ऋग्वेदः सूक्तं १.८७

by गोतमो राहूगणः

← सूक्तं १.८६

ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.८७ गोतमो राहूगणः

सूक्तं १.८८ →

दे. मरुतः। जगती

प्रत्वक्षसः प्रतवसो विरप्शिनोऽनानता अविथुरा ऋजीषिणः ।
जुष्टतमासो नृतमासो अञ्जिभिर्व्यानज्रे के चिदुस्रा इव स्तृभिः ॥१॥
उपह्वरेषु यदचिध्वं ययिं वय इव मरुतः केन चित्पथा ।
श्चोतन्ति कोशा उप वो रथेष्वा घृतमुक्षता मधुवर्णमर्चते ॥२॥
प्रैषामज्मेषु विथुरेव रेजते भूमिर्यामेषु यद्ध युञ्जते शुभे ।
ते क्रीळयो धुनयो भ्राजदृष्टयः स्वयं महित्वं पनयन्त धूतयः ॥३॥
स हि स्वसृत्पृषदश्वो युवा गणोऽया ईशानस्तविषीभिरावृतः ।
असि सत्य ऋणयावानेद्योऽस्या धियः प्राविताथा वृषा गणः ॥४॥
पितुः प्रत्नस्य जन्मना वदामसि सोमस्य जिह्वा प्र जिगाति चक्षसा ।
यदीमिन्द्रं शम्यृक्वाण आशतादिन्नामानि यज्ञियानि दधिरे ॥५॥
श्रियसे कं भानुभिः सं मिमिक्षिरे ते रश्मिभिस्त ऋक्वभिः सुखादयः ।
ते वाशीमन्त इष्मिणो अभीरवो विद्रे प्रियस्य मारुतस्य धाम्नः ॥६॥

सायणभाष्यम्

‘ प्रत्वक्षसः' इति षडृचं तृतीयं सूक्तं गोतमस्यार्षं जागतं मारुतम् । तथा चानुक्रान्तं -- ‘ प्रत्वक्षसः षड् जागतम्' इति । अग्निष्टोमे आग्निमारुतशस्त्रे इदं सूक्तं मारुतनिविद्धानम् । ‘ अथ यथेतम् ' इति खण्डे सूत्रितं -- ‘ प्रत्वक्षसः प्रतवसो यज्ञा यज्ञा वो अग्नये ' (आश्व. श्रौ. ५. २०) इति ॥

प्रत्व॑क्षस॒ः प्रत॑वसो विर॒प्शिनोऽना॑नता॒ अवि॑थुरा ऋजी॒षिणः॑ ।

जुष्ट॑तमासो॒ नृत॑मासो अ॒ञ्जिभि॒र्व्या॑नज्रे॒ के चि॑दु॒स्रा इ॑व॒ स्तृभिः॑ ॥१

प्रऽत्व॑क्षसः । प्रऽत॑वसः । वि॒ऽर॒प्शिनः॑ । अना॑नताः । अवि॑थुराः । ऋ॒जी॒षिणः॑ ।

जुष्ट॑ऽतमासः । नृऽत॑मासः । अ॒ञ्जिऽभिः॑ । वि । आ॒न॒ज्रे॒ । के । चि॒त् । उ॒स्राःऽइ॑व । स्तृऽभिः॑ ॥१

प्रऽत्वक्षसः । प्रऽतवसः । विऽरप्शिनः । अनानताः । अविथुराः । ऋजीषिणः ।

जुष्टऽतमासः । नृऽतमासः । अञ्जिऽभिः । वि । आनज्रे । के । चित् । उस्राःऽइव । स्तृऽभिः ॥१

“प्रत्वक्षसः शत्रूणां प्रकर्षेण तनूकर्तारः शत्रुघातिन इत्यर्थः । यतः “प्रतवसः प्रकृष्टबलोपेताः अत एव “विरप्शिनः विविधेन जयघोषेणोपेताः । यद्वा । महन्नामैतत् । महान्तो हि विविधैः शब्दैः प्रशस्यन्ते । अत एव "अनानताः आनतिरहिताः सर्वोत्कृष्टा इत्यर्थः । “अविथुराः अवियुक्ताः । सप्तगणरूपेण संघीभूता इत्यर्थः । “ऋजीषिणः । तृतीयसवने ऋजीषस्याभिषवात् तत्र च मरुतः स्तूयन्ते इति तेषामृजीषित्वम् । यद्वा । ऋजीषिणः प्रार्जयितारो रसानाम् । “जुष्टतमासः अतिशयेन यष्टृभिः सेविताः “नृतमासः अतिशयेन मेघादेर्नेतारः एवंभूता मरुतः “स्तृभिः स्वशरीरस्याच्छादकैः “अञ्जिभिः रूपाभिव्यञ्जकैराभरणैः “व्यानज्रे नभसि व्यक्ता दृश्यन्ते । तत्र दृष्टान्तः । “के “चित् “उस्राइव। ये केचन सूर्यरश्मयो यथा नभसि दीप्यन्ते तद्वत् ॥ प्रत्वक्षसः । प्रकर्षेण त्वक्षन्ते तनूकुर्वन्तीति प्रत्वक्षसः । ‘ तक्षु त्वक्षू तनूकरणे । गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ' इति असुन् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च । प्रतवसः । तवः इति बलनाम । प्रकृष्टं तवो येषाम् । बहुव्रीहौ पूर्वेपदप्रकृतिस्वरत्वम् । विरप्शिनः । ‘ रप लप व्यक्तायां वाचि' । विरपणं विरप्शः । औणादिकः शक्प्रत्ययः । तद्वन्तो विरप्शिनः । अनानताः । आनता अवनताः प्रह्वीभूताः । न आनता अनानताः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अविथुराः । ‘ व्यथ भयचलनयोः । ‘ व्यथेः संप्रसारणं धः किञ्च ।

उ॒प॒ह्व॒रेषु॒ यदचि॑ध्वं य॒यिं वय॑ इव मरुत॒ः केन॑ चित्प॒था ।

श्चोत॑न्ति॒ कोशा॒ उप॑ वो॒ रथे॒ष्वा घृ॒तमु॑क्षता॒ मधु॑वर्ण॒मर्च॑ते ॥२

उ॒प॒ऽह्व॒रेषु॑ । यत् । अचि॑ध्वम् । य॒यिम् । वयः॑ऽइव । म॒रु॒तः॒ । केन॑ । चि॒त् । प॒था ।

श्चोत॑न्ति । कोशाः॑ । उप॑ । वः॒ । रथे॑षु । आ । घृ॒तम् । उ॒क्ष॒त॒ । मधु॑ऽवर्ण॑म् । अर्च॑ते ॥२

उपऽह्वरेषु । यत् । अचिध्वम् । ययिम् । वयःऽइव । मरुतः । केन । चित् । पथा ।

श्चोतन्ति । कोशाः । उप । वः । रथेषु । आ । घृतम् । उक्षत । मधुऽवर्णम् । अर्चते ॥२

प्रैषा॒मज्मे॑षु विथु॒रेव॑ रेजते॒ भूमि॒र्यामे॑षु॒ यद्ध॑ यु॒ञ्जते॑ शु॒भे ।

ते क्री॒ळयो॒ धुन॑यो॒ भ्राज॑दृष्टयः स्व॒यं म॑हि॒त्वं प॑नयन्त॒ धूत॑यः ॥३

प्र । ए॒षा॒म् । अज्मे॑षु । वि॒थु॒राऽइ॑व । रे॒ज॒ते॒ । भूमिः॑ । यामे॑षु । यत् । ह॒ । यु॒ञ्जते॑ । शु॒भे ।

ते । क्री॒ळयः॒ । धुन॑यः । भ्राज॑त्ऽऋष्टयः । स्व॒यम् । म॒हि॒ऽत्वम् । प॒न॒य॒न्त॒ । धूत॑यः ॥३

प्र । एषाम् । अज्मेषु । विथुराऽइव । रेजते । भूमिः । यामेषु । यत् । ह । युञ्जते । शुभे ।

ते । क्रीळयः । धुनयः । भ्राजत्ऽऋष्टयः । स्वयम् । महिऽत्वम् । पनयन्त । धूतयः ॥३

स हि स्व॒सृत्पृष॑दश्वो॒ युवा॑ ग॒णो॒३॒॑ऽया ई॑शा॒नस्तवि॑षीभि॒रावृ॑तः ।

असि॑ स॒त्य ऋ॑ण॒यावाने॑द्यो॒ऽस्या धि॒यः प्रा॑वि॒ताथा॒ वृषा॑ ग॒णः ॥४

सः । हि । स्व॒ऽसृत् । पृष॑त्ऽअश्वः । युवा॑ । ग॒णः । अ॒या । ई॒शा॒नः । तवि॑षीभिः । आऽवृ॑तः ।

असि॑ । स॒त्यः । ऋ॒ण॒ऽयावा॑ । अने॑द्यः । अ॒स्याः । धि॒यः । प्र॒ऽअ॒वि॒ता । अथ॑ । वृषा॑ । ग॒णः ॥४

सः । हि । स्वऽसृत् । पृषत्ऽअश्वः । युवा । गणः । अया । ईशानः । तविषीभिः । आऽवृतः ।

असि । सत्यः । ऋणऽयावा । अनेद्यः । अस्याः । धियः । प्रऽअविता । अथ । वृषा । गणः ॥४

पि॒तुः प्र॒त्नस्य॒ जन्म॑ना वदामसि॒ सोम॑स्य जि॒ह्वा प्र जि॑गाति॒ चक्ष॑सा ।

यदी॒मिन्द्रं॒ शम्यृक्वा॑ण॒ आश॒तादिन्नामा॑नि य॒ज्ञिया॑नि दधिरे ॥५

पि॒तुः । प्र॒त्नस्य॑ । जन्म॑ना । व॒दा॒म॒सि॒ । सोम॑स्य । जि॒ह्वा । प्र । जि॒गा॒ति॒ । चक्ष॑सा ।

यत् । ई॒म् । इन्द्र॑म् । शमि॑ । ऋक्वा॑णः । आश॑त । आत् । इत् । नामा॑नि । य॒ज्ञिया॑नि । द॒धि॒रे॒ ॥५

पितुः । प्रत्नस्य । जन्मना । वदामसि । सोमस्य । जिह्वा । प्र । जिगाति । चक्षसा ।

यत् । ईम् । इन्द्रम् । शमि । ऋक्वाणः । आशत । आत् । इत् । नामानि । यज्ञियानि । दधिरे ॥५

श्रि॒यसे॒ कं भा॒नुभि॒ः सं मि॑मिक्षिरे॒ ते र॒श्मिभि॒स्त ऋक्व॑भिः सुखा॒दयः॑ ।

ते वाशी॑मन्त इ॒ष्मिणो॒ अभी॑रवो वि॒द्रे प्रि॒यस्य॒ मारु॑तस्य॒ धाम्नः॑ ॥६

श्रि॒यसे॑ । कम् । भा॒नुऽभिः॑ । सम् । मि॒मि॒क्षि॒रे॒ । ते । र॒श्मिऽभिः॑ । ते । ऋक्व॑ऽभिः । सु॒ऽखा॒दयः॑ ।

ते । वाशी॑ऽमन्तः । इ॒ष्मिणः॑ । अभी॑रवः । वि॒द्रे । प्रि॒यस्य॑ । मारु॑तस्य । धाम्नः॑ ॥६

श्रियसे । कम् । भानुऽभिः । सम् । मिमिक्षिरे । ते । रश्मिऽभिः । ते । ऋक्वऽभिः । सुऽखादयः ।

ते । वाशीऽमन्तः । इष्मिणः । अभीरवः । विद्रे । प्रियस्य । मारुतस्य । धाम्नः ॥६

मण्डल १
सूक्तं १.१ सूक्तं १.२ सूक्तं १.३ सूक्तं १.४ सूक्तं १.५ सूक्तं १.६ सूक्तं १.७ सूक्तं १.८ सूक्तं १.९ सूक्तं १.१० सूक्तं १.११ सूक्तं १.१२ सूक्तं १.१३ सूक्तं १.१४ सूक्तं १.१५ सूक्तं १.१६ सूक्तं १.१७ सूक्तं १.१८ सूक्तं १.१९ सूक्तं १.२० सूक्तं १.२१ सूक्तं १.२२ सूक्तं १.२३ सूक्तं १.२४ सूक्तं १.२५ सूक्तं १.२६ सूक्तं १.२७ सूक्तं १.२८ सूक्तं १.२९ सूक्तं १.३०	सूक्तं १.३१ सूक्तं १.३२ सूक्तं १.३३ सूक्तं १.३४ सूक्तं १.३५ सूक्तं १.३६ सूक्तं १.३७ सूक्तं १.३८ सूक्तं १.३९ सूक्तं १.४० सूक्तं १.४१ सूक्तं १.४२ सूक्तं १.४३ सूक्तं १.४४ सूक्तं १.४५ सूक्तं १.४६ सूक्तं १.४७ सूक्तं १.४८ सूक्तं १.४९ सूक्तं १.५० सूक्तं १.५१ सूक्तं १.५२ सूक्तं १.५३ सूक्तं १.५४ सूक्तं १.५५ सूक्तं १.५६ सूक्तं १.५७ सूक्तं १.५८ सूक्तं १.५९ सूक्तं १.६०	सूक्तं १.६१ सूक्तं १.६२ सूक्तं १.६३ सूक्तं १.६४ सूक्तं १.६५ सूक्तं १.६६ सूक्तं १.६७ सूक्तं १.६८ सूक्तं १.६९ सूक्तं १.७० सूक्तं १.७१ सूक्तं १.७२ सूक्तं १.७३ सूक्तं १.७४ सूक्तं १.७५ सूक्तं १.७६ सूक्तं १.७७ सूक्तं १.७८ सूक्तं १.७९ सूक्तं १.८० सूक्तं १.८१ सूक्तं १.८२ सूक्तं १.८३ सूक्तं १.८४ सूक्तं १.८५ सूक्तं १.८६ सूक्तं १.८७ सूक्तं १.८८ सूक्तं १.८९ सूक्तं १.९०	सूक्तं १.९१ सूक्तं १.९२ सूक्तं १.९३ सूक्तं १.९४ सूक्तं १.९५ सूक्तं १.९६ सूक्तं १.९७ सूक्तं १.९८ सूक्तं १.९९ सूक्तं १.१०० सूक्तं १.१०१ सूक्तं १.१०२ सूक्तं १.१०३ सूक्तं १.१०४ सूक्तं १.१०५ सूक्तं १.१०६ सूक्तं १.१०७ सूक्तं १.१०८ सूक्तं १.१०९ सूक्तं १.११० सूक्तं १.१११ सूक्तं १.११२ सूक्तं १.११३ सूक्तं १.११४ सूक्तं १.११५ सूक्तं १.११६ सूक्तं १.११७ सूक्तं १.११८ सूक्तं १.११९ सूक्तं १.१२०	सूक्तं १.१२१ सूक्तं १.१२२ सूक्तं १.१२३ सूक्तं १.१२४ सूक्तं १.१२५ सूक्तं १.१२६ सूक्तं १.१२७ सूक्तं १.१२८ सूक्तं १.१२९ सूक्तं १.१३० सूक्तं १.१३१ सूक्तं १.१३२ सूक्तं १.१३३ सूक्तं १.१३४ सूक्तं १.१३५ सूक्तं १.१३६ सूक्तं १.१३७ सूक्तं १.१३८ सूक्तं १.१३९ सूक्तं १.१४० सूक्तं १.१४१ सूक्तं १.१४२ सूक्तं १.१४३ सूक्तं १.१४४ सूक्तं १.१४५ सूक्तं १.१४६ सूक्तं १.१४७ सूक्तं १.१४८ सूक्तं १.१४९ सूक्तं १.१५०	सूक्तं १.१५१ सूक्तं १.१५२ सूक्तं १.१५३ सूक्तं १.१५४ सूक्तं १.१५५ सूक्तं १.१५६ सूक्तं १.१५७ सूक्तं १.१५८ सूक्तं १.१५९ सूक्तं १.१६० सूक्तं १.१६१ सूक्तं १.१६२ सूक्तं १.१६३ सूक्तं १.१६४ सूक्तं १.१६५ सूक्तं १.१६६ सूक्तं १.१६७ सूक्तं १.१६८ सूक्तं १.१६९ सूक्तं १.१७० सूक्तं १.१७१ सूक्तं १.१७२ सूक्तं १.१७३ सूक्तं १.१७४ सूक्तं १.१७५ सूक्तं १.१७६ सूक्तं १.१७७ सूक्तं १.१७८ सूक्तं १.१७९ सूक्तं १.१८०	सूक्तं १.१८१ सूक्तं १.१८२ सूक्तं १.१८३ सूक्तं १.१८४ सूक्तं १.१८५ सूक्तं १.१८६ सूक्तं १.१८७ सूक्तं १.१८८ सूक्तं १.१८९ सूक्तं १.१९० सूक्तं १.१९१