"बृहदारण्यक उपनिषद् 2p" इत्यस्य संस्करणे भेदः
w/link |
No edit summary |
||
पङ्क्तिः २: | पङ्क्तिः २: | ||
'''प्रथमं ब्राह्मणम्''' |
'''प्रथमं ब्राह्मणम्''' |
||
<poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%"> |
|||
दृप्तबालाकिर्हानूचानो गार्ग्य आस । |
|||
स होवाचाजातशत्रुं काश्यं ब्रह्म ते ब्रवाणीति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुः सहस्रमेतस्यां वाचि दद्मः, जनको जनक इति वै जना धावन्तीति ॥ बृह. २,१.१ ॥ |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवासावादित्ये पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
मन्त्र १[II.i.1] |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः । |
|||
ॐ दृप्तबालाकिर्हानूचानो गार्ग्य आस । |
|||
स होवाचाजातशत्रुं काश्यम् |
|||
ब्रह्म ते ब्रवाणीति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुः |
|||
सहस्रमेतस्यां वाचि दद्मो |
|||
जनको |
|||
जनक इति वै जना धावन्तीति ॥ १ ॥ |
|||
मन्त्र २[II.i.2] |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
य एवासावादित्ये पुरुष |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा । |
|||
अतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजेति वा अहमेतमुपास इति । |
अतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजेति वा अहमेतमुपास इति । |
||
स य एतमेवमुपास्तेऽतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजा भवति ॥ २,१.२ ॥ |
|||
स य एतमेवमुपास्ते |
|||
ऽतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजा भवति ॥ २ ॥ |
|||
मन्त्र ३[II.i.3] |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
य एवासौ चन्द्रे पुरुष |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा । |
|||
बृहन् पाण्डरवासाः सोमो राजेति वा अहमेतमुपास इति । |
|||
स य एतमेवमुपास्ते |
|||
ऽहरहर्ह सुतः प्रसुतो भवति |
|||
नास्यान्नं क्षीयते ॥ ३ ॥ |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवासौ चन्द्रे पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
मन्त्र ४[II.i.4] |
|||
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः । |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
बृहन् पाण्दरवासाः सोमो राजेति वा अहमेतमुपास इति । |
|||
य एवासौ विद्युति पुरुष |
|||
स य एतमेवमुपास्तेऽहरहर्सुतः प्रसुतो भवति । |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
नास्यान्नं क्षीयते ॥ बृह. २,१.३ ॥ |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठास् |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवासौ विद्युति पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः । |
|||
तेजस्वीति वा अहमेतमुपास इति । |
तेजस्वीति वा अहमेतमुपास इति । |
||
स य एतमेवमुपास्ते |
स य एतमेवमुपास्ते तेजस्वी ह भवति । |
||
तेजस्विनी हास्य प्रजा भवति ॥ २,१.४ ॥ |
|||
तेजस्वी ह भवति |
|||
तेजस्विनी हास्य प्रजा भवति ॥ ४ ॥ |
|||
मन्त्र ५[II.i.5] |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवायमाकाशे पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः । |
|||
य एवायमाकाशे पुरुष |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः । |
|||
पूर्णमप्रवर्तीति वा अहमेतमुपास इति । |
पूर्णमप्रवर्तीति वा अहमेतमुपास इति । |
||
स य एतमेवमुपास्ते |
स य एतमेवमुपास्ते पूर्यते प्रजया पशुभिर्नास्यास्माल्लोकात्प्रजोद्वर्तते ॥ बृह. २,१.५ ॥ |
||
पूर्यते प्रजया पशुभिर् |
|||
नास्यास्माल्लोकात्प्रजोद्वर्तते ॥ ५ ॥ |
|||
मन्त्र ६[II.i.6] |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवायं वायौ पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः । |
|||
य एवायं वायौ पुरुष |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा । |
|||
इन्द्रो वैकुण्ठोऽपराजिता सेनेति वा अहमेतमुपास इति । |
इन्द्रो वैकुण्ठोऽपराजिता सेनेति वा अहमेतमुपास इति । |
||
स य एतमेवमुपास्ते |
स य एतमेवमुपास्ते जिष्णुर्हापराजिष्णुर्भवत्यन्यतस्त्यजायी ॥ २,१.६ ॥ |
||
जिष्णुर्हापराजिष्णुर्भवत्यन्यतस्त्यजायी ॥ ६ ॥ |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवायमग्नौ पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
मन्त्र ७[II.i.7] |
|||
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः । |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
य एवायमग्नौ पुरुष |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा । |
|||
विषासहिरिति वा अहमेतमुपास इति । |
विषासहिरिति वा अहमेतमुपास इति । |
||
स य एतमेवमुपास्ते |
स य एतमेवमुपास्ते विषासहिर्ह भवति । |
||
विषासहिर्हास्य प्रजा भवति ॥ बृह. २,१.७ ॥ |
|||
विषासहिर्ह भवति |
|||
विषासहिर्हास्य प्रजा भवति ॥ ७ ॥ |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवायमप्सु पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
मन्त्र ८[II.i.8] |
|||
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः । |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
य एवायमप्सु पुरुष |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः । |
|||
प्रतिरूप इति वा अहमेतमुपास इति । |
प्रतिरूप इति वा अहमेतमुपास इति । |
||
स य एतमेवमुपास्ते |
स य एतमेवमुपास्ते प्रतिरूपं हैवैनमुपगच्छति नाप्रतिरूपम् । |
||
अथो प्रतिरुपोऽस्माज्जायते ॥ २,१.८ ॥ |
|||
प्रतिरूप हैवैनमुपगच्छति |
|||
नाप्रतिरूपम् |
|||
अथो प्रतिरूपोऽस्माज्जायते ॥ ८ ॥ |
|||
मन्त्र ९[II.i.9] |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवायमादर्शे पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः । |
|||
य एवायमादर्शे पुरुष |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा । |
|||
रोचिष्णुरिति वा अहमेतमुपास इति । |
रोचिष्णुरिति वा अहमेतमुपास इति । |
||
स य एतमेवमुपास्ते |
स य एतमेवमुपास्ते रोचिष्णुर्ह भवति । |
||
रोचिष्णुर्हास्य प्रजा भवति । |
|||
रोचिष्णुर्ह भवति |
|||
अथो यैः संनिगच्छति । |
|||
रोचिष्णुर्हास्य प्रजा भवत्य् |
|||
सर्वांस्तानतिरोचते ॥ बृह. २,१.९ ॥ |
|||
अथो यैः सन्निगच्छति |
|||
सर्वास्तानतिरोचते ॥ ९ ॥ |
|||
मन्त्र १०[II.i.10] |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवायं यन्तं पश्चाच्छब्बोऽनूदेत्येतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः । |
|||
य एवायं यन्तं पश्चाछब्दोऽनूदेत्य् |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा । |
|||
असुरिति वा अहमेतमुपास इति । |
असुरिति वा अहमेतमुपास इति । |
||
स य एतमेवमुपास्ते |
स य एतमेवमुपास्ते सर्वं हैवास्मिंल्लोक आयुरेति । |
||
नैनं पुरा कालात्प्राणो जहाति ॥ २,१.१० ॥ |
|||
सर्व हैवास्मिल्लोक आयुरेति |
|||
नैनं पुरा कालात्प्राणो जहाति ॥ १० ॥ |
|||
मन्त्र ११[II.i.11] |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवायं दिक्षु पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः । |
|||
य एवायं दिक्षु पुरुष |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा । |
|||
द्वितीयोऽनपग इति वा अहमेतमुपास इति । |
द्वितीयोऽनपग इति वा अहमेतमुपास इति । |
||
स य एतमेवमुपास्ते |
स य एतमेवमुपास्ते द्वितीयवान् ह भवति । |
||
नास्माद्गणश्छिद्यते ॥ बृह. २,१.११ ॥ |
|||
द्वितीयवान्ह भवति |
|||
नास्माद् गणश्छिद्यते ॥ ११ ॥ |
|||
मन्त्र १२[II.i.12] |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवायं छायामयः पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः । |
|||
य एवायं छायामयः पुरुष |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा । |
|||
मृत्युरिति वा अहमेतमुपास इति । |
मृत्युरिति वा अहमेतमुपास इति । |
||
स य एतमेवमुपास्ते |
स य एतमेवमुपास्ते सर्वं हैवास्मिंल्लोक आयुरेति । |
||
नैनं पुरा कालान्मृत्युरागच्छति ॥ २,१.१२ ॥ |
|||
सर्व हैवास्मिल्लोक आयुरेति |
|||
नैनं पुरा कालान्मृत्युरागच्छति ॥ १२ ॥ |
|||
स होवाच गार्ग्यः य एवायमात्मनि पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
मन्त्र १३[II.i.13] |
|||
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः । |
|||
स होवाच गार्ग्यो |
|||
य एवायमात्मनि पुरुष |
|||
एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा |
|||
आत्मन्वीति वा अहमेतमुपास इति । |
आत्मन्वीति वा अहमेतमुपास इति । |
||
स य एतमेवमुपास्त |
स य एतमेवमुपास्त आत्मन्वी ह भवति । |
||
आत्मन्वी ह भवत्य् |
|||
आत्मन्विनी हास्य प्रजा भवति । |
आत्मन्विनी हास्य प्रजा भवति । |
||
स ह तूष्णीमास गार्ग्यः ॥ १३ ॥ |
स ह तूष्णीमास गार्ग्यः ॥ बृह. २,१.१३ ॥ |
||
मन्त्र १४[II.i.14] |
|||
स होवाचाजातशत्रुः एतावन्नू३ इति । |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
एतावन्नू ३ इत्य् |
|||
एतावद्धीति । |
एतावद्धीति । |
||
नैतावता विदितं भवतीति । |
नैतावता विदितं भवतीति । |
||
स होवाच गार्ग्यः उप त्वायानीति ॥ २,१.१४ ॥ |
|||
स होवाच गार्ग्य |
|||
उप त्वा यानीति ॥ १४ ॥ |
|||
मन्त्र १५[II.i.15] |
|||
स होवाचाजातशत्रुः |
स होवाचाजातशत्रुः प्रतिलोमं चैतद्यद्ब्राह्मणः क्षत्रियमुपेयाद्ब्रह्म मे वक्ष्यतीति । |
||
प्रतिलोमं चैतद्यद्ब्राह्मणः क्षत्रियमुपेयाद् |
|||
ब्रह्म मे वक्ष्यतीति । |
|||
व्येव त्वा ज्ञपयिष्यामीति । |
व्येव त्वा ज्ञपयिष्यामीति । |
||
तं पाणावादायोत्तस्थौ । |
तं पाणावादायोत्तस्थौ । |
||
तौ ह पुरुषं सुप्तमाजग्मतुः । |
|||
तौ ह पुरुष सुप्तमाजग्मतुस् |
|||
तमेतैर्नामभिरामन्त्रयां चक्रे बृहन् पाण्दरवासः सोम राजन्निति । |
|||
तमेतैर्नामभिरामन्त्रयांचक्रे |
|||
बृहन्पाण्डरवासः |
|||
सोम राजन्निति । |
|||
स नोत्तस्थौ । |
स नोत्तस्थौ । |
||
तं पाणिनापेषं बोधयां चकार । |
|||
तं पाणिनाऽऽपेषं बोधयांचकार । |
|||
स होत्तस्थौ ॥ १५ ॥ |
स होत्तस्थौ ॥ बृह. २,१.१५ ॥ |
||
मन्त्र १६[II.i.16] |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
यत्रैष एतत् सुप्तोऽभूद् |
|||
य एष विज्ञानमयः पुरुषः |
|||
क्वैष तदाऽभूत् |
|||
कुत एतदागादिति । |
|||
तदु ह न मेने गार्ग्यः ॥ १६ ॥ |
|||
स होवाचाजातशत्रुः यत्रैष एतत्सुप्तोऽभूद्य एष विज्ञानमयः पुरुषः क्वैष तदाभूत्कुत एतदागादिति । |
|||
मन्त्र १७[II.i.17] |
|||
तदु ह न मेने गार्ग्यः ॥ २,१.१६ ॥ |
|||
स होवाचाजातशत्रुर् |
|||
यत्रैष एतत्।सुप्तोऽभूद् |
|||
य एष विज्ञानमयः पुरुषस् |
|||
स होवाचाजातशत्रुः यत्रैष एतत्सुप्तोऽभूद्य एष विज्ञानमयः पुरुषस्तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्नानमादाय य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिञ्छेते । |
|||
तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय |
|||
तानि यदा गृह्णाति । |
|||
य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस् |
|||
तस्मिञ्छेते । |
|||
तानि यदा गृह्णाति |
|||
अथ हैतत्पुरुषः स्वपिति नाम । |
अथ हैतत्पुरुषः स्वपिति नाम । |
||
तद्गृहीत एव प्राणो भवति |
तद्गृहीत एव प्राणो भवति । |
||
गृहीता वाग् |
गृहीता वाग् । |
||
गृहीतं चक्षुर् |
गृहीतं चक्षुर् । |
||
गृहीतं श्रोत्रम् । |
|||
गृहीत श्रोत्रं |
|||
गृहीतं मनः ॥ १७ ॥ |
गृहीतं मनः ॥ बृह. २,१.१७ ॥ |
||
स यत्रैतत्स्वप्न्यया चरति ते हास्य लोकाः । |
|||
मन्त्र १८[II.i.18] |
|||
तदुतेव महाराजो भवत्युतेव महाब्राह्मणः । |
|||
स यत्रैतत्स्वप्न्यया चरति |
|||
ते हास्य लोकास् |
|||
तदुतेव महाराजो भवत्य् |
|||
उतेव महाब्राह्मण |
|||
उतेवोच्चावचं निगच्छति । |
उतेवोच्चावचं निगच्छति । |
||
स यथा महाराजो |
स यथा महाराजो जानपदान् गृहीत्वा स्वे जनपदे यथाकामं परिवर्तेतैवमेवैष एतत्प्राणान् गृहीत्वा स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्तते ॥ २,१.१८ ॥ |
||
परिवर्तेतैवमेवैष एतत्प्राणान्गृहीत्वा स्वे शरीरे |
|||
यथाकामं परिवर्तते ॥ १८ ॥ |
|||
गृहीत्वा स्वे शरीरे यथाकामम् परिवर्तते |
|||
अथ यदा सुषुप्तो भवति । |
|||
मन्त्र १९[II.i.19] |
|||
यदा न कस्य चन वेद । |
|||
अथ यदा सुषुप्तो भवति |
|||
हिता नाम नाड्यो द्वासप्ततिः सहस्राणि हृदयात्पुरीततमभिप्रतिष्ठन्ते । |
|||
यदा न कस्यचन वेद |
|||
हिता नाम नाड्यो द्वासप्ततिः सहस्राणि |
|||
हृदयात्पुरीततमभिप्रतिष्ठन्ते । |
|||
ताभिः प्रत्यवसृप्य पुरीतति शेते । |
ताभिः प्रत्यवसृप्य पुरीतति शेते । |
||
स यथा कुमारो वा महाराजो |
स यथा कुमारो अद्द्. वा महाराजो वा महाब्राह्मणो वातिघ्नीमानन्दस्य गत्वा शयीत । |
||
एवमेवैष एतच्छेते ॥ २,१.१९ ॥ |
|||
वा महाब्राह्मणो वाऽतिघ्नीमानन्दस्य गत्वा शयीतैवमेवैष |
|||
एतच्छेते ॥ १९ ॥ |
|||
मन्त्र २०[II.i.20] |
|||
स यथोर्णभिस्तन्तुनोच्चरेद् |
|||
यथाऽग्नेः क्षुद्रा विष्फुलिङ्गा व्युच्चरन्त्य् |
|||
एवमेवास्मादात्मनः सर्वे प्राणाः सर्वे लोकाः सर्वे देवाः सर्वाणि |
|||
भूतानि व्युच्चरन्ति । |
|||
सर्वे ॥। व्युच्चरन्ति |
|||
तस्योपनिषत्सत्यस्य सत्यमिति |
|||
प्राणा वै सत्यं |
|||
तेषामेष सत्यम् ॥ २० ॥ |
|||
स यथोर्णवाभिस्तन्तुनोच्चरेद्यथा अग्नेः क्षुद्रा विष्फुलिङ्गा व्युच्चरन्त्येवमेवास्मादात्मनः सर्वे प्राणाः सर्वे लोकाः सर्वे देवाः सर्वाणि भूतानि व्युच्चरन्ति । |
|||
इति प्रथमं ब्राह्मणम् ॥ |
|||
तस्योपनिषत्सत्यस्य सत्यमिति । |
|||
प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम् ॥ बृह. २,१.२० ॥ |
|||
'''द्वितीयं ब्राह्मणम्''' |
|||
यो ह वै शिशुं साधानं सप्रत्याधानं सस्थूणं सदामं वेद सप्त ह द्विषतो भ्रातृव्यानवरुणद्धि । |
|||
मन्त्र १[II.2.1] |
|||
अयं वाव शिशुर्योऽयं मध्यमः प्राणः । |
|||
यो ह वै शिशु साधान सप्रत्याधान सस्थूण |
|||
तस्येदमेवाधानमिदं प्रत्याधानं प्राणः स्थूणान्नं दाम ॥ २,२.१ ॥ |
|||
सदामं वेद |
|||
सप्त ह द्विषतो भ्रातृव्यानवरुणद्ध्य् |
|||
अयं वाव शिशुर्योऽयं मध्यमः प्राणस् |
|||
तस्येदमेवाऽऽधानम् |
|||
इदं प्रत्याधानं |
|||
प्राणः स्थूणाऽन्नं दाम ॥ १ ॥ |
|||
मन्त्र २[II.2.2] |
|||
तमेताः सप्ताक्षितय उपतिष्ठन्ते |
तमेताः सप्ताक्षितय उपतिष्ठन्ते । |
||
तद्या इमा अक्षंल्लोहिन्यो राजयस्ताभिरेनं रुद्रोऽन्वायत्तः । |
|||
तद्या इमा अक्षल्लोहिन्यो राजयस् |
|||
अथ या अक्षन्नापस्ताभिः पर्जन्यः । |
|||
ताभिरेन रुद्रोऽन्वायत्तो |
|||
या कनीनका तयादित्यः । |
|||
ऽथ या अक्षन्नापस् |
|||
यत्कृष्णं तेनाग्निर् । |
|||
ताभिः पर्जन्यो |
|||
यच्छुक्लं तेनेन्द्रः । |
|||
या कनीनका |
|||
अधरयैनं वर्तन्या पृथिव्यन्वायत्ता । |
|||
तयाऽऽदित्यो |
|||
यत्कृष्णं, |
|||
तेनाग्निर् |
|||
यच्छुक्लं |
|||
तेनेन्द्रो |
|||
ऽधरयैनं वर्तन्या पृथिव्यन्वायत्ता |
|||
द्यौरुत्तरया । |
द्यौरुत्तरया । |
||
नास्यान्नं क्षीयते |
नास्यान्नं क्षीयते य एवं वेद ॥ बृह. २,२.२ ॥ |
||
य एवं वेद ॥ २ ॥ |
|||
मन्त्र ३[II.2.3] |
|||
तदेष श्लोको भवति |
तदेष श्लोको भवति |
||
अर्वाग्बिलश्चमस |
अर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुध्नस्तस्मिन् यशो निहितं विश्वरूपम् । |
||
तस्यासत ऋषयः सप्त तीरे वागष्टमी ब्रह्मणा संविदानेति । |
|||
तस्मिन्यशो निहितं विश्वरूपम् । |
|||
अर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुध्न इति । |
|||
तस्याऽऽसत ऋषयः सप्त तीरे |
|||
इदं तच्छरीर एष ह्यर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुध्नः । |
|||
वागष्टमी ब्रह्मणा संविदानेति । |
|||
तस्मिन् यशो निहितं विश्वरूपमिति । |
|||
अर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुध्न इतीदं तच्छिरः |
|||
प्राणा वै यशो विश्वरूपम् । |
|||
एष ह्यर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुध्नः । |
|||
तस्मिन्यशो निहितं विश्वरूपमिति |
|||
प्राणा वै यशो निहितं विश्वरूपम् |
|||
प्राणानेतदाह । |
प्राणानेतदाह । |
||
तस्यासत ऋषयः सप्त तीर इति । |
|||
प्राणा वा ऋषयः |
प्राणा वा ऋषयः । |
||
प्राणाणेतदाह । |
प्राणाणेतदाह । |
||
वागष्टमी ब्रह्मणा संविदानेति |
वागष्टमी ब्रह्मणा संविदानेति । |
||
वाग्घ्यष्टमी ब्रह्मणा संवित्ते ॥ ३ ॥ |
वाग्घ्यष्टमी ब्रह्मणा संवित्ते ॥ बृह. २,२.३ ॥ |
||
मन्त्र ४[II.2.4] |
|||
इमावेव गोतमभरद्वाजाव् |
|||
अयमेव गोतमो |
|||
ऽयं भरद्वाज |
|||
इमावेव विश्वामित्रजमदग्नी |
|||
अयमेव विश्वामित्रो |
|||
ऽयं जमदग्निर् |
|||
इमावेव वसिष्ठकश्यपाव् |
|||
अयमेव वसिष्ठो |
|||
ऽयं कश्यपो |
|||
वागेवात्रिर् |
|||
वाचा ह्यन्नमद्यते |
|||
ऽत्तिर्ह वै नामैतद्यदत्रिरिति । |
|||
सर्वस्यात्ता भवति |
|||
सर्वमस्यान्नं भवति |
|||
य एवं वेद ॥ ४ ॥ |
|||
इमावेव गोतमभरद्वाजौ । |
|||
इति द्वितीयं ब्राह्मणम् ॥ |
|||
अयमेव गोतमोऽयं भरद्वाजः । |
|||
इमावेव विश्वामित्रजमदग्नी । |
|||
अयमेव विश्वामित्रोऽयं जमदग्निः । |
|||
इमावेव वसिष्ठकश्यपौ । |
|||
अयमेव वसिष्ठोऽयं कश्यपः । |
|||
वागेवात्रिः । |
|||
वाचा ह्यन्नमद्यते । |
|||
अत्तिर्ह वै नामैतद्यदौत्रिरिति । |
|||
सर्वस्यात्ता भवति । |
|||
सर्वमस्यान्नं भवति य एवं वेद ॥ २,२.४ ॥ |
|||
'''तृतीयं ब्राह्मणम् ।''' |
|||
द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे । |
|||
मन्त्र १[II.3.1] |
|||
मूर्तं चैवामूर्तं च । |
|||
द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे |
|||
मर्त्यं चामृतं च । |
|||
मूर्तं चैवामूर्तं च |
|||
स्थितं च यच्च । |
|||
मर्त्यं चामृतं च |
|||
सच्च त्यं च ॥ बृह. २,३.१ ॥ |
|||
स्थितं च यच्च |
|||
सच्च त्यच्च ॥ १ ॥ |
|||
मन्त्र २[II.3.2] |
|||
तदेतन्मूर्तं |
तदेतन्मूर्तं यदन्यद्वायोश्चान्तरिक्षाच्च । |
||
एतन्मर्त्यम् । |
|||
एतत्स्थितम् |
|||
एतत्स्थितम् । |
|||
एतत्सत् । |
एतत्सत् । |
||
तस्यैतस्य मूर्तस्यैतस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत |
तस्यैतस्य मूर्तस्यैतस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो य एष तपति । |
||
सतो ह्येष रसः ॥ २,३.२ ॥ |
|||
एष रसो य एष तपति |
|||
सतो ह्येष रसः ॥ २ ॥ |
|||
अथामूर्तम् । |
|||
मन्त्र ३[II.3.3] |
|||
वायुश्चान्तरिक्षश्च । |
|||
अथामूर्तं वायुश्चान्तरिक्षं चैतदमृतम् |
|||
एतदमृतम् । |
|||
एतद्यद् |
|||
एतद्यत् । |
|||
एतत्त्यत् |
|||
एतत्त्यम् । |
|||
तस्यैतस्यामूर्तस्यै |
|||
तस्यैतस्यामूर्तस्यैतस्यामृतस्यैतस्य यत एतस्य त्यस्यैष रसो य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषः । |
|||
तस्यामृतस्यैतस्य यत |
|||
त्यस्य ह्येष रस । |
|||
एतस्य त्यस्यैष रसो य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषस् |
|||
इत्यधिदैवतम् ॥ बृह. २,३.३ ॥ |
|||
तस्य ह्येष रस । |
|||
इत्यधिदैवतम् ॥ ३ ॥ |
|||
मन्त्र ४[II.3.4] |
|||
अथाध्यात्मम् |
|||
इदमेव मूर्तं यदन्यत्प्राणाच्च यश्चायमन्तरात्मन्नाकाश |
|||
एतन्मर्त्यम् |
|||
एतत्स्थितम् |
|||
एतत्सत् |
|||
तस्यैतस्य मूर्तस्यै |
|||
तस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो यच्चक्षुः |
|||
सतो ह्येष रसः ॥ ४ ॥ |
|||
अथाध्यात्मम् । |
|||
मन्त्र ५[II.3.5] |
|||
इदमेव मूर्तं यदन्यत्प्राणाच्च यश्चायमन्तरात्मन्नाकाशः । |
|||
अथामूर्तम् |
|||
एतन्मर्त्यम् । |
|||
प्राणश्च यश्चायमन्तरात्मन्नाकाश |
|||
एतत्स्थितम् । |
|||
एतदमृतम् |
|||
एतत्सत् । |
|||
एतद्यद् |
|||
तस्यैतस्य मूर्तस्यैतस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो यच्चक्षुः । |
|||
एतत्त्यं |
|||
सतो ह्येष रसः ॥ २,३.४ ॥ |
|||
तस्यैतस्यामूर्तस्यैतस्यामृतस्यैतस्य यत |
|||
एतस्य त्यस्यैष रसो योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस् |
|||
त्यस्य ह्येष रसः ॥ ५ ॥ |
|||
मन्त्र ६[II.3.6] |
|||
तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपम् । यथा माहारजनं वासो |
|||
यथा पाण्ड्वाविकम् |
|||
यथेन्द्रगोपो |
|||
यथाऽग्न्यर्चिर् |
|||
यथा पुण्डरीकम् |
|||
यथा सकृद्विद्युत्त । |
|||
सकृद्विद्युत्तेव ह वा अस्य श्रीर्भवति |
|||
य एवं वेदा |
|||
थात आदेशो |
|||
नेति नेति |
|||
न ह्येतस्मादिति नेत्यन्यत् परमस्त्य् |
|||
अथ नामधेय सत्यस्य सत्यमिति |
|||
प्राणा वै सत्यम् |
|||
तेषामेष सत्यम् ॥ ६ ॥ |
|||
अथामूर्तं प्राणश्च यश्चायमन्तरात्मन्नाकाशः । |
|||
इति तृतीयं ब्राह्मणम् ॥ |
|||
एतदमृतम् । |
|||
एतद्यत् । |
|||
एतत्त्यत् । |
|||
तस्यैतस्यामूर्तस्यैतस्यामृतस्यैतस्य यत एतस्य त्यस्यैष रसो योऽयं दक्षिणेऽक्षन् पुरुषः । |
|||
त्यस्य ह्येष रसः ॥ बृह. २,३.५ ॥ |
|||
'''चतुर्थं ब्राह्मणम् ।''' |
|||
तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपम् । |
|||
मन्त्र १[II.iv.1] |
|||
यथा माहारजनं वासो यथा पाण्ड्वाविकं यथेन्द्रगोपो यथाग्न्यर्चिर्यथा पुण्डरीकं यथा सकृद्विद्युत्तम् । |
|||
मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्य |
|||
सकृद्विद्युत्तेव ह वा अस्य श्रीर्भवति य एवं वेद । |
|||
उद्यास्यन्वा अरेऽहमस्मात्स्थानादस्मि । |
|||
अथात आदेशो नेति नेति । |
|||
हन्त तेऽनया कात्यायन्याऽन्तं करवाणीति ॥ १ ॥ |
|||
न ह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्ति । |
|||
अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यमिति । |
|||
प्राणा वै सत्यम् । |
|||
तेषामेष सत्यम् ॥ २,३.६ ॥ |
|||
मन्त्र २[II.iv.1] |
|||
सा होवाच मैत्रेयी |
|||
यन्नु म इयम् |
|||
भगोः |
|||
सर्वा पृथिवी वित्तेन पूर्णा स्यात् |
|||
कथं तेनामृता स्यामिति । |
|||
नेति होवाच याज्ञवल्क्यो |
|||
यथैवोपकरणवतां जीवितम् |
|||
तथैव ते जीवित स्याद् |
|||
अमृतत्वस्य तु नाऽऽशाऽस्ति वित्तेनेति ॥ २ ॥ |
|||
मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः उद्यास्यन् वा अरेऽहमस्मात्स्थानादस्मि । |
|||
मन्त्र ३[II.iv.3] |
|||
हन्त तेऽनया कात्यायन्यान्तं करवाणीति ॥ बृह. २,४.१ ॥ |
|||
सा होवाच मैत्रेयी |
|||
येनाहं नामृता स्याम् |
|||
किमहं तेन कुर्याम् । |
|||
यदेव भगवान्वेद |
|||
तदेव मे ब्रूहीति ॥ ३ ॥ |
|||
मन्त्र ४[II.iv.4] |
|||
सा होवाच मैत्रेयी यन्नु म इयं भगोः सर्वा पृथिवी वित्तेन पूर्णा स्यात्कथं तेनामृता स्यामिति । |
|||
स होवाच याज्ञवल्क्यः |
|||
नेति होवाच याज्ञवल्क्यः । |
|||
प्रिया बतारे नः सती प्रियं भाषस |
|||
यथैवोपकरणवतां जीवितं तथैव ते जीवितं स्यात् । |
|||
एह्य् |
|||
अमृतत्वस्य तु नाशास्ति वित्तेनेति ॥ २,४.२ ॥ |
|||
आस्स्व |
|||
सा होवाच मैत्रेयी येनाहं नामृता स्यां किमहं तेन कुर्याम् । |
|||
यदेव भगवान् वेद तदेव मे ब्रूहीति ॥ २,४.३ ॥ |
|||
स होवाच याज्ञवल्क्यः प्रिया बतारे नः सती प्रियं भाषसे । |
|||
एह्यास्स्व । |
|||
व्याख्यास्यामि ते । |
व्याख्यास्यामि ते । |
||
व्याचक्षाणस्य तु मे निदिध्यासस्वेति ॥ ४ ॥ |
व्याचक्षाणस्य तु मे निदिध्यासस्वेति ॥ बृह. २,४.४ ॥ |
||
मन्त्र ५[II.iv.5] |
|||
स होवाच |
|||
न वा अरे पत्युः कामाय पतिः प्रियो भवत्य् |
|||
आत्मनस्तु कामाय पतिः प्रियो भवति । |
|||
न वा अरे जायायै कामाय जाया प्रिया भवत्य् |
|||
आत्मनस्तु कामाय जाया प्रिया भवति । |
|||
न वा अरे पुत्राणां कामाय पुत्राः प्रिया भवन्त्य् |
|||
आत्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति । |
|||
न वा अरे वित्तस्य कामाय वित्तं प्रियं भवत्य् |
|||
आत्मनस्तु कामाय वित्तं प्रियं भवति । |
|||
न वा अरे ब्रह्मणः कामाय ब्रह्म प्रियं भवत्य् |
|||
आत्मनस्तु कामाय ब्रह्म प्रियं भवति । |
|||
न वा अरे क्षत्रस्य कामाय क्षत्रं प्रियं भवत्य् |
|||
आत्मनस्तु कामाय क्षत्रं प्रियं भवति । |
|||
न वा अरे लोकानां कामाय लोकाः प्रिया भवन्त्य् |
|||
आत्मनस्तु कामाय लोकाः प्रिया भवन्ति । |
|||
न वा अरे देवानां कामाय देवाः प्रिया भवन्त्य् |
|||
आत्मनस्तु कामाय देवाः प्रिया भवन्ति । |
|||
न वा अरे भूतानां कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्त्य् |
|||
आत्मनस्तु कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति । |
|||
न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवत्य् |
|||
आत्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवत्य् |
|||
आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यो । |
|||
मैत्रेय्य् |
|||
आत्मनो वा अरे दर्शनेन श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेद सर्वं |
|||
विदितम् ॥ ५ ॥ |
|||
स होवाच न वा अरे पत्युः कामाय पतिः प्रियो भवत्यात्मनस्तु कामाय पतिः प्रियो भवति । |
|||
मन्त्र ६[II.iv.6] |
|||
न वा अरे जायायै कामाय जाया प्रिया भवत्यात्मनस्तु कामाय जाया प्रिया भवति । |
|||
ब्रह्म तं परादाद्योऽन्यत्राऽऽत्मनो ब्रह्म वेद |
|||
न वा अरे पुत्राणां कामाय पुत्राः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति । |
|||
क्षत्रं तं परादाद्योऽन्यत्राऽऽत्मनः क्षत्रं वेद |
|||
न वा अरे वित्तस्य कामाय वित्तं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय वित्तं प्रियं भवति । |
|||
लोकास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो लोकान्वेद |
|||
न वा अरे ब्रह्मणः कामाय ब्रह्म प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय ब्रह्म प्रियं भवति । |
|||
देवास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो देवान्वेद |
|||
न वा अरे क्षत्रस्य कामाय क्षत्रं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय क्षत्रं प्रियं भवति । |
|||
भूतानि तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो भूतानि वेद |
|||
न वा अरे लोकानां कामाय लोकाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय लोकाः प्रिया भवन्ति । |
|||
सर्वं तं परादाद् योऽन्यत्रात्मनः सर्वं वेदेदं ब्रह्मेदं |
|||
न वा अरे देवानां कामाय देवाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय देवाः प्रिया भवन्ति । |
|||
क्षत्रम् |
|||
न वा अरे भूतानां कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्त्यात्मनस्तु कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति । |
|||
इमे लोका |
|||
न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति । |
|||
इमे देवा |
|||
आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यो मैत्रेयि । |
|||
इमानि भूतानीद सर्वम् |
|||
आत्मनो वा अरे दर्शनेन श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेदं सर्वं विदितम् ॥ बृह. २,४.५ ॥ |
|||
यदयमात्मा ॥ ६ ॥ |
|||
मन्त्र ७[II.iv.7] |
|||
स यथा दुन्दुभेर्हन्यमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद् |
|||
ग्रहणाय |
|||
दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ ७ ॥ |
|||
ब्रह्म तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनो ब्रह्म वेद । |
|||
मन्त्र ८[II.iv.8] |
|||
क्षत्रं तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः क्षत्रं वेद । |
|||
स यथा शङ्खस्य ध्मायमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद् |
|||
लोकास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो लोकान् वेद । |
|||
ग्रहणाय |
|||
देवास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो देवान् वेद । |
|||
शङ्खस्य तु ग्रहणेन शङ्खध्मस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ ८ ॥ |
|||
भूतानि तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो भूतानि वेद । |
|||
सर्वं तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः सर्वं वेद । |
|||
इदं ब्रह्मेदं क्षत्रमिमे लोका इमे देवा इमानि भूतानीदं सर्वं यदयमात्मा ॥ बृह. २,४.६ ॥ |
|||
मन्त्र ९[II.iv.9] |
|||
स यथा वीणायै वाद्यमानायै न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद् |
|||
ग्रहणाय |
|||
वीणायै तु ग्रहणेन वीणावादस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ ९ ॥ |
|||
स यथा दुन्दुभेर्हन्यमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय । |
|||
मन्त्र १०[II.iv.10] |
|||
दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ २,४.७ ॥ |
|||
स यथाऽऽर्द्रैधाग्नेरभ्याहितात्पृथग्धूमा |
|||
विनिश्चरन्त्य् |
|||
एवं वा अरेऽस्य महतो भूतस्य निःश्वसितमेतद् |
|||
यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वाङ्गिरस इतिहासः पुराणं |
|||
विद्या उपनिषदः श्लोकाः सूत्राण्यनुव्याख्यानानि व्याख्यानान्य् |
|||
सामवेदस् अथर्वाङ्गिरसस् इतिहासस् पुराणम् विद्यास् |
|||
उपनिषदस् श्लोकास् सूत्राणि अनुव्याख्यानानि व्याख्याननि |
|||
अस्यैवैतानि निःश्वसितानि ॥ १० ॥ |
|||
मन्त्र ११[II.iv.11] |
|||
स यथा सर्वासामपा समुद्र एकायनम् |
|||
एव सर्वेषा स्पर्शानां त्वगेकायनम् |
|||
एव सर्वेषां गन्धानां नासिकैकायनम् |
|||
एव सर्वेषा रसानां जिह्वैकायनम् |
|||
एव सर्वेषा रूपाणां चक्षुरेकायनम् |
|||
एव सर्वेषा शब्दाना श्रोत्रमेकायनम् |
|||
एव सर्वेषा सङ्कल्पानां मन एकायनम् |
|||
एव सर्वासां विद्याना हृदयमेकायनम् |
|||
एव सर्वेषां कर्मणा हस्तावेकायनम् |
|||
एव सर्वेषामानन्दानामुपस्थ एकायनम् |
|||
एव सर्वेषां विसर्गाणां पायुरेकायनम् |
|||
एव सर्वेषामध्वनां पादावेकायनम् |
|||
एव सर्वेषां वदानां वागेकायनम् ॥ ११ ॥ |
|||
स यथा शङ्खस्य ध्मायमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय शङ्खस्य तु ग्रहणेन शङ्खध्मस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ २,४.८ ॥ |
|||
मन्त्र १२[II.iv.12] |
|||
स यथा सैन्धवखिल्य उदके प्रास्त उदकमेवानुविलीयेत |
|||
न हास्योद्ग्रहणायेव न हास्योद्ग्रहणायैव स्याद् |
|||
यतो यतस्त्वाददीत लवणमेवैवं वा अर इदं महद् |
|||
भूतमनन्तमपारं विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय |
|||
एतेभ्यस् भूतेभ्यस् समुत्थाय |
|||
तान्येवानुविनश्यति |
|||
न प्रेत्य सञ्ज्ञाऽस्तीत्यरे ब्रवीमीति होवाच याज्ञवल्क्यः ॥ १२ ॥ |
|||
मन्त्र १३[II.iv.13] |
|||
सा होवाच मैत्रेय्य् |
|||
अत्रैव मा भगवानमूमुहद् |
|||
न प्रेत्य सञ्ज्ञाऽस्तीति । |
|||
स होवाच |
|||
न वा अरेऽहं मोहं ब्रवीम्य् |
|||
अलं वा अर इदं विज्ञानाय ॥ १३ ॥ |
|||
स यथा वीणायै वाद्यमानायै न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय वीणायै तु ग्रहणेन वीणावादस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ २,४.९ ॥ |
|||
मन्त्र १४[II.iv.14] |
|||
यत्र हि द्वैतमिव भवति |
|||
तदितर इतरं जिघ्रति |
|||
तदितर इतरं पश्यति |
|||
तदितर इतर शृणोति |
|||
तदितर इतरमभिवदति |
|||
तदितर इतरं मनुते |
|||
तदितर इतरं विजानाति । |
|||
यत्र वा अस्य सर्वमात्मैवाभूत् |
|||
तत्केन कं जिघ्रेत् |
|||
तत्केन कं पश्येत् |
|||
तत्केन क शृणुयात् |
|||
तत्केन कमभिवदेत् |
|||
तत्केन कं मन्वीत |
|||
तत्केन कं विजानीयात् । |
|||
येनेद सर्वं विजानाति |
|||
तं केन विजानीयाद् |
|||
विज्ञातारमरे केन विजानीयादिति ॥ १४ ॥ |
|||
इति चतुर्थं ब्राह्मणम् ॥ |
|||
स यथार्द्रैधाग्नेरभ्याहितात्पृथग्धूमा विनिश्चरन्त्येव वा अरेऽस्य महतो भूतस्य निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वाङ्गिरस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकाः सूत्राण्यनुव्याख्यानानि व्याख्याननि । |
|||
'''पञ्चमं ब्राह्मणम्''' |
|||
अस्यैवैतानि निश्वसितानि ॥ बृह. २,४.१० ॥ |
|||
मन्त्र १[II.v.1] |
|||
इयं पृथिवी सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
अस्यै पृथिव्यै सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
यश्चायमस्यां पृथिव्यां तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमध्यात्म शारीरस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषः |
|||
अमृतमयस् पुरुषस् |
|||
अयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
इदं ब्रह्म् |
|||
एद सर्वम् ॥ १ ॥ |
|||
स यथा सर्वासामपां समुद्र एकायनम् । |
|||
मन्त्र २[II.v.2] |
|||
एवं सर्वेषां स्पर्शानां त्वगेकायनम् । |
|||
एवं सर्वेषां गन्धानां नासिके एकायनम् । |
|||
असामपा सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
एवं सर्वेषां रसानां जिह्वैकायनम् । |
|||
यश्चायमास्वप्सु तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषः |
|||
एवं सर्वेषां रूपाणां चक्षुरेकायनम् । |
|||
यश्चायमध्यात्म रैतसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
एवं सर्वेषं शब्दानां श्रोत्रमेकायनम् । |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
एवं सर्वेषां संकल्पानां मन एकायनम् । |
|||
इदं ब्रह्म् |
|||
एवं सर्वासां विद्यानां हृदयमेकायनम् । |
|||
एद सर्वम् ॥ २ ॥ |
|||
एवं सर्वेषां कर्मणां हस्तावेकायनम् । |
|||
एवं सर्वेषामानन्दानामुपस्थ एकायनम् । |
|||
एवं सर्वेषां विसर्गाणां पायुरेकायनम् । |
|||
एवं सर्वेषामध्वनां पादावेकायनम् । |
|||
एवं सर्वेषां वेदानां वागेकायनम् ॥ बृह. २,४.११ ॥ |
|||
मन्त्र ३[II.v.3] |
|||
अयमग्निः सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
अस्याग्नेः सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
यश्चायमस्मिन्नग्नौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमध्यात्मं वाङ्मयस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
इदं ब्रह्म् |
|||
एद सर्वम् ॥ ३ ॥ |
|||
स यथा सैन्धवखिल्य उदके प्रास्त उदकमेवानुविलीयेत न हास्योद्ग्रहणायेव स्यात् । |
|||
मन्त्र ४[II.v.4] |
|||
यतोयतस्त्वाददीत लवणम् । |
|||
अयं वायुः सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
एवं वा अर इदं महद्भूतमनन्तमपारं विज्ञानघन एव । |
|||
अस्य वायोः सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
एतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति । |
|||
यश्चायमस्मिन्वायौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
न प्रेत्य संज्ञास्तीत्यरे ब्रवीमि । |
|||
यश्चायमध्यात्मं प्राणस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
इति होवाच याज्ञवल्क्यः ॥ २,४.१२ ॥ |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदं अमृतम्। |
|||
इदं ब्रह्मेद सर्वम् ॥ ४ ॥ |
|||
मन्त्र ५[II.v.5] |
|||
अयमादित्यः सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
अस्याऽऽदित्यस्य सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
यश्चायमस्मिन्नादित्ये तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमध्यात्मं चाक्षुषस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
इदं ब्रह्मेद सर्वम् ॥ ५ ॥ |
|||
सा होवाच मैत्रेयी अत्रैव मा भगवानमूमुहन्न प्रेत्य संज्ञास्तीति । |
|||
मन्त्र ६[II.v.6] |
|||
स होवाच न वा अरेऽहं मोहं ब्रवीमि । |
|||
इमा दिशः सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
अलं वा अर इदं विज्ञानाय ॥ २,४.१३ ॥ |
|||
आसां दिशा सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
यश्चायमासु दिक्षु तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमध्यात्म श्रौत्रः प्रातिश्रुत्कस्तेजोमयोऽमृतमयः |
|||
पुरुषो |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
इदं ब्रह्मेद सर्वम् ॥ ६ ॥ |
|||
मन्त्र ७[II.v.7] |
|||
अयं चन्द्रः सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
अस्य चन्द्रस्य सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
यश्चायमस्मिंश्चन्द्रे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमध्यात्मं मानसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
इदं ब्रह्मेद सर्वम् ॥ ७ ॥ |
|||
यत्र हि द्वैतमिव भवति तदितर इतरं जिघ्रति तदितर इतरं पश्यति तदितर इतरं शृणोति तदितर इतरं जिघ्रति तदितर इतरमभिवदति तदितर इतरं मनुते तदितर इतरं विजानाति । |
|||
मन्त्र ८[II.v.8] |
|||
यत्र वास्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्केन कं जिघ्रेत्तत्केन कं जिघ्रेत्तत्केन कं पश्येत्तत्केन कं शृणुयात्तत्केन कमभिवदेत्तत्केन कं मन्वीत तत्केन कं विजानीयात् । |
|||
इयं विद्युत्सर्वेषां भूतानं मध्व् |
|||
येनेदं सर्वं विजानाति तं केन विजानीयात् । |
|||
अस्यै विद्युतः सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
विज्ञातारमरे केन विजानीयादिति ॥ बृह. २,४.१४ ॥ |
|||
यश्चायमस्यां विद्युति तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमध्यात्मं तैजसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
इदं ब्रह्मेद सर्वम् ॥ ८ ॥ |
|||
मन्त्र ९[II.v.9] |
|||
अय स्तनयित्नुः सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
अस्य स्तनयित्नोः सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
यश्चायमस्मिन्स्तनयित्नौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमध्यात्म शाब्दः सौवरस्तेजोमयोऽमृतमयः |
|||
पुरुषो |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
इदं ब्रह्मेद सर्वम् ॥ ९ ॥ |
|||
इयं पृथिवी सर्वेषां भूतानां मधु । |
|||
मन्त्र १०[II.v.10] |
|||
अस्यै पृथिव्यै सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
अयमाकाशः सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
यश्चायमस्यां पृथिव्यां तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यस्चायमध्यात्मं शारीरस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
अस्याऽऽकाशस्य सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.१ ॥ |
|||
यश्चायमस्मिन्नाकाशे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमध्यात्म हृद्याकाशस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषः |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
इदं ब्रह्मेद सर्वम् ॥ १० ॥ |
|||
मन्त्र ११[II.v.11] |
|||
अयं धर्मः सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
अस्य धर्मस्य सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
यश्चायमस्मिन्धर्मे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमध्यात्मं धार्मस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
इदं ब्रह्मेद सर्वम् ॥ ११ ॥ |
|||
इमा आपः सर्वेषां भूतानां मधु । |
|||
मन्त्र १२[II.v.12] |
|||
आसामपां सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
इद सत्य सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
यश्चायमास्वप्सु तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं रैतसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
अस्य सत्यस्य सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ बृह. २,५.२ ॥ |
|||
यश्चायमस्मिन्सत्ये तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमध्यात्म सात्यस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
इदं ब्रह्मेद सर्वम् ॥ १२ ॥ |
|||
मन्त्र १३[II.v.13] |
|||
इदं मानुष सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
अस्य मानुषस्य सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
यश्चायमस्मिन्मानुषे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमध्यात्मं मानुषस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
इदं ब्रह्मेद सर्वम् ॥ १३ ॥ |
|||
अयमग्निः सर्वेषां भूतानां मधु । |
|||
मन्त्र १४[II.v.14] |
|||
अस्याग्नेः सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
अयमात्मा सर्वेषां भूतानां मध्व् |
|||
यश्चायमस्मिन्नग्नौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं वाङ्मयस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
अस्याऽऽत्मनः सर्वाणि भूतानि मधु |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.३ ॥ |
|||
यश्चायमस्मिन्नात्मनि तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
यश्चायमात्मा तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो |
|||
ऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् |
|||
अयं वायुः सर्वेषां भूतानां मधु । |
|||
इदं ब्रह्मेद सर्वम् ॥ १४ ॥ |
|||
अस्य वायोः सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
यश्चायमस्मिन् वायौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं प्राणस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यमेव स योऽयमात्मा । |
|||
इदं अमृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.४ ॥ |
|||
अयमादित्यः सर्वेषां भूतानां मधु । |
|||
अस्यादित्यस्य सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
यश्चायमस्मिन्नादित्ये तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं चाक्षुषस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ बृह. २,५.५ ॥ |
|||
इमा दिशः सर्वेषां भूतानां मधु । |
|||
आसां दिशां सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
यश्चायमासु दिक्षु तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं श्रौत्रः प्रातिश्रुत्कस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.६ ॥ |
|||
अयं चन्द्रः सर्वेषां भूतानां मध्व् । |
|||
अस्य चन्द्रस्य सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
यश्चायमस्मिन् चन्द्रे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं मानसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् । |
|||
इदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.७ ॥ |
|||
इयं विद्युत्सर्वेषां भूतानं मधु । |
|||
अस्यै विद्युतः सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
यश्चायमस्यां विद्युति तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं तैजसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ बृह. २,५.८ ॥ |
|||
अयं स्तनयित्नुः सर्वेषां भुतानां मधु । |
|||
अस्य स्तनयित्नोः सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
यश्चायमस्मिन्स्तनयित्नौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं शाब्दः सौवरस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.९ ॥ |
|||
अयमाकाशः सर्वेषां भूतानां मधु । |
|||
अस्याकाशस्य सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
यश्चायमस्मिन्नाकाशे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं हृद्याकाशस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.१० ॥ |
|||
अयं धर्मः सर्वेषां भूतानां मधु । |
|||
अस्य धर्मस्य सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
यश्चायमस्मिन् धर्मे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं धार्मस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ बृह. २,५.११ ॥ |
|||
इदं सत्यं सर्वेषां भूतानां मधु । |
|||
अस्य सत्यस्य सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
यश्चायमस्मिन् सत्ये तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं सात्यस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.१२ ॥ |
|||
इदं मानुषं सर्वेषां भूतानां मधु । |
|||
अस्य मानुषस्य सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
यश्चायमस्मिन्मानुषे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं मानुषस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.१३ ॥ |
|||
अयमात्मा सर्वेषां भूतानां मधु । |
|||
अस्यात्मनः सर्वाणि भूतानि मधु । |
|||
यश्चायमस्मिन्नात्मनि तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमात्मा तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा । |
|||
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ बृह. २,५.१४ ॥॥ |
|||
स वा अयमात्मा सर्वेषां अधिपतिः सर्वेषां भूतानां राजा । |
|||
तद्यथा रथनाभौ च रथनेमौ चाराः सर्वे समर्पिताः । |
|||
एवमेवास्मिन्नात्मनि सर्वाणि भूतानि सर्वे देवाः सर्वे लोकाः सर्वे प्राणाः सर्व एत आत्मानः समर्पिताः ॥ २,५.१५ ॥ |
|||
मन्त्र १५[II.v.15] |
|||
स वा अयमात्मा सर्वेषां भूतानामधिपतिः |
|||
सर्वेषां भूताना राजा । |
|||
तद्यथा रथनाभौ च रथनेमौ चाराः सर्वे समर्पिता |
|||
एवमेवास्मिन्नात्मनि सर्वाणि भूतानि सर्वे देवाः सर्वे लोकाः सर्वे |
|||
प्राणाः सर्व एत आत्मानः समर्पिताः ॥ १५ ॥ |
|||
मन्त्र १६[II.v.16] |
|||
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच । |
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच । |
||
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् तद्वां नरा सनये दंस उग्रमाविष्कृणोमि तन्यतुर्न वृष्टिम् । |
|||
उवाच |
|||
दध्यङ्ह यन्मध्वाथर्वणो वामश्वस्य शीर्ष्णा प्र यदीमुवाचेति ॥ २,५.१६ ॥ |
|||
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् । |
|||
तद्वाम् |
|||
नरा |
|||
सनये दस उग्रम् |
|||
आविष्कृणोमि |
|||
तन्यतुर्न वृष्टिम् । |
|||
दध्यङ् ह यन्मध्वाथर्वणो वाम् |
|||
अश्वस्य शीर्ष्णा प्र यदीमुवाचेति ॥ १६ ॥ |
|||
मन्त्र १७[II.v.17] |
|||
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच । |
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच । |
||
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् । |
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् आथर्वणायाश्विनौ दधीचेऽश्व्यं शिरः प्रत्यैरयतम् । |
||
स वां मधु प्र वोचदृतायन् त्वाष्ट्रं यद्दस्रावपिकक्ष्यं वामिति ॥ बृह. २,५.१७ ॥ |
|||
आथर्वणायाश्विनौ दधीचेऽश्व्य शिरः प्रत्यैरयतम् । |
|||
स वां मधु प्रवोचदृतायन् |
|||
त्वाष्ट्रं यद् |
|||
दस्राव् |
|||
अपि कक्ष्यं वामिति ॥ १७ ॥ |
|||
मन्त्र १८[II.v.18] |
|||
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच । |
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच । |
||
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् |
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् पुरश्चक्रे द्विपदः पुरश्चक्रे चतुष्पदः । |
||
पुरः स पक्षी भुत्वा पुरः पुरुष आविशदिति । |
|||
पुरश्चक्रे द्विपदः |
|||
स वा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्षु पुरिशयः । |
|||
पुरश्चक्रे चतुष्पदः । |
|||
नैनेन किं चनानावृतम् । |
|||
पुरः स |
|||
नैनेन किं चनासंवृतम् ॥ २,५.१८ ॥ |
|||
पक्षी भूत्वा |
|||
पुरः पुरुष आविशदिति । |
|||
स वा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्षु पुरिशयो |
|||
नैनेन किंचनानावृतम् |
|||
नैनेन किंचनासंवृतम् ॥ १८ ॥ |
|||
मन्त्र १९[II.v.19] |
|||
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच । |
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच । |
||
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् । |
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् रूपंरूपं प्रतिरूपो बभूव तदस्य रूपं प्रतिचक्षणाय । |
||
इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते युक्ता ह्यस्य हरयः शता दशेति । |
|||
रूपरूपं प्रतिरूपो बभूव |
|||
अयं वै हरयोऽयं वै दश च सहस्रणि बहूनि चानन्तानि च । |
|||
तदस्य रूपं प्रतिचक्षणाय । |
|||
तदेतद्ब्रह्मापूर्वमनपरमनन्तरमबाह्यम् । |
|||
इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते |
|||
अयमात्मा ब्रह्म सर्वानुभूः । |
|||
युक्ता ह्यस्य हरयः शता दशेतिय् |
|||
इत्यनुशासनम् ॥ बृह. २,५.१९ ॥ |
|||
अयं वै हरयो |
|||
ऽयं वै दश च सहस्रणि बहूनि चानन्तानि च । |
|||
तदेतद्ब्रह्मापूर्वमनपरमनन्तरमबाह्यम् |
|||
अयमात्मा ब्रह्म सर्वानुभूरित्यनुशासनम् ॥ १९ ॥ |
|||
इति पञ्चमं ब्राह्मणम् ॥ |
|||
अथ वंशः |
|||
'''षष्ठं ब्राह्मणम्''' |
|||
पौतिमाष्यो गौपवनात् । |
|||
गौपवनः पशुतिमाष्यात् । |
|||
पशुतिमाष्यो गौपवनात् । |
|||
गौपवनः कौशिकात् । |
|||
कौशिकः कौण्डिन्यात् । |
|||
कौण्डिन्यः शाण्डिल्यात् । |
|||
शाण्डिल्यः कौशिकाच्च गौतमाच्च । |
|||
गौतमः ॥ बृह. २,६.१ ॥ |
|||
मन्त्र १[II.vi.1] |
|||
अथ वशः |
|||
पौतिमाष्यो गौपवनाद् |
|||
गौपवनः पौतिमाष्यात् |
|||
पौतिमाष्यो गौपवनाद् |
|||
गौपवनः कौशिकात् |
|||
कौशिकः कौण्डिन्यात् |
|||
कौण्डिन्यः शाण्डिल्याच् |
|||
छाण्डिल्यः कौशिकाच्च गौतमाच्च |
|||
गौतमः ॥ १ ॥ |
|||
आग्निवेश्यात् । |
|||
मन्त्र २[II.vi.2] |
|||
आग्निवेश्यः शाण्डिल्याच्चानभिम्लाताच्च । |
|||
आग्निवेश्याद् |
|||
आनभिम्लात आनभिम्लातात् । |
|||
अग्निवेश्यः शाण्डिल्याच्चानभिम्लाताच्च् |
|||
आनभिम्लात |
आनभिम्लात आनभिम्लातात् । |
||
आनभिम्लातो गौतमात् । |
|||
अनभिम्लात अनभिम्लाताद् |
|||
गौतमः सैतवप्राचीनयोग्याभ्याम् । |
|||
अनभिम्लातो गौतमाद् |
|||
सैतवप्राचीनयोग्यौ पाराशर्यात् । |
|||
गौतमः सैतवप्राचीनयोग्याभ्या, |
|||
पाराशर्यो भारद्वाजात् । |
|||
सैतवप्राचीनयोग्यौ पाराशर्यात् |
|||
भारद्वाजो भारद्वाजाच्च गौतमाच्च । |
|||
पाराशर्यो भारद्वाजाद् |
|||
गौतमो भारद्वाजात् । |
|||
भारद्वाजो भारद्वाजाच्च गौतमाच्च |
|||
भारद्वाजः पाराशर्यात् । |
|||
गौतमो भारद्वाजाद् |
|||
पाराशर्यो वैजवापायनात् । |
|||
भारद्वाजः पाराशर्यात् |
|||
वैजवापायनः कौशिकायनेः । |
|||
पाराशर्यो वैजवापायनाद् |
|||
कौशिकायनिः ॥ बृह. २,६.२ ॥ |
|||
वैजवापायनः कौशिकायनेः |
|||
कौशिकायनिः ॥ २ ॥ |
|||
मन्त्र ३[II.vi.3] |
|||
घृतकौशिकाद् |
|||
घृतकौशिकः पाराशर्यायणात् |
|||
पारशर्यायणः पाराशर्यात् |
|||
पाराशर्यो जातूकर्ण्याज् |
|||
जातूकर्ण्य आसुरायणाच्च यास्काच्च् |
|||
ऽऽसुरायणस्त्रैवणेस् |
|||
त्रैवणिरौपजन्धनेर् |
|||
औपजन्धनिरासुर्र् |
|||
आसुरिर्भारद्वाजाद् |
|||
भारद्वाज आत्रेयाद् |
|||
अत्रेयो माण्टेर् |
|||
माण्टिर्गौतमाद् |
|||
गौतमो गौतमाद् |
|||
गौतमो वात्स्याद् |
|||
वात्स्यः शाण्डिल्याच् |
|||
छाण्डिल्यः कैशोर्यात्काप्यात् |
|||
कैशोर्यः काप्यः कुमारहारितात् |
|||
कुमारहारितो गालवाद् |
|||
गालवो विदर्भीकौण्डिन्याद् |
|||
विदर्भीकौण्डिन्यो वत्सनपातो बाभ्रवाद् |
|||
वत्सनपाद्बाभ्रवः पथः सौभरात् |
|||
पन्थाः सौभरोऽयास्यादाङ्गिरसाद् |
|||
अयास्य आङ्गिरस आभूतेस्त्वाष्ट्राद् |
|||
आभूतिस्त्वाष्ट्रो विश्वरूपात्त्वाष्ट्राद् |
|||
विश्वरूपस्त्वाष्ट्रोऽश्विभ्याम् |
|||
अश्विनौ दधीच आथर्वणाद् |
|||
दध्यङ्ङाथर्वणोऽथर्वणो दैवाद् |
|||
अथर्वा दैवो मृत्योः प्राध्वसनान् |
|||
मृत्युः प्राध्वसनः प्रध्वसनात् |
|||
प्रध्वसन एकर्षेः |
|||
एकर्षिर्विप्रचित्तेर् |
|||
विप्रचित्तिर्व्यष्टेर् |
|||
व्यष्टिः सनारोः |
|||
सनारुः सनातनात् |
|||
सनातनः सनगात् |
|||
सनगः परमेष्ठिनः |
|||
परमेष्ठी ब्रह्मणो |
|||
ब्रह्म स्वयम्भु |
|||
ब्रह्मणे नमः ॥ ३ ॥ |
|||
घृतकौशिकात् । |
|||
घृतकौशिकः प्राशर्यायणात् । |
|||
पारशर्यायणः पाराशर्यात् । |
|||
पाराशर्यो जातूकर्ण्यात् । |
|||
जातूकर्ण्य आसुरायणाच्च यास्काच्च । |
|||
आसुरायणस्त्रैवणेः । |
|||
त्रैवणिरौपजन्धनेः । |
|||
औपजन्धनिरासुरेः । |
|||
आसुरिर्भारद्वाजात् । |
|||
भारद्वाज आत्रेयात् । |
|||
आत्रेयो माण्टेः । |
|||
माण्टिर्गौतमात् । |
|||
गौतमो वात्स्यात् । |
|||
वात्स्यः शाण्डिल्यात् । |
|||
शाण्डिल्यः कैशोर्यात्काप्यात् । |
|||
कैशोर्यः काप्यः कुमारहारितात् । |
|||
कुमारहारितो गालवात् । |
|||
गालवो विदर्भीकौण्डिन्यात् । |
|||
विदर्भीकौण्डिन्यो वत्सनपातो बाभ्रवात् । |
|||
वत्सनपाद्बाभ्रवः पथः सौभरात् । |
|||
पन्थाः सौभरोऽयास्यादाङ्गिरसात् । |
|||
अयास्य आङ्गिरस आभूतेस्त्वाष्ट्रात् । |
|||
आभूतिस्त्वाष्ट्रो विश्वरूपात्त्वाष्ट्रात् । |
|||
विश्वरूपस्त्वाष्ट्रोऽव्शिभ्याम् । |
|||
अश्विनौ दधीच आथर्वणात् । |
|||
दध्यङ्ङाथर्वणोऽथर्वणो दैवात् । |
|||
अथर्वा दैवो मृत्योः प्राध्वंसनात् । |
|||
मृत्युः प्राध्वंसनः प्रध्वंसनात् । |
|||
प्रध्वंसन एकर्षेः । |
|||
एकर्षिर्विप्रचित्तेः । |
|||
विप्रचित्तिर्व्यष्टेर् । |
|||
व्यष्टिः सनारोः । |
|||
सनारुः सनातनात् । |
|||
सनातनः सनगात् । |
|||
सनगः परमेष्ठिनः । |
|||
परमेष्ठी ब्रह्मणः । |
|||
ब्रह्म स्वयंभु । |
|||
ब्रह्मणे नमः ॥ बृह. २,६.३ ॥ |
|||
इति षष्ठं ब्राह्मणम् ॥ |
इति षष्ठं ब्राह्मणम् ॥ |
||
॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि द्वितीयोऽध्यायः ॥ |
॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि द्वितीयोऽध्यायः ॥ |
||
</span></poem> |
|||
[https://sa.wikisource.org/wiki/बृहदारण्यक_उपनिषद्_1a प्रथमोऽध्यायः (previous chapter)] |
[https://sa.wikisource.org/wiki/बृहदारण्यक_उपनिषद्_1a प्रथमोऽध्यायः (previous chapter)] |
२२:५०, २४ मे २०१९ इत्यस्य संस्करणं
द्वितीयोऽध्यायः ।
प्रथमं ब्राह्मणम्
दृप्तबालाकिर्हानूचानो गार्ग्य आस ।
स होवाचाजातशत्रुं काश्यं ब्रह्म ते ब्रवाणीति ।
स होवाचाजातशत्रुः सहस्रमेतस्यां वाचि दद्मः, जनको जनक इति वै जना धावन्तीति ॥ बृह. २,१.१ ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवासावादित्ये पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुर् मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः ।
अतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजेति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्तेऽतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजा भवति ॥ २,१.२ ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवासौ चन्द्रे पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः ।
बृहन् पाण्दरवासाः सोमो राजेति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्तेऽहरहर्सुतः प्रसुतो भवति ।
नास्यान्नं क्षीयते ॥ बृह. २,१.३ ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवासौ विद्युति पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः ।
तेजस्वीति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्ते तेजस्वी ह भवति ।
तेजस्विनी हास्य प्रजा भवति ॥ २,१.४ ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवायमाकाशे पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः ।
पूर्णमप्रवर्तीति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्ते पूर्यते प्रजया पशुभिर्नास्यास्माल्लोकात्प्रजोद्वर्तते ॥ बृह. २,१.५ ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवायं वायौ पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः ।
इन्द्रो वैकुण्ठोऽपराजिता सेनेति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्ते जिष्णुर्हापराजिष्णुर्भवत्यन्यतस्त्यजायी ॥ २,१.६ ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवायमग्नौ पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः ।
विषासहिरिति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्ते विषासहिर्ह भवति ।
विषासहिर्हास्य प्रजा भवति ॥ बृह. २,१.७ ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवायमप्सु पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः ।
प्रतिरूप इति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्ते प्रतिरूपं हैवैनमुपगच्छति नाप्रतिरूपम् ।
अथो प्रतिरुपोऽस्माज्जायते ॥ २,१.८ ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवायमादर्शे पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः ।
रोचिष्णुरिति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्ते रोचिष्णुर्ह भवति ।
रोचिष्णुर्हास्य प्रजा भवति ।
अथो यैः संनिगच्छति ।
सर्वांस्तानतिरोचते ॥ बृह. २,१.९ ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवायं यन्तं पश्चाच्छब्बोऽनूदेत्येतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः ।
असुरिति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्ते सर्वं हैवास्मिंल्लोक आयुरेति ।
नैनं पुरा कालात्प्राणो जहाति ॥ २,१.१० ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवायं दिक्षु पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः ।
द्वितीयोऽनपग इति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्ते द्वितीयवान् ह भवति ।
नास्माद्गणश्छिद्यते ॥ बृह. २,१.११ ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवायं छायामयः पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः ।
मृत्युरिति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्ते सर्वं हैवास्मिंल्लोक आयुरेति ।
नैनं पुरा कालान्मृत्युरागच्छति ॥ २,१.१२ ॥
स होवाच गार्ग्यः य एवायमात्मनि पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति ।
स होवाचाजातशत्रुः मा मैतस्मिन् संवदिष्ठाः ।
आत्मन्वीति वा अहमेतमुपास इति ।
स य एतमेवमुपास्त आत्मन्वी ह भवति ।
आत्मन्विनी हास्य प्रजा भवति ।
स ह तूष्णीमास गार्ग्यः ॥ बृह. २,१.१३ ॥
स होवाचाजातशत्रुः एतावन्नू३ इति ।
एतावद्धीति ।
नैतावता विदितं भवतीति ।
स होवाच गार्ग्यः उप त्वायानीति ॥ २,१.१४ ॥
स होवाचाजातशत्रुः प्रतिलोमं चैतद्यद्ब्राह्मणः क्षत्रियमुपेयाद्ब्रह्म मे वक्ष्यतीति ।
व्येव त्वा ज्ञपयिष्यामीति ।
तं पाणावादायोत्तस्थौ ।
तौ ह पुरुषं सुप्तमाजग्मतुः ।
तमेतैर्नामभिरामन्त्रयां चक्रे बृहन् पाण्दरवासः सोम राजन्निति ।
स नोत्तस्थौ ।
तं पाणिनापेषं बोधयां चकार ।
स होत्तस्थौ ॥ बृह. २,१.१५ ॥
स होवाचाजातशत्रुः यत्रैष एतत्सुप्तोऽभूद्य एष विज्ञानमयः पुरुषः क्वैष तदाभूत्कुत एतदागादिति ।
तदु ह न मेने गार्ग्यः ॥ २,१.१६ ॥
स होवाचाजातशत्रुः यत्रैष एतत्सुप्तोऽभूद्य एष विज्ञानमयः पुरुषस्तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्नानमादाय य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिञ्छेते ।
तानि यदा गृह्णाति ।
अथ हैतत्पुरुषः स्वपिति नाम ।
तद्गृहीत एव प्राणो भवति ।
गृहीता वाग् ।
गृहीतं चक्षुर् ।
गृहीतं श्रोत्रम् ।
गृहीतं मनः ॥ बृह. २,१.१७ ॥
स यत्रैतत्स्वप्न्यया चरति ते हास्य लोकाः ।
तदुतेव महाराजो भवत्युतेव महाब्राह्मणः ।
उतेवोच्चावचं निगच्छति ।
स यथा महाराजो जानपदान् गृहीत्वा स्वे जनपदे यथाकामं परिवर्तेतैवमेवैष एतत्प्राणान् गृहीत्वा स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्तते ॥ २,१.१८ ॥
अथ यदा सुषुप्तो भवति ।
यदा न कस्य चन वेद ।
हिता नाम नाड्यो द्वासप्ततिः सहस्राणि हृदयात्पुरीततमभिप्रतिष्ठन्ते ।
ताभिः प्रत्यवसृप्य पुरीतति शेते ।
स यथा कुमारो अद्द्. वा महाराजो वा महाब्राह्मणो वातिघ्नीमानन्दस्य गत्वा शयीत ।
एवमेवैष एतच्छेते ॥ २,१.१९ ॥
स यथोर्णवाभिस्तन्तुनोच्चरेद्यथा अग्नेः क्षुद्रा विष्फुलिङ्गा व्युच्चरन्त्येवमेवास्मादात्मनः सर्वे प्राणाः सर्वे लोकाः सर्वे देवाः सर्वाणि भूतानि व्युच्चरन्ति ।
तस्योपनिषत्सत्यस्य सत्यमिति ।
प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम् ॥ बृह. २,१.२० ॥
यो ह वै शिशुं साधानं सप्रत्याधानं सस्थूणं सदामं वेद सप्त ह द्विषतो भ्रातृव्यानवरुणद्धि ।
अयं वाव शिशुर्योऽयं मध्यमः प्राणः ।
तस्येदमेवाधानमिदं प्रत्याधानं प्राणः स्थूणान्नं दाम ॥ २,२.१ ॥
तमेताः सप्ताक्षितय उपतिष्ठन्ते ।
तद्या इमा अक्षंल्लोहिन्यो राजयस्ताभिरेनं रुद्रोऽन्वायत्तः ।
अथ या अक्षन्नापस्ताभिः पर्जन्यः ।
या कनीनका तयादित्यः ।
यत्कृष्णं तेनाग्निर् ।
यच्छुक्लं तेनेन्द्रः ।
अधरयैनं वर्तन्या पृथिव्यन्वायत्ता ।
द्यौरुत्तरया ।
नास्यान्नं क्षीयते य एवं वेद ॥ बृह. २,२.२ ॥
तदेष श्लोको भवति
अर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुध्नस्तस्मिन् यशो निहितं विश्वरूपम् ।
तस्यासत ऋषयः सप्त तीरे वागष्टमी ब्रह्मणा संविदानेति ।
अर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुध्न इति ।
इदं तच्छरीर एष ह्यर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुध्नः ।
तस्मिन् यशो निहितं विश्वरूपमिति ।
प्राणा वै यशो विश्वरूपम् ।
प्राणानेतदाह ।
तस्यासत ऋषयः सप्त तीर इति ।
प्राणा वा ऋषयः ।
प्राणाणेतदाह ।
वागष्टमी ब्रह्मणा संविदानेति ।
वाग्घ्यष्टमी ब्रह्मणा संवित्ते ॥ बृह. २,२.३ ॥
इमावेव गोतमभरद्वाजौ ।
अयमेव गोतमोऽयं भरद्वाजः ।
इमावेव विश्वामित्रजमदग्नी ।
अयमेव विश्वामित्रोऽयं जमदग्निः ।
इमावेव वसिष्ठकश्यपौ ।
अयमेव वसिष्ठोऽयं कश्यपः ।
वागेवात्रिः ।
वाचा ह्यन्नमद्यते ।
अत्तिर्ह वै नामैतद्यदौत्रिरिति ।
सर्वस्यात्ता भवति ।
सर्वमस्यान्नं भवति य एवं वेद ॥ २,२.४ ॥
द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे ।
मूर्तं चैवामूर्तं च ।
मर्त्यं चामृतं च ।
स्थितं च यच्च ।
सच्च त्यं च ॥ बृह. २,३.१ ॥
तदेतन्मूर्तं यदन्यद्वायोश्चान्तरिक्षाच्च ।
एतन्मर्त्यम् ।
एतत्स्थितम् ।
एतत्सत् ।
तस्यैतस्य मूर्तस्यैतस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो य एष तपति ।
सतो ह्येष रसः ॥ २,३.२ ॥
अथामूर्तम् ।
वायुश्चान्तरिक्षश्च ।
एतदमृतम् ।
एतद्यत् ।
एतत्त्यम् ।
तस्यैतस्यामूर्तस्यैतस्यामृतस्यैतस्य यत एतस्य त्यस्यैष रसो य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषः ।
त्यस्य ह्येष रस ।
इत्यधिदैवतम् ॥ बृह. २,३.३ ॥
अथाध्यात्मम् ।
इदमेव मूर्तं यदन्यत्प्राणाच्च यश्चायमन्तरात्मन्नाकाशः ।
एतन्मर्त्यम् ।
एतत्स्थितम् ।
एतत्सत् ।
तस्यैतस्य मूर्तस्यैतस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो यच्चक्षुः ।
सतो ह्येष रसः ॥ २,३.४ ॥
अथामूर्तं प्राणश्च यश्चायमन्तरात्मन्नाकाशः ।
एतदमृतम् ।
एतद्यत् ।
एतत्त्यत् ।
तस्यैतस्यामूर्तस्यैतस्यामृतस्यैतस्य यत एतस्य त्यस्यैष रसो योऽयं दक्षिणेऽक्षन् पुरुषः ।
त्यस्य ह्येष रसः ॥ बृह. २,३.५ ॥
तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपम् ।
यथा माहारजनं वासो यथा पाण्ड्वाविकं यथेन्द्रगोपो यथाग्न्यर्चिर्यथा पुण्डरीकं यथा सकृद्विद्युत्तम् ।
सकृद्विद्युत्तेव ह वा अस्य श्रीर्भवति य एवं वेद ।
अथात आदेशो नेति नेति ।
न ह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्ति ।
अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यमिति ।
प्राणा वै सत्यम् ।
तेषामेष सत्यम् ॥ २,३.६ ॥
मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः उद्यास्यन् वा अरेऽहमस्मात्स्थानादस्मि ।
हन्त तेऽनया कात्यायन्यान्तं करवाणीति ॥ बृह. २,४.१ ॥
सा होवाच मैत्रेयी यन्नु म इयं भगोः सर्वा पृथिवी वित्तेन पूर्णा स्यात्कथं तेनामृता स्यामिति ।
नेति होवाच याज्ञवल्क्यः ।
यथैवोपकरणवतां जीवितं तथैव ते जीवितं स्यात् ।
अमृतत्वस्य तु नाशास्ति वित्तेनेति ॥ २,४.२ ॥
सा होवाच मैत्रेयी येनाहं नामृता स्यां किमहं तेन कुर्याम् ।
यदेव भगवान् वेद तदेव मे ब्रूहीति ॥ २,४.३ ॥
स होवाच याज्ञवल्क्यः प्रिया बतारे नः सती प्रियं भाषसे ।
एह्यास्स्व ।
व्याख्यास्यामि ते ।
व्याचक्षाणस्य तु मे निदिध्यासस्वेति ॥ बृह. २,४.४ ॥
स होवाच न वा अरे पत्युः कामाय पतिः प्रियो भवत्यात्मनस्तु कामाय पतिः प्रियो भवति ।
न वा अरे जायायै कामाय जाया प्रिया भवत्यात्मनस्तु कामाय जाया प्रिया भवति ।
न वा अरे पुत्राणां कामाय पुत्राः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति ।
न वा अरे वित्तस्य कामाय वित्तं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय वित्तं प्रियं भवति ।
न वा अरे ब्रह्मणः कामाय ब्रह्म प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय ब्रह्म प्रियं भवति ।
न वा अरे क्षत्रस्य कामाय क्षत्रं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय क्षत्रं प्रियं भवति ।
न वा अरे लोकानां कामाय लोकाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय लोकाः प्रिया भवन्ति ।
न वा अरे देवानां कामाय देवाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय देवाः प्रिया भवन्ति ।
न वा अरे भूतानां कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्त्यात्मनस्तु कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति ।
न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति ।
आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यो मैत्रेयि ।
आत्मनो वा अरे दर्शनेन श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेदं सर्वं विदितम् ॥ बृह. २,४.५ ॥
ब्रह्म तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनो ब्रह्म वेद ।
क्षत्रं तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः क्षत्रं वेद ।
लोकास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो लोकान् वेद ।
देवास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो देवान् वेद ।
भूतानि तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो भूतानि वेद ।
सर्वं तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः सर्वं वेद ।
इदं ब्रह्मेदं क्षत्रमिमे लोका इमे देवा इमानि भूतानीदं सर्वं यदयमात्मा ॥ बृह. २,४.६ ॥
स यथा दुन्दुभेर्हन्यमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय ।
दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ २,४.७ ॥
स यथा शङ्खस्य ध्मायमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय शङ्खस्य तु ग्रहणेन शङ्खध्मस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ २,४.८ ॥
स यथा वीणायै वाद्यमानायै न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय वीणायै तु ग्रहणेन वीणावादस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ २,४.९ ॥
स यथार्द्रैधाग्नेरभ्याहितात्पृथग्धूमा विनिश्चरन्त्येव वा अरेऽस्य महतो भूतस्य निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वाङ्गिरस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकाः सूत्राण्यनुव्याख्यानानि व्याख्याननि ।
अस्यैवैतानि निश्वसितानि ॥ बृह. २,४.१० ॥
स यथा सर्वासामपां समुद्र एकायनम् ।
एवं सर्वेषां स्पर्शानां त्वगेकायनम् ।
एवं सर्वेषां गन्धानां नासिके एकायनम् ।
एवं सर्वेषां रसानां जिह्वैकायनम् ।
एवं सर्वेषां रूपाणां चक्षुरेकायनम् ।
एवं सर्वेषं शब्दानां श्रोत्रमेकायनम् ।
एवं सर्वेषां संकल्पानां मन एकायनम् ।
एवं सर्वासां विद्यानां हृदयमेकायनम् ।
एवं सर्वेषां कर्मणां हस्तावेकायनम् ।
एवं सर्वेषामानन्दानामुपस्थ एकायनम् ।
एवं सर्वेषां विसर्गाणां पायुरेकायनम् ।
एवं सर्वेषामध्वनां पादावेकायनम् ।
एवं सर्वेषां वेदानां वागेकायनम् ॥ बृह. २,४.११ ॥
स यथा सैन्धवखिल्य उदके प्रास्त उदकमेवानुविलीयेत न हास्योद्ग्रहणायेव स्यात् ।
यतोयतस्त्वाददीत लवणम् ।
एवं वा अर इदं महद्भूतमनन्तमपारं विज्ञानघन एव ।
एतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति ।
न प्रेत्य संज्ञास्तीत्यरे ब्रवीमि ।
इति होवाच याज्ञवल्क्यः ॥ २,४.१२ ॥
सा होवाच मैत्रेयी अत्रैव मा भगवानमूमुहन्न प्रेत्य संज्ञास्तीति ।
स होवाच न वा अरेऽहं मोहं ब्रवीमि ।
अलं वा अर इदं विज्ञानाय ॥ २,४.१३ ॥
यत्र हि द्वैतमिव भवति तदितर इतरं जिघ्रति तदितर इतरं पश्यति तदितर इतरं शृणोति तदितर इतरं जिघ्रति तदितर इतरमभिवदति तदितर इतरं मनुते तदितर इतरं विजानाति ।
यत्र वास्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्केन कं जिघ्रेत्तत्केन कं जिघ्रेत्तत्केन कं पश्येत्तत्केन कं शृणुयात्तत्केन कमभिवदेत्तत्केन कं मन्वीत तत्केन कं विजानीयात् ।
येनेदं सर्वं विजानाति तं केन विजानीयात् ।
विज्ञातारमरे केन विजानीयादिति ॥ बृह. २,४.१४ ॥
इयं पृथिवी सर्वेषां भूतानां मधु ।
अस्यै पृथिव्यै सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्यां पृथिव्यां तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यस्चायमध्यात्मं शारीरस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.१ ॥
इमा आपः सर्वेषां भूतानां मधु ।
आसामपां सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमास्वप्सु तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं रैतसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ बृह. २,५.२ ॥
अयमग्निः सर्वेषां भूतानां मधु ।
अस्याग्नेः सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्मिन्नग्नौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं वाङ्मयस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.३ ॥
अयं वायुः सर्वेषां भूतानां मधु ।
अस्य वायोः सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्मिन् वायौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं प्राणस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यमेव स योऽयमात्मा ।
इदं अमृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.४ ॥
अयमादित्यः सर्वेषां भूतानां मधु ।
अस्यादित्यस्य सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्मिन्नादित्ये तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं चाक्षुषस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ बृह. २,५.५ ॥
इमा दिशः सर्वेषां भूतानां मधु ।
आसां दिशां सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमासु दिक्षु तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं श्रौत्रः प्रातिश्रुत्कस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.६ ॥
अयं चन्द्रः सर्वेषां भूतानां मध्व् ।
अस्य चन्द्रस्य सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्मिन् चन्द्रे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं मानसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतम् ।
इदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.७ ॥
इयं विद्युत्सर्वेषां भूतानं मधु ।
अस्यै विद्युतः सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्यां विद्युति तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं तैजसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ बृह. २,५.८ ॥
अयं स्तनयित्नुः सर्वेषां भुतानां मधु ।
अस्य स्तनयित्नोः सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्मिन्स्तनयित्नौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं शाब्दः सौवरस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.९ ॥
अयमाकाशः सर्वेषां भूतानां मधु ।
अस्याकाशस्य सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्मिन्नाकाशे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं हृद्याकाशस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.१० ॥
अयं धर्मः सर्वेषां भूतानां मधु ।
अस्य धर्मस्य सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्मिन् धर्मे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं धार्मस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ बृह. २,५.११ ॥
इदं सत्यं सर्वेषां भूतानां मधु ।
अस्य सत्यस्य सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्मिन् सत्ये तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं सात्यस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.१२ ॥
इदं मानुषं सर्वेषां भूतानां मधु ।
अस्य मानुषस्य सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्मिन्मानुषे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं मानुषस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ २,५.१३ ॥
अयमात्मा सर्वेषां भूतानां मधु ।
अस्यात्मनः सर्वाणि भूतानि मधु ।
यश्चायमस्मिन्नात्मनि तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमात्मा तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ।
इदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम् ॥ बृह. २,५.१४ ॥॥
स वा अयमात्मा सर्वेषां अधिपतिः सर्वेषां भूतानां राजा ।
तद्यथा रथनाभौ च रथनेमौ चाराः सर्वे समर्पिताः ।
एवमेवास्मिन्नात्मनि सर्वाणि भूतानि सर्वे देवाः सर्वे लोकाः सर्वे प्राणाः सर्व एत आत्मानः समर्पिताः ॥ २,५.१५ ॥
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच ।
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् तद्वां नरा सनये दंस उग्रमाविष्कृणोमि तन्यतुर्न वृष्टिम् ।
दध्यङ्ह यन्मध्वाथर्वणो वामश्वस्य शीर्ष्णा प्र यदीमुवाचेति ॥ २,५.१६ ॥
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच ।
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् आथर्वणायाश्विनौ दधीचेऽश्व्यं शिरः प्रत्यैरयतम् ।
स वां मधु प्र वोचदृतायन् त्वाष्ट्रं यद्दस्रावपिकक्ष्यं वामिति ॥ बृह. २,५.१७ ॥
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच ।
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् पुरश्चक्रे द्विपदः पुरश्चक्रे चतुष्पदः ।
पुरः स पक्षी भुत्वा पुरः पुरुष आविशदिति ।
स वा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्षु पुरिशयः ।
नैनेन किं चनानावृतम् ।
नैनेन किं चनासंवृतम् ॥ २,५.१८ ॥
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच ।
तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् रूपंरूपं प्रतिरूपो बभूव तदस्य रूपं प्रतिचक्षणाय ।
इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते युक्ता ह्यस्य हरयः शता दशेति ।
अयं वै हरयोऽयं वै दश च सहस्रणि बहूनि चानन्तानि च ।
तदेतद्ब्रह्मापूर्वमनपरमनन्तरमबाह्यम् ।
अयमात्मा ब्रह्म सर्वानुभूः ।
इत्यनुशासनम् ॥ बृह. २,५.१९ ॥
अथ वंशः
पौतिमाष्यो गौपवनात् ।
गौपवनः पशुतिमाष्यात् ।
पशुतिमाष्यो गौपवनात् ।
गौपवनः कौशिकात् ।
कौशिकः कौण्डिन्यात् ।
कौण्डिन्यः शाण्डिल्यात् ।
शाण्डिल्यः कौशिकाच्च गौतमाच्च ।
गौतमः ॥ बृह. २,६.१ ॥
आग्निवेश्यात् ।
आग्निवेश्यः शाण्डिल्याच्चानभिम्लाताच्च ।
आनभिम्लात आनभिम्लातात् ।
आनभिम्लात आनभिम्लातात् ।
आनभिम्लातो गौतमात् ।
गौतमः सैतवप्राचीनयोग्याभ्याम् ।
सैतवप्राचीनयोग्यौ पाराशर्यात् ।
पाराशर्यो भारद्वाजात् ।
भारद्वाजो भारद्वाजाच्च गौतमाच्च ।
गौतमो भारद्वाजात् ।
भारद्वाजः पाराशर्यात् ।
पाराशर्यो वैजवापायनात् ।
वैजवापायनः कौशिकायनेः ।
कौशिकायनिः ॥ बृह. २,६.२ ॥
घृतकौशिकात् ।
घृतकौशिकः प्राशर्यायणात् ।
पारशर्यायणः पाराशर्यात् ।
पाराशर्यो जातूकर्ण्यात् ।
जातूकर्ण्य आसुरायणाच्च यास्काच्च ।
आसुरायणस्त्रैवणेः ।
त्रैवणिरौपजन्धनेः ।
औपजन्धनिरासुरेः ।
आसुरिर्भारद्वाजात् ।
भारद्वाज आत्रेयात् ।
आत्रेयो माण्टेः ।
माण्टिर्गौतमात् ।
गौतमो वात्स्यात् ।
वात्स्यः शाण्डिल्यात् ।
शाण्डिल्यः कैशोर्यात्काप्यात् ।
कैशोर्यः काप्यः कुमारहारितात् ।
कुमारहारितो गालवात् ।
गालवो विदर्भीकौण्डिन्यात् ।
विदर्भीकौण्डिन्यो वत्सनपातो बाभ्रवात् ।
वत्सनपाद्बाभ्रवः पथः सौभरात् ।
पन्थाः सौभरोऽयास्यादाङ्गिरसात् ।
अयास्य आङ्गिरस आभूतेस्त्वाष्ट्रात् ।
आभूतिस्त्वाष्ट्रो विश्वरूपात्त्वाष्ट्रात् ।
विश्वरूपस्त्वाष्ट्रोऽव्शिभ्याम् ।
अश्विनौ दधीच आथर्वणात् ।
दध्यङ्ङाथर्वणोऽथर्वणो दैवात् ।
अथर्वा दैवो मृत्योः प्राध्वंसनात् ।
मृत्युः प्राध्वंसनः प्रध्वंसनात् ।
प्रध्वंसन एकर्षेः ।
एकर्षिर्विप्रचित्तेः ।
विप्रचित्तिर्व्यष्टेर् ।
व्यष्टिः सनारोः ।
सनारुः सनातनात् ।
सनातनः सनगात् ।
सनगः परमेष्ठिनः ।
परमेष्ठी ब्रह्मणः ।
ब्रह्म स्वयंभु ।
ब्रह्मणे नमः ॥ बृह. २,६.३ ॥
इति षष्ठं ब्राह्मणम् ॥
॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि द्वितीयोऽध्यायः ॥