सामग्री पर जाएँ

पृष्ठम्:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu/९०

विकिस्रोतः तः
पुटमेतत् सुपुष्टितम्
उत्तर
उदय
74

premier or the first person constituting the affixes मि, वस् and मस् and their substitutes, cf. P.I.4.107.

उत्तर (1) following, subsequent, e. g. उत्तरपद, the latter part of a com- pound word; (2) end of a word, पदान्त; cf. उत्तरे पदान्ते वर्तमानः Com. on T.Pr. III.1.

उत्तरकालम् subsequently, then, after- wards; cf. तत् उत्तरकालमिदं दृष्टम् M.Bh. on I.1.1.

उत्तरत्र in subsequent rules; cf. उत्तर- त्रानुवर्तिष्यते M. Bh. on I.1.23.

उत्तरपद the latter member or portion of a compound word as contrast- ed with पूर्वपद; cf. पतिरुत्तरपदमाद्युदात्तम् A. Pr. II. 3. 11; cf also अलुगुत्तरपदे P. VI. 3.1.

उत्तररूप ulterior form.

उत्तरार्थ serving a purpose in subse- quent rules; of use in a subse- quent rule; cf. योगविभाग उत्तरार्थः, क्त्वाग्रहणमुत्तरार्थम् M. Bh. on I.2.22.

उत्थान elevation of tone.

उत्पत्ति (I) production: cf. वर्णोत्पत्तिः production of a phonetic element T. Pr. 23.1 ; (2) production of a grammatical element such as the application of an affix or addition of an augment or sub- stitution of a letter or letters during the process of word-for- mation: cf. गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक् सुबुत्पत्तेः Pari. Śek. Par. 75; M. Bh. II.2.19. Vārt, 4.

उत्पद् to be produced, to be placed after to be annexed; (caus.) to produce, to get annexed, to add; cf. धेनुरनञि कमुत्पादयति Āpiśali's Vārt. quoted in M; Bh. on P.IV.2.45.

उत्पल author of a commentary on Pāṇini's Liṅgānuśāsana. It is doubt- ful whether he was the same as उत्पल-

भट्ट or ‌भट्टोत्पल, the famous astrologer of the tenth century.

उत्वत् possessed of short उ; cf. नोत्वद्वर्ध्र- बिल्वात् P.IV.3.15I.

उत्सर्ग a general rule as contrasted with a special rule which is called अपवाद or exception; cf. उत्सर्गापवादयो- रपवादो बलीयान् Hema. Pari.56; प्रकल्प्य वापवादविषयं तत उत्सर्गोभिनिविशते Par.Śek. Pari.63, Sīra. Pari.97; cf. also उत्सर्ग- समानदेशा अपवादा;. For the बाध्यबाधकभाव relation between उत्सर्ग and अपवाद and its details see Nāgeśa's Pari- bhāṣenduśekhara on Paribhāṣās 57 to 65: cf. also न्यायैर्मिश्रान् अपवादान्प्रतीयात् explained by the commentator as न्याया उत्सर्गा महाविषया विधयः अपवादा अल्प- विषया विधयः । तान् उत्सर्गेण भिश्रानेकीकृतान् जानीयात् । अपवादविषयं मुक्त्वा उत्सर्गाः प्रवर्तन्ते इत्यर्थः R.Pr.I.23.

उत्सूत्र not consistent with what is taught in rules of a Śāstra; cf. अनुत्सूत्रपदन्यासा सद्वृत्तिः सन्निबन्धना । शब्द- विद्येव नो भाति राजनीतिरपस्पशा Śiśupāla- vadha II.

उत्सङ्गादि a class of words headed by the word उत्सङ्ग, to which the tadd- hita affix इक् ( ठ ) is added in the sense of तेन हरति (takes away by means of): cf. हरतिर्देशान्तरप्रापणे वर्तते । उत्सङ्गेन हरति औत्सङ्गिकः । अौडुपिकः । Kāś. on P IV.4.15.

उत्सादि a class of words headed by the word उत्स to which the tadd- hita affix अञ्, instead of the usual affixes अण् and others, is added in the sense of an offspring: cf. औत्स:, औदपानः etc. Kāś, on P.IV.1.86.

उदय that which follows; a term fre- quently used in the Prātiśākhya works in the sense of 'following' or पर; cf. उदयस्वरादिसस्थानो हकार एकेषाम् explained by the commentator as आत्मन उपरिस्वरादिसस्थानः T.Pr.II.47: cf. also ऋकार उदये कण्ठ्यौ explained by the commentator as ऋकारे उदये परभूते