दण्डे चितन्त्र्येककतुम्बिका । चित्रा स्यात्सततन्त्रीभिर्नवभिः स्यापिचिका || न तल विस्तरः कार्यो नास्ति यलोकवर्त्मनि । कोणामुळीभ्यामनयोर्बादनं तद्विदो विदुः || चित्राङ्गळी वादनीया कोणवाद्या विपत्रिका | इति व्यवस्थामनयोर्वादने केचनाभ्यः ॥ नकुलादिलक्षणम् तन्त्रीद्वयेन नकुलः स्वादन्वर्था त्रितन्त्रिका | तन्वीभिस्सतभिश्चित्रा विपक्षी नवभिर्मता || लन्त्रीणामेकविंशत्या कीर्तिता मत्तकोकिला | मुख्येयं सर्ववीणानां विस्थासप्तभिः स्वरैः ॥ सम्पन्नत्वात्तदन्यास्तु तस्याः प्रत्यङ्गमीरिताः । अस्यां षटुरणानि स्युरनौ धातुभिदो मताः ।। उभयेषां भिः पञ्च तद्वदाविद्धधातुजा | वातत्रो देशवृत्तिस्थात्रयस्त्रिंशतिरित्यमी | तद्रुवाहतास्तेऽत्र नास्माभिरुपदर्शिताः ।। तद्ज्ञैः भरतनान्यादिभिः । कुम्भः हम्मीरः २०४ नखकर्तरी – वीणायां दक्षिणहस्तव्यापारः चतुर्भिर्नखरैर्यत्र शीघ्र दक्षिणहत्तर्धाः । क्रमादाहन्यते तन्त्री तदास्यान्नखकर्तरी || -वादनम् ( दक्षिणहस्तव्यापार:) क्रमाद् द्रुत नखैर्घात चतुर्भिर्नखकर्तरी । नटभैरवी-मेलकर्ता (रागः ) स० रिगं० म०पध ०नि० स नटवर्धिनी– मेलरागः (नटभैरवीमेलजन्यः ) (आ) सरि गमधनिस. (अव) सनिपम रिगम रिस. नट्टः-सेलकर्ता निगो त्रिश्रतिको यह पताद्यौ षड्जमध्यमौ विशुद्धनट्टमेलोऽसौ शुद्ध/ षड्जम (रिषभ) पञ्चमः शुद्धनदृस्स विज्ञेयो ग्रहांशंन्यासषड्जकः । गमकैर्गीयते सायं यस्याद्या मूछेना मता ॥ नट्टः नटमल्लारिरामध्यानम् नटमल्लारिरनीलो नृत्यन्कुतुकेन नर्तयत् शिखिनः । कलितकदम्बो ललितो मिलितालि: सौरभात्कलितः || सोमनाथः कुम्भः पचमगान्धारावधितारो मन्द्रश्च शेषसको (?) नद्रः न्यासांशग्रहधैवतयुक्त: (पूर्णश्च ) धैवतीजातः || पूर्णो धैवतन्यासमहांशसहशस्वरः । नहस्तारच मन्द्रश्च कृतगान्धारपश्चमः || शाळे मज नटोरगी शुभकरेण सङ्गीतदामोदरे नामास्य गृहीतम् । ग्रन्थो नोपलब्धः । मझ श्रीकण्ठः नान्यः मतश: नवनारायणः श्रीरागवत्तथा नट्टः किन्तु नैषोऽल्पपक्षमः । घरितारो निमन्द्रश्च गमकैरुत्कटैर्युतः ॥ श्रीरागवदिति । श्रीरागो यथा जात्यादिषु षाड्ज: तथेत्यर्थः । घरीत्यादिना विशेषमाह । नट्टनारायण:- मेलराग : (केदारमेलजन्य:) नट्टनारायणो रागः षड्जन्त्रितयभूषितः । काकल्यन्तर संयुक्तो गातव्यस्सर्वदा बुधैः ॥ श्रीकण्ठः गान्धारिकापञ्चमिका समध्या, यज्जन्महेतुर्मपगस्वरायः । आन्दोलितइशेषरबश्च नट्ट, नारायणरस्याद्वतधैवतांशः || नाभ्यः भवेन्मध्यमगान्धारपत्रमै हुलो यदि । आन्दोलितस्वरो धांशो नट्टनारायणस्तदा ॥ स्वरत्रयस्य बाहुल्यादुक्तस्यात्रापि जायते रूपकालापकावत्र प्रेकस्येव सर्वदा ।। बताशअहन्यासो नट्टनारायणो दिवा | -मेलरागः बेलावलीसमुद्भूतो मांशो रिन्यासको नटः । अवरोहे गहीनः स्याद्गान्धारादिकमूर्छनः । सायं गेयः । -- रागाझरागः ककुमादुत्थितो न्यासग्रहयोधैवतान्वितः । तारगान्धारभूयिष्ठमन्द्रपञ्चमरञ्जितः । पूर्णश्च वर्षे करुणे नट्टनारायणो मतः ॥. --रागः मध्यमे कैशिकीजातः षड्जन्यासांशकग्रहः । नट्टनारायणाभिख्यः शृङ्गारे चाखिलवर: || विषड्जो गधवर्जरस्यात् रागो नट्टनारायणः । नट्टनारायणरागध्यानम् नब्याम्बुदश्यामतनुर्मनोशः प्रफुलपङ्केरुहलोचनश्रीः । नारायणः 22 मतङ्गः नारायणः महोबिल: भट्टमाधवः इम्मीरः मंद ३०५ 1 चतुर्भुजः शङ्खगदारिपद्यैः नारायणोऽसौ नितरां विभाति ॥ स्त्रीकेसरी स्यात्पुरुषो नवीनः सङ्गीतशाले भ्रमिमादधानः । गायन सतालं सर्थ मनोशः स्वान्नट्टनारायण एष रागः ॥ छायं संपूर्णः । संगीतसरणिः नट्टनारायणः -- रागः महनारायणाख्योऽथ रागः ककुभसंभवः | धैवतांशन्यासयुतो गान्धारस्वरतारकः । पञ्चमस्वरमन्द्रश्च पूर्णोऽयं समुदीरितः ॥ नट्टमल्लारिका- रागः (सङ्कीर्णः) जाता नट्टस्याथ मल्हारकस्य स्यादंशाभ्यां नट्टमल्लारिका च नद्वारागध्यानम् विदेशस्थस्य कान्तस्य वृत्तान्तमतिविह्वला । नट्टा रहितवेषौघा पृछन्ती काकमादरात् || इयं संपूर्णा | नाटीत्युच्यते ॥ संगीतसर राणेः अयं नट-नर्त, नाट-नाट्ट नामभिव्यंचह्नियते । तुरङ्गमारूढ विशाल बाहुर्बिशुद्ध चामीकरचारुवर्णः । रणे प्रतापी रुधिरार्द्रदेहो बिराजते शुद्धनटाख्य(गः ॥ नट्टा-- रागः अथ नट्टा तु संपूर्णा षड्जन्यासग्रहांशका | तारमन्द्रौ तु गान्धारे पक्ष मे च समस्वरा || नट्टी नट्टपदख्याता सकम्पान्दोलितस्वरा | हासेऽद्भुते च शृङ्गारे गातव्या निशि मङ्गले || नारायणः --- भाषाङ्गरागः हिन्दोलपिञ्जरोत्पन्ना नट्टा गपधतारयुक् । निमन्द्रा सग्रहन्यासा संपूर्णा निग्रहाथवा । गातव्या पश्चिमे यामे रसयोः शुचिवीरधोः ।।

-शृङ्गारः ।

नारायणः भट्टमाधषः बडनेरि - प्रथमरागः हिन्दोलके पिञ्जरिका च भाषा नदृस्तत: स्यान्निधमन्द्रतारा। सांशमहा तारतरा गपायां समस्वरा वीररसे शुचौ च ॥

---

रागः

हिन्दोलपिञ्जरी भाषा तज्जा नट्टा समस्वरा। गपधतारा निमन्द्रा सन्यासांशग्रॅहा तथा । नडनेरिः --देशीनृत्तम् द्रुतमानादादितालाद्भूयो भूयो विवर्तनम् । लोलित भ्रमरं यत्र नडनेरिस उच्यते ॥ संहतस्थान के सूलुं गृहीत्वा शिखरं हृदि । कृत्वा ततत्सौष्ठवेन कुर्यात्तु तलदर्शिनी ॥ पताको पार्श्वयोः पश्चाच्छनकैश्च प्रसारयेत् । पुनः शनैः पताकौ च तावानीय शिरो हृदि ।। कृत्वा ततो दक्षवामपर्यायेण द्विवारकम् । ततः पताकः प्रसरः कुयोञ्च तदनन्तरम् || चतुर्दिक्षु प्रसरणं पताकस्य ततः परम् । पर्यायेण पञ्चपदी सूलू माह्या पुनस्ततः ॥ पर्यायेण श्रमिद्वन्द्वात्मकस्तु कृतकालतः । बामदक्षिणयोः पश्चात् पार्श्वयोस्तिरिपं भवेत् । ततस्तु मलकं कृत्वा विधेयं तु तकारणम् ॥ नतम्–देशीस्थानम् तिर्यक् प्रसृतजङ्घाकं सस्तमुक्तकरद्वयम् । स्थानमेतन्नतं प्रोक्तं श्रमालस्यादिदर्शने || -शयनस्थितिः ईषत्प्रसारिते जङ्गे यत्र स्रस्तौ करावुभौ । आलस्य श्रमखेदेषु नतं स्थानं विधीयते ॥ -पार्श्वम् नतबाहुनितम्बांस नत स्यादुपसर्पणे मोक्षः हम्मीर: दामोदरः 1 I भरतः | जानु भूमिप्राप्तं जानु नतं प्रोक्तं पातेऽमिवांदने । जानतं भूगतं जानु भवेत्पादे नमस्कृतौ । नता-जङ्घा नमज्जानुस्तु या जङ्घा सा नता परिकीर्तिता । गतस्थानासनेष्वेषा वीरसिंहसुतोदिता || - नासिका मुहुर्वलिष्टसंक्रष्टा पुढा नासा नतोच्यते विच्छिन्नमन्दरुदिते सोच्छ्वासाभिनयेऽप्यसौ || अर्थसंष्टपुटाना सिका कथिता नता। उच्छिन्नरोदने सा स्वाद्विनियोगः प्रकीर्तितः ॥ ग्रीवा मदाद्रीवा नता ज्ञेया सा स्वादूषणवन्धने नम्रा ग्रीवा नता प्रोक्ता धीरैः कण्ठावलम्बने हारादिबन्धने चैषा कामिनीभिर्नियुज्यते ॥ नवम् – देशीनृत्तम् (उडुपाङ्गम् ) नन्द्यावर्त स्थानकं स्यान्मराला चारिका तथा ललितो भ्रमरो इस्तो नत्र स्थात्लमतालतः नदी - ध्रुवावृत्तम् (अष्ठाक्षरम् ) प्राग्यदि निधनगतं स्यादथ गुरु सततम् । यत्र हि चरणविधौ सा खलु भवति नदी । हंसफुलसमुदिदे । भनलगाः । नदी हषत्सुक्ये नदी कार्या चेटीमिर्मदनोत्सवे । हिन्दोलकेन रागेण तालः पादाक्षरेण तु ॥ अशोकः अशोकः विप्रदासः सोमेश्वरः वेमः वेदः अस नन्थावर्त देशीस्थानम् | मराला- देशीचारी। समतालस्य लक्षणम् लौ दौ स्थातां विरामान्तौ । अशोकः भरतः नान्यः चन्दः बन्दः प्रबन्धः सतालस्तेन्नकैर्गेयो युक्तो द्वित्विचतुष्पदैः । नन्दामिधः प्रबन्धोऽयं वीणावाद्यमनोहरः || नन्दनं - मेलरागः (धीरशङ्कराभरणमेलजन्यः ) (आ) सरिमगमप ध नि धस. ( अब ) सनि धनिपमग रिगस. नन्दः -- गीतालङ्कारः (निमारुकभेदः) द्रुतमेकं भवेद्यत्र क्रीडातालः स कथ्यते । अनेन गीयते नन्दो नित्यं निस्सारुकोत्तमः || – गीतालङ्कारः (रासकमंद:) द्रुत गुरुरेकल तालो विद्याधरः स्मृतः । यत्वासौ रासको नन्दो गीयतेऽभ्युदयः शुभः || नन्दनः––प्रबन्धः कथ्यते नन्दनाख्योऽथ बिरुदैस्तेनकैर्युतः । नन्दनाख्येन तालेन नन्दनो गीयते बुधैः ।। श्रीकण्ठः मञ - गीतालङ्कारः (ध्रुवभेदः) नन्दद्वयेन्दुवर्णाविर्नन्दनः सर्वसिद्धिदः । पूर्णशृङ्गारवीराभ्यां कन्दुके च विधीयते । लघुद्वयं विरामान्तं ताले कन्दुकसंज्ञके ।। नन्दद्वयेन्दुवर्णः पादः एकोनविंशत्यक्षरसंमितः । संगीतसारः | संगीत सारः हरिपालः -देशीताल: च प्रतश्चान्ते ताले स्यान्नन्दनामिधे 11005 धधा पपा मा गारीसा क्रमाल्ऌप्लुतयोर्मध्ये बिन्दुद्वन्द्वं तु नन्दने १०० जग वेमः -वर्णालङ्कारः नन्दनो द्वि......गीत्या स्वरचतुष्टयम् । त्रयमादियुगं गायेत्पुनरेवं चतुष्टयम् ॥ यथा-- सरिगमसरिगम सरिसरिसरि सरिगम इत्यादि । व्युत्क्रम: - मगरिस मगमगमप मगरि इत्यादि । अवरोही च नन्दनः । मण्डतालानुगतत्वादलङ्कारत्वम् । संगीतसरणि २०७ संगीतसारः नन्दनावरी – मेलराग: ( खरहरप्रियामेलजन्यः ) t (आ) सरिगम पनि ध नि स. (अव) स ध प म रिस. नन्दयन्ती – जाति: अयोच्यते लक्ष्म तु नन्दयन्त्या अंशो भवेत्पश्चम एव तस्याम् । ग्रहोऽत्र गान्धारक एव नांशो महाशयारै क्यमपोद्यतेऽत्र || प्राहुर्ब्रहं पचममेव केचिन्मन्द्रर्षभस्यात्र बहुत्वमुक्तम् । स्थानान्तरे तस्य ततोऽल्पता च स्यात्षड्जलोपेन च षाडवत्वम् ।। स्यान्मष्यसमामिकहृष्यकाख्या सा मूर्खना पसपूर्विकाल । द्वात्रिंशदेवात्र कला भवन्ति चच्चत्पुटश्चाष्टकलोऽत्र ताल: 11 स्यानाटकस्य प्रथमे तथाङ्के गाने धुवाया विनियोजनं स्यात् । गान्धारको न्यास इहोदितोऽपन्यासौ तथा मध्यमपञ्चमौ दो। रघुनाथः नन्दयन्त्यामपन्यासौज्ञेयौ मध्यमपञ्चमौ । ग्रहो न्यासा गान्धारः पञ्चमशः प्रकीर्तितः ॥ अन्ध्रीवत्षाडवं ज्ञेयमनौडुवितमेव च । स्यान्मन्द्रर्षभसारो लङ्घनीयश्च स क्वचित् || दत्तिलः योनिस्तु नन्दयन्त्या आर्षभिः पञ्चमी स गान्धारी इति सूत्रम् | अंश: पञ्चम एको मध्यम एषो भवेदपन्यासः । गान्धारादिन्यासाः षड्जविहीनं च षाडवं विद्यात् || नान्यः नन्दहोराली–मेलरागः ( हरिकाम्भोजीमेलजन्य: ) (आ) सगमधनिस, (अव) सनिधम गरिस. नन्दा-प्राकृते द्विपदी विषमा-- चतुर्माणिक एकः पञ्चमात्रिक एकः चतुर्मात्रिक एकः | समा- द्वौ चतुर्मात्रिको ज लग भज ---श्रुतिः धैवतस्य प्रथम श्रुतिः । नन्दासी --- रागः सषड्जांशप्रन्यासा धैवतर्षभ वर्जिता । निषादमन्द्रा मतारा नन्दासी नामतो हि सा || भझ विरहाङ्कः अनूपः सोमेश्वरः नन्दिकाम्भोजी नन्दिकाम्भोजी खाधिष्ठिनायकस्य पुरवो दूरस्थितां लजया दीपस्तम्भनिवासभूनिवसितामीपत्तदालोकिनीम् । नीलाङ्गी भयसंयुतां सुवसनां लीलानवोढां सवा ध्याये कान्तिकरापकर्षणवतीं श्रीनन्दि काम्भोजिकाम् || । रागसागरः नन्दिकेश्वरः भरतार्णवकारः । अयमतिप्राचीनः । भरतमताद्भिन्मेवास्य- सतम् । करणभूषणमिति नन्दिग्रन्थोऽन्यः श्रूयते । नन्दिकेश्वर- मतात्पूर्वरङ्गे नृत्तप्रक्रिया कीर्तिधराचार्येण भरतमतत्वेन उदाहृतेति अभिनवगुप्तेनोक्तम् । वस्तुतः सा प्रक्रिया नाटके न प्रयोज्या नृत्तारम्भ एव प्रयोज्येति संप्रदायः । अयं नन्दी मतङ्गात्प्राचीन: यतः नन्दिकेश्वरस्य द्वादश स्वरमूर्छन। मतङ्गेन सम्यक् निरूपिता। भरतार्णवस्य प्राचीनता सद्भिः संदिह्यते । अयं ग्रन्थः की, १९५० काल एव रचित इति ज्ञायते । नन्दिनी-मेलरागः (नागनन्दिनीमेलजन्यः) (आ) समग म प ध नि स. ( अब ) सनिधपमग रिस. ---प्राकृते मालावृत्तम् सः सः सः सः -मूर्च्छना गान्धारग्रामे षष्ठी। (आ) सरिगमपधनि. ( अब ) नि ध प म गरिस. मनो नन्दयते तेषां नन्दिनी षड्जसंश्रिता । ऋषीणां स्नातकानां च विश्रेदेवाश्च दैवतम् ।। मज कनिष्ठानामिकाङ्गुष्टाः संश्लिष्टाश्च विशेषतः तर्जनीमध्यमे वक्रे नन्दिहस्त इतीरितः । पुरोभागस्थितौ तौ चेद्वेषभार्थनिरूपण ईशान वाहनार्थेऽपि नन्दिहस्तो नियुज्यते विरहाङ्क: नान्यः नन्दी - देशीताल: नन्दिताले च विज्ञेयं लोगतौ लोगुरुद्वयम् 100 155 सुधा ३०८ विनायकः I ---मूर्छना नान्दीति नामान्तरमध्यस्था दृश्यते । नारदादिमते नन्द्यावर्तग्रामे प्रथमा मूछेना । नारदादय इति नारदीय शिक्षाकारः, बादिमत्तगजाशकारेणोच्यते । नन्द्यावर्तोद्भवे ग्रामे मूर्छा याति यदादिजः स्वरो नन्दीति सा नाम मूर्छनां भरतोऽब्रवीत् || नन्द्यावर्तम्– देशीस्थानम् वर्धमानस्य पदयोरन्तरं चेत् षडङ्गुलम् । द्वादशाङ्गुलमानं वा नन्यावर्त तदुच्यते ॥ - अङ्गुलिभूषणम् ऋज्वायत चतुष्कोण क्रमोन्नत निषेशिभिः । वत्रैः मध्यगमाणिकैर्नन्द्यावर्ताङ्गलीयकम् || नन्द्यावर्त :-

-आमः

आमशब्दे द्रष्टव्यम् । नभावमध्य:--मेलरागः (धर्मवतीमेलजन्यः) ( आ ) सरिम पनि स (अव) सनिमगरिस. · नभोमणिः– मेलरागः ( नवनीतमेलजन्य: ) ( आ ) सरि गरि मपस, (अव) सनिधपमग रिस. नमनिका – देशीलास्याङ्गम् अङ्गानां यत्र पात्रस्य प्रयासव्यतिरेकतः । नमन स्यात्प्रयोगेषु दुष्करेष्वपि सा तदा मता नमनिका धीरैः सभ्यानन्दविवर्धनी ।। नञः- बाहुः मनाग्वीकृतो नम्रः स्तोत्रे माल्यादिधारणे । वादिमत्तः वेमः सोमेश्वरः अशोकः अशोकः नयः- नाट्यालङ्कारः नीतिर्नयः । बथा- विनीतवेषेत्यादि दुष्यन्तवाक्यम् | सागर: नरणू नरणू – रागः देशाख्या नरणू संज्ञा ह्युपाङ्गा धैवतैर्युता । नरवासिनी - मेलरागः ( मेचकल्याणीमेलजन्यः) ( आ ) सरिगमपस. (अव) सनि ध प म रिस. नरस्तम्भः चोरभूतपिशाचा दिदर्शनविरोद्रेकातपाधिक्याशान्तचिन्ता- विशेषादिजनिता चित्तभ्रान्तिर्नरस्तम्भः | नर्कट: गद्वयं लद्वयं गद्रयम | पुनश्च गद्वयं लद्वयं गद्वयम् । ऽऽ । ऽऽऽऽ । ऽऽ तुम्बुरुरस्मिन्ताले शम्यानिरन्तरेऽत्याह । नर्कुटकम्-–-प्राकृते मात्रावृत्तम् यरनग चतुर्मात्तिकः एकः गग नर्कुटी–भङ्गताल: नर्कुटवत् नतेः --- रागः P नर्तरागो भवेत्पांशो द्विश्रुतिरखरदुर्बलः । पञ्चमी... ..मध्यमापकीर्तितः ॥ मध्यमापश्चमी जातो नर्ताख्यः कीर्त्यतेऽधुना । पञ्चमांशप्रन्यासे मध्यमः काकलीयुतः ॥ मूछेना पवमानेषु स्वरेष्वत विधीयते । प्रसन्नमध्यसंयुक्तस्तथा गान्धारपञ्चमौ 1 संचारिवर्ण इत्येष नर्ताख्योऽयं निरूपितः ॥ मदनः नर्तकी यौवनादिगुणोन्मत्ता नृत्तगीत विचक्षणा । सदा प्रगल्भा च तथा व्यक्तालस्या जितश्रमा || समागतासु नारीषु रूपयौवनकान्तिषु । न दृश्यते गुणैस्तुल्या नर्तकी सा प्रकीर्तिता । मार नान्यतुम्बुरू बिरहारः नान्यः ३०९ भरतः 1 1 मोक्षः । धैवतस्य द्वितीया श्रुतिः । नर्तननिर्णयः पण्डरीक विलेन विरचितः । की. १५८० नतनसम्प्रधायः ब्रू मोऽधुना सम्प्रदायशास्त्रमेलनमुच्यते । अङ्गप्रत्यङ्गदृष्टवादिस्थानचारीप्रचारतः || यान्युक्तानि पुरा तेषां करणानां कचित्कचित् । मेलनं देशरीत्या च नानाभङ्गीव्यवस्थया || विद्वत्कविकलानाथस्तौर्यत्रितयतत्वधीः । वक्ति व्यक्त हि देवेन्द्रः सम्प्रदायं मनोरमम् || तव पुष्पाञ्जलि: पूर्व मुखचाली ततःपरम् । रागवाक्यानुगशब्दनृत्तं शुद्धगतिस्तदा || रूपाणि च तथा ध्वादः शब्दचालिरतः परम् । सुडाविशब्दनृत्तं च शब्दव्याजापनर्तनम् ॥ ततः सूडादिगीतानां तदर्थामिनयोचितम् । नृत्तं नानाविधं गीतप्रबन्धानां च नर्तनम् || चिन्दुनृत्तं दरुनृतं कन्दराख्यमतः परम् । ततो द्रुपदसंज्ञं च नृत्तमेष क्रमोऽवहि नर्तरागः-आमरागः शृङ्गारहास्ययोर्गेयो नर्तरागो मनीषिभिः । दुर्गशक्तिरिमं प्राह धस्य त्रिश्रुतितावशात् । षड्जमामेण संबन्धं धैवतीजातिहेतुतः ॥ अस्थापितदुर्बलपञ्चमगान्धारसप्तमोपेतः । मध्यमया सञ्जातो विज्ञेयो नर्तरागस्तु || पचमांशो मध्यमान्तो मध्यमाजातिसंभवः । नर्तरागस्तु विज्ञेयो दुर्बलद्वश्रुतिस्वरः । नर्तिका– (नाट) राग: ग्रहांशन्यासषड्जा स्यात् भाषा नागुलनर्तिका नर्तिका पाल्कुकिंसोमः देवेन्द्र: मद पृष्ठम्:भरतकोशः-१.pdf/३४२ पृष्ठम्:भरतकोशः-१.pdf/३४३ पृष्ठम्:भरतकोशः-१.pdf/३४४ पृष्ठम्:भरतकोशः-१.pdf/३४५ पृष्ठम्:भरतकोशः-१.pdf/३४६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भरतकोशः-१.pdf/३४७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भरतकोशः-१.pdf/३४८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भरतकोशः-१.pdf/३४९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:भरतकोशः-१.pdf/३५०