"रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्/सर्गः ६४" इत्यस्य संस्करणे भेदः
< रामायणम् | अयोध्याकाण्डम्
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
पङ्क्तिः ५: | पङ्क्तिः ५: | ||
| section = अयोध्याकाण्डम् |
| section = अयोध्याकाण्डम् |
||
| previous = [[रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्/सर्गः ६३|सर्गः ६३]] |
| previous = [[रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्/सर्गः ६३|सर्गः ६३]] |
||
| next = [[रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्/सर्गः ६५|सर्गः ६५]] |
| next = [[रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्/सर्गः ६५|सर्गः ६५]] |
||
| notes = |
| notes = |
||
}} |
}} |
||
{{रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्}} |
|||
<div class="verse"> |
|||
<pre> |
|||
'''श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे चतुःषष्ठितमः सर्गः ॥२-६४॥'''<BR><BR> |
|||
'''श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे चतुःषष्ठितमः सर्गः ॥२-६४॥''' |
|||
वधमप्रतिरूपम् तु महर्षेस्तस्य राघवः ।<BR> |
|||
विलपन्ने व धर्मात्मा कौसल्याम् पुन रब्रवीत् ॥२-६४-१॥<BR><BR> |
|||
वधमप्रतिरूपम् तु महर्षेस्तस्य राघवः । |
|||
तत् अज्ञानान् महत् पापम् कृत्वा सम्कुलित इन्द्रियः ।<BR> |
|||
विलपन्ने व धर्मात्मा कौसल्याम् पुन रब्रवीत् ॥२-६४-१॥ |
|||
एकः तु अचिन्तयम् बुद्ध्या कथम् नु सुकृतम् भवेत् ॥२-६४-२॥<BR><BR> |
|||
तत् अज्ञानान् महत् पापम् कृत्वा सम्कुलित इन्द्रियः । |
|||
ततः तम् घटम् आदय पूर्णम् परम वारिणा ।<BR> |
|||
एकः तु अचिन्तयम् बुद्ध्या कथम् नु सुकृतम् भवेत् ॥२-६४-२॥ |
|||
आश्रमम् तम् अहम् प्राप्य यथा आख्यात पथम् गतः ॥२-६४-३॥<BR><BR> |
|||
ततः तम् घटम् आदय पूर्णम् परम वारिणा । |
|||
तत्र अहम् दुर्बलाव् अन्धौ वृद्धाव् अपरिणायकौ ।<BR> |
|||
आश्रमम् तम् अहम् प्राप्य यथा आख्यात पथम् गतः ॥२-६४-३॥ |
|||
अपश्यम् तस्य पितरौ लून पक्षाव् इव द्विजौ ॥२-६४-४॥<BR> |
|||
तन् निमित्ताभिर् आसीनौ कथाभिर् अपरिक्रमौ ।<BR> |
|||
ताम् आशाम् मत् कृते हीनाव् उदासीनाव् अनाथवत् ॥२-६४-५॥<BR><BR> |
|||
तत्र अहम् दुर्बलाव् अन्धौ वृद्धाव् अपरिणायकौ । |
|||
शोकोपहतचित्तश्च भयसम्त्रस्तचेतनः ।<BR> |
|||
अपश्यम् तस्य पितरौ लून पक्षाव् इव द्विजौ ॥२-६४-४॥ |
|||
तच्चाश्रमपदम् गत्वा भूयः शोकमहम् गतः ॥२-६४-६॥<BR><BR> |
|||
तन् निमित्ताभिर् आसीनौ कथाभिर् अपरिक्रमौ । |
|||
ताम् आशाम् मत् कृते हीनाव् उदासीनाव् अनाथवत् ॥२-६४-५॥ |
|||
शोकोपहतचित्तश्च भयसम्त्रस्तचेतनः । |
|||
पद शब्दम् तु मे श्रुत्वा मुनिर् वाक्यम् अभाषत ।<BR> |
|||
तच्चाश्रमपदम् गत्वा भूयः शोकमहम् गतः ॥२-६४-६॥ |
|||
किम् चिरायसि मे पुत्र पानीयम् क्षिप्रम् आनय ॥२-६४-७॥<BR><BR> |
|||
पद शब्दम् तु मे श्रुत्वा मुनिर् वाक्यम् अभाषत । |
|||
यन् निमित्तम् इदम् तात सलिले क्रीडितम् त्वया ।<BR> |
|||
किम् चिरायसि मे पुत्र पानीयम् क्षिप्रम् आनय ॥२-६४-७॥ |
|||
यन् निमित्तम् इदम् तात सलिले क्रीडितम् त्वया । |
|||
यद् व्यलीकम् कृतम् पुत्र मात्रा ते यदि वा मया ।<BR> |
|||
उत्कण्ठिता ते माता इयम् प्रविश क्षिप्रम् आश्रमम् ॥२-६४-८॥ |
|||
न तन् मनसि कर्तव्यम् त्वया तात तपस्विना ॥२-६४-९॥<BR><BR> |
|||
यद् व्यलीकम् कृतम् पुत्र मात्रा ते यदि वा मया । |
|||
त्वम् गतिस् तु अगतीनाम् च चक्षुस् त्वम् हीन चक्षुषाम् ।<BR> |
|||
न तन् मनसि कर्तव्यम् त्वया तात तपस्विना ॥२-६४-९॥ |
|||
समासक्ताः त्वयि प्राणाः किम्चिन् नौ न अभिभाषसे ॥२-६४-१०॥<BR><BR> |
|||
त्वम् गतिस् तु अगतीनाम् च चक्षुस् त्वम् हीन चक्षुषाम् । |
|||
मुनिम् अव्यक्तया वाचा तम् अहम् सज्जमानया ।<BR> |
|||
समासक्ताः त्वयि प्राणाः किम्चिन् नौ न अभिभाषसे ॥२-६४-१०॥ |
|||
हीन व्यन्जनया प्रेक्ष्य भीतः भीतैव अब्रुवम् ॥२-६४-११॥<BR><BR> |
|||
मुनिम् अव्यक्तया वाचा तम् अहम् सज्जमानया । |
|||
मनसः कर्म चेष्टाभिर् अभिसम्स्तभ्य वाग् बलम् ।<BR> |
|||
हीन व्यन्जनया प्रेक्ष्य भीतः भीतैव अब्रुवम् ॥२-६४-११॥ |
|||
आचचक्षे तु अहम् तस्मै पुत्र व्यसनजम् भयम् ॥२-६४-१२॥<BR><BR> |
|||
मनसः कर्म चेष्टाभिर् अभिसम्स्तभ्य वाग् बलम् । |
|||
क्षत्रियो अहम् दशरथो न अहम् पुत्रः महात्मनः ।<BR> |
|||
आचचक्षे तु अहम् तस्मै पुत्र व्यसनजम् भयम् ॥२-६४-१२॥ |
|||
सज्जन अवमतम् दुह्खम् इदम् प्राप्तम् स्व कर्मजम् ॥२-६४-१३॥<BR><BR> |
|||
क्षत्रियो अहम् दशरथो न अहम् पुत्रः महात्मनः । |
|||
भगवमः च अपहस्तः अहम् सरयू तीरम् आगतः ।<BR> |
|||
सज्जन अवमतम् दुह्खम् इदम् प्राप्तम् स्व कर्मजम् ॥२-६४-१३॥ |
|||
जिघाम्सुः श्वा पदम् किम्चिन् निपाने वा आगतम् गजम् ॥२-६४-१४॥<BR><BR> |
|||
भगवमः च अपहस्तः अहम् सरयू तीरम् आगतः । |
|||
ततः श्रुतः मया शब्दो जले कुम्भस्य पूर्यतः ।<BR> |
|||
जिघाम्सुः श्वा पदम् किम्चिन् निपाने वा आगतम् गजम् ॥२-६४-१४॥ |
|||
द्विपो अयम् इति मत्वा हि बाणेन अभिहतः मया ॥२-६४-१५॥<BR><BR> |
|||
ततः श्रुतः मया शब्दो जले कुम्भस्य पूर्यतः । |
|||
गत्वा नद्याः ततः तीरम् अपश्यम् इषुणा हृदि ।<BR> |
|||
द्विपो अयम् इति मत्वा हि बाणेन अभिहतः मया ॥२-६४-१५॥ |
|||
विनिर्भिन्नम् गत प्राणम् शयानम् भुवि तापसम् ॥२-६४-१६॥<BR><BR> |
|||
गत्वा नद्याः ततः तीरम् अपश्यम् इषुणा हृदि । |
|||
भगवन् शब्दम् आलक्ष्य मया गज जिघाम्सुना ।<BR> |
|||
विनिर्भिन्नम् गत प्राणम् शयानम् भुवि तापसम् ॥२-६४-१६॥ |
|||
विसृष्टः अम्भसि नाराचः तेन ते निहतः सुतः ॥२-६४-१७॥<BR><BR> |
|||
भगवन् शब्दम् आलक्ष्य मया गज जिघाम्सुना । |
|||
ततस्तस्यैव वचनादुपेत्य परितप्यतः ।<BR> |
|||
विसृष्टः अम्भसि नाराचः तेन ते निहतः सुतः ॥२-६४-१७॥ |
|||
स मया सहसा बण उद्धृतो मर्मतस्तदा ॥२-६४-१८॥<BR><BR> |
|||
ततस्तस्यैव वचनादुपेत्य परितप्यतः । |
|||
स च उद्धृतेन बाणेन तत्र एव स्वर्गम् आस्थितः ।<BR> |
|||
स मया सहसा बण उद्धृतो मर्मतस्तदा ॥२-६४-१८॥ |
|||
भगवन्ताव् उभौ शोचन्न् अन्धाव् इति विलप्य च ॥२-६४-१९॥<BR><BR> |
|||
स च उद्धृतेन बाणेन तत्र एव स्वर्गम् आस्थितः । |
|||
अज्ञानात् भवतः पुत्रः सहसा अभिहतः मया ।<BR> |
|||
भगवन्ताव् उभौ शोचन्न् अन्धाव् इति विलप्य च ॥२-६४-१९॥ |
|||
शेषम् एवम् गते यत् स्यात् तत् प्रसीदतु मे मुनिः ॥२-६४-२०॥<BR><BR> |
|||
अज्ञानात् भवतः पुत्रः सहसा अभिहतः मया । |
|||
स तत् श्रुत्वा वचः क्रूरम् निह्श्वसन् शोक कर्शितः ।<BR> |
|||
शेषम् एवम् गते यत् स्यात् तत् प्रसीदतु मे मुनिः ॥२-६४-२०॥ |
|||
नाशकत्तीव्रमायासमकर्तुम् भगवानृषिः ॥२-६४-२१॥<BR><BR> |
|||
स तत् श्रुत्वा वचः क्रूरम् निह्श्वसन् शोक कर्शितः । |
|||
सबाष्पपूर्णवदनो निःश्वसन् शोककर्शितः ।<BR> |
|||
नाशकत्तीव्रमायासमकर्तुम् भगवानृषिः ॥२-६४-२१॥ |
|||
माम् उवाच महा तेजाः कृत अन्जलिम् उपस्थितम् ॥२-६४-२२॥<BR><BR> |
|||
सबाष्पपूर्णवदनो निःश्वसन् शोककर्शितः । |
|||
यद्य् एतत् अशुभम् कर्म न स्म मे कथयेः स्वयम् ।<BR> |
|||
माम् उवाच महा तेजाः कृत अन्जलिम् उपस्थितम् ॥२-६४-२२॥ |
|||
फलेन् मूर्धा स्म ते राजन् सद्यः शत सहस्रधा ॥२-६४-२३॥<BR><BR> |
|||
यद्य् एतत् अशुभम् कर्म न स्म मे कथयेः स्वयम् । |
|||
क्षत्रियेण वधो राजन् वानप्रस्थे विशेषतः ।<BR> |
|||
फलेन् मूर्धा स्म ते राजन् सद्यः शत सहस्रधा ॥२-६४-२३॥ |
|||
ज्ञान पूर्वम् कृतः स्थानाच् च्यावयेद् अपि वज्रिणम् ॥२-६४-२४॥<BR><BR> |
|||
क्षत्रियेण वधो राजन् वानप्रस्थे विशेषतः । |
|||
सप्तधा तु फलेन्मूर्धा मुनौ तपसि तिष्ठति ।<BR> |
|||
ज्ञान पूर्वम् कृतः स्थानाच् च्यावयेद् अपि वज्रिणम् ॥२-६४-२४॥ |
|||
ज्ञानाद्विसृजतः शस्त्रम् तादृशे ब्रह्मचारिणि ॥२-६४-२५॥<BR><BR> |
|||
सप्तधा तु फलेन्मूर्धा मुनौ तपसि तिष्ठति । |
|||
अज्ञानाद्द् हि कृतम् यस्मात् इदम् तेन एव जीवसि ।<BR> |
|||
ज्ञानाद्विसृजतः शस्त्रम् तादृशे ब्रह्मचारिणि ॥२-६४-२५॥ |
|||
अपि हि अद्य कुलम् नस्यात् राघवाणाम् कुतः भवान् ॥२-६४-२६॥<BR><BR> |
|||
अज्ञानाद्द् हि कृतम् यस्मात् इदम् तेन एव जीवसि । |
|||
नय नौ नृप तम् देशम् इति माम् च अभ्यभाषत ।<BR> |
|||
अपि हि अद्य कुलम् नस्यात् राघवाणाम् कुतः भवान् ॥२-६४-२६॥ |
|||
अद्य तम् द्रष्टुम् इच्चावः पुत्रम् पश्चिम दर्शनम् ॥२-६४-२७॥<BR> |
|||
रुधिरेण अवसित अन्गम् प्रकीर्ण अजिन वाससम् ।<BR> |
|||
शयानम् भुवि निह्सम्ज्ञम् धर्म राज वशम् गतम् ॥२-६४-२८॥<BR><BR> |
|||
नय नौ नृप तम् देशम् इति माम् च अभ्यभाषत । |
|||
अद्य तम् द्रष्टुम् इच्चावः पुत्रम् पश्चिम दर्शनम् ॥२-६४-२७॥ |
|||
अस्पर्शयम् अहम् पुत्रम् तम् मुनिम् सह भार्यया ॥२-६४-२९॥<BR><BR> |
|||
रुधिरेण अवसित अन्गम् प्रकीर्ण अजिन वाससम् । |
|||
शयानम् भुवि निह्सम्ज्ञम् धर्म राज वशम् गतम् ॥२-६४-२८॥ |
|||
अथ अहम् एकः तम् देशम् नीत्वा तौ भृश दुह्खितौ । |
|||
तौ पुत्रम् आत्मनः स्पृष्ट्वा तम् आसाद्य तपस्विनौ ।<BR> |
|||
अस्पर्शयम् अहम् पुत्रम् तम् मुनिम् सह भार्यया ॥२-६४-२९॥ |
|||
निपेततुः शरीरे अस्य पिता च अस्य इदम् अब्रवीत् ॥२-६४-३०॥<BR><BR> |
|||
तौ पुत्रम् आत्मनः स्पृष्ट्वा तम् आसाद्य तपस्विनौ । |
|||
न न्व् अहम् ते प्रियः पुत्र मातरम् पश्य धार्मिक ।<BR> |
|||
निपेततुः शरीरे अस्य पिता च अस्य इदम् अब्रवीत् ॥२-६४-३०॥ |
|||
किम् नु न आलिन्गसे पुत्र सुकुमार वचो वद ॥२-६४-३१॥<BR><BR> |
|||
न |
न न्व् अहम् ते प्रियः पुत्र मातरम् पश्य धार्मिक । |
||
किम् नु |
किम् नु न आलिन्गसे पुत्र सुकुमार वचो वद ॥२-६४-३१॥ |
||
न त्वहम् ते प्रियः पुत्र मातरम् पस्य धार्मिक । |
|||
कस्य वा अपर रात्रे अहम् श्रोष्यामि हृदयम् गमम् ।<BR> |
|||
किम् नु नालिङ्गसे पुत्र सुकुमार वचो वद ॥२-६४-३२॥ |
|||
अधीयानस्य मधुरम् शास्त्रम् वा अन्यद् विशेषतः ॥२-६४-३३॥<BR><BR> |
|||
कस्य वा अपर रात्रे अहम् श्रोष्यामि हृदयम् गमम् । |
|||
को माम् सम्ध्याम् उपास्य एव स्नात्वा हुत हुत अशनः ।<BR> |
|||
अधीयानस्य मधुरम् शास्त्रम् वा अन्यद् विशेषतः ॥२-६४-३३॥ |
|||
श्लाघयिष्यति उपासीनः पुत्र शोक भय अर्दितम् ॥२-६४-३४॥<BR><BR> |
|||
को माम् सम्ध्याम् उपास्य एव स्नात्वा हुत हुत अशनः । |
|||
कन्द मूल फलम् हृत्वा को माम् प्रियम् इव अतिथिम् ।<BR> |
|||
श्लाघयिष्यति उपासीनः पुत्र शोक भय अर्दितम् ॥२-६४-३४॥ |
|||
भोजयिष्यति अकर्मण्यम् अप्रग्रहम् अनायकम् ॥२-६४-३५॥<BR><BR> |
|||
कन्द मूल फलम् हृत्वा को माम् प्रियम् इव अतिथिम् । |
|||
इमाम् अन्धाम् च वृद्धाम् च मातरम् ते तपस्विनीम् ।<BR> |
|||
भोजयिष्यति अकर्मण्यम् अप्रग्रहम् अनायकम् ॥२-६४-३५॥ |
|||
कथम् पुत्र भरिष्यामि कृपणाम् पुत्र गर्धिनीम् ॥२-६४-३६॥<BR><BR> |
|||
इमाम् अन्धाम् च वृद्धाम् च मातरम् ते तपस्विनीम् । |
|||
तिष्ठ मा मा गमः पुत्र यमस्य सदनम् प्रति ।<BR> |
|||
कथम् पुत्र भरिष्यामि कृपणाम् पुत्र गर्धिनीम् ॥२-६४-३६॥ |
|||
श्वो मया सह गन्ता असि जनन्या च समेधितः ॥२-६४-३७॥<BR><BR> |
|||
तिष्ठ मा मा गमः पुत्र यमस्य सदनम् प्रति । |
|||
उभाव् अपि च शोक आर्ताव् अनाथौ कृपणौ वने ।<BR> |
|||
श्वो मया सह गन्ता असि जनन्या च समेधितः ॥२-६४-३७॥ |
|||
क्षिप्रम् एव गमिष्यावः त्वया हीनौ यम क्षयम् ॥२-६४-३८॥<BR><BR> |
|||
उभाव् अपि च शोक आर्ताव् अनाथौ कृपणौ वने । |
|||
ततः वैवस्वतम् दृष्ट्वा तम् प्रवक्ष्यामि भारतीम् ।<BR> |
|||
क्षिप्रम् एव गमिष्यावः त्वया हीनौ यम क्षयम् ॥२-६४-३८॥ |
|||
क्षमताम् धर्म राजो मे बिभृयात् पितराव् अयम् ॥२-६४-३९॥<BR><BR> |
|||
ततः वैवस्वतम् दृष्ट्वा तम् प्रवक्ष्यामि भारतीम् । |
|||
दातुमर्हति धर्मात्मा लोकपालो महायशाः ।<BR> |
|||
क्षमताम् धर्म राजो मे बिभृयात् पितराव् अयम् ॥२-६४-३९॥ |
|||
ईदृषस्य ममाक्षय्या मेकामभयदक्षिणाम् ॥२-६४-४०॥<BR><BR> |
|||
दातुमर्हति धर्मात्मा लोकपालो महायशाः । |
|||
अपापो असि यथा पुत्र निहतः पाप कर्मणा ।<BR> |
|||
ईदृषस्य ममाक्षय्या मेकामभयदक्षिणाम् ॥२-६४-४०॥ |
|||
तेन सत्येन गच्च आशु ये लोकाः शस्त्र योधिनाम् ॥२-६४-४१॥<BR><BR> |
|||
अपापो असि यथा पुत्र निहतः पाप कर्मणा । |
|||
यान्ति शूरा गतिम् याम् च सम्ग्रामेष्व् अनिवर्तिनः ।<BR> |
|||
तेन सत्येन गच्च आशु ये लोकाः शस्त्र योधिनाम् ॥२-६४-४१॥ |
|||
हताः तु अभिमुखाः पुत्र गतिम् ताम् परमाम् व्रज ॥२-६४-४२॥<BR><BR> |
|||
यान्ति शूरा गतिम् याम् च सम्ग्रामेष्व् अनिवर्तिनः । |
|||
याम् गतिम् सगरः शैब्यो दिलीपो जनमेजयः ।<BR> |
|||
हताः तु अभिमुखाः पुत्र गतिम् ताम् परमाम् व्रज ॥२-६४-४२॥ |
|||
नहुषो धुन्धुमारः च प्राप्ताः ताम् गच्च पुत्रक ॥२-६४-४३॥<BR><BR> |
|||
याम् गतिम् सगरः शैब्यो दिलीपो जनमेजयः । |
|||
या गतिः सर्व साधूनाम् स्वाध्यायात् पतसः च या ।<BR> |
|||
नहुषो धुन्धुमारः च प्राप्ताः ताम् गच्च पुत्रक ॥२-६४-४३॥ |
|||
भूमिदस्य आहित अग्नेः चएक पत्नी व्रतस्य च ॥२-६४-४४॥<BR> |
|||
गो सहस्र प्रदातृऋणाम् या या गुरुभृताम् अपि ।<BR> |
|||
देह न्यास कृताम् या च ताम् गतिम् गच्च पुत्रक ॥२-६४-४५॥<BR><BR> |
|||
या गतिः सर्व साधूनाम् स्वाध्यायात् पतसः च या । |
|||
न हि तु अस्मिन् कुले जातः गच्चति अकुशलाम् गतिम् ।<BR> |
|||
भूमिदस्य आहित अग्नेः चएक पत्नी व्रतस्य च ॥२-६४-४४॥ |
|||
स तु यास्यति येन त्वम् निहतो मम बान्धवः ॥२-६४-४६॥<BR><BR> |
|||
गो सहस्र प्रदातृऋणाम् या या गुरुभृताम् अपि । |
|||
देह न्यास कृताम् या च ताम् गतिम् गच्च पुत्रक ॥२-६४-४५॥ |
|||
न हि तु अस्मिन् कुले जातः गच्चति अकुशलाम् गतिम् । |
|||
एवम् स कृपणम् तत्र पर्यदेवयत असकृत् ।<BR> |
|||
स तु यास्यति येन त्वम् निहतो मम बान्धवः ॥२-६४-४६॥ |
|||
ततः अस्मै कर्तुम् उदकम् प्रवृत्तः सह भार्यया ॥२-६४-४७॥<BR><BR> |
|||
एवम् स कृपणम् तत्र पर्यदेवयत असकृत् । |
|||
स तु दिव्येन रूपेण मुनि पुत्रः स्व कर्मभिः ।<BR> |
|||
ततः अस्मै कर्तुम् उदकम् प्रवृत्तः सह भार्यया ॥२-६४-४७॥ |
|||
स्वर्गमाध्यारुहत् ख्षिप्रम् शक्रेण सह खर्मवित् ॥२-६४-४८॥<BR><BR> |
|||
स तु दिव्येन रूपेण मुनि पुत्रः स्व कर्मभिः । |
|||
आबभाषे च वृद्धौ तौ सह शक्रेण तापसः ।<BR> |
|||
स्वर्गमाध्यारुहत् ख्षिप्रम् शक्रेण सह खर्मवित् ॥२-६४-४८॥ |
|||
आश्वास्य च मुहूर्तम् तु पितरौ वाक्यम् अब्रवीत् ॥२-६४-४९॥<BR><BR> |
|||
आबभाषे च वृद्धौ तौ सह शक्रेण तापसः । |
|||
स्थानम् अस्मि महत् प्राप्तः भवतोह् परिचारणात् ।<BR> |
|||
आश्वास्य च मुहूर्तम् तु पितरौ वाक्यम् अब्रवीत् ॥२-६४-४९॥ |
|||
भवन्ताव् अपि च क्षिप्रम् मम मूलम् उपैष्यतः ॥२-६४-५०॥<BR><BR> |
|||
स्थानम् अस्मि महत् प्राप्तः भवतोह् परिचारणात् । |
|||
एवम् उक्त्वा तु दिव्येन विमानेन वपुष्मता ।<BR> |
|||
भवन्ताव् अपि च क्षिप्रम् मम मूलम् उपैष्यतः ॥२-६४-५०॥ |
|||
आरुरोह दिवम् क्षिप्रम् मुनि पुत्रः जित इन्द्रियः ॥२-६४-५१॥<BR><BR> |
|||
एवम् उक्त्वा तु दिव्येन विमानेन वपुष्मता । |
|||
स कृत्वा तु उदकम् तूर्णम् तापसः सह भार्यया ।<BR> |
|||
आरुरोह दिवम् क्षिप्रम् मुनि पुत्रः जित इन्द्रियः ॥२-६४-५१॥ |
|||
माम् उवाच महा तेजाः कृत अन्जलिम् उपस्थितम् ॥२-६४-५२॥<BR><BR> |
|||
स कृत्वा तु उदकम् तूर्णम् तापसः सह भार्यया । |
|||
अद्य एव जहि माम् राजन् मरणे न अस्ति मे व्यथा ।<BR> |
|||
माम् उवाच महा तेजाः कृत अन्जलिम् उपस्थितम् ॥२-६४-५२॥ |
|||
यत् शरेण एक पुत्रम् माम् त्वम् अकार्षीर् अपुत्रकम् ॥२-६४-५३॥<BR><BR> |
|||
अद्य एव जहि माम् राजन् मरणे न अस्ति मे व्यथा । |
|||
त्वया तु यद् अविज्ञानान् निहतः मे सुतः शुचिः ।<BR> |
|||
यत् शरेण एक पुत्रम् माम् त्वम् अकार्षीर् अपुत्रकम् ॥२-६४-५३॥ |
|||
तेन त्वाम् अभिशप्स्यामि सुदुह्खम् अतिदारुणम् ॥२-६४-५४॥<BR><BR> |
|||
त्वया तु यद् अविज्ञानान् निहतः मे सुतः शुचिः । |
|||
पुत्र व्यसनजम् दुह्खम् यद् एतन् मम साम्प्रतम् ।<BR> |
|||
तेन त्वाम् अभिशप्स्यामि सुदुह्खम् अतिदारुणम् ॥२-६४-५४॥ |
|||
एवम् त्वम् पुत्र शोकेन राजन् कालम् करिष्यसि ॥२-६४-५५॥<BR><BR> |
|||
पुत्र व्यसनजम् दुह्खम् यद् एतन् मम साम्प्रतम् । |
|||
अज्ञानात्तु हतो यस्मात् क्षत्रियेण त्वया मुनिः ।<BR> |
|||
एवम् त्वम् पुत्र शोकेन राजन् कालम् करिष्यसि ॥२-६४-५५॥ |
|||
तस्मात्त्वाम् नाविशत्याशु ब्रह्महत्या नराधिप ॥२-६४-५६॥<BR><BR> |
|||
अज्ञानात्तु हतो यस्मात् क्षत्रियेण त्वया मुनिः । |
|||
त्वामप्येतादृशो भावः क्षिप्रमेव गमिष्यति ।<BR> |
|||
तस्मात्त्वाम् नाविशत्याशु ब्रह्महत्या नराधिप ॥२-६४-५६॥ |
|||
जीवितान्तकरो घोरो दातारमिव दक्षिणा ॥२-६४-५७॥<BR><BR> |
|||
त्वामप्येतादृशो भावः क्षिप्रमेव गमिष्यति । |
|||
एवम् शापम् मयि न्यस्य विलप्य करुणम् बहु ।<BR> |
|||
जीवितान्तकरो घोरो दातारमिव दक्षिणा ॥२-६४-५७॥ |
|||
चितामारोप्य देहम् तन्मिथुनम् स्वर्गमभ्ययात् ॥२-६४-५८॥<BR><BR> |
|||
एवम् शापम् मयि न्यस्य विलप्य करुणम् बहु । |
|||
तदेतच्चिन्तयानेन स्मऋतम् पापम् मया स्वयम् ।<BR> |
|||
चितामारोप्य देहम् तन्मिथुनम् स्वर्गमभ्ययात् ॥२-६४-५८॥ |
|||
तदा बाल्यात्कृतम् देवि शब्दवेध्यनुकर्षिणा ॥२-६४-५९॥<BR><BR> |
|||
तदेतच्चिन्तयानेन स्मऋतम् पापम् मया स्वयम् । |
|||
तस्यायम् कर्मणो देवि विपाकः समुपस्थितः ।<BR> |
|||
तदा बाल्यात्कृतम् देवि शब्दवेध्यनुकर्षिणा ॥२-६४-५९॥ |
|||
अपथ्यैः सह सम्भुक्ते व्याधिरन्नरसे यथा ॥२-६४-६०॥<BR><BR> |
|||
तस्यायम् कर्मणो देवि विपाकः समुपस्थितः । |
|||
तस्मान् माम् आगतम् भद्रे तस्य उदारस्य तत् वचः ।<BR> |
|||
अपथ्यैः सह सम्भुक्ते व्याधिरन्नरसे यथा ॥२-६४-६०॥ |
|||
यद् अहम् पुत्र शोकेन सम्त्यक्ष्याम्य् अद्य जीवितम् ॥२-६४-६१॥<BR><BR> |
|||
तस्मान् माम् आगतम् भद्रे तस्य उदारस्य तत् वचः । |
|||
चक्षुर्भ्याम् त्वाम् न पश्यामि कौसल्ये साधु माम्स्फृश ।<BR> |
|||
यद् अहम् पुत्र शोकेन सम्त्यक्ष्याम्य् अद्य जीवितम् ॥२-६४-६१॥ |
|||
इत्युक्त्वा स रुदम्स्त्रस्तो भार्यामाह च भूमिपः ॥२-६४-६२॥<BR><BR> |
|||
चक्षुर्भ्याम् त्वाम् न पश्यामि कौसल्ये साधु माम्स्फृश । |
|||
एतन्मे सदृशम् देवि यन्मया राघवे कृतम् ।<BR> |
|||
इत्युक्त्वा स रुदम्स्त्रस्तो भार्यामाह च भूमिपः ॥२-६४-६२॥ |
|||
सदृशम् तत्तु तस्यैव यदनेन कृतम् मयि ॥२-६४-६३॥<BR><BR> |
|||
एतन्मे सदृशम् देवि यन्मया राघवे कृतम् । |
|||
दुर्वृत्तमपि कः पुत्रम् त्यजेद्भुवि विचक्षणः ।<BR> |
|||
सदृशम् तत्तु तस्यैव यदनेन कृतम् मयि ॥२-६४-६३॥ |
|||
कश्च प्रव्राज्यमानो वा नासूयेत्पितरम् सुतः ॥२-६४-६४॥<BR><BR> |
|||
दुर्वृत्तमपि कः पुत्रम् त्यजेद्भुवि विचक्षणः । |
|||
यदि माम् सम्स्पृशेद् रामः सकृदद्य लभेत वा ।<BR> |
|||
कश्च प्रव्राज्यमानो वा नासूयेत्पितरम् सुतः ॥२-६४-६४॥ |
|||
यमक्षयमनुप्राप्ता द्रक्ष्यन्ति न हि मानवाः ॥२-६४-६५॥<BR><BR> |
|||
यदि माम् सम्स्पृशेद् रामः सकृदद्य लभेत वा । |
|||
चक्षुषा त्वाम् न पश्यामि स्मृतिर् मम विलुप्यते ।<BR> |
|||
यमक्षयमनुप्राप्ता द्रक्ष्यन्ति न हि मानवाः ॥२-६४-६५॥ |
|||
दूता वैवस्वतस्य एते कौसल्ये त्वरयन्ति माम् ॥२-६४-६६॥<BR><BR> |
|||
चक्षुषा त्वाम् न पश्यामि स्मृतिर् मम विलुप्यते । |
|||
अतः तु किम् दुह्खतरम् यद् अहम् जीवित क्षये ।<BR> |
|||
दूता वैवस्वतस्य एते कौसल्ये त्वरयन्ति माम् ॥२-६४-६६॥ |
|||
न हि पश्यामि धर्मज्ञम् रामम् सत्य पराक्यमम् ॥२-६४-६७॥<BR><BR> |
|||
अतः तु किम् दुह्खतरम् यद् अहम् जीवित क्षये । |
|||
तस्यादर्शनजः शोकः सुतस्याप्रतिकर्मणः ।<BR> |
|||
न हि पश्यामि धर्मज्ञम् रामम् सत्य पराक्यमम् ॥२-६४-६७॥ |
|||
उच्चोषयति मे प्राणान्वारि स्तोकमिवातवः ॥२-६४-६८॥<BR><BR> |
|||
तस्यादर्शनजः शोकः सुतस्याप्रतिकर्मणः । |
|||
न ते मनुष्या देवाः ते ये चारु शुभ कुण्डलम् ।<BR> |
|||
उच्चोषयति मे प्राणान्वारि स्तोकमिवातवः ॥२-६४-६८॥ |
|||
मुखम् द्रक्ष्यन्ति रामस्य वर्षे पन्च दशे पुनः ॥२-६४-६९॥<BR><BR> |
|||
न ते मनुष्या देवाः ते ये चारु शुभ कुण्डलम् । |
|||
पद्म पत्र ईक्षणम् सुभ्रु सुदम्ष्ट्रम् चारु नासिकम् ।<BR> |
|||
मुखम् द्रक्ष्यन्ति रामस्य वर्षे पन्च दशे पुनः ॥२-६४-६९॥ |
|||
पद्म पत्र ईक्षणम् सुभ्रु सुदम्ष्ट्रम् चारु नासिकम् । |
|||
सदृशम् शारदस्य इन्दोह् फुल्लस्य कमलस्य च ।<BR> |
|||
धन्या द्रक्ष्यन्ति रामस्य तारा अधिप निभम् मुखम् ॥२-६४-७०॥ |
|||
सुगन्धि मम नाथस्य धन्या द्रक्ष्यन्ति तन् मुखम् ॥२-६४-७१॥<BR><BR> |
|||
सदृशम् शारदस्य इन्दोह् फुल्लस्य कमलस्य च । |
|||
निवृत्त वन वासम् तम् अयोध्याम् पुनर् आगतम् ।<BR> |
|||
सुगन्धि मम नाथस्य धन्या द्रक्ष्यन्ति तन् मुखम् ॥२-६४-७१॥ |
|||
द्रक्ष्यन्ति सुखिनो रामम् शुक्रम् मार्ग गतम् यथा ॥२-६४-७२॥<BR><BR> |
|||
निवृत्त वन वासम् तम् अयोध्याम् पुनर् आगतम् । |
|||
कौसल्ये चित्त मोहेन हृदयम् सीदतीव मे ।<BR> |
|||
द्रक्ष्यन्ति सुखिनो रामम् शुक्रम् मार्ग गतम् यथा ॥२-६४-७२॥ |
|||
वेदये न च समुक्तान् शब्दस्पर्शरसानहम् ॥२-६४-७३॥<BR><BR> |
|||
कौसल्ये चित्त मोहेन हृदयम् सीदतीव मे । |
|||
चित्तनाशाद्विपद्यन्ते सर्वाण्येवेन्द्रियाणि मे ।<BR> |
|||
वेदये न च समुक्तान् शब्दस्पर्शरसानहम् ॥२-६४-७३॥ |
|||
क्षिणस्नेहस्य दीपस्य सम्सक्ता रश्मयो यथा ॥२-६४-७४॥<BR><BR> |
|||
चित्तनाशाद्विपद्यन्ते सर्वाण्येवेन्द्रियाणि मे । |
|||
अयम् आत्म भवः शोको माम् अनाथम् अचेतनम् ।<BR> |
|||
क्षिणस्नेहस्य दीपस्य सम्सक्ता रश्मयो यथा ॥२-६४-७४॥ |
|||
सम्सादयति वेगेन यथा कूलम् नदी रयः ॥२-६४-७५॥<BR><BR> |
|||
अयम् आत्म भवः शोको माम् अनाथम् अचेतनम् । |
|||
हा राघव महा बाहो हा मम आयास नाशन ।<BR> |
|||
सम्सादयति वेगेन यथा कूलम् नदी रयः ॥२-६४-७५॥ |
|||
हा पितृप्रिय मे नाथ हाद्य क्वासि गतः सुत ॥२-६४-७६॥<BR><BR> |
|||
हा राघव महा बाहो हा मम आयास नाशन । |
|||
हा कौसल्ये नशिष्यामि हा सुमित्रे तपस्विनि ।<BR> |
|||
हा पितृप्रिय मे नाथ हाद्य क्वासि गतः सुत ॥२-६४-७६॥ |
|||
हा नृशम्से ममामित्रे कैकेयि कुलपाम्सनि ॥२-६४-७७॥<BR><BR> |
|||
हा कौसल्ये नशिष्यामि हा सुमित्रे तपस्विनि । |
|||
इति रामस्य मातुश्च सुमित्रायाश्च सन्निधौ ।<BR> |
|||
हा नृशम्से ममामित्रे कैकेयि कुलपाम्सनि ॥२-६४-७७॥ |
|||
राजा दशरथः शोचन् जीवित अन्तम् उपागमत् ॥२-६४-७८॥<BR><BR> |
|||
इति रामस्य मातुश्च सुमित्रायाश्च सन्निधौ । |
|||
यथा तु दीनम् कथयन् नर अधिपः ।<BR> |
|||
राजा दशरथः शोचन् जीवित अन्तम् उपागमत् ॥२-६४-७८॥ |
|||
प्रियस्य पुत्रस्य विवासन आतुरः ।<BR> |
|||
गते अर्ध रात्रे भृश दुह्ख पीडितः ।<BR> |
|||
तदा जहौ प्राणम् उदार दर्शनः ॥२-६४-७९॥<BR><BR> |
|||
यथा तु दीनम् कथयन् नर अधिपः । |
|||
प्रियस्य पुत्रस्य विवासन आतुरः । |
|||
गते अर्ध रात्रे भृश दुह्ख पीडितः । |
|||
तदा जहौ प्राणम् उदार दर्शनः ॥२-६४-७९॥ |
|||
'''इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्याकाण्डे चतुःषष्ठितमः सर्गः ॥२-६४॥'''<BR><BR> |
|||
'''इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्याकाण्डे चतुःषष्ठितमः सर्गः ॥२-६४॥''' |
०५:४६, १७ डिसेम्बर् २०१५ इत्यस्य संस्करणं
← सर्गः ६३ | रामायणम्/अयोध्याकाण्डम् अयोध्याकाण्डम् वाल्मीकिः |
सर्गः ६५ → |
रामायणम्/अयोध्याकाण्डम् |
---|
श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे चतुःषष्ठितमः सर्गः ॥२-६४॥ वधमप्रतिरूपम् तु महर्षेस्तस्य राघवः । विलपन्ने व धर्मात्मा कौसल्याम् पुन रब्रवीत् ॥२-६४-१॥ तत् अज्ञानान् महत् पापम् कृत्वा सम्कुलित इन्द्रियः । एकः तु अचिन्तयम् बुद्ध्या कथम् नु सुकृतम् भवेत् ॥२-६४-२॥ ततः तम् घटम् आदय पूर्णम् परम वारिणा । आश्रमम् तम् अहम् प्राप्य यथा आख्यात पथम् गतः ॥२-६४-३॥ तत्र अहम् दुर्बलाव् अन्धौ वृद्धाव् अपरिणायकौ । अपश्यम् तस्य पितरौ लून पक्षाव् इव द्विजौ ॥२-६४-४॥ तन् निमित्ताभिर् आसीनौ कथाभिर् अपरिक्रमौ । ताम् आशाम् मत् कृते हीनाव् उदासीनाव् अनाथवत् ॥२-६४-५॥ शोकोपहतचित्तश्च भयसम्त्रस्तचेतनः । तच्चाश्रमपदम् गत्वा भूयः शोकमहम् गतः ॥२-६४-६॥ पद शब्दम् तु मे श्रुत्वा मुनिर् वाक्यम् अभाषत । किम् चिरायसि मे पुत्र पानीयम् क्षिप्रम् आनय ॥२-६४-७॥ यन् निमित्तम् इदम् तात सलिले क्रीडितम् त्वया । उत्कण्ठिता ते माता इयम् प्रविश क्षिप्रम् आश्रमम् ॥२-६४-८॥ यद् व्यलीकम् कृतम् पुत्र मात्रा ते यदि वा मया । न तन् मनसि कर्तव्यम् त्वया तात तपस्विना ॥२-६४-९॥ त्वम् गतिस् तु अगतीनाम् च चक्षुस् त्वम् हीन चक्षुषाम् । समासक्ताः त्वयि प्राणाः किम्चिन् नौ न अभिभाषसे ॥२-६४-१०॥ मुनिम् अव्यक्तया वाचा तम् अहम् सज्जमानया । हीन व्यन्जनया प्रेक्ष्य भीतः भीतैव अब्रुवम् ॥२-६४-११॥ मनसः कर्म चेष्टाभिर् अभिसम्स्तभ्य वाग् बलम् । आचचक्षे तु अहम् तस्मै पुत्र व्यसनजम् भयम् ॥२-६४-१२॥ क्षत्रियो अहम् दशरथो न अहम् पुत्रः महात्मनः । सज्जन अवमतम् दुह्खम् इदम् प्राप्तम् स्व कर्मजम् ॥२-६४-१३॥ भगवमः च अपहस्तः अहम् सरयू तीरम् आगतः । जिघाम्सुः श्वा पदम् किम्चिन् निपाने वा आगतम् गजम् ॥२-६४-१४॥ ततः श्रुतः मया शब्दो जले कुम्भस्य पूर्यतः । द्विपो अयम् इति मत्वा हि बाणेन अभिहतः मया ॥२-६४-१५॥ गत्वा नद्याः ततः तीरम् अपश्यम् इषुणा हृदि । विनिर्भिन्नम् गत प्राणम् शयानम् भुवि तापसम् ॥२-६४-१६॥ भगवन् शब्दम् आलक्ष्य मया गज जिघाम्सुना । विसृष्टः अम्भसि नाराचः तेन ते निहतः सुतः ॥२-६४-१७॥ ततस्तस्यैव वचनादुपेत्य परितप्यतः । स मया सहसा बण उद्धृतो मर्मतस्तदा ॥२-६४-१८॥ स च उद्धृतेन बाणेन तत्र एव स्वर्गम् आस्थितः । भगवन्ताव् उभौ शोचन्न् अन्धाव् इति विलप्य च ॥२-६४-१९॥ अज्ञानात् भवतः पुत्रः सहसा अभिहतः मया । शेषम् एवम् गते यत् स्यात् तत् प्रसीदतु मे मुनिः ॥२-६४-२०॥ स तत् श्रुत्वा वचः क्रूरम् निह्श्वसन् शोक कर्शितः । नाशकत्तीव्रमायासमकर्तुम् भगवानृषिः ॥२-६४-२१॥ सबाष्पपूर्णवदनो निःश्वसन् शोककर्शितः । माम् उवाच महा तेजाः कृत अन्जलिम् उपस्थितम् ॥२-६४-२२॥ यद्य् एतत् अशुभम् कर्म न स्म मे कथयेः स्वयम् । फलेन् मूर्धा स्म ते राजन् सद्यः शत सहस्रधा ॥२-६४-२३॥ क्षत्रियेण वधो राजन् वानप्रस्थे विशेषतः । ज्ञान पूर्वम् कृतः स्थानाच् च्यावयेद् अपि वज्रिणम् ॥२-६४-२४॥ सप्तधा तु फलेन्मूर्धा मुनौ तपसि तिष्ठति । ज्ञानाद्विसृजतः शस्त्रम् तादृशे ब्रह्मचारिणि ॥२-६४-२५॥ अज्ञानाद्द् हि कृतम् यस्मात् इदम् तेन एव जीवसि । अपि हि अद्य कुलम् नस्यात् राघवाणाम् कुतः भवान् ॥२-६४-२६॥ नय नौ नृप तम् देशम् इति माम् च अभ्यभाषत । अद्य तम् द्रष्टुम् इच्चावः पुत्रम् पश्चिम दर्शनम् ॥२-६४-२७॥ रुधिरेण अवसित अन्गम् प्रकीर्ण अजिन वाससम् । शयानम् भुवि निह्सम्ज्ञम् धर्म राज वशम् गतम् ॥२-६४-२८॥ अथ अहम् एकः तम् देशम् नीत्वा तौ भृश दुह्खितौ । अस्पर्शयम् अहम् पुत्रम् तम् मुनिम् सह भार्यया ॥२-६४-२९॥ तौ पुत्रम् आत्मनः स्पृष्ट्वा तम् आसाद्य तपस्विनौ । निपेततुः शरीरे अस्य पिता च अस्य इदम् अब्रवीत् ॥२-६४-३०॥ न न्व् अहम् ते प्रियः पुत्र मातरम् पश्य धार्मिक । किम् नु न आलिन्गसे पुत्र सुकुमार वचो वद ॥२-६४-३१॥ न त्वहम् ते प्रियः पुत्र मातरम् पस्य धार्मिक । किम् नु नालिङ्गसे पुत्र सुकुमार वचो वद ॥२-६४-३२॥ कस्य वा अपर रात्रे अहम् श्रोष्यामि हृदयम् गमम् । अधीयानस्य मधुरम् शास्त्रम् वा अन्यद् विशेषतः ॥२-६४-३३॥ को माम् सम्ध्याम् उपास्य एव स्नात्वा हुत हुत अशनः । श्लाघयिष्यति उपासीनः पुत्र शोक भय अर्दितम् ॥२-६४-३४॥ कन्द मूल फलम् हृत्वा को माम् प्रियम् इव अतिथिम् । भोजयिष्यति अकर्मण्यम् अप्रग्रहम् अनायकम् ॥२-६४-३५॥ इमाम् अन्धाम् च वृद्धाम् च मातरम् ते तपस्विनीम् । कथम् पुत्र भरिष्यामि कृपणाम् पुत्र गर्धिनीम् ॥२-६४-३६॥ तिष्ठ मा मा गमः पुत्र यमस्य सदनम् प्रति । श्वो मया सह गन्ता असि जनन्या च समेधितः ॥२-६४-३७॥ उभाव् अपि च शोक आर्ताव् अनाथौ कृपणौ वने । क्षिप्रम् एव गमिष्यावः त्वया हीनौ यम क्षयम् ॥२-६४-३८॥ ततः वैवस्वतम् दृष्ट्वा तम् प्रवक्ष्यामि भारतीम् । क्षमताम् धर्म राजो मे बिभृयात् पितराव् अयम् ॥२-६४-३९॥ दातुमर्हति धर्मात्मा लोकपालो महायशाः । ईदृषस्य ममाक्षय्या मेकामभयदक्षिणाम् ॥२-६४-४०॥ अपापो असि यथा पुत्र निहतः पाप कर्मणा । तेन सत्येन गच्च आशु ये लोकाः शस्त्र योधिनाम् ॥२-६४-४१॥ यान्ति शूरा गतिम् याम् च सम्ग्रामेष्व् अनिवर्तिनः । हताः तु अभिमुखाः पुत्र गतिम् ताम् परमाम् व्रज ॥२-६४-४२॥ याम् गतिम् सगरः शैब्यो दिलीपो जनमेजयः । नहुषो धुन्धुमारः च प्राप्ताः ताम् गच्च पुत्रक ॥२-६४-४३॥ या गतिः सर्व साधूनाम् स्वाध्यायात् पतसः च या । भूमिदस्य आहित अग्नेः चएक पत्नी व्रतस्य च ॥२-६४-४४॥ गो सहस्र प्रदातृऋणाम् या या गुरुभृताम् अपि । देह न्यास कृताम् या च ताम् गतिम् गच्च पुत्रक ॥२-६४-४५॥ न हि तु अस्मिन् कुले जातः गच्चति अकुशलाम् गतिम् । स तु यास्यति येन त्वम् निहतो मम बान्धवः ॥२-६४-४६॥ एवम् स कृपणम् तत्र पर्यदेवयत असकृत् । ततः अस्मै कर्तुम् उदकम् प्रवृत्तः सह भार्यया ॥२-६४-४७॥ स तु दिव्येन रूपेण मुनि पुत्रः स्व कर्मभिः । स्वर्गमाध्यारुहत् ख्षिप्रम् शक्रेण सह खर्मवित् ॥२-६४-४८॥ आबभाषे च वृद्धौ तौ सह शक्रेण तापसः । आश्वास्य च मुहूर्तम् तु पितरौ वाक्यम् अब्रवीत् ॥२-६४-४९॥ स्थानम् अस्मि महत् प्राप्तः भवतोह् परिचारणात् । भवन्ताव् अपि च क्षिप्रम् मम मूलम् उपैष्यतः ॥२-६४-५०॥ एवम् उक्त्वा तु दिव्येन विमानेन वपुष्मता । आरुरोह दिवम् क्षिप्रम् मुनि पुत्रः जित इन्द्रियः ॥२-६४-५१॥ स कृत्वा तु उदकम् तूर्णम् तापसः सह भार्यया । माम् उवाच महा तेजाः कृत अन्जलिम् उपस्थितम् ॥२-६४-५२॥ अद्य एव जहि माम् राजन् मरणे न अस्ति मे व्यथा । यत् शरेण एक पुत्रम् माम् त्वम् अकार्षीर् अपुत्रकम् ॥२-६४-५३॥ त्वया तु यद् अविज्ञानान् निहतः मे सुतः शुचिः । तेन त्वाम् अभिशप्स्यामि सुदुह्खम् अतिदारुणम् ॥२-६४-५४॥ पुत्र व्यसनजम् दुह्खम् यद् एतन् मम साम्प्रतम् । एवम् त्वम् पुत्र शोकेन राजन् कालम् करिष्यसि ॥२-६४-५५॥ अज्ञानात्तु हतो यस्मात् क्षत्रियेण त्वया मुनिः । तस्मात्त्वाम् नाविशत्याशु ब्रह्महत्या नराधिप ॥२-६४-५६॥ त्वामप्येतादृशो भावः क्षिप्रमेव गमिष्यति । जीवितान्तकरो घोरो दातारमिव दक्षिणा ॥२-६४-५७॥ एवम् शापम् मयि न्यस्य विलप्य करुणम् बहु । चितामारोप्य देहम् तन्मिथुनम् स्वर्गमभ्ययात् ॥२-६४-५८॥ तदेतच्चिन्तयानेन स्मऋतम् पापम् मया स्वयम् । तदा बाल्यात्कृतम् देवि शब्दवेध्यनुकर्षिणा ॥२-६४-५९॥ तस्यायम् कर्मणो देवि विपाकः समुपस्थितः । अपथ्यैः सह सम्भुक्ते व्याधिरन्नरसे यथा ॥२-६४-६०॥ तस्मान् माम् आगतम् भद्रे तस्य उदारस्य तत् वचः । यद् अहम् पुत्र शोकेन सम्त्यक्ष्याम्य् अद्य जीवितम् ॥२-६४-६१॥ चक्षुर्भ्याम् त्वाम् न पश्यामि कौसल्ये साधु माम्स्फृश । इत्युक्त्वा स रुदम्स्त्रस्तो भार्यामाह च भूमिपः ॥२-६४-६२॥ एतन्मे सदृशम् देवि यन्मया राघवे कृतम् । सदृशम् तत्तु तस्यैव यदनेन कृतम् मयि ॥२-६४-६३॥ दुर्वृत्तमपि कः पुत्रम् त्यजेद्भुवि विचक्षणः । कश्च प्रव्राज्यमानो वा नासूयेत्पितरम् सुतः ॥२-६४-६४॥ यदि माम् सम्स्पृशेद् रामः सकृदद्य लभेत वा । यमक्षयमनुप्राप्ता द्रक्ष्यन्ति न हि मानवाः ॥२-६४-६५॥ चक्षुषा त्वाम् न पश्यामि स्मृतिर् मम विलुप्यते । दूता वैवस्वतस्य एते कौसल्ये त्वरयन्ति माम् ॥२-६४-६६॥ अतः तु किम् दुह्खतरम् यद् अहम् जीवित क्षये । न हि पश्यामि धर्मज्ञम् रामम् सत्य पराक्यमम् ॥२-६४-६७॥ तस्यादर्शनजः शोकः सुतस्याप्रतिकर्मणः । उच्चोषयति मे प्राणान्वारि स्तोकमिवातवः ॥२-६४-६८॥ न ते मनुष्या देवाः ते ये चारु शुभ कुण्डलम् । मुखम् द्रक्ष्यन्ति रामस्य वर्षे पन्च दशे पुनः ॥२-६४-६९॥ पद्म पत्र ईक्षणम् सुभ्रु सुदम्ष्ट्रम् चारु नासिकम् । धन्या द्रक्ष्यन्ति रामस्य तारा अधिप निभम् मुखम् ॥२-६४-७०॥ सदृशम् शारदस्य इन्दोह् फुल्लस्य कमलस्य च । सुगन्धि मम नाथस्य धन्या द्रक्ष्यन्ति तन् मुखम् ॥२-६४-७१॥ निवृत्त वन वासम् तम् अयोध्याम् पुनर् आगतम् । द्रक्ष्यन्ति सुखिनो रामम् शुक्रम् मार्ग गतम् यथा ॥२-६४-७२॥ कौसल्ये चित्त मोहेन हृदयम् सीदतीव मे । वेदये न च समुक्तान् शब्दस्पर्शरसानहम् ॥२-६४-७३॥ चित्तनाशाद्विपद्यन्ते सर्वाण्येवेन्द्रियाणि मे । क्षिणस्नेहस्य दीपस्य सम्सक्ता रश्मयो यथा ॥२-६४-७४॥ अयम् आत्म भवः शोको माम् अनाथम् अचेतनम् । सम्सादयति वेगेन यथा कूलम् नदी रयः ॥२-६४-७५॥ हा राघव महा बाहो हा मम आयास नाशन । हा पितृप्रिय मे नाथ हाद्य क्वासि गतः सुत ॥२-६४-७६॥ हा कौसल्ये नशिष्यामि हा सुमित्रे तपस्विनि । हा नृशम्से ममामित्रे कैकेयि कुलपाम्सनि ॥२-६४-७७॥ इति रामस्य मातुश्च सुमित्रायाश्च सन्निधौ । राजा दशरथः शोचन् जीवित अन्तम् उपागमत् ॥२-६४-७८॥ यथा तु दीनम् कथयन् नर अधिपः । प्रियस्य पुत्रस्य विवासन आतुरः । गते अर्ध रात्रे भृश दुह्ख पीडितः । तदा जहौ प्राणम् उदार दर्शनः ॥२-६४-७९॥ इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्याकाण्डे चतुःषष्ठितमः सर्गः ॥२-६४॥