शब्दकल्पद्रुमः/विमलः

पृष्ठ ४/४१५

विमलः, पुं, (विगतो मलः पापं यस्मात् ।) अर्हन् । इति हेमचन्द्रः ॥ (सुद्युम्नपुत्त्रः । यथा, भाग- वते । ९ । १ । ४१ । “तस्योत्कलो गयो राजन् विमलश्च त्रयःसुताः ॥”) विमलदानं, क्ली, (विमलं विशुद्धं दानम् ।) नित्य- नैमित्तिककाम्यदानम् । ईश्वरप्रीणनार्थदानञ्च । यथा, -- “नित्यं नैमित्तिकं काम्यं विमलं दानमीरितम् । अहन्यहनि यत्किञ्चिद्दीयतेऽनुपकारिणे । अनुद्दिश्य फलं तत् स्यात् ब्राह्मणाय तु नित्य- कम् ॥ यत्तु पापापशान्त्यै च दीयते विदुषां करे । नैमित्तिकं तदुद्दिष्टं दानं सद्भिरनुष्ठितम् ॥ अपत्यविजयैश्वर्य्यस्वर्गार्थं यत् प्रदीयते । दानं तत् काम्यमाख्यातमृषिभिर्द्धर्म्मचिन्तकः ॥ चेतसा सत्त्वयुक्तेन दानं तद्बिमलं स्मृतम् ॥” इति गारुडे ५१ अध्यायः ॥ विमलमणिः, पुं, (विमलः स्वच्छो मणिः ।) स्फटिकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विमला, स्त्री, (विमल + टाप् ।) सप्तला । इत्यमरः ॥ चामरकषा इति भाषा ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “शातला सप्तला सारा विमला विदुला च सा । तथा निगदिता भूरिफेना चर्म्मकषेत्यपि ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) भूमिभेदः । इति मेदिनी । ले, १३१ ॥ देवी- भेदः । यथा, -- “यूथाख्यविमला कार्य्या शुद्धहारेन्दुवर्च्चसा । मुक्ताक्षसूत्रधारी च कमण्डलुकरा वरा ॥ नावासनसमारूढा श्वेतमाल्याम्बरप्रिया । दधिक्षीरोदनाहारा कर्पूरमदचर्च्चिता । सितपङ्कजहोमेन राष्ट्रायुर्नृपवर्द्धिनी ॥” इति देवीपुराणे संवत्सरदेवताद्वितीयविंश- तिकाविधिः ॥ * ॥ अन्यच्च । “पूजयेत् कर्णिकामध्ये वासुदेवन्तु नायकम् । विमला नायिका तस्य वासुदेवस्य कीर्त्तिता ॥” इति कालिकापुराणे ८२ अध्यायः ॥ * ॥ अपरञ्च । “उत्कले नाभिदेशञ्च विरजाक्षेत्र उच्यते । विमला सा महादेवी जगन्नाथस्तु भैरवः ॥” इति तन्त्रचूडामणौ ५१ पीठनिर्णयः ॥ (यथा च देवीभागवते । ७ । ३० । ६४ । “गयायां मङ्गला प्रोक्ता विमला पुरुषोत्तमे ॥”) विमलात्मकः, त्रि, (विमलो निर्म्मल आत्मा यस्य ।) निर्म्मलः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥

विमलाद्रिः, पुं, (विमलः अद्रिः ।) शत्रुञ्जय- पर्व्वतः । इति हेमचन्द्रः ॥ विमलार्थकः, त्रि, निर्म्मलः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ विमांसं, क्ली, (विरुद्धं मांसम् ।) अशुद्धमांसम् । तत्तु कुक्कुरादिमांसम् । इति केचित् ॥ विमाता, [ऋ] स्त्री, (विरुद्धा माता ।) मातृ- सपत्नी । सत्मा इति भाषा । सा कनीयस्यपि नमस्या । यथा, स्मृतिः । “मातुः पितुः कनीयांसं न नमेद् वयसाधिकः । नमस्कुर्य्यात् गुरोः पत्नीं भ्रातृजायां विमा- तरम ॥” स्मृत्यर्थसारे । “स्त्रियो नमस्या वृद्धाश्च वयसा पत्युरेव ताः ॥” यतः पत्युर्व्वयसा तास्त्रियो वृद्धा अतः कनिष्ठा अपि नमस्याः । इति मलमासतत्त्वत् ॥ * ॥ विमातृरजोनिवृत्तावपि पितामहधनविभाग- कर्त्तव्यत्वम् । यथा बृहस्पतिः । “पित्रोरभावे भ्रातॄणां विभागः संप्रदर्शितः । मातुर्निवृत्ते रजसि जीवतोरपि शस्यते ॥” अत्र मातृपदं विमातृपरमपि पुत्त्रान्तरोत्पत्ति- सम्भावनातौल्यात् । इति दायतत्त्वम् ॥ * ॥ अस्या अनंशित्वं यथा । सोदरभ्रातृभिर्विभागे क्रियमाणे मात्रे पुत्त्रसमांशो दातव्यः । समांश- हारिणी माता इति वचनात्मातृपदस्य जननी- परत्वात् न सपत्नीमातृपरत्वमपि । सकृच्छ्रुतस्य मुख्यगौणत्वानुपपत्तेः । इति दायभागः ॥ विमातृजः, पुं, (विमातुर्जायते इति । विमातृ + जन + डः ।) मातृसपत्नीपुत्त्रः । तत्पर्य्यायः । वैमात्रेयः २ । इत्यमरः ॥ वैमात्रः ३ । इति जटाधरः ॥ विमानः, पुं क्ली, (विगतं मानमुपमा यस्य ।) देवरथः । तत्पर्य्यायः । व्योमयानम् २ । इत्य- मरः ॥ (यथा, कुमारसम्भवे । २ । ४५ । “भुवनालोकनप्रीतिः स्वर्गिभिर्नानुभूयते । खिलीभूते विमानानां तदापातभयात् पथि ॥”) सार्व्वभौमगृहम् । (तत्तु सप्तभूमिगृहम् । यथा, रामायणे । १ । ५ । १६ । “सर्व्वरत्नसमाकीर्णां विमानगृहशोभिताम् ॥” “विमानोऽस्त्री देवयाने सप्तभूमौ च सद्मनि ॥” इति तट्टीकाधृतनिघण्टुः ॥) घोटकः । यानमात्रम् । इति मेदिनी । ने, १३२ ॥ (त्रि, परिच्छेदकम् । यथा, ऋग्वेदे । २ । ४० । ३ । “सोमापूषणा रजसो विमानं सप्तचक्रं रथमविश्वमिन्वम् ॥” “विमानं परिच्छेदकं सर्व्वमानमित्यर्थः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ साधनम् । यथा, तत्रैव । ३ । ३ । ४ । “पिता यज्ञानामसुरो विपश्चितां विमानमग्निर्वयुनञ्च वाघताम् ॥”) “विमानं विमीयतेऽनेन फलमिति विमानं

यज्ञादिकर्म्मसाधनम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ विगतो मानो यस्येति विग्रहे । अवज्ञातः । यथा, भागवते । ५ । १३ । १० । “कर्हिस्मचित् क्षुद्ररसान् विचिन्वं- स्तन्मक्षिकाभिर्व्यथितो विमानः । तत्राति कृच्छ्रं प्रति लब्धमानो बलाद्विलुम्पन्त्यथ तांस्ततोऽन्ये ॥”) विमार्गः, पुं, विपूर्ब्बमृजधातोर्घञ्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सम्मार्ज्जनी । (विरुद्धो मार्गः ।) कुपथः । (यथा, शाकुन्तले ५ अङ्के । “नियमयसि विमार्गप्रस्थितानात्तदण्डः प्रशमयसि विवादं कल्पसे रक्षणाय ॥”) विमुक्तः, त्रि, (वि + मुच् + क्तः ।) विशेषेण मुक्तः । यथा, -- “येऽन्येऽरविन्दाक्ष विमुक्तमानिन- स्त्वय्यस्तभावादविशुद्धबुद्धयः । आरुह्य क्रच्छ्रेण परं पदं ततः पतन्त्यधो नादृतयुष्मदङ्घ्रयः ॥” इति श्रीभागवते १० स्कन्धे १४ अध्यायः ॥ त्यक्तः । (यथा, महाभारते । ७ । २८ । ३५ । “विमुक्तं परमास्त्रेण जहि पार्थ महासुरम् । वैरिणं युधि दुर्द्धर्षं भगदत्तं सुरद्विषम् ॥” पुं, माधवी । तत्पर्य्ययो यथा, -- “माधवी स्यात्तु वासन्ती पुण्ड्रको मण्डकोऽपि च । अतिमुक्तो विमुक्तश्च कामुको भ्रमरोत्सवः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ॥) विमुक्तिः, स्त्री, (वि + मुच् + क्तिन् ।) विमोचनम् । मोक्षः । यथा, प्रायश्चित्ततत्त्वे । “पितॄन्नमस्ये दिवि ये च मूर्त्ताः स्वधाभुजः काम्यफलाभिसन्धौ । प्रदानशक्ताः सकलेप्सितानां विमुक्तिदा येऽनभिसंहितेषु ॥” विमुखः, त्रि, (विरुद्धं अननुकूलं मुस्वं यस्य ।) बहिर्मुखः । विरतः । यथा, -- “स्वागमैः कल्पितैस्त्वं हि जनान् मद्विमुखान् कुरु । माञ्च गोपय येन स्यात् सृष्टिरेषोत्तरोत्तरा ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे शिवं प्रति विष्णुवाक्यम् ॥ विमुद्रः, त्रि, (विगता मुद्रा मुद्रणभावो यस्य ।) प्रफुल्लः । इति हेमचन्द्रः ॥ मुद्रारहितश्च ॥ विमोक्षणं, क्ली, (वि + मोक्ष + ल्युट् ।) विमो- चनम् । परित्यजनम् । यथा, -- “यं धर्म्मकामार्थविमुक्तिकामा भजन्त इष्टां गतिमाप्नुवन्ति । किञ्चाशिषो रात्यपि देहमव्ययं करोतु मेऽदभ्रदयो विमोक्षणम् ॥” इति श्रीभागवते १० । ८३ अध्यायः ॥ विमोचनं, क्ली, (वि + मुच् + ल्युट् ।) दूरीकरणम् । विमुक्तिः । विपूर्ब्बमुचधातोरनट्प्रत्ययेन निष्प- न्नम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । १६० । १३ । “अथवाहं करिष्यामि कुलस्यास्य विमोचनम् । फलसंस्था भविष्यामि कृत्वा कर्म्म सुदुष्करम् ॥”

पृष्ठ ४/४१६

तीर्थविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । ८३ । १५० । “विमोचनमुपस्पृश्य जितमन्युर्जितेन्द्रियः । प्रतिग्रहकृतैर्द्दोषैः सर्व्वैः स परिमुच्यते ॥” पुं, महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ५९ । “विमोचनः समुरणो हिरण्यकवचोद्भवः ॥”) विमोहनं, क्ली, वैचिंत्तीकरणम् । विपूर्व्वमुह- धातोरनट्(ल्युट्)प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (विमो- हयतीति । वि + मुह + णिच् + ल्युः । विमो- हके, त्रि । यथा, भागवते । ११ । २४ । ६ । “ततो विकुर्व्वतो जातो योऽहङ्कारो विमो- हनः ॥”) विमोहितः, त्रि, (वि + मुह + णिच् + क्तः ।) मोहयुक्तः । मोहितः । यथा, -- “तावप्यतिबलोन्मत्तौ महामायाविमोहितौ । उक्तवन्तौ वरोऽस्मत्तो व्रियतामिति केशवम् ॥” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ वि(बि)म्बं, क्ली, (वी गत्यादिषु + “उल्वादयश्च ।” उणा० ४ । ९५ । इति वन् प्रत्ययेन निपातनात् साधुः ।) प्रतिविम्बम् । कमण्डलुः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ (मूर्त्तिः । यथा, भागवते । ३ । २ । ११ । “प्रदर्श्यातप्ततपसामवितृप्तदृशां नृणाम् । आदायान्तर्दधात् यस्तु स्वविम्बं लोकलोचनम् ॥” तथाच राजतरङ्गिण्याम् । ३ । ४६६ । “मेघवाहनभूभर्त्तृपत्न्या भिन्नाख्यया कृते । विहारेऽपि तया बुद्धविम्बं साधु निवेशितम् ॥”) विम्बिकाफलम् । तेलाकुचा इति भाषा । इति मेदिनी । वे, ७ ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ६७ । “उमामुखे विम्बफलाधरोष्ठे व्यापारयामास विलोचनानि ॥”) अस्य पर्य्यायः । तुण्डिकेरी २ रक्तफला ३ बिम्बिका ४ पीलुपर्णी ५ । इत्यमरः ॥ ओष्ठी ६ बिम्बी ७ । इति रत्नमाला ॥ बिम्बा ८ बिम्ब- कम् ९ बिम्बजा १० । इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य गुणाः । पित्तकफच्छर्द्दिव्रणहृल्लासकुष्ठ- नाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । “बिम्बी रक्तफला तुम्बी तुण्डिकेरी च बिम्बिका । ओष्ठोपमफला प्रोक्ता पीलुपर्णी च कथ्यते ॥ बिम्बीफलं स्वादु शीतं गुरु पित्तास्रवातजित् । स्तम्भनं लेखनं रुच्यं विबन्धाध्मानकारकम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वि(बि)म्बः, पुं क्ली, (वी + “उल्वादयश्च ।” उणा० ४ । ९५ । इति वन्प्रत्ययेन साधुः ।) सूर्य्य- चन्द्रमण्डलम् । इत्यमरः ॥ (यथा, प्रबोध- चन्द्रोदये ६ अङ्के । “असौ त्वदन्यो न सनातनः पुमान् भवान् न देवात् पुरुषोत्तमात् परः । स एव भिन्नस्त्वमनादिमायया द्बिधेव विम्बं सलिले विवस्वतः ॥” यथाच मार्कण्डेये । ८४ । ११ । “ईषत्सहासममलं परिपूर्णचन्द्र- विम्बानुकारि कनकोत्तमकान्तिकान्तम् ॥”

मण्डलमात्रेऽपि । यथा, ऋतुसंहारे । १ । ४ । “नितम्बविम्बैः सुदुकूलमेखलैः स्तनैः सहाराभरणैः सचन्दनैः । शिरोरुहैः स्नानकषायवासितैः स्त्रियो निदाघं शमयन्ति कामिनाम् ॥” यथाच कुमारे । ७ । २२ । “आत्मानमालोक्य च शोभमान- मादर्शविम्बे स्तिमितायताक्षी । हरोपयाने त्वरिता बभूव स्त्रीणां प्रियालोकफलो हि वेशः ॥”) वि(बि)म्बः, पुं, (वी + वन्प्रत्ययेन साधुः ।) कृक- लासः । इति मेदिनी । वे, ७ ॥ वि(बि)म्बकं, क्ली, (विम्ब + स्वार्थे कन् ।) चन्द्रसूर्य्य- मण्डलम् । विम्बिकाफलम् । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (सञ्चकः । साँच इति भाषा ॥ यथा, नैषघे । २२ । ४७ । “विधिर्व्विधर्त्ते विधिना बधूनां किमाननं काञ्चनसञ्चकेन ॥” अत्र । “काञ्चनस्य सञ्चकेन विम्बकेन ॥” इति नारायणीटीका ॥) वि(बि)म्बजा, स्त्री, (विम्बं फलं जायतेऽस्यामिति । जन् + डः ।) बिम्बिका । इति शब्दरत्नावली ॥ वि(बि)म्बटः पुं, सर्षपः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वि(बि)म्बा, स्त्री, (विम्वं फलमस्त्यस्यामिति । विम्ब + अच् । टाप् ।) विम्बिका । इति शब्द- रत्नावली ॥ वि(बि)म्बिका, स्त्री, विम्बम् । इत्यमरः ॥ (यथा, -- “तुम्बी रक्तफला विम्बी तुण्डीकेरी च विम्बिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) चन्द्रसूर्य्यमण्डलम् । इति शब्दरत्नावली ॥ वि(बि)म्बी, स्त्री, (विम्ब + गौरादित्वात् ङीष् ।) बिम्बिका । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, -- “काकादनीं चित्रफलां विम्बीं गुञ्जाश्च धारयेत् ॥” इति सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ३२ अध्यायः ॥) वि(बि)म्बुः, स्त्री, गुवाकः । इति केचित् ॥ वि(बि)म्बोष्ठः त्रि, (विम्ब + ओष्ठः । “ओत्वो- ष्ठयोः समासे वा ।” इति पाक्षि- कोऽकारलोपः ।) विम्बे इव ओष्ठौ यस्य । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ वि(बि)म्बौष्ठः त्रि, (विम्ब + ओष्ठः । “ओत्वो- ष्ठयोः समासे वा ।” इति पाक्षि- कोऽकारलोपः ।) विम्बे इव ओष्ठौ यस्य । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ वियच्चारी, [न्] पुं, (वियति आकाशे चरतीति । चर + णिनिः ।) चिल्लः । इति शब्दमाला ॥ आकाशगामिनि, त्रि ॥ वियत्, क्ली, (वियच्छति न विरमतीति । वि + यम + “अन्येभ्योऽपि दृश्यते ।” ३ । २ । १७८ । इति क्विप् । क्वौ चगमादीनामिति मलोपे तुक् ।) आकाशम् । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । ८ । ३३ । “तर्ह्येव तन्नाभिसरःसरोज- मात्मानमम्भः श्वसनं वियच्च । ददर्श देवो जगतो विधाता नातः परं लोकविसर्गदृष्टिः ॥”

द्यवापृथिव्यौ । अत्र द्बिवचनस्य प्रयोगः स्यात् । यथा, तैत्तिरीयब्राह्मणे । १ । १ । ३ । २ । “द्यावापृथिवी सहास्ताम् । ते वियती अब्रूताम् ॥” तथाच शतपथब्राह्मणे । ७ । १ । २ । २३ । “तयोर्वियत्योर्योऽन्तरेणाकाश आसीत् तदन्त- रिक्षमभवत् ॥” * ॥ वि + या + शतृ । गमन- शीले, त्रि । यथा, भागवते । ७ । ६ । १४ । “कुटुम्बपोषाय वियन्निजायु- र्न बुध्यतेऽर्थं विहतं प्रमत्तः ॥” तथा, तत्रैव । ९ । २१ । ३ । “वियद्बित्तस्य ददतो लब्धं लब्धं बुभूषतः । निष्किञ्चनस्य धीरस्य सकुटुम्बस्य सीदतः । व्यतीयुरष्टचत्वारिंशदहान्यपिबतः किल ॥” “वियद्वित्तस्य वियतो गगनादिव उद्यमं विनैव दैवादुपस्थितं वित्तं भोग्यं यस्य । यद्वा वियत् व्ययं प्राप्नुवद्वित्तं भोग्यं यस्य ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥) वियद्गङ्गा, स्त्री, (वियतो गङ्गा ।) स्वर्गगङ्गा । इत्यमरः ॥ वियद्भूतिः, स्त्री, (वियतो भूतिर्भस्मेव ।) अन्ध- कारः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वियन्मणिः, पुं, (वियतो मणिः ।) सूर्य्यः । इति हारावली ॥ वियमः, पुं, (वि + यम + “यमः समुपनिविषु च ।” ३ । ३ । ६३ । इत्यप् ।) संयमः । इत्य- मरः ॥ दुःखम् । इति स्वामी ॥ वियातः, त्रि, (विरुद्धं निन्दां यातः प्राप्तः ।) निर्लज्जः । इत्यमरः ॥ वियामः, पुं, (वि + यम + घञ् ।) संयमः । इत्यमरः ॥ वियुक्तः, त्रि, वियोगविशिष्टः । विपूर्ब्बयुजधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, देवीभागवते । २ । ९ । १३ । “किं करोमि क्वगच्छामि मृतामे प्राणवल्लभा । न वै जीवितुमिच्छामि वियुक्तः प्रिययानया ॥”) वियोगः, पुं, (वि + युज + घञ् ।) विच्छेदः । तत्पर्य्यायः । विप्रलम्भः २ विप्रयोगः ३ विरहः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भागवते । ९ । १३ । ९ । “यस्य योगं न वाञ्छन्ति वियोगभयकातराः । भजन्ति चरणाम्भोजं मुनयो हरिमेधसः ॥”) वियोगभाक्, [ज्] त्रि, (वियोगं भजते इति । भज + विण् ।) विच्छेदयुक्तः । यथा, नैषधे । “वियोगभाजोऽपि नृपस्य पश्यता तदेव साक्षादमृतांशुमाननम् । पिकेन रोषारुणचक्षुषा मुहुः कुहूरुताहूयत चन्द्रवैरिणी ॥” वियोगी, [न्] पुं, (वियोगोऽस्यास्तीति । वियोग + इनिः ।) चक्रवाकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वियोगयुक्ते, त्रि ॥ (यथा, मार्कण्डेये । २२ । २५ । “ताः शोच्या या वियोगिन्यो न शोच्या या मृताः सह । भर्त्तुर्व्वियोगस्त्वनया नानुभूतः कृतज्ञया ॥”)

पृष्ठ ४/४१७

वियोजितः, त्रि, वियोगं प्रापितः । विपूर्ब्बञ्यन्त- युजधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विरक्तः, त्रि, (वि + रन्ज + क्तः ।) विरागयुक्तः । अननुरक्तः । यथा, -- “ज्ञाननिष्ठो विरक्तो वा मद्भक्तो वानपेक्षकः । स्वलिङ्गानाश्रमांस्त्यक्त्वा चरेदविधिगोचरः ॥” इति श्रीभागवते ११ स्कन्धे १८ अध्यायः ॥ (यथा च । “त्वयि प्रसन्ने मम किं गुणेन त्वय्यप्रसन्ने मम किं गुणेन । रक्ते विरक्ते च वरे बधूनां निरर्थकः कुङ्कुमराग एषः ॥” इत्युद्भटः ॥) विरक्ता, स्त्री, दुर्भगा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अननुकूला । यथा, नीतिशतके । १ । “यां चिन्तयामि सततं मयि सा विरक्ता सा चान्यमिच्छति जनं स जनोऽन्यरक्तः । अस्मत्कृतेऽपि परितुष्यति काचिदन्या धिक् ताञ्च तञ्च मदनञ्च इमाञ्च माञ्च ॥” विरक्तिः, स्त्री, (वि + रन्ज + क्तिन् ।) विरागः । यथा, -- “देहो गुरुर्मम विरक्तिविवेकहेतु- र्ब्बिभ्रत् स्म सत्त्वनिधनं सततार्त्त्युदर्कम् । तत्त्वान्यनेन विमृशामि यथा तथापि पारक्यमित्यवशितो विचराम्यसङ्गः ॥” इति श्रीभागवते । ११ । ९ । २५ ॥ विरङ्गं, क्ली, कङ्कुष्टम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ विरचितः, त्रि, (वि + रच + क्तः ।) विशेषेण रचितः । निर्म्मितः । यथा, -- “एष श्रीलहनूमता विरचिते श्रीमन्महानाटके वीरश्रीयुतरामचन्द्रचरिते प्रत्युद्धृते विक्रमैः ॥” इत्यादि महानाटकम् ॥ विरजस्तमाः [स्] पुं, सत्त्वगुणविशिष्टः । तत्- पर्य्यायः । द्बयातिगः २ । इत्यमरः । २ । ७ । ४५ ॥ “विगते रजस्तमसी येषां ते रजस्तमोगुणशून्याः सत्त्वैकनिष्ठाः साक्षात्कृतब्राह्मणो जीवन्मुक्ता व्यासादयो द्वयातिगा उच्यन्ते । द्वयं द्वैतं अति- क्रम्य गच्छति इति डः ।” इति भरतः ॥ विरजाः, [स्] स्त्री, (विनिवृत्तं रजः शोणितं यस्याः ।) विगतार्त्तवा । इति जटाधरः ॥ (नास्ति रजो धूलिर्यत्र । धूलिरहिते, त्रि । यथा, महाभारते । १ । ९३ । १५ । “सर्व्वैरिदानीं गन्तव्यं सह स्वर्गजितो वयम् । एष नो विरजाः पन्था दृश्यते देवसद्मनः ॥” निर्म्मलः । यथा, महाभारते । २ । ७ । ५ । “विरजोऽम्बरश्चित्रमाल्यो ह्रीकीर्त्तिद्यूतिभिः सह ॥” पुं, नागविशेषः । यथा, महाभारते । १ । ३५ । १४ । “विरजाश्च सुबाहुश्च शालिपिण्डश्च वीर्य्य- वान् ॥”) विरजा, स्त्री, कपित्थानीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ दूर्व्वा । इति हारावली ॥ ययातिमाता । यथा,

उत्पन्नाः पितृकन्यायां विरजायां महाबलाः । यतिर्ययातिः स्वर्यातिरायातिः पञ्चमो लुकः । तेषां ययातिः पञ्चानां महाबलपराक्रमाः ॥ इति कौर्म्मे २० अध्यायः ॥ श्रीकृष्णसखी । सा राधाभयात्त्यक्तप्राणा सती सरिद्रूपाभवत् । तस्याः सप्त पुत्त्राः तप्त समुद्रा अभवन् । यथा, -- “एकदा राधिकासार्द्धं गोलोके श्रीहरिः स्वयम् । विजहार महारण्ये निर्ज्जने रासमण्डले ॥ कृत्वा विहारं श्रीकृष्णस्तामदृष्ट्वा विहाय च । गोपिकां विरजामन्यां शृङ्गारार्थं जगाम ह ॥ दृष्ट्वा च श्रीहरिस्तूर्णं विजहार तया सह । तयासक्तं श्रीहरिञ्च रत्नमण्डपसंस्थितम् ॥ दृष्ट्वा च राधिकान्याश्च चक्रुस्ताञ्च निवेदनम् । जगाम सहसा देवी तं रत्नमण्डपं मुने ॥ द्वारे नियुक्तं ददर्श द्वारपालं मनोहरम् । तमुवाच रुषा देवी रक्तपङ्कजलोचना ॥ दूरं गच्छ गच्छ दूरं रतिलम्पटकिङ्कर ! । कीदृशीं मत्परां कान्तां द्रक्ष्यामि तत्प्रभो- रहम् ॥ श्रुत्वा कोलाहलं शब्दं गोपिकानां हरिः स्वयम् । ज्ञात्वा च कोपितां राधामन्तर्धानं चकार ह ॥ विरजा राधिकाशब्दात् अन्तर्धानं हरेरपि । दृष्ट्वा राधाभयार्त्ता सा जहौ प्राणांश्च योगतः ॥ सद्यस्तत्र सरिद्रूपं तच्छरीरं बभूव ह ॥ व्याप्तञ्च वर्त्तुलाकारं तया गोलोकमेव च । कोटियोजनविस्तीर्णं प्रस्थेऽतिनिम्नमेव च ॥ दैर्घे दशगुणं चारु नानारत्नाकरं परम् । राधा रतिगृहं गत्वा न ददर्श हरिं मुने ॥ विरजाञ्च सरिद्रूपां दृष्ट्वा गेहं जगाम सा । श्रीकृष्णो विरजां दृष्ट्वा सरिद्रूपां प्रियां सतीम् ॥ उच्चै रुरोद विरजातीरे नीरमनोहरे । त्वया विनाहं सुभगे कथं जीवामि सुन्दरि ! ॥ नद्यधिष्ठातृदेवी त्वं भव मूर्त्तिमती सति । पुरातनं शरीरं ते सरिद्रूपमभूत् सति ॥ जलादुत्थाय चागच्छ विधाय नूतनां तनूम् । आजगाम हरेरग्रं साक्षाद्राधेव सुन्दरी ॥ पश्यन्तं प्राणनाथञ्च पश्यन्ती वक्रचक्षुषा । ताञ्च रूपवतीं दृष्ट्वा प्रेम्णोद्रेकां जगत्पतिः ॥ चकारालिङ्गनं तूर्णं चुचुम्ब च मुहुर्मुहुः । नानाप्रकारशृङ्गारविपरीतादिकं प्रभुः ॥ रहसि प्रेयसीं प्राप्य चकार च पुनः पुनः । विरजा सा रजोयुक्ता धृत्वा वीर्य्यममोघकम् ॥ सद्यो बभूव तत्रैव धन्या गर्भवती सती । तस्थौ तत्र सुखासीना सार्द्धं पुत्त्रैश्च सप्तभिः ॥ एकदा हरिणा सार्द्धं वृन्दारण्ये सुनिर्ज्जने । विजहार पुनः साध्वी शृङ्गारासक्तमानसा ॥ एतस्मिन्नन्तरे तत्र मातुः क्रोडं जगाम ह । कनिष्ठपुत्त्रस्तस्याश्च भ्रातृभिः पीडितो भिया ॥ भीतं स्वतनयं दृष्ट्वा तत्याज तां कृपानिधिः । क्रोडे चकार बालं सा कृष्णो राधागृहं ययौ ॥

प्रबोध्य बालं सा साध्वी न ददर्शान्तिकं प्रियम् । विललाप भृशं तत्र शृङ्गारातृप्तमानसा ॥ शशाप स्वसुतं कोपात् लवणोदो भविष्यसि । शशाप सर्व्वान् बालांश्च यान्तु मूढा रसातलम् ॥ श्रुत्वा विवरणं सर्व्वे प्रजग्मुर्धरणीतलम् । सप्तद्वीपे समुद्राश्च सप्त तस्थुर्व्विभागशः ॥ कनिष्ठाद्वृद्धपर्य्यन्तं द्विगुणं द्विगुणं मुने । लवणेक्षुसुरासर्पिर्दधिदुग्धजलार्णवाः । एतेषाञ्च जलं पृथ्व्यां शस्यार्थञ्च भविष्यति ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे २ । ३ अध्यायौ ॥ जगन्नाथक्षेत्रम् । यथा, -- “उत्कले नाभिदेशञ्च विरजाक्षेत्रमुच्यते । विमला सा महादेवी जगन्नाथस्तु भैरवः ॥” इति तन्त्रचूडामणौ ५१ पीठनिर्णयः ॥ * ॥ तत्र मुण्डनोपवासौ न कर्त्तव्यौ । यथा । स्कान्दे । “मुण्डनञ्चोपवासश्च सर्व्वतीर्थेष्वयं विधिः । वर्जयित्वा गयां गङ्गां विशालां विरजां तथा ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ विरञ्चः, पुं, ब्रह्मा । इति हेमचन्द्रः ॥ विरञ्चिः, पुं, ब्रह्मा । इति हेमचन्द्रः ॥ विरणं, क्ली, वीरणतृणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ विरतः, त्रि, (वि + रम + क्तः ।) निवृत्तः । यथा -- “आत्तविद्यो मुनेर्जातो भ्रातुस्त्रातो निजैर्भवात् । विरतोऽन्तर्हितो दुष्टाच्छोकाद्रामेण वारितः ॥” इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ विरतिः, स्त्री, (वि + रम + क्तिन् ।) निवृत्तिः । तत्पर्य्यायः । आरतिः २ अवरतिः ३ उप- रामः ४ । इत्यमरः ॥ उपरमः ५ विरामः ६ । इति भरतः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १०१ । ६ । “कृच्छ्राच्च दुःखदीर्घायां गतायां विरतिं निशि ॥”) विरलं, क्ली, दधि । इति राजनिर्घण्टः ॥ विरलः, त्रि, अवकाशः । फाक् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पेलवः २ तनुः ३ । इत्यमरः ॥ (यथा, बृहत्कथायाम् । ६७ । ३ । “शूर्पाकारविरूक्षपाण्डुरनखौ वक्रौ शिरास- न्ततौ संशुष्कौ विरलाङ्गुली च चरणौ दारिद्य्रदुःख- प्रदौ ॥”) विरलद्रवा, स्त्री, (विरलो निर्म्मलो द्रवो यस्याः ।) श्लक्ष्णयवागूः । यथा, -- “यवागूरुष्णिका श्राणा सेव तु द्रुतसिक्थिका । विलेपी तरला च स्यात् सा श्लक्ष्णा विरलद्रवा ॥” इति जटाधरः ॥ विरहः, पुं, (वि + रह त्यागे + घः ।) विच्छेदः । तत्पर्य्यायः । विप्रलम्भः २ विप्रयोगः ३ वियोगः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । १० । “सङ्गमविरहविकल्पे वरमिह विरहो न सङ्गम- स्तस्याः ।

पृष्ठ ४/४१८

सङ्गे सैव तथैका त्रिभुवनमपि तन्मयं विरहे ॥” भर्त्तृविरहस्तु स्त्रीणां दोषाय भवति । यथा, मनौ । ९ । १३ । “पानं दुर्ज्जनसंसर्गः पत्या च विरहोऽटनम् । स्वप्नोऽन्यगेहे वासश्च नारीणां दूषणानि षट् ॥”) विरहे वर्णनीयानि यथा । तापः । निश्वासः । चिन्ता । मौनम् । कृशाङ्गता । वत्सरतुल्य- रात्रिदैर्घ्यम् । जागरणम् । शीतले उष्णता- ज्ञानम् । इति कविकल्पलता ॥ विरहिणी, स्त्री, (विरहोऽस्या अस्तीति । विरह + इनि + स्त्रियां ङीप् ।) विच्छेदविशिष्टा नारी । यथा, -- “रतिः पुंसो विरहिणी शिवः स्त्रीविरही चिरम् । द्वयोर्द्वयोश्च संप्राप्तौ किं बभूव द्बयोः सुखम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ४६ अध्यायः ॥ भृतिः । इति शब्दमाला ॥ विरहितः, त्रि, (वि + रह + क्तः ।) त्यक्तः । विहीनः । यथा, -- “अभिभूतञ्चावमतं त्यक्तस्तु स्यात् सभुज्झितम् । हीनं विरहितं धूतमुत्सृष्टविधुते अपि ॥” इति जटाधरः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । १० । “इदं वक्त्रं साक्षाद्विरहितकलङ्कः शशधरः सुधाधाराधारश्चिरपरिणतं बिम्बमधरः ॥ इमे नेत्रे रात्रिन्दिवमधिकशोभे कुवलये तनुर्लावण्यानां जलधिरवगाहे सुखतरः ॥”) विरही, [न्] पुं, (विरहोऽस्यास्तीति । इनिः ।) विरहविशिष्टः । वियोगी । यथा, -- “विहरति हरिरिह सरसवसन्ते । नृत्यति युवतित्रनेन समं सखि विरहिजनस्य दुरन्ते ॥” इति जयदेवः ॥ विरागः, पुं, (वि + रञ्ज + घञ् ।) अननुरागः । रागशून्यः । यथा, -- “विषयेष्वतिसं रागो मानसो मल उच्यते । तेष्वेव हि विरागो हि नैर्मल्यं समुदाहृतम् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ (त्रि, विविधवर्णविशिष्टः । यथा, महाभारते । २ । २१ । २५ । “बलाद्गृहीत्वा माल्यानि मालाकारान्महा- बलाः । विरागवसनाः सर्व्वे स्रग्विणो मृष्टकुण्डलाः ॥” विगतो रागो विषयवासना यस्येत्यर्थे । वीत- रागः । यथा, भागवते । ३ । १५ । ४७ । “यत्तेऽनुतापविदितै र्दृढभक्तियोगैः हृद्ग्रन्थयो हृदि विदुर्म्मुनयो विरागाः ॥”) विरागार्हः, त्रि, (विरागं अर्हतीति । अर्ह + अच् ।) विरागयोग्यः । तत्पर्य्यायः । वैर- ङ्गिकः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ विराजः, पुं, (विशेषेण राजते इति । वि + राज + अच् ।) विराट् । यथा, --

“इन्द्राग्नी वदनात्तुभ्यं पशवो मलसम्भवाः । ओषध्यो रोमसम्भूता विराजस्त्वं नमोऽस्तु ते ॥” इति वामने ८३ अध्यायः ॥ विराजमानः, त्रि, (वि + राज + शानच् ।) दीप्ति- विशिष्टः । यथा, -- “जटाकटाहसम्भ्रमद्भ्रमन्निलिम्पनिर्झरी विलोलवीचिवल्लरीविराजमानमूर्द्ध्वनि । धगद्धगद्धगज्ज्वलल्ललाटपट्टपावके किशोरचन्द्रशेखरे रतिः प्रतिक्षणं मम ॥” इति काशीखण्डे रावणकृतशिवताण्डवस्तोत्रम् ॥ विराजितः, त्रि, (वि + राज + क्तः ।) शोभितः । दीप्तः । यथा, -- “अतीव निर्म्मलं सारं सूर्य्यभासविनिन्दकम् । परिष्कृतञ्च मानिक्यैहींरकेण विराजितम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे १० अध्यायः ॥ विराट्, [ज्] पुं, (विशेषेण राजते इति । राज दीप्तौ + क्विप् ।) क्षत्त्रियः । इत्यमरः ॥ स्थूल- शरीरसमष्ट्युपहितचैतन्यम् । इति वेदान्त- सारः ॥ * ॥ (ब्रह्मणो विराड्मूर्त्तिवर्णनं यथा, शङ्करविजये ६ प्रकरणे । “व्यूहमूर्त्तिर्विराट् चतुर्द्दशलोकात्मकः । तस्य ब्रह्माण्डकर्परपर्य्यन्त- माकाशः शिरः, चन्द्रसूर्य्यौ नेत्रे, प्रागादिदिशः श्रोत्रे, अन्तरीक्षलोको घ्राणं, मेरुः पृष्ठवंशः, शिखरत्रयं भुजकण्ठाः, प्रत्यन्तपर्वताः पृष्ठपार्श्व- वक्षांसि, उपपर्वताः शाल्मल्यादीनि, समुद्रा रक्तं, लता स्नायूनि, तृणवृक्षाः रोमाणि, भूमिः कुक्षिः, द्वीपा वलयः, भूरेखा रोमराजिः, भूमध्यप्रदेशो वस्तिः, शेषः शिश्नं, दिग्दन्ति- पङ्क्तिर्नितम्बोरुभागः, अतलादिसप्तकं कटि- पादान्तरालः, कूर्म्मः पादौ इति ॥” * ॥) महा- विराजुत्पत्तिर्यथा, -- श्रीनारायण उवाच । “अथ डिम्बो जले तिष्ठन् यावद्वै ब्रह्मणो वयः । ततः स काले सहसा द्विधा भूतो बभूव ह ॥ तन्मध्ये शिशुरेकश्च शतकोटिरविप्रभः । क्षणं रोरूयमानश्च स्तनन्धः पीडितः क्षुधा ॥ पितृमातृपरित्यक्तो जलमध्ये निराश्रयः । ब्रह्माण्डसंघनाथो यो ददर्शोर्द्ध्वमनाथवत् ॥ स्थूलात् स्थूलतमः सोऽपि नाम्ना देवो महा- विराट् । परमाणुर्यथा सूक्ष्मात् परः स्थूलात्तथाप्यसौ ॥ तेजसा षोडशांशो यः कृष्णस्य परमात्मनः । आधारोऽसंख्यविश्वानां महान् विष्णुश्च प्राकृतः । प्रत्येकं लोमकूपेषु विश्वानि निखिलानि च । तस्यापि तेषां संख्याञ्च कृष्णो वक्तुं न हि क्षमः ॥ संख्या चेद्रजसाभस्ति विश्वानां न कदाचन । ब्रह्मविष्णुशिवादीनां तथा संख्या न विद्यते ॥ प्रतिविश्वेषु सन्त्येवं ब्रह्मविष्णुशिवादयः । पातालाद्ब्रह्मलोकान्तं ब्रह्माण्डं परिकीर्त्तितम् ॥ अत ऊर्द्ध्वे च वैकुण्ठो ब्रह्माण्डाद्वहिरेव च । स च सत्यस्वरूपश्च शश्वन्नारायणो यथा ॥ अत ऊर्द्ध्वञ्च गोलोकः पञ्चाशत्कोटियोजनात् ।

नित्यं सत्यस्वरूपश्च यथा कृष्णस्तथाप्ययम् ॥ सप्तद्वीपमिता पृथ्वी सप्तसागरसंयुता । ऊनपञ्चाशदुपद्वीपासंख्यशैलसमन्विता ॥ ऊर्द्ध्वं स्वर्गाः सप्त लोका ब्रह्मलोकसमन्विताः । पातालानि च सप्ताधश्चैवं ब्रह्माण्डमेव च ॥ ऊर्द्ध्वं धराया भूर्लोको भुवर्लोकस्ततः परः । ततः परश्च स्वर्लोको जनो लोकस्ततः परः ॥ ततः परस्तपोलोकः सत्यलोकस्ततः परः । ततः परो ब्रह्मलोकस्तप्तकाञ्चननिर्म्मितः ॥ एवं सर्व्वं कृत्रिमञ्च धराभ्यन्तरमेव च । तद्विनाशे विनाशश्च सर्व्वेषामेव नारद ॥ जलबुद्वुदवत् सर्व्वं विश्वसंघमनित्यकम् । नित्यौ वैकुण्ठगोलोकौ सत्यौ शश्वदकृत्रिमौ ॥ प्रतिलोमकूपे ब्रह्माण्डं प्रत्येकमस्य निश्चितम् । एषां संख्या न जानाति कृष्णोऽन्यस्यापि का कथा ॥ प्रत्येकं प्रतिब्रह्माण्डे ब्रह्मविष्णुशिवादवः । तिस्रः कोट्यः सुराणाञ्च संख्याः सर्व्वत्र पुत्त्रक ॥ दिगीशाश्चैव दिक्पाला नक्षत्राणि ग्रहादयः । भुवि वर्णाश्च चत्वारोऽप्यधो नागाश्चराचराः ॥ अथ काले च स विराट् ऊर्द्ध्वं दृष्ट्वा पुनः पुनः । डिम्बान्तरञ्च शून्यञ्च न द्बितीयञ्च कञ्चन ॥ चिन्तामवाप क्षुद्युक्तो रुरोद च पुनः पुनः । ज्ञानं प्राप्य तदा दध्यौ कृष्णं परमपूरुषम् ॥ ततो ददर्श तत्रैव ब्रह्मज्योतिः सनातनम् । नवीनजलदश्यामं द्विभुजं पीतवाससम् ॥ सस्मितं मुरलीहस्तं भक्तानुग्रहकारकम् । जहास बालकस्तुष्टो दृष्ट्वा जनकमीश्वरम् ॥ वरं तस्मे ददौ तुष्टो वरेशः समयोचितम् । मत्समो ज्ञानयुक्तश्च क्षुत्पिपासादिवर्ज्जितः ॥ ब्रह्माण्डासंख्यनिलयो भव वत्स लयावधि । निष्कामो निर्भयश्चैव सर्व्वेषां वरदो वरः ॥ जरामृत्युरोगशोकपीडादिवर्ज्जितो भव । इत्युक्त्वा च द्रक्षकर्णे महामन्त्रं षडक्षरम् ॥ त्रिःकृत्वश्च प्रजजाप वेदागमवरं परम् । प्रणवादिचतुर्थ्यन्तं कृष्ण इत्यक्षरद्वयम् ॥ वह्निजायान्तमिष्टञ्च सर्व्वविघ्नहरं परम् । मन्त्रं दत्त्वा तदाहारं कल्पयामास स प्रभुः ॥ श्रूयतां मद्वचः श्रुत्वा निबोध कथयामि ते । प्रतिविश्वेषु यन्नैवद्यं ददाति विष्णवे जनः ॥ तत्षोडशांशं विषयिणो विष्णोः पञ्चदशस्य वै । निर्गुणस्यात्मनश्चैव परिपूर्णतमस्य च ॥ नैवेद्येन च कृष्णस्य नहि किञ्चित् प्रयोजनम् । यद्यद्ददाति नैवेद्यं यस्मै देवाय यो जनः ॥ स च खादति तत् सर्व्वं लक्ष्मीदृष्ट्या पुनर्भवेत् । तञ्च मन्त्रं वरं दत्त्वा तमुवाच पुनर्व्विभुः ॥ वरमन्यं किमिष्टन्ते तन्मे ब्रूहि ददामि च । कृष्णस्य वचनं श्रुत्वा तमुवाच महाविराट् ॥ अदन्तो बालकस्तत्र वचनं समयोचितम् ॥ श्रीमहाविराडुवाच । वरं मे त्वत्पदाम्भोजे भक्तिर्भवतु निश्चला । सन्ततं यावदायुर्मे क्षणं वा सुचिरं हि वा ॥

पृष्ठ ४/४१९

त्वद्भक्तियुक्तो यी बालो जीवन्मुक्तश्च सन्ततम् । तद्भक्तिहीनो मूर्खश्च जीवन्नपि मृतो हि सः ॥ किन्तज्जपेन तपसा यज्ञेन पूजनेन च । कृष्णभक्तिविहीनस्य मूर्खस्य जीवनं वृथा ॥ येनात्मना जीवितश्च तमेव नहि मन्यते । यावदात्मा शरीरेऽस्ति तावत् स शक्तिसंयुतः ॥ पश्चाद्यान्ति गते तस्मिन् न स्वतन्त्राश्च शक्तयः । स च त्वाञ्च महाभाग सर्व्वात्मा प्रकृतेः परः ॥ स्वेच्छामयश्च सर्व्वेभ्यो ब्रह्मज्योतिः सनातनः । इत्युक्त्वा बालकस्तत्र विरराम च नारद ॥ उवाच कृष्णः प्रत्युक्तिं मधुरां श्रुतिसुन्दरीम् ॥ श्रीकृष्ण उवाच । सुचिरं सुस्थिरं तिष्ठ यथाहं त्वं तथा भव । ब्रह्मणोऽसंख्यपाते च पातस्ते न भविष्यति ॥ अंशेन प्रतिब्रह्माण्डे त्वञ्च क्षुद्रविराड्भव । तन्नाभिपद्मे ब्रह्मा च विश्वस्रष्टा भविष्यति ॥ ललाटे ब्रह्मणश्चैव रुद्राश्चैकादशैव तु । शिवांशेन भविष्यन्ति सृष्टिसञ्चारणाय वै ॥ कालाग्निरुद्रस्तेष्वेको विश्वसंहारकारकः । पाता विष्णुश्च विषयी क्षुद्रांशेन भविष्यति ॥ मद्भक्तियुक्तः सततं भविष्यसि वरेण मे । ध्यानेन कमनीयं मां नित्यं द्रक्ष्यसि निश्चितम् ॥ मातरं कमनीयाञ्च मम वक्षःस्थलस्थिताम् । यामि लोकं तिष्ठ वत्सेत्युक्त्वा सोऽन्तरधीयत ॥ गत्वा स्वलोकं ब्रह्माणं शङ्करं स उवाच ह । स्रष्टारं स्रष्टुमीशश्च संहर्त्तारश्च तत्क्षणम् ॥ श्रीकृष्ण उवाच । सृष्टिं स्रष्टुं गच्छ वत्स नाभिपद्मोद्भवो भव । महाविराड्लोमकूपे क्षुद्रस्य च विधे शृणु ॥ गच्छ वत्स महादेव ब्रह्मभालोद्भवो भव । अंशेन च महाभाग स्वयञ्च सुचिरं तपः ॥ इत्युक्त्वा जगतां नाथो विरराम विधिस्ततः । जगाम ब्रह्मा तं नत्वा शिवश्च शिवदायकः ॥ महाविराड्लोमकूपे ब्रह्माण्डे गोलोके जले । बभूव च विराट् क्षुद्रो विराडंशेन सांप्रतम् ॥ श्यामो युवा पीतवासाः शयानो जलतल्पके । ईषद्धास्यः प्रसन्नास्यो विश्वव्यापी जनार्द्दनः ॥ तन्नाभिकमले ब्रह्मा बभूव कमलोद्भवः । संभूय पद्मदण्डञ्च बभ्राम युग-लक्षकम् ॥ नान्तं जगाम दण्डस्य पद्मनाभस्य पद्मजः । नाभिजस्य च पद्मस्य चिन्तामाप पिता तव ॥ स्वस्थाने पुनरागत्य दध्यौ हृष्टः पदाम्बुजम् । ततो ददर्श क्षुद्रन्तं कालेन दिव्यचक्षुषा ॥ शयानं जलतल्पे च ब्रह्माण्डे गोलकावृते ॥ यल्लोमकूपे ब्रह्माण्डं तञ्च तत् परमेश्वरम् । श्रीकृष्णञ्चापि गोलोकं गोपगोपीसमन्वितम् ॥ तं संस्तूय वरं प्राप ततः सृष्टिञ्चकार सः । बभूवुर्ब्रह्मणः पुत्त्रा मानसाः सनकादयः ॥ ततो रुद्राः कपालाच्च शिवांशैकादश स्मृताः । बभूव पाता विष्णुश्च क्षुद्रस्य वामपार्श्वतः ॥ चतुर्भुजश्च भगवान् श्वेतद्वीपनिवासकृत् । क्षुद्रस्य नाभिपद्मे च ब्रह्मा विष्णुं ससर्ज्ज च ॥

स्वर्गं मर्त्यञ्च पातालं त्रिलोकं सचराचरम् । एवं सर्व्वं लोमकूपे विश्वं प्रत्येकमेव च ॥ प्रतिविश्वे क्षुद्रविराट् ब्रह्मविष्णुशिवादयः । इत्येवं कथितं वत्स श्रीकृष्णकीर्त्तनं परम् ॥ सुखदं मोक्षदं सारं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३ अध्यायः ॥ स्वायम्भुवमनुः । यथा, -- “गतेषु तेषु सृष्ट्यर्थं प्रणामावनतामिमाम् । उपयेमे स विश्वात्मा शतरूपामनिन्दिताम् ॥ सम्बभूव तया सार्द्धमतिकामातुरो विभुः । सलज्जां चकमे देवः कमलोदरमन्दिरे ॥ यावदन्दशतं दिव्यं यथान्यः प्राकृतो जनः । ततः कालेन महता ततः पुत्त्रोऽभवन्मनुः ॥ स्वायम्भुव इति ख्यातः स विराडिति नः श्रुतम् । तद्रूपगुणसामान्यादधिपूरुष उच्यते ॥ वैराजा यत्र ते जाता बहवः शंसितव्रताः । स्वायम्भुवा महाभागा सप्त सप्त तथापरे ॥ स्वारोचिषाद्या सर्व्वे ते ब्रह्मतुल्याः स्वरूपिणः । औत्तमिप्रमुखास्तद्वद्येषां त्वं सप्तमोऽधुना ॥” इति मात्स्ये ३ अध्यायः ॥ विराटः, पुं, देशविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ (अत्रैव पञ्चपाण्डवाः सह द्रौपद्या अज्ञात- मुषितवन्तः । यथा, महाभारते । ४ । १ । १ । “कथं विराटनगरे मम पूर्ब्बपितामहाः । अज्ञातवासमुषिता दुर्य्योधनभयार्द्दिताः ॥”) तद्देशीयराजा । यथा, -- “अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्ज्जुनसमा युधि । युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् १ अध्यायः ॥ विराटकः, पुं, राजपट्टः । इति हेमचन्द्रः ॥ विराटजः, पुं, (विराटे जायते इति । जन् + डः ।) विराटदेशीयहीरकः । तत्पर्य्यायः । राजपट्टः २ राजावर्त्तः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ विराटराजजाते, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १४ । ६२ । ८ । “सुबहूनि च राजेन्द्र दिवसानि विराटजा । नाभुङ्क्त पतिदुःखार्त्ता तदाभूत्करुणं महत् ॥”) विराणी, [न्] पुं, हस्ती । इति शब्दमाला ॥ विराधः, पुं, (विराधयति लोकान् पीडयतीति । वि + राध + अच् ।) राक्षसभेदः । यथा, -- “लक्ष्मणस्य तु तद्वाक्यं श्रुत्वा रामं ततोऽब्रवीत् । पिता मेऽभूत् सुपर्जन्यो माता मे च शतद्रुता ॥ विराध इति मामाह पृथिव्यां सर्व्वराक्षसाः । उत्सृज्य प्रमदामेनां पलायेतां पराङ्मुखौ ॥ तच्छ्रुत्वा राममाहेदं लक्ष्मणः किं प्रतीक्षसे ॥ इत्युक्तो लक्ष्मणो वीर आनम्य सुमहद्धनुः । उत्ससर्ज शरं घोरं कालदण्डोपमं ततः ॥ तच्छरीरं महाकायं भित्त्वा पातालमाविशत् ॥ पपाताशु गतप्राणः सफेनं रुधिरं वमन् । ततोऽसौ राममाहेदं प्राञ्जलिर्विनयान्वितः ॥ तुम्बुरुर्नाम गन्धर्व्वः प्रविष्टो राक्षसीं तनुम् । अभिशापादहं त्रोरं शप्तो वैश्रवणेन वै ॥

प्रसाद्यमानः स मया प्रावचन्मां पुनः पुनः । यदा दाशरथी रामो भविष्यति महाबलः ॥ शापस्यान्तोऽभविष्यत्ते तेन रामेण संयुगे । प्रसादात्तव मुक्तोऽहं गमिष्यामि स्वमालयम् ॥” इति वह्निपुराणे सूर्पणस्वाकर्णनासिकोत्कर्त्तनं नामाध्यायः ॥ विराधनं, क्ली, (वि + राध + ल्युट् ।) पीडा । इति शब्दरत्नावली ॥ विराधानं, क्ली, पीडा । इति शब्दरत्नावली । विवाधानमिति च पाठः ॥ विरामः, पुं, (वि + रम + घञ् ।) शेषः । निवृत्तिः । विरतिः । तत्पर्य्यायः । अवसानः २ सातिः ३ । इति जटाधरः ॥ मध्यम् ४ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथा, मनौ । २ । ७३ । “अध्येष्यमाणन्तु गुरुं नित्यकालमतन्द्रितः । अधीष्व भो इति ब्रूयात् विरामोऽस्त्वितिचार- मेत् ॥”) परवर्णाभावः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, पाणिनौ । १ । ४ । ११० । “विरामोऽवसानम् ॥”) विरालः, पुं, विडालः । इत्यमरटीका ॥ विरावः, पुं, (वि + रु + घञ् ।) शब्दः । इत्य- मरः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १४६ । ६४ ॥ “सिंहनादभयत्रस्तैः कुञ्जरैरपि भारत ! । मुक्तो विरावः सुमहान् पर्व्वतो येन पूरितः ॥” इल्वलप्रदत्ताश्वान्यतरः । यथा, महाभारते । ३ । ९९ । १७ । “विरावश्च सुरावश्च तस्मिन् युक्तौ रथे हयौ ॥”) विरावी, [न्] त्रि, विरावविशिष्टः । विरावो विद्यतेऽस्येति इन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ५३ । ९ । “दिशि शान्तायां शकुनो मधुरविरावी यदा तदा वाच्यः । अर्थस्तस्मिन् स्थाने गृहेश्वराधिष्ठितेऽङ्गेवा ॥”) विरिक्तः, त्रि, कृतविरेकः । यथा, -- “दुर्विरिक्तस्य नाभेस्तु स्तब्धता कुक्षिशूलरुक् । पुरीषवातसङ्गश्च कण्डुमण्डलगौरवम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ विरिञ्चः, पुं, ब्रह्मा । (यथा, भागवते । ८ । ५ । ३९ । “बलान्महेन्द्रस्त्रिदशाः प्रसादा- न्मन्योर्गिरीशो धिषणाद्विरिञ्चः ॥”) विष्णुः । शिवः । इति शब्दरत्नावली ॥ विरिञ्चनः, पुं, ब्रह्मा । इति हेमचन्द्रः ॥ विरिञ्चिः, पुं, शिवः । विष्णुः । विधाता । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । १९ । १७ । “एवमस्त्विति तं देवाः पितामहमथा ब्रुवन् । उक्त्वैवं वचनं देवान् विरिञ्चिस्त्रिदिवं ययौ ॥”) विरिब्धः, पुं, स्वरः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ विरुदः, पुं, गुणोत्कर्षादिवर्णनम् । यदुक्तम् । “वाशिकः कम्पितश्चेति विरुदो द्विविधो मतः । संयुक्तनियमो ह्यत्र वर्णितः पूर्ब्बवद्बुधैः ॥

पृष्ठ ४/४२०

द्विचतुःषड् दशश्चात्र कलास्तु विरुदे मताः । दशभ्यो नाधिकाः कार्य्याः कलास्तु विरुदे बुधैः ॥ कलिकाभ्यस्तु विरुदे भिदासावेव कीर्त्तिता । विरुदं कवयः प्राहुर्गुणोत्कर्षादिवर्णनम् । विरुदः कलिका चान्ते धीरवीरादिशब्दभाक् ॥ इत्युपोद्घातः । इति श्रीरूपगोस्वामिकृतश्रीगो- विन्दविरुदावलीभाष्ये श्रीबलदेवविद्याभूषणः ॥ विरुदावली, स्त्री, (विरुदानामावली ।) विरुद- श्रेणी । स्तवमाला । तल्लक्षणादि यथा, -- “अधीत्य विरुदावल्या लक्षणं ग्रन्थकृत्कृतम् । एताञ्चेत् पठति प्राज्ञस्तदा बोधोऽस्य पुष्कलः ॥ सामान्यविरुदावल्या गोविन्दविरुदावलौ । योऽभ्यधायि विशेषस्तैः स तावदिह लिख्यते ॥ कलिका लोकविरुदैर्युता विविधलक्षणैः । कीर्त्तिप्रतापशौटीर्य्यसौन्दर्य्योन्मेषशालिनी ॥ कलिकाद्यन्तसंसर्गिपद्या दोषविवर्ज्जिता । शब्दाडम्बरसंवद्धा कर्त्तव्या विरुदावली ॥” इति श्रीरूपगोस्वामिकृते श्रीगोविन्दविरुदावली- भाष्ये श्रीबलदेवविद्याभूषणः ॥ * ॥ कलिका- लक्षणं कलिकाशब्दे लिखितम् । विरुदलक्षणं तच्छब्दे द्रष्टव्यम् ॥ विरुद्धः, त्रि, (वि + रुध + क्तः ।) विरोधविशिष्टः । यथा । विरुद्धधर्म्मसमवाये भूयसां स्यात् सधर्म्मकत्वम् । इति जैमिनीसूत्रम् ॥ “विरुद्धं गुरुवाक्यस्य यदत्र भाषितं मया । तत् क्षन्तव्यं बुधैरेव स्मृतितत्त्वबुभुत्सया ॥ स्मृतितत्त्वे प्रमादाद्यद्विरुद्धं बहुभाषितम् । गुणलेशानुरागेण तच्छोध्यं धर्म्मदर्शिभिः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (दशममनोर्ब्रह्मसावर्णेः देवतान्यतमः । यथा, भागवते । ८ । १३ । २२ । “हविष्मान् सुकृतः सत्यो जयो मूर्त्तिस्तदा द्विजाः । सुवासना विरुद्धाद्या देवाः शम्भुः सुरेश्वरः ॥” क्ली, विचाराङ्गीयदोषविशेषः । यथा । “विरुद्धं नाम यद्दृष्टान्तसिद्धान्तसमयैर्विरुद्धं तत्र दृष्टान्तसिद्धान्तावुक्तौ । समयः पुनर्यथायुर्वेदिक समयो याज्ञियसमयो मोक्षशास्त्रिकसमय इति । तत्रायुर्व्वेदिकसमयः चतुष्पादसिद्धिः । आलभ्या पशव इति याज्ञियसमयः । सर्व्वभूतेष्वहिंसेति मोक्षशास्त्रिकसमयस्तत्र स्वसमयविपरीतमुच्य- मानं विरुद्धमिति ॥” इति चरके विमान- स्थानेऽष्टमेऽध्याये ॥) विरूढः, त्रि, अङ्कुरितः । (यथा, “विरूढजान्नं अङ्कुरितधान्यकृतमन्नम् ।” इति माधवकृतरुग्वि- निश्चये शूलव्याख्याने विजयरक्षितः ॥) जातः । इति मेदिनी । ढे, ९ ॥ (यथा, रघुवंशे । २ । २६ । “गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पं गौरीगुरोर्गह्वरमाविवेश ॥”) आरोहणविशिष्टः । यथा । “सन्तुष्टे तिसृणां पुरामपि रिपौ कण्डूलदो- र्मण्डली

लीलालूनपुनर्विरूढशिरसो वीरस्य लिप्सु- र्व्वरम् ।” इत्यादि मुरारिः ॥ विरूपं, क्ली, पिप्पलीभूलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ विरूपः, त्रि, (विकृतं रूपं यस्य ।) कुत्सितः । कुरूपः । यथा, -- “विरूपोन्मत्तनिस्वानामकुत्सापूर्ब्बकं हि यत् । पूरणं दानमालाभ्यामनुग्रह उदाहृतः ॥” इति रामतर्कवागीशः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ७० । २३ । “या तूत्तरोष्ठेन समुन्नतेन रूक्षाग्रकेशी कलहप्रिया सा । प्रायो विरूपासु भवन्ति दोषा यत्राकृतिस्तत्र गुणा वसन्ति ॥” परित्यक्तरूपः । यथा, ऋग्वेदे । १० । ९५ । १६ । “यद्विरूपाचरं मर्त्तेष्ववसंरात्रीः शरदश्चतस्रः ।” “यद्यदा विरूपा परं मनुष्यस्य सम्पर्कात् विगतसहजभूतदेवरूपाः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ नानारूपः । यथा, ऋग्वेदे । ३ । ५३ । ७ । “इमे भोजा अङ्गिरसो विरूपा दिवस्पुत्त्रासो असुरस्य वीराः ॥” “हे इन्द्र इमे यागं कुर्व्वाणा भोजाः सौदासाः क्षत्त्रियाः तेषां याजका विरूपाः विविधरूपा मेधातिथिप्रभृतयः ॥” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ विरुद्धः । यथा, साहित्यदर्पणे । १० परिच्छेदे । “विरूपयोः संघटना या च तद्विषमं मतम् ॥” उदाहरणं यथा, -- “क्व वनं तरुवल्कभूषणं नृपलक्ष्मीः क्व महेन्द्रवन्दिता ॥”) स्वार्थे के विरूपकश्च ॥ विरूपः, पुं, सुमनोराजपुत्त्रः । यथा, -- “जाताः सुमनसः पुत्त्रास्त्रयः शूरा महाबलाः । सुमतिश्च विरूपश्च सत्यः शास्त्रार्थपारगाः ॥” इति कालिकापुराणे ९० अध्यायः ॥ विरूपा, स्त्री, दुरालभा । अतिविषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ विरूपाक्षः, पुं, (विरूपे अक्षिणी यस्य । “सक्- थ्यक्ष्णोः स्वाङ्गात् षच् ।” इति षच् ।) शिवः । इत्यमरः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । १० । “दृशा दग्धं मनसिजं जीवयन्ति दृशैव याः विरूपाक्षस्य जयिनीस्तास्तुमो वामलोचनाः ॥”) रुद्रभेदः । इति जटाधरः ॥ तस्य पुरी सुमेरो- र्नैरृतकोणे वर्त्तते । यथा, -- “तथा चतुर्थे दिग्भागे नैरृताधिपतेः श्रुता । नाम्ना कृष्णावती नाम विरूपाक्षस्य धीमतः ॥” इति वाराहे रुद्रगीता ॥ (विरूपे, त्रि । यथा, कुमारे । ५ । ७२ । “वपुर्व्विरूपाक्षमलक्ष्यजन्मता दिगम्बरत्वेन निवेदितं वसु ॥”) विरूपिका, स्त्री, (विकृतं रूपं यस्याः । कन् । टापि अत इत्वम् ।) कुरूपा । यथा, --

“नाग्नयः परिविन्दन्ति न यज्ञा न तपांसि च । न च श्राद्धं कनिष्ठस्य या च कन्या विरू- पिका ॥” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ विरूपी, [न्] पुं, (विरुद्धं रूपमस्यास्तीति । इनिः ।) जाहकजन्तुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ कुरूपविशिष्टे, त्रि ॥ विरेकः, पुं, (वि + रिच् + घञ् ।) मलभेदः । तत्पर्य्यायः । रेचनम् २ रेकः ३ रेचना ४ विरे- चनम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रस्कन्दनम् ६ । इति रत्नमाला ॥ (यथा, वैद्यके । “धूमात्युष्णशिरो विरेकवमनस्वेदोपनाहादिकं पानाहारविहारभेषजमिदं श्लेष्माणमुग्रं जयेत् ॥” अस्य योग्यायोग्या यथा, -- “बालवृद्धकृशक्षीणपीनसार्त्तभयार्द्दिताः । रूक्षशोषतृषायुक्ता गर्भिणी च नवज्वरी ॥ अधो गच्छति यस्यासृक्सूतिकातङ्करोगिणी । नैते विरेकयोग्याः स्युरन्येषाञ्च बलाबलम् ॥ नवज्वरे च ये योगा भेदकाः परिकीर्त्तिताः । ते तथैव प्रयोक्तव्या वीक्ष्य देहमलादिकम् ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे विरेकाधिकारे ॥) विरेचकः, त्रि, रेचकः । विरेककारकः । सारकः । मलभेदकः । जोल्लाव इति आरवीभाषा ॥ विपूर्ब्बकरिच्धातोर्वुन्प्रत्ययेन निष्पन्नः । (यथा, वैद्यके । “पटोलपत्रं पित्तघ्नं नाडी तस्य कफापहा । फलं तस्य त्रिदोषघ्नं मूलं तस्य विरेचकम् ॥”) विरेचनं, क्ली, (वि + रिच + ल्युट् ।) विरेकः । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्कारकौषधं यथा, -- “हरीतकी समगुडा मधुना सह पेषिता । विरेचनकरी रुद्र भवतीति न संशयः ॥ त्रिफला चित्रकं चित्रं तथा कटुकरोहिणी । ऊरुस्तम्भहरो ह्येष उत्तमन्तु विरेचनम् ॥” अपि च । “त्रिफला वदरं द्राक्षा पिप्पली च विरेचकृत् । हरीतकी सोष्णनीरा लवणञ्च विरेचकृत् ॥” इति गारुडे १८७ । १९९ अध्यायौ ॥ * ॥ अन्यच्च । अथ विरेचनविधिः । “स्निग्धस्विन्नाय वान्ताय दद्यात् सम्यग्विरेचनम् । अवान्तस्य त्वधःस्रस्तो ग्रहणीं छादयेत् कफः ॥ मन्दाग्निगौरवं कुर्य्याज्जनयेद्वा प्रवाहिकाम् । अथवा पाचनैरामं वलासं परिपाचयेत् । अन्यदात्ययिके कार्य्ये शोधनं शीलयेद्बुधः ॥” आत्ययिके प्राणसङ्कटे । “पित्ते विरेचनं युञ्यादामोद्भूते गदे तथा । उदरे च तथाध्माने कोष्ठशुद्धौ विशेषतः ॥ दोषाः कदाचित् कुप्यन्ति जिता लङ्घनपाचनैः । शोधनैः शोधिता ये तु न तेषां पुनरुद्भवः ॥ बालो वृद्धो भृशं स्निग्धः क्षतक्षीणो भयान्वितः । श्रान्तस्तृषार्त्तः स्थूलश्च गर्भिणी च नवज्वरी ॥

पृष्ठ ४/४२१

अधोगरक्तपित्ती च न विरेच्या विजानता । नवप्रसूता नारी च मन्दाग्निश्च मदात्ययी ॥ शल्यार्दितश्च रूक्षश्च न विरेच्या विजानता । जीर्णज्वरी गरव्याप्तो वातरक्ती भगन्दरी ॥ अर्शःपाण्डूदरग्रन्थिहृद्रोगारुचिपीडिताः । योनिरोगप्रमेहार्त्तगुल्मप्लीहव्रणार्द्दिताः ॥ विद्रधिच्छर्द्दिविस्फोटविसूचीकुष्ठसंयुताः । कर्णनासाशिरोवक्त्रगुदमेढ्रामयान्विताः ॥ प्लीहशोथाक्षिरोगार्त्ताः कृमिक्षारानलार्द्दिताः । शूलिनो मूत्रघातार्त्ता विरेकार्हा नरा मताः ॥ बहुपित्तो मृदुः प्रोक्तो बहुश्लेष्मा च मध्यमः । बहुवातः क्रूरकोष्ठो दुर्व्विरेच्यः स कथ्यते ॥ मृद्वी मात्रा मृदौ कोष्ठे मध्यकोष्ठे च मध्यमा । क्रूरे तीक्ष्णा मता द्रव्यैर्मृदुमध्यामतीक्ष्णकैः ॥ मृदुर्द्राक्षापयश्चञ्चुतैलैरपि विरिच्यते । मध्यमस्त्रिवृतातिक्ताराजवृक्षैर्व्विरिच्यते । क्रूरः स्रुक्पयसा हेमक्षीरीदन्तीफलादिभिः ॥” चञ्चुतैलमेरण्डतैलम् । राजवृक्षः धनवहेरा । हेमक्षीरी चोकम् । दन्तीफलं बृहद्दन्तीफलं जयपाल इति प्रसिद्धम् । “मात्रोत्तमा विरेकस्य त्रिंशद्वेगैः कफात्मिका । वेगैर्व्विंशतिभिर्म्मध्या हीनोक्ता दशवेगिका ॥ द्विपलं श्रेष्ठमाख्यातं मध्यमञ्च पलं भवेत् । पलार्द्धञ्च कषायाणां कनीयस्तु विरेचनम् ॥ कल्कमोदकचूर्णानां कर्षमध्वाज्यलेहतः । कर्षद्वयं पलं वापि वयोरोगाद्यपेक्षया ॥ पित्तोत्तरे त्रिवृच्चूर्णं द्राक्षाक्वाथादिभिः पिबेत् । त्रिफलाक्वाथगोमूत्रैः पिबेत् व्योषं कफार्द्दितः ॥ त्रिवृत्सैन्धवशुण्ठीनां चूर्णमम्लैः पिबेन्नरः । वातार्द्दितो विरेकाय जाङ्गलानां रसेन वा ॥ एरण्डतैलं त्रिफलाक्वाथेन द्बिगुणेन वा । युक्तं पीतं पयोभिर्व्वा न चिरेण विरिच्यते ॥” शीघ्रमेव विरिच्यत इत्यर्थः । “त्रिवृता कोटजं बीजं पिप्पली विश्वभेषजम् । समृद्वीकारसं क्षौद्रं वर्षाकाले विरेचनम् ॥ त्रिवृद्दुरालभामुस्तशर्करोदीच्यचन्दनम् । द्राक्षाम्बुना सपुष्पाह्वं शीतलं च घनात्यये ॥” उदीच्यं बाला । घनात्यये शरदि । “पिप्पली नागरं सिन्धुश्यामात्रिवृतषा सह । लिह्यात् क्षौद्रेण शिशिरे वसन्ते च विरे- चनम् ॥” श्यामा कृष्णसाउ । “त्रिवृता शर्करातुल्या ग्रीष्मकाले विरेचनम् । अभया मरिचं शुण्ठीविडङ्गामलकानि च ॥ पिप्पली पिप्पलीमूलं त्वक्पत्रं मुस्तमेव च । एतानि समभागानि दन्ती तु द्विगुणा भवेत् ॥ त्रिवृताष्टगुणा ज्ञेया षड्गुणा वात्र शर्करा । मधुना मोदकान् कृत्वा कर्षमात्रान् प्रमाणतः ॥ एकैकं भक्षयेत् प्रातः शीतञ्चानुपिबेज्जलम् ॥ तावद्विरिच्यते जन्तुर्यावदुष्णं न सेवते । पानाहारविहारेषु भवेन्निर्यन्त्रणः सदा ॥ विषमज्वरमन्दाग्निपाण्डुकासभगन्दरान् ।

दुर्नामकुष्ठयक्ष्मार्शोगलगण्डोदरभ्रमान् ॥ विदाहप्लीहमेहांश्च यक्ष्माणं नयनामयान् । वातरोगांस्तथाध्मानं मूत्रकृच्छ्राणिचाश्मरीम् ॥ पृष्ठपार्श्वोरुजघनजङ्घोदररुजं जयेत् । सततं शीलनादेषां पलितानि प्रणाशयेत् । अभया मोदका ह्येते रसायनवराः स्मृताः ॥” अभयामोदको रसायनः ॥ * ॥ “पीत्वा विरेचनं शीतजलैः संसिच्य चक्षुषी । सुगन्धि किञ्चिदाघ्राय ताम्बूलं शीलयेद्वरम् ॥ निर्व्वातस्थो न वेगांश्च धारयेन्न शयीत च । शीताम्बु न स्पृशेत् क्वापि कोष्णनीरं पिबेन्मुहुः ॥ बलासौषधपित्तानि वायुर्वान्ते यथा व्रजेत् । रेकात्तथा मलं पित्तं भेषजं च कफो व्रजेत् ॥ दुर्विरिक्तस्य नाभेस्तु स्तब्धता कुक्षिशूलरुक् । पुरीषवातसङ्गश्च कण्डूमण्डलगौरवम् ॥ विदाहोऽरुचिराध्मानं भ्रमश्छर्दिश्च जायते । तं पुनः पाचनैः स्नेहैः पक्त्वा संस्निह्य रेचयेत् ॥ तेनास्योपद्रवा यान्ति दीप्ताग्निर्लघुता भवेत् । विरेकस्यातियोगेन मूर्च्छा भ्रंशो गुदस्य च ॥ शूलं कफातियोगः स्यान्मांसधारणसन्निभम् । मेदोनिभं जलाभासं रक्तञ्चापि विरिच्यते ॥ तस्य शीताम्बुभिः सिक्त्वा शरीरं तण्डुलाम्बुभिः । मधुमिश्रैस्तथा शीतैः कारयेद्वमनं मृदु ॥ सहकारत्वचः कल्को दध्ना सौवीरकेण वा । पिष्टो नाभिप्रलेपेन हन्त्यतीसारमुल्वणम् ॥ सौवीरन्तु यवैरामैः पक्वैर्व्वा निस्तुषीकृतम् ॥” सौवीरं सन्धानम् । “आजं क्षीरं रसञ्चापि वैष्किरं हारिणं तथा ॥ शालिभिः षष्टिकैस्तुल्यं मसूरैर्व्वापि भोजयेत् । वर्त्तिकालावविकिरकपिञ्जलकतित्तिराः ॥ चकोरक्रकराद्याश्च विष्किराः समुदाहृताः । कपिञ्जल इति ख्यातो लोके कपिशतित्तिरः ॥” क्रकरः कएर इति लोके । हरिणस्ताम्रवर्ण- मृगः । “शीतैः संग्राहिभिर्द्रव्यैः कुर्य्यात् संग्रहणं भिषक् । लाघवे मनसन्तुष्टावनुलोमं गतेऽनिले ॥ सुविरिक्तं नरं ज्ञात्वा पाचनं पाययेन्निशि । इन्द्रियाणां बलं बुद्धेः प्रसादो वह्निदीप्तता ॥ धातुस्थैर्य्यं वयःस्थैर्य्यं भवेद्रेचनसेवनात् । प्रवातसेवां शीताम्बु स्नेहाभ्यङ्गमजीर्णताम् ॥ व्यवायं मैथुनं चैव न सेवेत विरेचितः । शालिषष्टिकमुद्गाद्यैर्यवागूं भोजयेत् कृताम् ॥ जङ्घालविष्किराणां वा रसैः शाल्योदनं हितम् । हरिणैणकुरङ्गर्त्यवातायुमृगमातृकाः । राजीवः पृषतश्चैव जङ्घाला सरभादयः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ विरेचनः, पुं, (विशेषेण रेचयतीति । वि + रिच् + णिच् + ल्युः ।) पीलुवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ (विरेचके, त्रि । यथा, सुश्रुते । चिकित्सितस्थाने २४ अध्याये । “तेजनं त्वग्गतस्याग्नेः सिरामुखविरेचनम् ॥”)

विरेफः, पुं, नदमात्रम् । इति धनञ्जयः ॥ रेफ- शून्यश्च ॥ विरेभितः, त्रि, शब्दितः । विपूर्ब्बकरेभधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विरोकं, क्ली, (वि + रुच् + घञ् । कुत्वम् ।) छिद्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, माघे । ५ । ५४ । “नासाविरोकपवनोन्नमितं तनीयो रोमाञ्चतामिव जगाम रजः पृथिव्याः ॥”) सूर्य्यकिरणे, पुं । इति हलायुधः ॥ (प्रातः- कालः । यथा, ऋग्वेदे । ३ । ५ । २ । “पूर्ब्बीरृतस्य संदृशश्चकानः संदूतो अद्यौ दुषसो विरोके ॥” “विरोके विरोचने प्रातःकाले ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विरोचनः, पुं, (विशेषेण रोचते इति । वि + रुच् + “अनुदात्तेतश्च हलादेः ।” ३ । २ । १४९ । इति युच् ।) सूर्य्यः । (यथा, महाभारते । ३ । ३ । ६३ । “दिवाकरः सप्तसप्तिर्धामकेशी विरोचनः ॥”) अर्कवृक्षः । इत्यमरः ॥ प्रह्लादतनयः । (यथा, महाभारते । १ । ६५ । १९ । “प्रह्लादस्य त्रयः पुत्त्राः ख्याताः सर्व्वत्र भारत । विरोचनश्च कुम्भश्च निकुम्भश्चेति भारत ॥”) अग्निः । चन्द्रः । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । ९ । ३५ । ५३ । “तासां तद्वचनं श्रुत्वा दक्षः सोममथाब्रवीत् । समं वर्त्तस्व भार्य्यासु मा त्वां शप्से विरोचन ! ॥” रोहितकवृक्षः । श्योनाकप्रभेदः । घृतकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (दीप्तिशालिनि, त्रि । यथा, महाभारते । १२ । ३४३ । ३४ । “तेजसाभ्यधिकौ सूर्य्यात् सर्व्वलोकविरो- चनात् ॥”) विरोचनसुतः, पुं, (विरोचनस्य सुतः ।) बलि- राजः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विरोधः, पुं, (वि + रुध + घञ् ।) शत्रुता । तत्- पर्य्यायः । वैरम् २ विद्वेषः ३ । इत्यमरः ॥ द्वेषः ४ द्वेषणम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ अनुशयः ६ समुच्छ्रयः ७ । इति जटाधरः ॥ पर्य्यवस्था ८ विरोधनम् ९ । इति संकीर्णवर्गे अमरः ॥ (यथा, रघुः । ६ । ४६ । “नीपान्वयः पार्थिव एष यज्वा गुणैर्यमाश्रित्य परस्परेण । सिद्धाश्रमं शान्तमिवेत्य सत्त्वै- र्नैसर्गिकोऽप्युत्ससृजे विरोधः ॥”) विरोधकरणे दोषो यथा, -- “अथ पुत्त्रं रेणुका सा कृत्वा स्नेहात् स्ववक्षसि । उवाच किञ्चिद्वचनं परिणामसुखावहम् ॥ अविरोधो भवाब्धौ च सर्व्वमङ्गलमङ्गलम् । विरोधो नाशबीजञ्च सर्व्वोपद्रवकारणम् ॥ अकर्त्तव्यो विरोधश्च दारुणैः क्षत्त्रियैः सह । प्रतिज्ञा चैषा कर्त्तव्या मदीयं वचनं शृणु ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे २९ अध्यायः ॥

पृष्ठ ४/४२२

अपि च । “न कुर्य्याद्बहुभिः सार्द्धं विरोधं बन्धुभिस्तथा । आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ न्यायमते साध्यव्यापकाभावप्रतियोगित्वम् । इति चिन्तामणिः ॥ साध्यासामानाधिकरण्यम् । इति दीधितिः ॥ * ॥ प्रभवादिषष्टिसंवत्सरान्त- र्गतत्रयस्त्रिंशवर्षम् । यथा, भविष्यपुराणे । भैरव उवाच । “विषमस्थं जगत् सर्व्वं विरोधे भयसंप्लवम् । विकारी सर्व्वतोऽपायो मम वाक्यन्तु नान्यथा ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ अनैक्यः । विपरीतार्थः । यथा, -- “श्रुतिस्मृतिविरोधे तु श्रुतिरेव गरीयसी । अविरोधे सदा कार्य्यं स्मार्त्तं वैदिकवत् सता ॥” इति स्मृतिः ॥ (नाशः । यथा, महाभारते । ३ । ३०० । ३ । “यस्त्वं प्राणविरोधेन कीर्त्तिमिच्छसि शाश्वतीम् । सा ते प्राणान् समादाय गमिष्यति न संशयः ॥” नाटकोक्तप्रतिमुखाङ्गान्यतमः । यथा, साहित्य- दर्पणे । ६ । ३५१ । “विरोधश्च प्रतिमुखे तथा स्यात् पर्य्युपासनम् ॥” तल्लक्षणोदाहरणे यथा, तत्रैव । ३५९ । “विरोधो व्यसनप्राप्तिः । यथा, चण्डकौशिके राजा । नूनमसमीक्ष्यकारिणा मयान्धेनेव स्फुरच्छिखाकलापो ज्वलनः पद्भ्यां समा- क्रान्तः ॥” * ॥ अलङ्कारविशेषः । यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ७१८ । “क्रियाक्रियाद्रव्याभ्यां यद्द्रव्यं द्रव्येण वा मिथः । विरुद्धमिव भाषेत विरोधोऽसौ दशाकृतिः ॥”) विरोधनं, क्ली, (वि + रुध + ल्युट् ।) विरोधः । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ५६ । १६९ । “ईदृक्पापफलं पुत्त्र मातापित्रोर्विरोधनम् ॥” नाशः । यथा, रामायणे । २ । ३६ । २९ । “अदुष्टस्य हि संत्यागः सत्पथे निरतस्य च । निर्द्दहेदपि शक्रस्य द्युतिं धर्म्मविरोधनात् ॥” नाटकोक्तविमर्षाङ्गान्यतमः । यथा, साहित्य- दर्पणे । ६ । ३७८ । “शक्तिः प्रसङ्गः खेदश्च प्रतिषेधो विरोधनम् ॥” तल्लक्षणादिकं यथा, तत्रैव । ३८७ । “कार्य्यात्ययोपगमनं विरोधनमिति स्मृतम् ॥”) विरोधिनी, स्त्री, (विरुणद्धि या । वि + रुध + णिनि । ङीप् ।) विरोधकारिका । यथा, -- “विरोधं कुरुते चान्या दम्पत्योः प्रीयमाणयोः । बधूनां सुहृदां पित्रोः पुत्त्रैः सारणिकैश्च या । विरोधिनी सा तद्रक्षां कुर्व्वीत बलिकर्म्मणा ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे दुःसहवंशोत्पत्तिः ॥ विरोधी, [न्] पुं, (विरुणद्धीति । वि + रुध + णिनि ।) शत्रुः । इति हलायुधः ॥ (यथा, मनुः । ४ । १७ । “सर्व्वान् परित्यजेदर्थान् स्वाध्यायस्य विरो- धिनः ॥”

विरोधोऽस्त्यस्मिन्निति । विरोध + इनिः ।) प्रभ- वादिषष्टिसंवत्सरान्तर्गतत्रयोविंशवर्षम् । यथा, भविष्यपुराणे । भैरव उवाच । “अनग्निप्रबला लोका धान्यौषधिप्रपीडनम् । जायते मानुषे कष्टं विरोधिनि न संशयः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ विरोधविशिष्टे, त्रि । (यथा, कुमारे । ५ । १७ । “विरोधिसत्त्वोज्झितपूर्ब्बमत्सरं द्रुमैरभीष्टप्रसवार्च्चितातिथि ॥”) विरोधोक्तिः, स्त्री, (विरोधस्य उक्तिः ।) पर- वचनविरोधिवचनम् । तत्पर्य्यायः । विप्रलापः २ विरोधवाक् ३ क्रोधोक्तिः ४ प्रलापः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ विल, श स्तुतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदा०- पर०-सक०-सेट् ।) स्तुतिरिह आच्छादनम् । श, विलति वस्त्रं लोकः परिदधाति इत्यर्थः । वेलिता । अयं कैश्चिन्न मन्यते । इति दुर्गा- दासः ॥ वि(बि)लं, क्ली, (विल + कः ।) छिद्रम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १४९ । १७ । “पाण्डवाश्चापि ते सर्व्वे सह मात्रा सुदुःखिताः । विलेन तेन निर्गत्य जग्मुर्द्रुतमलक्षिताः ॥”) गुहा । इति मेदिनी ॥ (यथा, कुमारे । ६ । ३९ । “जितसिंहभया नागा यत्राश्वा विलयोनयः । यक्षाः किंपुरुषाः पौरा योषितो वनदेवताः ॥”) वि(बि)लः, पुं, (उच्चैःश्रवा हयः । इति मेदिनी ॥ वेतसः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वि(बि)लकारी, [न्] पुं, (विलं करोतीति । कृ + णिनिः ।) मूषकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ गर्त्त- कारके, त्रि ॥ विलक्षः, त्रि, (विशेषेण लक्षयतीति । वि + लक्ष + पचाद्यच् ।) विस्मयान्वितः । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३९ । १५ । “इत्युक्त्वा स विलक्षं तं वैद्यं सूदान्नृपोऽब्रवीत् । किं तस्य च्छगलस्यापि मांसशेषोऽपि कश्चन ॥”) विलक्षणं, क्ली, (विगतं लक्षणं आलोचनं यत्र ।) हेतुशून्यास्था । निष्प्रयोजनस्थितिः । यथा, -- “विलक्षणं मतं स्थानं यद्भवेन्निष्प्रयोजनम् ॥” इति भागुरिः । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, भागवते । १० । ७० । ३८ । “यद्विद्यमानात्मतयावभासते तस्मै नमस्ते स्वविलक्षणात्मने ॥ * ॥) विलक्षणः, त्रि, (विभिन्नं लक्षणं यस्य ।) भिन्नः । इति जटाधरः ॥ (यथा, भागवते । ५ । ६ । ६ । “अथैवमखिललोकपालसमो विलक्षणैर्जड- वदभूतवेशभाषाचरितैरविलक्षितभगवत्प्रभाव इति ॥” * ॥ यथा च भाषापरिच्छेदे । ११४ । “अस्मात् पृथगिदं नेति प्रतीतिर्हि विल- क्षणा ॥” विशिष्टं लक्षणं यस्याः ।) विशेषलक्षणयुक्तः । यथा, मत्स्यपुराणे ।

“अशौचान्ताद्दितीयेऽह्नि शय्यां दद्याद्विल- क्षणाम् । काञ्चनं पुरुषं तद्वत् फलपुष्पसमन्वितम् ॥ संपूज्य द्विजदाम्पत्यं नानाभरणभूषणैः । वृषोत्सर्गश्च कर्त्तव्यो देया च कपिला शुभा ॥” द्विजदम्पतीं पूजयित्वा काञ्चन प्रेतप्रतिकृतिरूपं पुरुषं फलवस्त्रयुतं शय्यायामारोप्य भूषित- द्विजदम्पतीभ्यां शय्यां दद्यात् । इति शुद्धि- तत्त्वम् ॥ विलग्नं, क्ली, (विशेषेण लग्नम् ।) मध्यः । यथा, -- “मध्योऽवलग्नं विलग्नं मध्यमोऽथ कटः कटिः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ जन्मलग्नम् । यथा, -- “गोचरे वा विलग्ने वा ये ग्रहा रिष्टसूचकाः । पूजयेत्तान् प्रयत्नेन पूजिताः स्युः शुभावहाः ॥ गोचरे स्वराश्यपेक्षया यदा कदापि । विलग्ने जन्मलग्ने । इति संस्कारतत्त्वम् ॥ मेषादिलग्न- मात्रम् । यथा, -- “शुभग्रहार्कवारे च मृदुक्षिप्रध्रुवेषु च । शुभराशिविलग्ने च शुभं शान्तिकपौष्टिकम् ॥” इति दीपिका ॥ संलग्ने, त्रि । यथा, -- “विलग्नं न स्त्रियां मन्ये त्रिषु स्याल्लग्नमात्रके ॥” इति मेदिनी ॥ विलज्जः, त्रि, (विगता लज्जा यस्य ।) लज्जा- रहितः । निर्लज्जः । यथा, -- “तनयगतदिनेशे शैशवे सौख्यभागी न भवति फलभागी यौवने व्याधियुक्तः । जनयति सुतमेकं निर्णयं नाशयित्वा चपलमतिविलज्जः क्रूरकर्म्मा कुचेलः ॥” इति ज्योतिषे पञ्चमस्थानस्थरविफलम् ॥ विलपनं, क्ली, (वि + लप + ल्युट् ।) विलापः । भाषणम् । विपूर्ब्बलपधातोः अनट्प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ विलम्बः, पुं, (वि + लम्ब + घञ् ।) लम्बनम् । गौणः । यथा, देवीपुराणे । “अकालेऽप्यथवा काले तीर्थश्राद्धं तथा नरैः । प्राप्तैरेव सदा कार्य्यं कर्त्तव्यं पितृतर्पणम् ॥ पिण्डदानं तत्र शस्तं पितॄ णाञ्चातिदुर्ल्लभम् । विलम्बो नैव कर्त्तव्यो न च विघ्नं समाचरेत् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ प्रभवादिषष्टिसंवत्सरान्तर्गतद्वात्रिंशबर्षम् । यथा, भविष्ये । “तस्करैः पार्थिवैश्चैव अभिभूतमिदं जगत् । अर्घो भवति सामान्यो विलम्बे तु भयं महत् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ विलम्बनं, क्ली, (वि + लम्ब + ल्युट् ।) अशीघ्रम् । इति विलम्बितशब्दटीकायां भरतः ॥ (यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । ४१ । २२ । “आगच्छ त्वरितं कृष्ण न ते कार्य्यं विलम्बनम् ॥”) विलम्बितं, त्रि, (वि + लम्ब + क्तः ।) अशीघ्रम् । इत्यमरे शीघ्रपर्य्यायेऽविलम्बितशब्ददर्शनात् ॥

पृष्ठ ४/४२३

(यथा, रघुवंशे । १ । ३३ । “विलम्बितफलैः कालं स निनाय मनोरथैः ॥”) मन्दत्वे, क्ली । यथा, -- “विलम्बितं द्रुतं मध्यं तत्त्वमोघो घनं क्रमात् ॥” इत्यमरः ॥ मन्दत्वशीघ्रत्व उभयेतरत्वयुतेषु नृत्यविषयक- गमनविशेषेषु क्रमात्तत्त्वादिनामत्रयं विलम्बिता- दीनां त्रयाणां लयाणां तत्त्वादिकाः संज्ञाः । इति मधुः ॥ साञ्झे । “द्रतामध्ययने वृत्तिं प्रयोगार्थे तु मध्यमाम् । शिष्याणामुपरोधार्थे विलम्बितां समाचरेत् ॥” इति वेदव्यवस्था ॥ नृत्यगीतादौ च प्रत्येकमवसरबोधार्थं कण्ठ- स्वरादि विलम्बनात् । विलम्बन्ते करचरणादयः प्रत्येकं गतिविशेषप्रदर्शनायात्रेति विलम्बितम् । लवि ङ स्रंसने ध्रौव्यगत्यदनार्थादिति आधारे क्तः । भावे क्तः इति मुकुटः । इति भरतः ॥ विलम्बगमनशीलपशुः । तद्यथा । द्विरद- खड्गोष्ट्रमहिषगोगवयचमरवराहाः । इति राजनिर्घण्टः ॥ विलम्बी, [न्] त्रि, विलम्बविशिष्टः । इति विलम्ब- शब्दादिन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, गीत- गोविन्दे । ६ । ८ । “भवति विलम्बिनि विगलितलज्जा विलपति रोदिति वासकसज्जा ॥” विशेषेण लम्बते इति । वि + लम्ब + णिनिः । लम्बमानः । यथा, किराते । ५ । ६ । “उदितपक्षमिवारतनिःस्वनैः पृथुनितम्बविलम्बिभिरम्बुदैः ॥” पुं, क्ली । वत्सरविशेषः । यथा, बृहत्संहिता- याम् । ८ । ३९ । “हेमलम्ब इति सप्तमे युगे स्याद्विलम्बि परतो विकारि च । शर्व्वरीति तदनु प्लवः स्मृतो वत्सरो गुरुवशेन पञ्चमः ॥”) विलम्भः, पुं, (वि + लभ + घञ् । नुम् ।) अति- दानम् । तत्पर्य्यायः । अतिसर्ज्जनम् २ । इत्य- मरः ॥ विलयः, पुं, (विशेषेण लीयन्ते पदार्था अस्मि- न्निति । वि + ली + “एरच् ।” इत्यच् ।) प्रलयः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, भाग- वते । ७ । ९ । ३२ । “नस्येदमात्मनि जगद्विलयाम्बुमध्ये शेषे त्मना निजसुखानुभवो निरीहः ॥” विनाशः । यथा, माघे । ९ । १७ । “दिवसोऽनुमित्रमगमद्विलयं किमिहास्यते वत मयाबलया ॥”) विलला, स्त्री, श्वेतबला । इति रत्नमाला ॥ वि(बि)लवासः, पुं, (विले वासो यस्य ।) जाहक- जन्तुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वि(बि)लवासी, [न्] पुं, (विले वसतीति । वस + णिनिः ।) सर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ (रन्ध्र-

वासिनि, त्रि । यथा, महाभारते । १४ । ४३ । २ । “अविः पशूनां सर्व्वेषामहिश्च विलवासिनाम् ॥) श्रेष्ठ इति शेषः ॥) वि(बि)लशयः, पुं, (विले शेते इति । शी + अच् ।) सर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ (विलवासिनि, त्रि । यथा, महाभारते । १४ । ९० । ६ । “सकृदुत्सृज्य तं नादं त्रासयानो मृगद्बिजान् । मानुषं वचनं प्राह धृष्टो विलशयो महान् ॥”) विलसन्, [त्] त्रि, (वि + लस + शतृ ।) विलास- युक्तः । यथा, -- “व्रजसुश्रुवो विलसत्कलाः । अभवन् प्रिया मुरवैरिणः ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ विलापः, पुं, (वि + लप + घञ् ।) अनुशोच- नोक्तिः । तत्पर्य्यायः । परिदेवनम् २ । इत्यमरः ॥ अपि च । “क्रन्दनादौ विलापः स्यात् परिदेवनमित्यपि ।” इति शब्दरत्नावली ॥ विलापो दुःखजं वचः । इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ (यथा, गीतगोविन्दे । १ । २९ । “उन्मादमदनमनोरथपथिक- बधूजनजनितविलापे । अलिकुलसङ्कुलकुसुमसमूह- निराकुलवकुलकलापे ॥”) विलालः, पुं, यन्त्रम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ विडालः । इत्यमरटीका ॥ विलासः, पुं, (वि + लस + घञ् ।) हावभेदः । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे । ५ । १५ । “लतासु तन्वीषु विलासचेष्टितं विलोलदृष्टं हरिणाङ्गनासु च ॥”) लीला । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । ३ । २५ । ३५ । “तैर्दर्शनीयावयवैरुदार- विलासहासेक्षितवामसूक्तैः ॥”) “स्त्रीणां विलासादयः शृङ्गारभावजाः क्रिया हावशब्देनोच्यन्ते । प्रियसमीपगमने यः स्थाना- सनगमनविलोकनेषु विकारोऽकस्माच्च क्रोध- स्मितचमत्कारमुखविकूननं स विलासः । तथा च । ‘यो वल्लभां चानुगतो विकारो गत्यासनस्थानविलोकनेषु । तथा स्मृतं क्रोधचमत्कृती च विकूननञ्चास्यगतं विलासः ॥’ तथान्यत्र । ‘तात्कालिको विशेषस्तु विलासोऽङ्गक्रियादिषु ।’ तात्कालिको दयितालोकनादिभवः ।” इति भरतः ॥ * ॥ अपि च । “गतिस्थानासनादीनां मुखनेत्रादिकर्म्मणाम् । तात्कालिकन्तु वैशिष्ट्यं विलासः प्रियसङ्गजम् ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ अन्यच्च । “यद्रूपं तदभेदेन स्वरूपेण विराजते ।

आकृत्यादिभिरन्यादृक् स तदेकात्मरूपकः । स विलासः स्वांश इति धत्ते भेदद्वयं पुनः ॥” तत्र विलासः । “स्वरूपमन्याकारं तत्तस्य भाति विलासतः । प्रायेणात्मसमं शक्त्या स विलासो निगद्यते ॥ परमव्योमनाथस्तु गोविन्दस्य यथा स्मृतम् । परमव्योमनाथस्य वासुदेवश्च यादृशः ॥” स्वांशः । “तादृशो न्यूनशक्तिं यो व्यनक्ति स्वांश ईरितः । सङ्कर्षणादिर्मत्स्यादिर्यथा तत्तत् स्वधामसु ॥” इति भागवतामृतम् ॥ विलासमन्दिरं, क्ली, (विलासस्य मन्दिरम् ।) क्रीडागृहम् । इति केचित् ॥ विलासविपिनं, क्ली, (विलासस्य विपिनम् ।) क्रीडावनम् । यथा, -- “यदीयहलतो विलोक्य विपदं कलिन्दतनया जलोद्धतगतिः । विलासविपिनं विवेशं सहसा करोतु कुशलं हली स जगताम् ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ विलासविभवानसः, त्रि, लुब्धः । इति जटाधरः ॥ विलासिनी, स्त्री, (विलासोऽस्या अस्तीति । विलास + इनिः । ङीप् ।) नारी । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, ऋतुसंहारे । ४ । ३ । “न बाहुयुग्मेषु विलासिनीनां प्रयान्ति सङ्गं वलयाङ्गदानि ॥”) वेश्या । इति धनञ्जयः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ४६ । १४ । “सिद्धचारणगन्धर्व्वैः सा प्रयाता विलासिनी । बह्वाश्चर्य्येऽपि वै स्वर्गे दर्शनीयतमाकृतिः ॥” विलासशालिनी । यथा, गीतगोविन्दे । १ । ४० । “विलासिनि ! विलसति केलिपरे ॥”) विलासी, [न्] पुं, (विलासोऽस्यास्तीति । विलास + इनिः ।) भोगी । व्यालः । (उभयार्थे प्रमाणं यथा, कुट्टनीमते । १८ । “तस्यां खगपतितनुरिव विलासिनां हृदय- शोकसंजननी ॥” “विले आसत इति विलासिनः सर्पाः पक्षे विल- सनशीला भोगिनः ।” इति तट्टीका ॥ * ॥) कृष्णः । अग्निः । चन्द्रः । इति मेदिनी ॥ स्मरः । हरः । इति शब्दरत्नावली ॥ (विलास- शीले, त्रि । यथा, रघुः । ९ । ४३ । “परभृताविरुतैश्च विलासिनः स्मरवलैरवलैकरसाः कृताः ॥”) विलीनः, त्रि, (वि + ली + क्तः ।) प्राप्तद्रवीभाव- घृतादिः । तत्पर्य्यायः । विद्रुतः २ द्रुतः ३ । इत्यमरः ॥ विश्लिष्टः । विशेषेण लीनः । यथा, -- “करादस्य भ्रष्टे ननु शिखरिणी दृश्यति शिशो- र्विलीनाः स्मः सत्यं नियतमवधेयं तदखिलैः । इति त्रस्यद्गोपानुचितनिभृतालापजनित- स्मितं बिभ्रद्देवो जगदवतु गोवर्द्धनधरः ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥

पृष्ठ ४/४२४

विलेखनं, क्ली, लेखनम् । विपूर्ब्बकलिखधातोरनट् (ल्युट्) प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ विलेपः, पुं, लेपः । विपूर्ब्बकलिपधातोर्घञ्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, भागवते । १० । ४२ । १ । “अथ व्रजन् राजपथेन माधवः स्त्रियं गृहीताङ्गविलेपभाजनाम् । विलोक्य कुब्जां युवतीं वराननां पप्रच्छ यान्तीं प्रहसन् रसप्रदः ॥”) विलेपनं, क्ली, (विलिप्यन्तेऽङ्गान्यनेनेति । वि + लिप + ल्युट् ।) गात्रानुलेपनयोग्यं पिष्टं घृष्टं वा सुगन्धिद्रव्यम् । तत्पर्य्यायः । गात्रानुलेपनी २ वर्त्तिः ३ वर्णकम् ४ । इत्यमरः ॥ “द्वे गात्रानु- लेपनयोग्ये वर्त्तितविलेपने । ‘वर्णकादिद्बयं घृष्टचन्दनादिविलेपने ॥’ इति केचित् । विलिप्यतेऽनेन करणेऽनटि विलेपनम् ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ कुङ्कु- मादिलेपनम् । तत्पर्य्यायः । समालम्भः २ । इति च संकीर्णवर्गे अमरः ॥ विलेपनी, स्त्री, (वि + लिप् + कर्म्मणि करणे वा ल्युट् । ङीप् ।) यवागूः । सुवेशस्त्री । इति मेदिनी ॥ विलेपी, स्त्री, (विलिप्यतेऽसाविति । वि + लिप + कर्म्मणि घञ् । स्त्रियां ङीष् ।) यवागूः । इत्य- मरः ॥ “अन्नं पञ्चगुणे साध्यं विलेपी च चतुर्गुणे । मण्डश्चतुर्द्दशगुणे यवागूः षड्गुणेऽम्भसि ॥” इति वैद्यकोक्तो भेद इह नादृतः । इति तट्टी- कायां भरतः ॥ अस्य गुणाः । “विलेपी तर्पणी लघ्वी ग्राहिणी क्षुत्तृषा- पहा ॥” इति राजवल्लभः ॥ विलेपी, [न्] त्रि, लेपनकर्त्ता । विलेपयति यः इत्यर्थे णिन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । ३७ । २५ । “ततः प्रागनुरागेण रञ्जितः स्वान्तरान् मम । पश्चात् पृष्ठविलेपिन्या अङ्गरागेण ते करः ॥”) विलेप्यः, पुं, (वि + लिप् + यत् ।) यवागूः । इति शब्दरत्नावली ॥ विलेपनीये, त्रि ॥ (यथा, भागवते । ११ । २७ । १४ । “स्नपनं त्वविलेप्यायामन्यत्र परिमार्जनम् ॥”) वि(बि)लेवासी, [न्] पुं, (विले गर्त्ते वसतीति । वस + णिनिः । “शयवासेति ।” ६ । ३ । १८ । सप्तम्या अलुक् ।) सर्पः । इति शब्दरत्नावली ॥ वि(बि)लेशयः, पुं, (विले शेते इति । विले + शी + “अधिकरणे शेतेः ।” ३ । २ । १५ । इत्यच् । शय- वासेत्यलुक् ।) सर्पः । इत्यमरः ॥ मूषिकः । इति जटाधरः ॥ गोधा । शशः । शल्लकी । यथा, -- “गोधाशशभुजङ्गाखुशल्लक्याव्या विलेशयाः । विलेशया वातहरा मधुरा रसपाकयोः । बृंहणा वद्धविण्मूत्रा वीर्य्योष्णा अपि कीर्त्तिताः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (गर्त्तशायिनि, त्रि । यथा, महाभारते । १ । ४५ । ४ ।

“स ददर्श पितॄन् गर्त्ते लम्बमानानधोमुखान् । एकतन्त्ववशिष्टं वै वीरणस्तम्बमाश्रितान् । तं तन्तुञ्च शनैराखुमाददानं विलेशयम् ॥”) विलोकनं, क्ली, आलोकनम् । विपूर्ब्बलोकृधातो- रनट्-(ल्युट्)-प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, किराते । ३ । १६ । “अनुचरेण धनाधिपतेरथो नगविलोकनविस्मितमानसः ॥”) विलोकितं, त्रि, आलोकितम् । विपूर्ब्बलोकधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ विलोचनं, क्ली, (विलोच्यते दृश्यतेऽनेनेति । वि + लोचि + ल्युट् ।) चक्षुः । इति जटाधरः ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ६७ । “उमामुखे विम्बफलाधरोष्ठे व्यापारयामास विलोचनानि ॥”) दर्शनञ्च ॥ (विरुद्धे लोचने यस्येति । विकृतनयने, त्रि । यथा, देवीभागवते । ५ । ३१ । ४३ । “यदि ते सङ्गरेच्छास्ति कुरूपा भव भामिनि । लम्बोष्ठी कुनखी क्रूरा ध्वाङ्क्षवर्णा विलोचना ॥”) विलोटकः, पुं, (विशेषेण लुटतीति । वि + लुट् + ण्वुल् ।) नलमीनः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेले माछ इति भाषा ॥ विलोडनं, क्ली, (वि + लुड + ल्युट् ।) मन्थनम् । आलोडनम् । यथा, -- “राधिका दधिविलोढनस्थिता कृष्णवेणुनिनदैरथोद्धता । यामुनं तटनिकुञ्जमञ्जसा सा जगाम सलिलाहृतिच्छलात् ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ विलोडितं, क्ली, (वि + लुड + क्तः ।) तक्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ आलोडिते, त्रि ॥ विलोपः, पुं, विशेषेण लोपः । विपूर्ब्बलुपधातो- र्घञ्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, कामन्दकीय- नीतिसारे । ५ । ६५ । “काले स्थाने च पात्रे च न हि वृत्तिं विलो- पयेत् । एतद्वृत्तिविलोपेन राजा भवति गर्हितः ॥”) विलोभः, पुं, विलोभनम् । विशेषलोभः । विपूर्ब्बक- लुभधातोर्घञ् प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विलोमं, क्ली, अरघट्टकः । इति मेदिनी ॥ विलोमं, त्रि, विपरीतम् । तत्पर्य्यायः । प्रति- कूलम् २ अपसव्यम् ३ अपष्ठुरम् ४ वामम् ५ प्रसव्यम् ६ प्रतीपम् ७ प्रतिलोमम् ८ अपष्ठु ९ । इति हेमचन्द्रः ॥ सव्यम् १० विलोमकम् ११ । इति जटाधरः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ९४ । १२ । “द्रुतमुकुलितदृष्टिः स्वप्नशीलो विलोमो भयकृतहितभक्षी नैकशोऽसृक्छकृच्च ॥”) विलोमः, पुं, सर्पः । वरुणः । कुक्कुरः । इति मेदिनी ॥ विलोमकः, त्रि, (विलोम एव । स्वार्थे कन् ।) विपरीतः । इति जटाधरः ॥

विलोमजिह्वः, पुं, (विलोमा जिह्वा यस्य ।) हस्ती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विलोमवर्णः, पुं, (विलोमः प्रतिलोमो वर्णः ।) वर्णसङ्करजातिः । इति स्मृतिः ॥ विलोमी, स्त्री, आमलकी । इति मेदिनी ॥ विलोलः, त्रि, (विशेषेण लोलः ।) चञ्चलः । यथा, -- “कापि विलासविलोलविलोचनखेलनजनित- मनोजम् । ध्यायति मुग्धबधूरधिकं मधुसूदनवदनसरो- जम् ॥” इति श्रीगीतगोविन्दे । १ । ४२ ॥ वि(बि)ल्लं, क्ली, आलवालम् । यथा, -- “अवघट्टावटौ तुल्यौ तल्लं विल्लं तलञ्च तत् । द्विजप्रपालबालं स्यात् केदारः पांशुमर्द्दनः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ हिङ्गुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वि(बि)ल्लमूला, स्त्री, वाराहीकन्दः । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ वि(बि)ल्लसूः, स्त्री, प्रसूतदशपुत्त्रा । यथा, -- “सप्तपुत्त्रप्रसूतायां सप्तसूः सुतवस्करा । विल्लसूर्द्दशपुत्त्रा स्यादेकाधिका तु रुद्रसूः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ वि(बि)ल्वं, क्ली, विल्ववृक्षस्य फलम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, -- “खलः सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यति । आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यति ॥” इत्युद्भटः ॥) पलपरिमाणम् । इति शब्दमाला ॥ (यथा, सुश्रुते । ६ । १८ । “अत ऊर्द्ध्वं प्रवक्ष्यामि पुटपाकप्रसाधनम् । द्वौ विल्वमात्रौ श्लक्ष्णस्य पिण्डौ मांसस्य पेषितौ । द्रव्याणां विल्वमात्रन्तु द्रवाणां कुडवो मतः ॥”) वि(बि)ल्वः, पुं, (विल भेदने + उल्वादयश्चेति साधुः ।) फलवृक्षविशेषः । वेल्गाछ इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । शाण्डिल्यः २ शैलूषः ३ मालूरः ४ श्रीफलः ५ । इत्यमरः ॥ महाकपित्थः ६ गोह- रीतकी ७ पूतिवातः ८ अतिमङ्गल्यः ९ महाफलः १० । इति रत्नमाला ॥ शल्यः ११ हृद्यगन्धः १२ शालाटुः १३ कर्क्कटाह्वः १४ शैलपत्रः १५ शिवेष्टः १६ पत्रश्रेष्ठः १७ त्रिपत्रः १८ गन्धपत्रः १९ लक्ष्मीफलः २० गन्ध- फलः २१ दुरारुहः २२ त्रिशाखपत्रः २३ त्रिशिखः २४ शिवद्रुमः २५ सदाफलः २६ सत्यफलः २७ सुभूतिकः २८ समीरसारः २९ । अस्य फलगुणाः । मधुरत्वम् । हृद्यत्वम् । कषायत्वम् । गुरुत्वम् । पित्तकफज्वरातिसार- नाशित्वम् । रुचिकारित्वम् । दीपनत्वञ्च । अस्य मूलगुणाः । त्रिदोषघ्नत्वम् । मधुरत्वम् । लघुत्वम् । वान्तिनाशित्वञ्च ॥ अस्य कोमलफल- गुणाः । स्निग्धत्वम् । गुरुत्वम् । संग्राहित्वम् ।

पृष्ठ ४/४२५

दीपनत्वञ्च ॥ अस्य पक्वफलगुणाः । मधुरत्वम् । गुरुत्वम् । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । कषायत्वम् । उष्णत्वम् । संग्राहित्वम् । त्रिदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपि च । “श्रीफलस्तुवरस्तिक्तो ग्राही रूक्षोऽग्निपित्तकृत् । बालः श्लेष्महरो बल्यो लघुरुष्णश्च पाचनः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ किञ्च । “विल्वं बालं कषायोष्णं पाचनं वह्निदीपनम् । संग्राहि तिक्तकटुकं तीक्ष्णं वातकफापहम् । पक्वं सुगन्धि मधुरं दुर्ज्जरं ग्राहि दोषलम् ॥ फलेषु परिपक्वेषु यो गुणः समुदाहृतः । विल्वादन्यत्र स ज्ञेयो विल्वमामं गुणोत्तरम् ॥ कफवातामपित्तघ्नी ग्राहिणी विल्वपेषिका ॥” इति राजवल्लभः ॥ अन्यच्च । “काञ्जिके संस्थितं विल्वमग्निसन्दीपनं परम् ॥” इति वैद्यकम् ॥ * ॥ विल्वोत्पत्त्यादिर्यथा, -- “विल्वादिपालनं कुर्य्यात् शुभं भयदमन्यथा । श्रीवृक्षान् रोपयेत् पञ्च यदि स्वर्गान्न हीयते ॥ भृगो लक्ष्मीश्च या धेनुर्गोरूपा सा गता महीम् । तद्गोमयभवो विल्वः श्रीश्च तस्मादजायत ॥ निराकृतिं पतिं दृष्ट्वा क्रोधेन महता ततः । शप्ता सा उमया देवी सर्व्वभोग्या भवाधमे ॥ ततः संप्रणता भाना मामैवं भवतु प्रिये । प्रियत्वं सर्व्वलोकेशि सुरासुरनमस्कृता ॥ माता त्वं सर्व्वलोकानामबलानां विशेषतः । एवमात्मवशां कृत्वा शापमोक्षमयाचत ॥ वरं ददौ च सा कामं शापमोक्षप्रदं नृप । क्षीराब्धौ त्वं भृगाङ्केन सह गोभिर्धनेन च ॥ वसस्व मथने यावत् ततो विष्णुमवाप्स्यसि । पतिं त्वं सर्व्वलोकानां पूज्यं श्रेष्ठं महाबलम् ॥ तस्य वक्षःस्थिता भद्रे दुष्टा त्वं विचरिष्यसि । लोकभोग्या च भूतित्वादन्त्यजेषु नृपेषु च ॥ न जातिरूपशौर्य्यादि न वेश्म न शुभा मतिः । भविष्यति यदा चेह चञ्चला जलबिन्दुवत् ॥ विल्ववृक्षः प्रियः शम्भोस्तव योनिर्भविष्यति । सर्व्वपुष्पोत्तमश्रेष्ठो देवाहारो मनोरमः ॥ * ॥ अच्छेद्यः सर्व्वलोकानां छेदान्नाशः सदा नृणाम् । ये च पापा दुराचाराः श्रीतरोश्छेदकारिणः । ते त्ववीच्यादिनरके पात्यन्ते ब्रह्मणो दिनम् ॥ सुदुःखिता भविष्यन्ति नरा दुष्कुलिनः सदा । तत्र देशे भयं नित्यं चिरं राजा न जीवति । न च द्रव्यपतिः कश्चिद्विल्ववृक्षस्य छेदकः ॥ क्रियते यत्र विच्छेदः सपुष्पफलिनस्तरोः । अनावृष्टिभयं घोरं तस्मिन् देशे प्रजायते ॥” इति वह्निपुराणे वामनप्रादुर्भावनामाध्यायः ॥ * मतान्तरे तस्योत्पत्तिर्यथा, -- शिव उवाच । “मातः समुद्रतनये मा मा च्छिन्धि स्तनं परम् ।

यस्ते च्छिन्नस्तनो वामो जायतां पुनरेव सः । ज्ञाता ते परमा भक्तिः पूर्णस्तेन मनोरथः ॥ यश्च च्छिन्नस्तनो दत्तो मल्लिङ्गोपरि ते शुभे । सोऽस्तु वृक्षः क्षितौ पुण्यो नाम्ना श्रीफल इत्युत ॥ मूर्त्तिमांस्तव वै भक्तिर्वृक्षः श्रीफलनामकः । त्वत्कीर्त्तये क्षितावास्तां यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ स तरुर्म्मम वै लक्ष्मि परमः सुप्रियो भवेत् । तत्पत्रेणैव मे पूजा भविष्यति न चान्यथा ॥ स्वर्णमुक्ताप्रबालादि पुष्पाण्यन्यानि च ध्रुवम् । श्रीफल च्छदलेशस्य कलां नार्हन्ति कोटिकाम् ॥ यथा मे श्रीफलतरुर्यथा गङ्गाजलं मम । तथा प्रियतमं लक्ष्मि त्रिपत्रः श्रीफलच्छदः ॥ इत्युक्तः स तथेत्युक्त्वा महेशोऽन्तर्द्दधे सखि । कपालमोचनक्षेत्रे वृक्षः श्रीफलकोर्ज्जितः ॥” इति बृहद्धर्म्मपुराणे १० अध्यायः ॥ * ॥ तस्य गोमयोद्भवत्वं यथा, -- “यज्ञानां चेह संभूत्यै यथा हरिहरस्य च । गोमयो रोचना क्षीरं मूत्रं दधि घृतं गवाम् ॥ षडङ्गानि पवित्राणि तथा सिद्धिकराणि च । उत्थितो विल्ववृक्षस्तु गोमयान्मुनिसत्तम । तत्रासौ वसते लक्ष्मीः श्रीवृक्षस्तेन चोच्यते ॥” इति वह्निपुराणे वैष्णवधर्म्मे शुद्धिव्रतनामा- ध्यायः ॥ * ॥ देव्युवाच । “वैशाखशुक्लपक्षस्य तृतीयायां सखि त्वयम् । जातो वै श्रीफलतरुर्म्माहात्म्यं तस्य कथ्यते ॥ जाते तु श्रीफलतरौ देवाः सर्व्वे सवासवाः । ब्रह्मा नारायणश्चापि देवपत्न्यः समागताः ॥ ददृशुः स्निग्धविटपं त्रिपत्रैर्मृदुलैर्युतम् । दीप्यमानं तेजसैव शिवरूपं शिवप्रदम् ॥ प्रणेमुः सिषिचुस्तत्र वासञ्चक्रुः सुखान्विताः । तद्रक्षणाय भगवानुवाच विष्णुरव्ययः ॥ विष्णुरुवाच । अयं नाम्ना विल्व इति मालूरः श्रीफलस्तथा । शाण्डिल्यश्चाथ शैलूषः शिवः पुण्यः शिवप्रियः ॥ देवावासस्तीर्थपदः पापघ्नः कोमलच्छदः । जयो विजयनामा च विष्णुस्त्रिनयनो वरः ॥ धूम्राक्षः शुक्लवर्णश्च संयमी श्राद्धदेवकः । इत्येकविंशतिं नाम्नां दधात्वेष तरूत्तमः ॥ * ॥ धनुःशतञ्चास्य मूलात् खञ्चाग्रात्तीर्थमुव्यते । अधो भूमेस्तथा तीर्थमतस्तीर्थत्रयं सखि ॥ ऊर्द्ध्वपत्रं हरो ज्ञेयः पत्रं वामं विधिः स्वयम् । अहं दक्षिणपत्रञ्च त्रिपत्रदलमित्युत ॥ अस्य च्छायाञ्च पत्रञ्च लङ्घयेन्न पदा स्पृशेत् । हरते लङ्घनादायुः पदा स्पर्शात् श्रियं हरेत् ॥ पद्मपुष्पसहस्रस्य फलपत्रसमापि च । दर्शने प्रणतौ स्पर्शे स्थानसम्मार्ज्जने तथा । पूजने चयने दाने क्रमान्मन्त्रानुदीरयेत् ॥ विल्ववृक्ष महाभाग महेशस्य सदा प्रियः । शिवदर्शनकज्योतिः प्रसीदाब्धिसुतास्तन ॥ नर एतेन मत्रेण प्रफुल्लाक्षः प्रगे शुभम् ।

प्रपश्येत् स शिवं पश्येत् प्रणमेत्तदनन्तरम् ॥ ॐ नमो विल्वतरवे सदा शङ्कररूपिणे । सफलानि ममाङ्गानि कुरुष्व शिवहर्षद ॥ मन्त्रेणानेन मालूरमष्टाङ्गैः प्रणमेत् कृती । स वैष्णवो मतो भक्तः स मे प्रियतरः परः ॥ शिवपूजक मालूर प्रियस्पर्श महातरो । स्पुशामि त्वां महापापसञ्चयान् मे प्रणाशय ॥ देववृक्षवरश्रेष्ठ स्थानन्ते सुमनोहरम् । क्रीडन्त्यागत्य विबुधा मार्ज्जये तत् प्रसीद मे ॥ मन्त्रेणानेन विल्वस्य दशहस्तस्थलं मृजेत् । सगोमयजलैः प्रातःसमये स तु वैष्णवः ॥ ॐ द्रुमाय श्रीफलाय नमो दशभिरक्षरैः । मन्त्रेण पूजयेद्विल्वं जपेच्छक्तिक्रमात्तथा ॥ पुण्यवृक्ष महाभाग मालूर श्रीफल प्रभो । महेशपूजनार्थाय तत्पत्राणि चिनोम्यहम् ॥ मन्त्रेणानेन चिनुयाद्विल्वपत्राणि भक्तितः । पक्षान्तद्वादशीसायं मध्याह्नभिन्नकालतः ॥ शाखाभङ्गो न कर्त्तव्यो नैवारोहेत्तथा तरुम् । वरमारुह्य चिनुयान्न शाखाभञ्जनं क्वचित् ॥ खण्डितैश्च शिवः पूज्यः पत्रैरन्यैश्च खण्डितैः । षण्मासानन्तरं विल्वपत्रं पर्य्युषितं भवेत ॥ पूज्या एतेन वै देवाः सूर्य्यलम्बोदरौ विना । विल्ववृक्षवनं यत्र सा तु वाराणसी पुरी ॥ पञ्च विल्वद्रुमा यत्र तत्र तिष्ठेत् स्वयं हरिः । सप्त विल्वद्रुमा यत्र तत्र दुर्गायुतो हरः ॥ एको विल्वतरुर्यत्र तत्र शम्भुर्म्मया सह । विल्ववृक्षा यत्र दश तत्र शम्भुर्गणैः सह ॥ एतान्युक्तानि तीर्थानि देवाः सर्व्वे मरुद्गणैः यत्र वाट्यां गृहस्थस्य कोण ईशाननामके । जायते श्रीफलतरुर्न तत्र विपदः क्वचित् ॥ पूर्ब्बस्यां सुखदः स स्याद्दक्षिणे यमभीतिहा । पश्चिमे च प्रजादायी वृक्षो विल्व उदाहृतः । श्मशाने च नदीतीरे प्रान्तरे वा वनान्तरे । विल्ववृक्षतलं प्रोक्तं सिद्धपीठस्थलं सुधीः ॥ न मध्यप्राङ्गणे वृक्षं स्थापयेत् श्रीफलाख्यकम् । दैवाद्यदि प्रजायेत तदा शिववदर्च्चयेत् ॥ चैत्रादिचतुरो मासान् शम्भवे परमात्मने । दत्तं स्याद्विल्वपत्रैकं लक्षधेनुसमं सुराः ॥ मध्याह्नकाले ये मर्त्या विल्वं कुर्य्युः प्रदक्षिणम् । तैः सुमेरुर्गिरिवरः कृत एव प्रदक्षिणम् ॥ न च्छिन्द्यात् श्रीफलतरु न दहेत् काष्ठमेव च । विना ब्राह्मणयज्ञार्थं पतितो विल्वविक्रयी ॥ पक्वविल्वसमुद्घृष्टं यो धते मूर्द्ध्नि मानवः । यमाधिकारो नात्र स्यात् हृतः पापोपपातकैः ॥ विल्वपत्रं फलं बीजं भूमौ पतितमीश्वरः । स्वयं गृह्णाति शिरसा वैयर्थ्यभयशङ्कितः ॥ चैत्रादिचतुरो मासान् सिञ्चेद्विल्वतरु कृती । यथा स्निग्धो भवेद्वृक्षस्तथा तत्पितरोऽपि च । चैत्रादिचतुरो मासान् सदा भ्रमति शङ्करः । नवीनविल्वपत्रार्थी भुक्तिमुक्तिप्रदायकः ॥ हरिद्रानगरे यत्र वैद्यनाथो महेश्वरः । तत्राक्षयो विल्ववृक्षः स्वर्णवृक्ष उदाहृतः ॥

पृष्ठ ४/४२६

कामरूपे कामतरुः काश्यामुक्तस्तथादिमः । काञ्चीपुरे पुरः प्रोक्तः श्रीफलोऽक्षयपुण्यदः । तेऽपि तीर्थविशेषाः स्युस्तीर्थेष्वपि सदातुलाः ॥ देव्युवाच । एतस्मिन्नेव काले तु शम्भुरागत्य वै सखि । ब्रह्मणा विष्णुना पत्रैः पूजितः श्रीफलैरभूत् ॥ ततः सर्व्वे यथास्थानं जग्मुर्नारायणादयः । कथितोऽयं मया सख्यौ विल्ववृक्षस्तरूत्तमः ॥ अयं वां संप्रोक्तः शिवतरुकथापुण्यनिचयः पवित्रः श्रोतव्यः श्रवणरमणीयः खलु सताम् । शिवे विष्णौ भेदापहरण उदारः सुमनसां सुसेव्यः संपाव्यः प्रभवति शिवस्यापि निकटः ॥” इति च बृहद्धर्म्मपुराणे विल्ववृक्षमाहात्म्यम् ११ अध्यायः ॥ * ॥ तन्त्रमते तस्योत्पत्तिर्यथा, -- देव्युवाच । “कथं सा विष्णुवनिता विल्ववृक्षो बभूव ह । ज्योतीरूपं मदंशं प्रार्थिता ब्रह्मादिभिः सदा ॥ तत्र मेऽनुग्रहाद्वाणी सर्व्वेषां प्रियतां गता । विष्णोरतिप्रिया नित्यं साभूत् सरस्वती सदा ॥ तादृक् प्रीतिर्न लक्ष्म्याञ्च जायते केशवस्य च । इतिचिन्तापरा लक्ष्मीर्ययौ श्रीशैलमन्दिरम् ॥ प्राप्य मल्लिङ्गमेकान्तं तपस्तेपेऽतिदारुणम् । तथापि यदि नैवाभूत् कृपा मे परमेश्वरि ॥ तदा सा वृक्षरूपेण स्थिता लिङ्गप्रिया सती । पत्रैः पुष्पैः फलैः स्वीयैः पूजयामास सन्ततम् ॥ कोटिवर्षं महादेवि ततो मेऽनुग्रहोऽभवत् । तेनैवानुग्रहेणैव विष्णोर्वक्षःस्थिताभवत् ॥ सदैव परमेशानि विप्रवश्या सदैव हि । अतस्तु कारणाद्देवि तद्रूपेण हरिप्रिया ॥ सदैव पूजयेन्मां सा मद्भक्ता सातुला शिवे । अतस्तं वृक्षमाश्रित्य तिष्ठामि च दिवानिशम् ॥ सर्व्वतीर्थमयो देवि सर्व्वदेवमयः सदा । श्रीवृक्षः परमेशानि अतएव न संशयः ॥ * ॥ तत्फलैस्तत्प्रसूनैर्व्वा तत्पत्रैर्यः प्रपूजयेत् । तत्काष्ठचन्दनैर्व्वापि स मे भक्तः स मे प्रियः ॥ तत्काष्ठचन्दनं भाले यो धारयति सम्भ्रमात् । तत्तनुं शिवबुद्ध्या सा नमेद्देवी मुदान्विता ॥ अतस्तच्चन्दनं देवि न धारयति कश्चन । तत्पत्रं तत्प्रसूनं वा कदापि धारयेन्नहि ॥ विल्वमूले महेशानि प्राणांस्त्यजति यो नरः । रुद्रदेहो भवेत् सत्यं पापकोटियुतोऽपि सन् ॥” इति योगिनीतन्त्रे पूर्ब्बखण्डे ५ पटलः ॥ * ॥ अपि च । “विल्ववृक्षं तथा देवि भगवान् शङ्करः स्वयम् । विल्ववृक्षतले स्थित्वा यदि प्राणांस्तजेत् सुधीः ॥ तत्क्षणान्मोक्षमाप्नोति किन्तस्य तीर्थकोटिभिः । यत्र ब्रह्मादयो देवास्तिष्ठन्ति शक्तिहेतवे ॥ विल्ववृक्षतले स्थानं यदि विष्ठादिपूरितम् । तदेव शाङ्करं क्षेत्रं सर्व्वतीर्थमयं सदा ॥ सर्व्वपीठमयं तत्तु सर्व्वदेवमयं सदा । न त्यजेत् शाङ्करं क्षेत्रं न च गङ्गां त्यजेत् प्रिये ॥

समीपे स च चार्व्वङ्गि विल्ववृक्षो यदि प्रिये । काशीपुरसमं तत्तु तत्र प्राणान् त्यजेद्यदि । किन्तस्य कोटितीर्थेन काशीवासेन किं प्रिये ॥” इति पुरश्चरणरसोल्लासे १० पटलः ॥ * ॥ तद्दानविधिर्यथा, -- “पत्रं वा यदि वा पुष्पं फलं नेष्टमधोमुखम् । यथोत्पन्नं तथा देयं विल्वपत्राण्यधोमुखम् ॥” इति मातृकातन्त्रे ५५ पटलः ॥ श्रीशिव उवाच । “शृणु देवि प्रवक्ष्यामि रहस्यं त्रिजटात्मकम् । पत्रं ब्रह्ममयं देवि अद्भुतं वरवर्णिनि ॥ श्रीशैलशिखरे जातः श्रीफलः श्रीनिकेतनः । विष्णुप्रीतिकरश्चैव मम प्रीतिकरः सदा ॥ ब्रह्मविष्णुशिवाः पत्रे वृन्तञ्च शक्तिरूपिणी । वृन्तमूले तु वज्रं स्यात् पत्रे ब्रह्मपदं प्रिये ॥ त्रिजटापत्रकैकेन हरं वा हरिमर्च्चयेत् । कैवल्यं तस्य तेनैव शक्तिपूजा विशेषतः ॥ पत्रं पुष्पं फलं तोयं नैवेद्यं धूपदीपकम् । दत्त्वा यद्यत् फलं प्राप्तं तस्मात् कोटिगुणं भवेत् ॥ सर्व्वैरर्च्चनतो देवि त्रिजटामेकमर्पणम् । कैवल्यदो हरिश्चैव दास्येऽहं त्वां स्वरूपताम् ॥ त्वयि कैवल्यदं ज्ञानं धर्म्मकामार्थदं प्रिये । वज्रहीनमिदं देवि प्राप्नुयाद्वाञ्छितं फलम् ॥ सवज्रे म्रियते नूनं वज्राघातेन पार्व्वति । तस्माच्च साधकेन्द्रेण वज्रहीनं प्रदापयेत् ॥” * ॥ विल्वपत्रघ्राणग्रहणानन्तरगमनफलम् । यथा, “ध्राणं गृहीत्वा यो गच्छेत् सर्व्वसिद्धिमवा- प्नुयात् । ऊर्द्ध्वं सुदर्शनं रक्षेदधः पाशुपतस्तथा । पुरो माहेश्वरी रक्षेत् पृष्ठे च शूलधारिणी । दक्षपार्श्वे च श्रीनाथो वामपार्श्वे प्रजापतिः । चन्द्रसूर्य्यौ धृतौ छत्रमहं पादौ करौ सदा ॥” इति ज्ञानभैरवतन्त्रे शिवपार्व्वतीसंवादे ६ पटलः ॥ (अस्य गुणाः यथा, -- “बालं विल्वफलं ग्राहि दीपनम्पाचनङ्कटु । कषायोष्णं लघु स्निग्धं तिक्तं वातकफापहम् ॥ पक्वं गुरु त्रिदोषं स्याद्दुर्ज्जरं पूतिमारुतम् । विदाहि विष्टम्भकरं मधुरं वह्निमान्द्यकृत् ॥ फलेषु परिपक्वं यद्गुणवत्तदुदाहृतम् । विल्वादन्यत्र विज्ञेयमामन्तद्धि गुणाधिकम् । द्राक्षाविल्वशिवादीनां फलं शुष्कं गुणाधि- कम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) वि(बि)ल्वपेषिका, स्त्री, (विल्वस्य पेषिका ।) शुष्कविल्वखण्डम् । वेलशुँठा इति भाषा । यथा, -- “कफवातामशूलघ्नी ग्राहिणी विल्वपेषिका ।” इति राजनिर्घण्टः ॥ वि(बि)ल्वा, स्त्री, (विल्व + टाप् ।) हिङ्गुपत्री । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गुणादयोऽस्या हिङ्गु- पत्रीशब्दे ज्ञातव्याः ॥)

विवक्षा, स्त्री, वक्तुमिच्छा । सनन्तवचधातोरप्र- त्ययेन निष्पन्नमिदम् । यथा । विवक्षावशात् कारकाणि भवन्ति । इति व्याकरणटीका ॥ शक्तिः । यथा, -- “प्रकृत्यर्थोऽपि खल्वेतदुद्दिश्यस्य विशेषणम् । संख्यया तुल्यनीतित्वादविवक्षां प्रपद्यते ॥” एत्येकादशीतत्त्वम् ॥ विवक्षितः, त्रि, वक्तुमिष्टः । सनन्तवचधातोः क्तप्र- त्ययेन निष्पन्नमिदम् । शक्यार्थः । यथा । उपा- देयगतायाः संख्याया विवक्षितत्वं युक्तम् । अनु- पादेयगता संख्या न विवक्षिता । इति माधवा- चार्य्यः । इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ विवदमानः, त्रि, विवादकर्त्ता । विपूर्व्ववदधातोः शानप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ विवधः, पुं, (विविधो वधो हननं गमनं वा यत्र ।) पर्य्याहारः । स तु धान्यतण्डुलादिः । मार्गः । पन्थाः । इत्यमरभरतौ ॥ व्रीहितृणादेः पर्य्या- हरणम् । इति स्वामी ॥ उपरितो बद्धशिक्य- स्कन्धबाह्यकाष्ठम् । वाँक् इति ख्यातम् । इति भानुदीक्षितः ॥ भारः । इति मुकुटधृतविश्वः ॥ विवधिकः, पुं, (विवधेन हरतीति । विवध + “विभाषा विवधवीवधात् ।” ४ । ४ । १७ । इति ष्ठन् ।) वैवधिकः । इत्यमरटीका सारसुन्दरी ॥ विवरं, क्ली, (विवृणोतीति । वि + वृ + पचाद्यच् ।) छिद्रम् । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ११ । १८ । “यच्चकार विवरं शिलाघने ताडकोरसि स रामसायकः । अप्रविष्टविषयस्य रक्षसां द्वारतामगमदन्तकस्य तत् ॥”) दोषः । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । १ । १४१ । १७ । “एकाग्रः स्यादविवृतो नित्यं विवरदर्शकः । राजन्राज्यं सपत्नेषु नित्योद्विग्नः समाचरेत् ॥” अवकाशः । यथा, भागवते । ५ । १० । १२ । “विशेषबुद्धेर्विवरं मबाक् च पश्याम यन्न व्यवहारतोऽन्यत् ॥”) विवरणं, क्ली, (वि + वृ + ल्युट् ।) व्याख्या । इति हलायुधः ॥ विवरनालिका, स्त्री, (विवरयुक्तं नालं यस्याः ।) वेणुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ विवर्णः, पुं, (विरुद्धो वर्णः ।) नीचः । इत्य- मरः । २ । १० । १६ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ४१ । १० । “भैक्षचर्य्यव विवर्णेषु जघन्या वृत्तिरिष्यते ॥” त्रि, विकृतो वर्णो यस्य ।) मलिनः ॥ (यथा, रामायणे । २ । २६ । ८ । “विवर्णवदनं दृष्ट्वा तं प्रस्विन्नममर्षणम् । आह दुःखाभिसन्तप्ता किमिदानीमिदं प्रभो ॥”) विवर्त्तः, पुं, (वि + वृत् + घञ् ।) समुदायः । अप- वर्त्तनम् । नृत्यम् । इति विश्वः ॥ (प्रतिपक्षः ॥ यथा, नैषधे । ३ । ६४ । “ईशाणिमैश्वर्य्यविवर्त्तमध्ये लोकेशलोकेशयलोकमध्ये ॥”

पृष्ठ ४/४२७

समवायिकारणविसदृशकार्य्योत्पत्तिः । यथा, सांख्यतत्त्वकौमुद्याम् । “एकस्य सतो विवर्त्तः कार्य्यजातं नतु वस्तु सत् ॥”) विवर्त्तनं, क्ली, परिभ्रमणम् । विपूर्ब्बकवृतधातो- रनट् (ल्युट्) प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, किराते । ५ । ४० । “कथयति शिवयोः शरीरयोगं विषमपदा पदवी विवर्त्तनेषु ॥”) विवशः, त्रि, (विरुद्धं वष्टीति । वि + वश + अच् ।) अवश्यात्मा । अरिष्टदुष्टधीः । इति मेदिनी ॥ द्वे आसन्नमरणसूचितलक्षणेन दूषितबुद्धौ । विरुद्धं वष्टि विवशः अल् । आसन्नमरणख्यापकं लिङ्गमरिष्टम् । तेन दुष्टा धीर्यस्य स तथा । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ विवस्वती, स्त्री, सूर्य्यनगरी । इति मेदिनी ॥ विवस्वान्, [त्] पुं, (विशेषेण वस्ते आच्छादय- तीति । वि + वस् + क्विप् । विवस्तेजोऽस्या- स्तीति । विवस् + मतुप् । मस्य वः । “तसौ मत्वर्थे ।” १ । ४ । १९ । इति भत्वादुत्वाभावः ।) सूर्य्यः । (यथा, क्रिराते । ५ । ४८ । “भवति दीप्तिरदीपितकन्दरा तिमिरसंवलितेव विवस्वतः ॥”) अर्कवृक्षः । इत्यमरः ॥ देवता । इति मेदिनी ॥ अरुणः । इति शब्दरत्नावली ॥ वैवस्वतमनुः । इत्यजयः ॥ (मनुष्यः । इति निघण्टुः । २ । ३ । २४ ॥ “वस निवासे इत्यस्यात् ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते’ इति विच् । दृशिग्रहणात् भावे भवति । विविधं वसनं विवः । तद्वन्तो विवस्वन्तः । सर्व्वस्यापि मनुष्यस्य यत्किञ्चित् विवसनमस्ति ।” इति तट्टीका ॥ * ॥ परिचरणशीले, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । ६५ । ६ । “देवेभ्यो दाशद्धविषा विवस्वते ॥” “हविषा अन्नेन देवान् विवस्वते परिचरते ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) विवाकः, त्रि, विवेचनकर्त्ता । यथा, -- “अर्थिप्रत्यर्थिनोर्व्वचनं विरुद्धाविरुद्धं सभ्यैः सह विविनक्ति विवेचयति वा विवाकः ।” इति मिताक्षरा ॥ विवादः, पुं, विरुद्धो वादो विवादः । स च धन- विभागादिविषयन्यायादिः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । व्यवहारः २ । इत्यमरः ॥ ऋणादि- न्यायः ३ । इति जटाधरः ॥ “ऋणादिदायकलहे द्वयोर्ब्बहुतरस्य वा । विवादो व्यवहारश्च द्बयमेतन्निगद्यते ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ मात्रादिना विवादनिषेधो यथा, -- “आचरेत् सर्व्वधर्म्मं तद्विरुद्धन्तु न चाचरेत् । मातापित्रतिथीत्युच्चैर्विवादं नाचरेत् गृही ॥” इति गारुडे ९६ अध्यायः ॥ * ॥ अष्टादश विवादस्थानानि यथा, -- “तेषामाद्यमृणादानं निःक्षेपोऽस्वामिविक्रयः ।

सम्भूय च समुत्थानं दत्तस्यानपकर्म्म च ॥ वेतनस्यैव चादानं संविदश्च व्यतिक्रमः । क्रयविक्रयानुशयो विवादः स्वामिपालयोः ॥ सीमाविवादधर्म्मश्च पारुष्ये दण्डवाचिके । स्तेयञ्च साहसञ्चैव स्त्रीसंग्रहणमेव च ॥ स्त्रीपुंधर्म्मो विभागश्च द्यूतमाह्वयमेव च । पदान्यष्टादशैतानि व्यवहारस्थिता विदुः ॥” इति मनुः ॥ अस्यार्थः । स्वधनस्यान्यस्मिन्नर्पणरूपो निक्षेपः । अस्वामिना च कृतो विक्रयः । सम्भूय बणिगा- दीनां क्रियानुष्ठानम् । दत्तस्य धनस्यापात्र- बुद्ध्या क्रोधादिना वा ग्रहणम् । कर्म्मकारस्य भृतेरदानम् । कृतव्यवस्थातिक्रमः । क्रये विक्रये च कृते पश्चात् या विप्रतिपत्तिः । स्वामिपशु- पालयोर्विवादः । ग्रामादिसीमाविप्रतिपत्तिः । वाक्पारुष्यं आक्रोशनादि । दण्डपारुष्यं ताड- नादि । स्तेयं निह्नवेन धनग्रहणम् । साहसं प्रसह्य धनहरणादि स्त्रियाश्च परपुरुषसम्पर्कः । स्त्रीसहितस्य पुंसो धर्म्मव्यवस्था । पैतृकादि- धनस्य विभागः । द्यूतं अक्षादिक्रीडा । आहूय पण्यव्यवस्थापूर्व्वकं पक्षिमेषादिप्राणियोधनम् । इति कुल्लूकभट्टः ॥ (कलहः । यथा, रघुः । ७ । ५३ । “परस्परेण क्षतयोः प्रहर्त्रो- रुत्क्रान्तवाय्वोः समकालमेव । अमर्त्त्यभावेऽपि कयोश्चिदासी- देकाप्सरःप्रार्थितयोर्बिवादः ॥”) विवादानुगतः, त्रि, (विवादं अनु गतः ।) विवाद- कर्त्ता । यथा, मिताक्षरायाम् । “विवादानुगतं पृष्ट्वा ससभ्यस्तत् प्रयत्नतः । विचारयति येनासौ प्राड्विवाकस्ततः स्मृतः ॥” विवादी, [न्] त्रि, (विवादोऽस्यास्तीति । विवाद + इनिः ।) विवादकर्त्ता । यथा, -- “अनुभावी च यः कश्चित् कुर्य्यात् साक्ष्यं विवादिनाम् ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ विवाहः, पुं, (विशिष्टं वहनम् । वि + वह + घञ् ।) उद्वाहः । दारपरिग्रहः । तत्पर्य्यायः । उपयमः २ परिणयः ३ उद्बाहः ४ उपयामः ५ पाणिपीडनम् ६ । इत्यमरः ॥ दारकर्म्म ७ करग्रहः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ पाणि- ग्रहणम् ९ निवेशः १० पाणिकरणम् ११ । इति जटाधरः ॥ स चाष्टविधः । यथा, -- “ब्राह्म्यो विवाह आहूय दीयते शक्त्यलङ्कृता । तज्जः पुनात्युभयतः पुरुषानेकविंशतिम् ॥ यज्ञस्थायर्त्विजे दैवमादायार्षन्तु गोयुगम् । चतुर्द्दशप्रथमजः पुनात्युत्तरजश्च षट् ॥ इत्युक्त्वा चरतां धर्म्मं सह या दीयतेऽर्थिने । सकायः पावयेत्तज्जः षड्वंश्यांश्च सहात्मना ॥ आसुरो द्रषिणादानात् गान्धर्व्वः समयान्मिथः । राक्षसो युद्धहरणात् पैशाचः कन्यकाच्छलात् ॥” इति याज्ञवल्क्यः ॥ * ॥

अपि च । “गृहीतविद्यो गुवरे दत्त्वा च गुरुदक्षिणाम् । गार्हस्थ्यमिच्छन् भूपाल कुर्य्याद्दारपरिग्रहम् ॥ वर्षैरेकगुणां भार्य्यामुद्वहेत्त्रिगुणः स्वयम् । नातिकेशामकेशां वा नातिकृच्छ्रां न पिङ्गलाम् ॥ निसर्गतोऽधिकाङ्गीं वा न्यूनाङ्गीमपि नोद्वहेत् । अविशुद्धां सरोगां वाकुलजां वातिरोगिणीम् ॥ न दुष्टां दुष्टवाचाटां वाङ्गिनीं पितृमातृतः । न श्मश्रुव्यञ्जनवतीं न चैव पुरुषाकृतिम् ॥ न घर्घरस्वरां क्षामवाक्यां काकस्वरां न च । नानिबद्धेक्षणां तद्वद्वृत्ताक्षीं नोद्ब हेद्बुधः ॥ यस्याश्च रोमशे जङ्घे गुल्फौ चैव तथोन्नतौ । कूपौ यस्या हसन्त्याश्च गण्डयोस्ताञ्च नोद्बहेत् ॥ नातिरूक्षच्छविं पाण्डुकरजामरुणेक्षणाम् । आपीनहस्तपादाञ्च न कन्यामुद्वहेद्बुधः ॥ न वामनां नातिदीर्घां नोद्वहेत् संहतभ्रुवम् । न चातिच्छिद्रदशनां न करालमुखीं नरः ॥ पञ्चमीं मातृपक्षाच्च पितृपक्षाच्च सप्तमीम् । गृहस्थश्चोद्वहेत् कन्यां न्यायेन विधिना नृप ॥ ब्राह्म्यो दैवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तथासुरः । गान्धर्व्वराक्षसौ वान्यौ पैशाचश्चाष्टमोऽधमः ॥ एतेषां यस्य यो धर्म्मो वर्णस्योक्तो मनीषिभिः । कुर्व्वीत दाराहरणं तेनान्यं परिवर्ज्जयेत् ॥ स धर्म्मचारिणीं प्राप्य गार्हस्थ्यं सहितस्तया । समुद्बहेद्ददात्येतत् सम्यगूढं महाफलम् ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे १० अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । याज्ञवल्क्य उवाच । “शृण्वन्तु मुनयो धर्म्मान् गृहस्थस्य यतव्रताः । गुरवे च धनं दत्त्वा स्नात्वा च तदनुज्ञया ॥ अविप्लुतब्रह्मचर्य्यो लक्षण्यां स्त्रियमुद्बहेत् । अनन्यपूर्व्विकां कान्तामसपिण्डां यवीयसीम् ॥ अरोगिणीं भ्रातृमतीमसमानार्षगोत्रजाम् । पञ्चमात् सप्तमादूर्द्द्वं मातृतः पितृतस्तथा ॥ द्विपञ्चनवविख्यातात् श्रोत्रियाणां महाकुलात् । सवर्णः श्रोत्रियो विद्वान् वरदोषान्वितो न च ॥ यदुच्यते द्विजातीनां शूद्रादारोपसंग्रहः । न तन्मम मतं यस्मात्तत्रायं जायते स्वयम् ॥ तिस्रो वर्णानुपूर्ब्बेण द्बे तथैका यथाक्रमम् । ब्राह्मणक्षत्त्रियविशां भार्य्यां वा शूद्रजन्मनः ॥ ब्राह्मो विवाह आहूय दीयते शक्त्यलङ्कृता । तज्जः पुनात्युभयतः पुरुषानेकविंशतिम् ॥ यज्ञस्थायर्त्विजे दैवमादायार्षस्तु गोयुगम् । चतुर्द्दश प्रथमजः पुनात्युत्तरतश्च षट् ॥ इत्युक्त्वा चरतां धर्म्मं सह या दीयतेऽर्थिने । सकायः पावयेत्तज्जः षड्वंश्यानात्मना सह ॥ आसुरो द्रविणादानात् गान्धर्व्वः समयान्मिथः । राक्षसो युद्धहरणात् पैशाचः कन्यकाच्छलात् ॥ चत्वारो ब्राह्मणस्याद्यास्तथा गान्धर्व्वराक्षसौ । राज्ञस्तथासुरो वैश्ये शूद्रे चान्त्यस्तु गर्हितः ॥ पाणिर्ग्राह्यः सवर्णासु गृह्णीत क्षत्त्रिया शरम् । वैश्या प्रतोदमादद्याद्वेदने चाग्रजन्मनः ॥

पृष्ठ ४/४२८

पिता पितामहो भ्राता सकुल्यो जननी तथा । कन्याप्रदः पूर्ब्बनाशे प्रकृतिस्थः परः परः ॥ अप्रयच्छन् समाप्नोति भ्रूणहत्यामृतावृतौ । एषामभावे दातॄणां कन्या कुर्य्यात् स्वयंवरम् ॥ सकृत् प्रदीयते कन्या हरंस्तां चौरदण्डभाक् । अदुष्टां हि त्यजन् दण्ड्यः सुदुष्टां हि परि- त्यजेत् ।” इति गारुडे ९५ अध्यायः ॥ * ॥ अपरञ्च । यम उवाच । “कन्यां ये तु प्रयच्छन्ति यथाशक्त्या स्वल- ङ्कृताम् । ब्रह्मदेयां द्विजश्रष्ठ ब्रह्मलोकं व्रजन्ति ते ॥ कन्यादानन्तु सर्व्वेषां दानानामुत्तमं स्मृतम् ॥ महान्त्यपि समृद्धानि गोऽजाविकधनान्यतः । स्त्रीसम्बन्धे दशेमानि कुलानि परिवर्ज्जयेत् ॥ हीनज्ञातिषु पाषण्ड मुने उद्वेगकारिणाम् । छद्मामयसदावाच्यचित्रिकुष्टिकुलानि च ॥ यस्यास्तु न भवेद्भ्राता न च विज्ञायते पिता । नोपयच्छेत तां प्राज्ञः पुत्त्रिकाधर्म्मशङ्कया ॥ चतुर्णामपि वर्णानां प्रेत्य चेह हिताय च । अष्टाविमान् समासेन स्त्रीविवाहान्निबोधत ॥ ब्राह्म्यो दैवस्तथा चार्षः प्राजापत्यस्तथासुरः । गान्धर्व्वो राक्षसश्चैव पैशाचश्चाष्टमोऽधमः ॥ प्रसाद्य चार्च्चयित्वा च श्रुतशीलवते स्वयम् । दद्यात् कन्यां यथान्यायं ब्राह्म्यो धर्म्मः प्रकी- र्त्तितः ॥ १ ॥ यज्ञे तु वितते सम्यगृत्विजे कर्म्म कुर्व्वते । अलङ्कृत्य तथा दानं दैवो धर्म्मः प्रशस्यते ॥ २ ॥ एकं गोमिथुनं द्वे वा वरादादाय धर्म्मतः । कन्यादानन्तु विधिवदार्षो धर्म्मः स उच्यते ॥ ३ ॥ सहोभौ चरतां धर्म्ममिति चैवानुभाष्य तु । कन्याप्रदानमभ्यर्च्च्य प्राजापत्यो विधिः स्मृतः ॥ ४ ॥ ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्त्वा कन्यायै चैव शक्तितः । कन्याप्रदानं स्वाच्छन्द्यादासुरो धर्म्म उच्यते ॥ ५ ॥ इच्छयान्योन्यसंयोगात् कन्यायाश्च वरस्य च । गान्धर्व्वः स तु विज्ञेयो मिथुन्यः कामसञ्चरः ॥ ६ ॥ हत्वा जित्वा च भित्त्वा च प्रसह्य रुदतीं गृहात् । हरणं क्रियते यत्र राक्षसो विधिरुच्यते ॥ ७ ॥ सुप्ता मत्ता रहः कन्या छद्मना नीयते तु या । स पापिष्ठो विवाहानां पैशाचः प्रथितो- ऽष्टमः ॥ ८ ॥ पञ्चानाञ्च त्रयो धर्म्मा द्वावधर्म्मौ द्बिजोत्तम । पैशाचश्चासुरश्चैव न कर्त्तव्यौ कदाचन ॥ चतुर्णामपि वर्णानामेष धर्म्मः सनातनः । पृथग्वा यदि वा मिश्रा कर्त्तव्या नात्र संशयः ॥ कन्यां ये तु प्रयच्छन्ति यथाशक्त्या स्वलङ्कृताम् । विवाहकाले संप्राप्ते यथोक्ते सदृशे वरे । क्रमात् क्रमं क्रतुशतमनुपूर्ब्बं लभन्ति ते ॥ श्रुत्वा कन्धाप्रदानन्तु पितरः प्रपितामहाः । विमुक्ताः सर्व्वपापेभ्यो ब्रह्मलोकं व्रजन्ति ते ॥ ब्राह्येण तु विवाहेन यस्तु कन्यां प्रयच्छति ।

ब्रह्मलोकं व्रजेच्छीघ्रं ब्रह्माद्यैः पूजितः सुरैः ॥ दिव्येन तु विवाहेन यस्तु कन्यां प्रयच्छति । भित्त्वा द्वारन्तु सूर्य्यस्य स्वर्गलोकञ्च गच्छति ॥ गान्धर्व्वेन विवाहेन यस्तु कन्यां प्रयच्छति । गन्धर्व्वलोकमासाद्य क्रीडते देववच्चिरम् ॥ शुल्कन दत्त्वा यो कन्यां तां पश्चात् सम्यगर्च्चयेत् । स किन्नरैश्च गन्धर्व्वैः क्रीडते कालमक्षयम् ॥ न मन्युं कारयेत् तासां पूज्याश्च सततं गृहे । ब्रह्मदेया विशेषेण ब्राह्मभोज्या सदा भवेत् ॥ कन्यायां ब्रह्मदेयायामभुञ्जन् सुखमश्नुते । अथ भुञ्जति यो मोहात् भुक्त्वा स नरकं व्रजेत् ॥ * अप्रजायाञ्च कन्यायां न भुञ्जीयात् कदाचन । दौहित्रस्य मुखं दृष्ट्वा किमर्थमनुशोचसि ॥ महासत्त्वसमाकीर्णान्नास्ति ते नरकाद्भयम् । तीर्णस्त्वं सर्व्वदुःखेभ्यः परं स्वर्गमवाप्स्यसि ॥” इत्याद्ये वह्निपुराणे तडागवृक्षप्रशंसानामा- ध्यायः ॥ * ॥ विवाहकाले मिथ्यावचने दोषा- भावो यथा, -- शर्म्मिष्ठोवाच । “न नर्म्मयुक्तं वचनं हिनस्ति न स्त्रीषु राजन् न विवाहकाले । प्राणात्यये सर्व्वधनापहारे पञ्चानृतान्याहुरपातकानि ॥” इति मात्स्ये ३१ अध्यायः ॥ * ॥ विवाहे वर्णनीयानि यथा, -- “विवाहे स्नानशुभ्राङ्गभूषोलूलुत्रयोरवाः । देवी संगीततारेक्षा लाजमङ्गलवर्त्तनम् ॥” इति कविकल्पलतायाम् १ स्तवके ३ कुसुमम् ॥ * ॥ अथ विवाहोक्तदिनानि । तत्राब्दादिशुद्धि- र्यथा, -- “प्रसूत्याधानतः शुद्धिर्विषमेऽब्दे समे क्रमात् । विवाहे योषितां चन्द्रार्केज्यशुद्धिर्नृयोषितोः ॥ सभर्त्तृकक्रियारम्भे भर्त्तुर्गोचरशुद्धितः । यात्रोद्वाहे गर्भकृत्ये स्वशुद्ध्याप्नोति तत् फलम् ॥ प्रारभ्य जन्मसमयात् युवतेर्विवाह- मोजाब्दकेषु मुनयः शुभमादिशन्ति । आधानतः प्रभृतितः समवत्सरेषु प्रोक्तस्तयोर्न शुभदस्तु विलोमवर्षे ॥ * ॥ अयुग्मे दुर्भगा नारी युग्मे च विधवा भवेत् । तस्माद्गर्भान्विते युग्मे विवाहे सा पतिब्रता ॥ मासत्रयादूर्द्ध्वमयुग्मवर्षे युम्मे च मासत्रयमेव यावत् । विवाहशुद्धिं प्रवदन्ति सर्व्वे वात्स्यादयो ज्योतिषि जन्ममासात् ॥ युग्माब्दकेषु युवतेरपि जन्ममासात् मासत्रयं विवहने परमब्दशुद्धिम् । प्राहुः समस्तमुनयो विषमे तु वर्षे मासत्रयादुपरितः खलु जन्ममासात् ॥” * ॥ राजमार्त्तण्डे । “माङ्गल्येषु विवाहेषु कन्यासंवरणेषु च । दश मासाः प्रशस्यन्ते चैत्रपौषविवर्ज्जिताः ॥” कन्यासंवरणे हस्तोदकविधौ ।

“दम्पत्योर्द्विनवाष्टराशिरहिते दारानुकूले रवौ चन्द्रे चार्ककुजार्किशुक्रवियुते मध्येऽथवा पापयोः । त्यक्त्वा च व्यतिपातवैधृतिदिनं विष्टिञ्च रिक्तां तिथिं क्रूराहायनचैत्रपौषरहिते लग्नांशके मानुषे ॥” * योगविशेषे दोषविशेषानाह रत्नमालायाम् । “कुलोच्छेदो व्यतीपाते परिधे स्वामिघातिनी । वैधृतौ विधवा नारी विषदाहोऽतिगण्डके ॥ व्याघाते व्याधिसं घातः शोकार्त्ता हर्षणे तथा । शूले च व्रणशूलं स्यात् गण्डे रोगभयं तथा ॥ विष्कम्भेऽप्यहिदंशः स्यात् वज्रके मरणं भवेत् । एते वै दारुणाः सर्व्वे दश योगाः प्रकीर्त्तिताः ॥” आश्वलायनः । उदगयने आपूर्य्यमाणे पक्षे कल्याणे नक्षत्रे चौडकर्म्मोपनयनगोदान- विवाहाः । विवाहः सार्व्वकालिक इत्येक इति । “आषाढे धनधान्यभोगरहिता नष्टप्रजा श्रावणे वेश्या भाद्रपदे इषे च मरणं रोगान्विता कार्त्तिके । पौषे प्रेतवती वियोगबहुला चैत्रे मदोन्मादिनी अन्येष्वेव विवाहिता पतिरता नारी समृद्धा भवेत् ॥ हरौ च सुप्ते न च दक्षिणायने तिथौ च रिक्ते शशिनि क्षयं गते ॥ राजग्रस्ते तथा युद्धे पितॄणां प्राणसंशये । अतिप्रौढा च या कन्या नानुकूलं प्रतीक्षते ॥ अतिप्रौढा च या कन्या कुले धर्म्मविरोधिनी । अविशुद्धापि सा देया चन्द्रलग्नबलेन तु ॥ अयनस्योत्तरस्यादौ मकरं याति भास्करः । राशिं कर्कटकं प्राप्य कुरुते दक्षिणायनम् ॥” इति विष्णुपुराणोक्तस्य चूडादावयनस्य परिग्रहः दिनमानादिबोधे तु सिद्धान्तादयनपरिग्रहः ॥ * ॥ सार्व्वकालिक इत्यस्य विषयमाह भुजवलभीमे । “ग्रहशुद्धिमब्दशुद्धिं शुद्धिं मासायनर्त्तुदिव- सानाम् । अर्व्वाक् दशवर्षेभ्यो भुनयः कथयन्ति कन्य- कानाम् ॥ एतत्परन्तु विज्ञेयमङ्गिरोवचनं यथा । कालात्यये च कन्यायाः कालदोषो न विद्यते ॥ मलमासादिकालानां विवाहाद्ये प्रयत्नतः । पुंसः प्रति सदा दोषात् सर्व्वदैव हि वर्ज्ज्यता ॥” कृत्यचिन्तामणौ । “वापीकूपतडागयागगमनक्षौरप्रतिष्ठाव्रतं विद्यामन्दिरकर्णवेधनमहादानं वनं सेवनम् । तीर्थस्नानविवाहदेवभवनं मन्त्रादिदेवेक्षणं दूरेणैव जिजीविषुः परिहरेदस्तं गते भार्गवे ॥” बृहद्राजमार्त्तण्डे । “सर्व्वाणि शुभकर्म्माणि कुर्य्यादस्तं गते सिते । विवाहं मेखलाबन्धं यात्राञ्च परिवर्ज्जयेत् ॥” यात्राञ्चेति चकारो वचनान्तरोक्तप्रातिष्विक- निषिद्धकर्म्मान्तरं समुच्चिनोति । “बाले शुक्रे वृद्धे शुक्रे नष्टे शुक्रे जीवे नष्टे ।

पृष्ठ ४/४२९

बाले जीवे वृद्धे जीवे सिंहादित्ये गुर्व्वादित्ये ॥ तथा मलिम्लुचे मासि सुराचार्य्येऽतिचारगे । वापीकूपतडागादिक्रियाः प्रागुदितास्त्यजेत् ॥ अतीचारं गते जीवे वक्रे चैव बृहस्पतौ । कामिनी विधवा प्रोक्ता तस्मात्तौ परिवर्ज्जयेत् ॥ अतीचारं गतो जीवः पूर्ब्बभं नैव गच्छति । समचारेऽपि कर्म्माणि नैव तत्रैव संस्थिते ॥” * ॥ देवलः । “बाले वृद्धे तथैवास्ते कुरुते दैत्यमन्त्रिणि । उद्वाहितायां कन्यायां दम्पत्योरेव नाशनम् ॥ प्रागुद्गतः शिशुरहस्त्रितयं सितः स्यात् पश्चाद्दशाहमिति पञ्चदिनानि वृद्धः । प्राक् पक्षमेव कथितोऽत्र वशिष्ठगर्गै- र्जीवस्तु पक्षमपि वृद्धशिशुर्व्विवर्ज्यः ॥” अत्यन्ताशक्तौ राजमार्त्तण्डः । “बाले वृद्धे च सन्ध्यांशे चतुःपञ्चत्रिवासरान् । जीवे च भार्गवे चैव विवाहादिषु वर्ज्जयेत् ॥ वक्रे चैवातिचारे त्रिदशपतिगुरौ देवपूज्ये च सुप्ते गुर्व्वादित्येऽधिमासे दिवसकररिपौ वाक्पतौ चैत्रपौषे । विष्ट्यां केतूद्गमे वा शरदि सुरगुरौ सिंहसंस्थे मनोज्ञे वर्षादाप्नोति चोढा सुनियतमरणं देवकन्यापि भर्त्तुः ॥” * ॥ शुक्रमधिकृत्य राजमार्त्तण्डे । “बाले च दुर्भगा नारी वृद्धे नष्टप्रजा भवेत् । नष्टे च मृत्युमाप्नोति सर्व्वमेतद्गुरावपि ॥ सिंहे गुरौ परिणीता पतिमात्मानमात्मजान् हन्ति । क्रमशस्त्रिषु पित्रादिषु वशिष्ठगर्गादयः प्राहुः ॥ गुरौ हरिस्थे न विवाहमाहु- र्हारीतगर्गप्रमुखा मुनीन्द्राः । यदा न माघी मघसंयुता स्यात् तदा तु कन्योद्वहनं वदन्ति ॥” अत्रैव माण्डव्यः । “मधाऋक्षं परित्यज्य यदा सिंहे गुरुर्भवेत् । तत्राब्दे कन्यका चोढा सुभगा सुप्रिया भवेत् ॥” हारीतः । “अतीचारं गते जीवे वृषे वृश्चिककुम्भयोः । यज्ञोद्बाहादिकं कुर्य्यात् तत्र कालो न लुप्यते ॥” कृत्यचिन्तामणौ । “अतीचारं गते जीवे वृषे वृश्चिककुम्भयोः । तत्र चोद्वाहिता कन्या संपृणीयात् कुलद्वयम् ॥” सङ्केतकौमुद्यां भीमपराक्रमे । “यदातिचारं सुरराजमन्त्री करोति गोमन्मथमीनसंस्थः । न याति चेद्यद्यपि पूर्ब्बराशिं शुभाय पाणिग्रहणं वशिष्ठः ॥ अतीचारं गते जीवे स्थिरराशौ च संस्थिते । तत्र न लुप्यते कालो वदत्येवं पराशरः ॥ वापीकूपतडागादि निषिद्धं सिंहगे गुरौ ।

मकरस्थे च तत् कार्य्यं न दोषः काललोपजः ॥” यत्तु । “कन्यावृश्चिकमेषेषु मन्मथे च झषे वृषे । अतिचारेऽपि कर्त्तव्यं विवाहादि बुधैः सदा ॥” इत्येतदमूलं द्बैतनिर्णयेऽप्युक्तम् ॥ * ॥ दीपि- कायाम् । “त्रिकोणजाया धनलाभराशौ वक्रातिचारेण गुरुः प्रयातः । यदा तदा प्राह शुभे विलग्ने हिताय पाणिग्रहणं वशिष्ठः ॥” देवीपुराणम् । “मकरस्थो यदा जीवो वर्ज्जयेत् पञ्चमांशकम् । शेषेष्वपि च भागेषु विवाहः शोभनो मतः ॥” भोजराजः । “यो जन्ममासे क्षुरकर्म्म यात्रां कर्णस्य वेधं कुरुते च मोहात् । नूनं स रोगं धनपुत्त्रनाशं प्राप्नोति मूढो वधबन्धनानि ॥ जातं दिनं दूषयते वशिष्ठ- श्चाष्टौ च गर्गो जवनो दशाहम् । जन्माख्यमासं किल भागुरिश्च चौडे विवाहे क्षुरकर्णवेधे ॥” श्रीपतिसमुच्चये । “स्नानं दानं तपो होमः सर्व्वमङ्गल्यवर्द्धनम् । उद्वाहश्च कुमारीणां जन्ममासे प्रशस्यते ॥” कृत्यचिन्तामणौ । “जन्ममासे च पुत्त्राढ्या धनाढ्या च धनोदये । जन्मभे जन्मराशौ च कन्या हि ध्रुवसन्ततिः ॥” गर्गः । “ज्यैष्ठे मासि तथा मार्गे क्षौरं परिणयं व्रतम् । ज्येष्ठपुत्त्रदुहित्रोश्च यत्नतः परिवर्ज्जयेत् ॥” अत्र ज्येष्ठत्वमादिगर्भजातत्वम् । तथा च । “जन्ममासि न च जन्मभे तथा नैव जन्मदिवसेऽपि कारयेत् । आद्यगर्भभवपुत्त्रकन्ययो- र्ज्यैष्ठमासि न च जातु मङ्गलम् ॥” अत्र जन्ममासादौ पुत्त्रमात्रस्य निषेधः ज्यैष्ठ- मासे तु ज्येष्ठपुत्त्रस्येति विशेषः । “कृत्तिकास्थं रविं त्यक्त्वा ज्यैष्ठे ज्येष्ठस्य कार- येत् । उत्सवेषु च सर्व्वेषु दिनानि दश वर्ज्जयेत् ॥ * ॥ रेवत्युत्तररोहिणीमृगशिरोमूलानुराधामघा- हस्तास्वातिषु तौलिषष्ठमिथुनेषूद्यत्सु पाणिग्रहः । सप्ताष्टान्त्यवहिःशुभैरुडुपतावेकादशद्बित्रिगे क्रूरैस्त्र्यायषडष्टगैर्न तु भृगौ षष्ठे कुजे चाष्टमे ॥” ज्योतिर्व्विहितनक्षत्रात् अधिकं चित्राश्रवणा- धनिष्ठाश्विनीनक्षत्रं पारस्करोक्तं यथा, -- “कुमार्य्याः पाणिं गृह्णीयात् त्रिषु त्रिषूत्तरा- दिषु ॥” उत्तरफल्गुन्यादित्रयोत्तराषाढादित्रयोत्तरभा- द्रपदादित्रयेषु नवसु नक्षत्रेष्वित्यर्थः ॥ * ॥ भीम-

पराक्रमे । “पूर्व्वात्रये विशाखायां शिवाद्ये भचतुष्टये । ऊढा चाशु भवेत् कन्या विधवातो विवर्जयेत् ॥ विष्णुभाद्ये त्रिके चित्रे ज्येष्ठायां ज्वलने यमे । एभिर्व्विवाहिता कन्या भवत्येव सुदुःखिता ॥” एवञ्च पारस्करोक्तं यजुर्व्वेदिविषयमापद्विषयं वा बोध्यम् ॥ * ॥ “आद्ये मघाचतुर्भागे नैरृतस्याद्य एव च । रेवत्यन्तचतुर्भागे विवाहः प्राणनाशकः ॥ कर्णवेधे विवाहे च व्रते पुंसवने तथा । प्राशने चाद्यचूडायां विद्धमृक्षं विवर्ज्जयेत् ॥” विद्धर्क्षन्तु । “तिथ्य १५ ङ्ग ६ वेदै १४ क १ दशो १० नविंश १९ भै २७ कादशा ११ ष्टादश १८ विंश २० संख्याः । इष्टोडुना सूर्य्ययुतोडुना च योगादमूश्चेद्दशयोगभङ्गः ॥” कर्म्मकालीननक्षत्रसूर्य्यभुज्यमाननक्षत्रयोर्मेलने यदि पञ्चदशाद्यन्यतमसंख्या भवति तदा न कर्म्मयोग्यमित्यर्थः । सप्तविंशाधिकत्वे सप्त- विंशतिमपहाय शेषात् फलं अन्यथैकसंख्यानु- पपत्तेः ॥ * ॥ अपवादस्तु । “आद्यपादे स्थिते सूर्य्ये तुरीयांशं प्रदुष्यति । द्वितीयस्थे तृतीयन्तु विपरीतमतोऽन्यथा ॥” व्यक्तमाह स्वरोदये । “आद्यांशेन चतुर्थांशं चतुर्थांशेन चादिमम् । द्वितीयेन तृतीयन्तु तृतीयेन द्बितीयकम् ॥” अत्रैव खर्ज्जूरवेधः । तथा च रत्नमाला । “एकामूर्द्ध्वगतां त्रयोदश तथा तिर्य्यग्गताः स्थापयेत् रेखाश्चक्रमिदं बुधैरभिहितं खार्ज्जूरिकं तत्र तु । व्याघातादि तु मूर्ध्नि भन्तु कथितं तत्रैकरेखा- स्थयोः सूर्य्याचन्द्रमसोर्म्मिथो निगदिता दृक्पात एकार्गलः ॥” व्याघातादीतिव्याघातयोगसंख्याङ्कस्त्रयोदशा- ङ्कम् । तथा च हस्तादीनि नक्षत्राणि देया- नीत्यर्थः ॥ * ॥ अथ सप्तशलाकावेधः । दीपि- कायाम् । “कृत्तिकादिचतुःसप्तरेखाराशौ परिभ्रमन् । ग्रहश्चेदेकरेखास्थो वेधः सप्तशलाकजः ॥ सप्त सप्त विलिखेत् प्ररेखिका- स्तिर्य्यगूर्द्ध्वमथ कृत्तिकादिकम् । लेखयेदभिजिता समन्वितं चैकरेखगखगेन विध्यते ॥ वैश्यस्य चतुर्थेऽंशे श्रवणादौ लिप्तिकाचतुष्के च । अभिजित्तस्थे खेचरे विज्ञेया रोहिणीविद्धा ॥” लिप्तिकादण्डः ॥ * ॥ “यस्याः शशी सप्तशलाकभिन्नः पापैरपापैरथवा विवाहे । रक्तांशुकेनैव तु रोदमाना श्मशानभूमिं प्रमदा प्रयाति ॥”

पृष्ठ ४/४३०

अस्यापवादो यथा, राजमार्त्तण्डे । “विषप्रदिग्धेन हतस्य पत्रिणा मृगस्य मांसं शुभदं क्षतादृते । यथा तथात्राप्युडुपाद एव प्रदूषितोऽन्योडुपदं शुभावहम् ॥” अथ पञ्चशलाकचक्रम् । “ऊर्द्ध्वं रेखास्थिताः पञ्च तिर्य्यक् पञ्च तथैव च । द्वे द्वे च कोणयो रेखे साभिजित् कृत्तिका- दिकम् ॥ शम्भुकोणे द्वितीये तु लेखयेत् सर्व्वकर्म्मणि । क्रूरैर्भिन्नमथो सौम्यैर्नैक्षत्रं परिवर्ज्जयेत् ॥ नत्वापाते च ये दोषा ये च सप्तशलाकके । ते सर्व्वे प्रभवन्त्यत्र नाम्ना पञ्चशलाकके ॥ अथ चक्रान्वये कश्चित् पादवेध इहेष्यते ॥” तदुक्तं रत्नमालायाम् । कैश्चित्तत्रापीष्यते पाद- वेध इति । इति पञ्चशलाकाचक्रम् ॥ * ॥ रत्नमालायाम् । “ऋक्षं द्वादशमुष्णरश्मिरवनीसूनुस्तृतीयं गुरुः षष्ठं चाष्टममर्कजस्तु पुरतो हन्ति स्फुटं नत्वया । पश्चात् सप्तममिन्दुजस्तु नवमं राहुः सितः पञ्चमम् । द्वाविंशं परिपूर्णमूर्त्तिरुडुपः सन्ताडयेन्नेतरत् ॥” नत्वापातोऽयम् ॥ * ॥ “पापात् सप्तमगः शशी यदि भवेत् पापेन युक्तोऽथवा यत्नात् तं परिवर्ज्जयेत् मुनिमतो दोषो ह्ययं कथ्यते । यात्रायां विपदो गृहे सुतवधः क्षौरेषु रोगोद्भवो- ऽप्युद्वाहे विधवा व्रते च मरणं शूलञ्च पुंस्क- र्म्मणि ॥” * ॥ “रविमन्दकुजाक्रान्तं मृगाङ्कात् सप्तमं त्यजेत् । विवाहयात्राचूडासु गृहकर्म्मप्रवेशने ॥” यामित्रवेधः ॥ * ॥ “मूलत्रिकोणनिजमन्दिरगोऽथ पूर्णो मित्रर्क्षसौम्यगृहगोऽथ तदीक्षितो वा । यामित्रवेधविहितानपहृत्य दोषान् दोषाकरः शुभमनेकविधं विधत्ते ॥” * ॥ भोजराजः । “त्रिषड् दशैकादशगो दिनेशः सुतार्थसौभाग्यशुभप्रदः स्यात् । वैधव्यदाताष्टमराशिसंस्थः शेषेषु रुग्दुःखशुचः करोति ॥” रविशुद्धिः ॥ * ॥ “कन्यानक्षत्रशुद्धौ स्याद्ब वाहः शुभकृन्नृणाम् । पश्चाद्भर्त्तुर्व्विशुद्ध्या तु यात्रापुष्पोत्सवादयः ॥” विद्याधरीविलासे । “पुंसामर्कः स्मृतो योनिर्योषिताममृतद्युतिः । अतः पुंयोषितोः शस्तं वलमर्कशशाङ्कजम् ॥ गोचरथद्बाविन्दुं कन्याया यत्नतः शुभं वीक्ष्य । तिग्मकिरणञ्च पुंसः शेषैरबलैरपि विवाहः ॥

द्वितीयपुत्त्राङ्कगतः प्रभाकरः त्रयोदशाहात् परतः शुभप्रदः । न जन्मसप्तव्ययरन्ध्रगस्तथा करोति पुंसामपि तादृशं फलम् ॥” तथा त्रयोदशाहात् परतः ॥ * ॥ “त्रयोदशदिनान्यर्को दश षड्धरणीसुतः । सार्द्धं दिनञ्च शीतांशुर्मासमेकादशं तमः ॥ सौरिः पादाधिकं वर्षं मासानष्टौ बृहस्पतिः । भवनार्द्धं भृगुः सौम्यो यावद्राश्यशुभाः फलम् ॥ कष्टं व्रतादिके दद्युर्न तथा शेषभागगाः ॥ * ॥ लग्ने तत्पञ्चमे तूर्य्ये नवमे दशमे तथा । गुरुर्भृगुर्व्वा दोषघ्नो विवाहे वर्द्धते शुभम् ॥” अयमेव सुतहिवुकयोगः ॥ * ॥ “गोधूलिं त्रिविधां वदन्ति मुनयो नारीविवा- हादिके हेमन्ते शिशिरे प्रयाति मृदुतां पिण्डीकृते भास्करे । ग्रीष्मेऽर्द्धास्तमिते वसन्तसमये भानौ गते दृश्यतां सूर्य्ये चास्तमुपागते च नियतं प्रावृट्शरत्- कालयोः ॥ * ॥ लग्नं यदा नास्ति विशुद्धमन्यद्- गोधूलिकां तत्र शुभां वदन्ति । लग्ने विशुद्धे सति वीर्य्ययुक्ते गोधूलिका नैव फलं विधत्ते ॥ * ॥ नास्मिन् ग्रहा न तिथयो न च विष्टिवारा ऋक्षाणि नैव जनयन्ति कदापि विघ्नम् । अव्याहतः सततमेव विवाहकाले यात्रासु चायमुदितो भृगुजेन योगः ॥ * ॥ मार्गे गोधूलियोगे प्रभवति विधवा माघमासे तथैव पुत्त्रायुर्धनयौवनेन सहिता कुम्भे स्थिते भास्करे । वैशाखे सुखदा प्रजाधनवती ज्यैष्ठे पतेर्म्मानदा आषाढे धनधान्यपुत्त्रबहुला पाणिग्रहे कन्यका ॥” * ॥ विवाहपटले । “व्यूढा धनुषि च कुलटा तत्पूर्व्वार्द्धे सतीत्यपरे जगुः ॥” * ॥ ज्योतिःसारस ग्रहे । “विवाहे तु दिवाभागे कन्या स्यात् पुत्त्र- वर्ज्जिता । विरहानलदग्धा सा नियतं स्वामिघातिनी ॥ * ॥ महाभारते । “रात्रौ दानं न शंसन्ति विना चाभकदक्षि- णाम् । विद्यां कन्यां द्विजश्रेष्ठा दीपमन्नं प्रतिश्रयम् ॥” * व्यासः । “रिक्तासु विधवा कन्या दर्शेऽपि स्याद्बिवा- हिता । शनैश्चरदिने चैव यदा रिक्ता तिथिर्भवेत् । तस्मिन् विवाहिता कन्या पतिसन्तानवर्द्धिता ॥”

स्मृतिः । “धर्म्मार्थकाममोक्षाणां दाराः संप्राप्तिहेतवः । परीक्ष्यन्ते प्रयत्नेन पूर्व्वमेव करग्रहात् ॥” * ॥ मनुः । “अव्यङ्गाङ्गीं सौम्यनाम्नीं हंसवारणगामिनीम् । तनुलोमकेशदशनां मृद्वङ्गीमुद्वहेत् स्त्रियम् ॥” * शातातपः । “हंसस्वनां मेघवर्णां मधुपिङ्गललोचनाम् । तादृशीं वरयेत् कन्यां गृहस्थः सुखमेधते ॥” * ॥ भविष्ये । “प्रतिष्ठिततलाः सम्यक् रक्ताम्भोजसमत्विषः । तादृशाश्चरणा धन्या योषितां भोगवर्द्धनाः ॥” प्रतिष्ठितो भूमौ लग्नः समस्तलोऽधोभागो येषां ते तथा ॥ * ॥ मनुः । “नोद्वहेत् कपिलां कन्यां नाधिकाङ्गीं न रोगिणीम् । नालोभिकां नातिलोम्नीं न वाचाटां न पिङ्ग- लाम् ॥ नर्क्षवृक्षनदीनाम्नीं नान्त्यपर्व्वतनामिकाम् । न पक्ष्यहिप्रैष्यनाम्नीं न च भीषणनामिकाम् ॥” प्रतिप्रसवमाह मत्स्यसूक्ते । “गङ्गा च यमुना चैव गोमती च सरस्वती । नदीष्वासां नाम वृक्षे मालती तुलसी अपि । रेवती चाश्विनी भेषु रोहिणी शुभदा भवेत् ॥” कृत्यचिन्तामणौ । “नेत्रे यस्याः केकरे पिङ्गले वा स्याद्दुःशीला श्यावलोलेक्षणा च । कूपो यस्या गण्डयोः सस्मिताया निःसन्दिग्धां बन्धकीं तां वदन्ति ॥” * ॥ नन्दिकेश्वरपुराणे । “श्यामा सुकेशी तनुलोमराजी सुभ्रूः सुशीला सुगतिः सुदन्ता । वेदीविमध्या यदि पङ्कजाक्षी कुलेन हीनापि विवाहनीया ॥ धृष्टा कुदन्ता यदि पिङ्गलाक्षी लोम्ना समाकीर्णसमाङ्गयष्टिः । मध्ये च पुष्टा यदि राजकन्या कुलेऽपि योग्या न विवाहनीया ॥” * ॥ हारीतः । “तस्मात् कुलनक्षत्रविज्ञानोपपन्नां वरयेत् ।” नक्षत्रोपपन्नां नाडीनक्षत्रहीनाम् ॥ * ॥ नाडीनक्षत्रमाह स्वरोदये । “अश्विन्यादि लिखेच्चक्रं सर्पाकारं त्रिनाडिकम् । तत्र वेधवशाज्ज्ञेयं विवाहादि शुभाशुभम् ॥ त्रिनाडीवेधनक्षत्रमश्विन्यार्द्रायुगोत्तरा । हस्तेन्द्रमूलवारुण्यः पूर्ब्बभाद्रपदास्तथा ॥ याम्यः सौम्यो गुरुर्योनिश्चित्रा मित्रजलाह्वयम् । धनिष्ठा चोत्तराभद्रा मध्यनाडीव्यवस्थिताः ॥ * ॥ कृत्तिका रोहिणी सर्पो मघा स्वातीविशा- खके । उत्तरा श्रवणा पौष्णं पृष्ठनाडीव्यवस्थिताः ॥ * ॥ अश्व्यादिनाडीवेधर्क्षे षष्ठं द्वितीयकं क्रमात् ।

पृष्ठ ४/४३१

याम्यादितूर्य्यतूर्य्यञ्च कृत्तिकादिद्बिषट्ककम् ॥ एवं निरीक्षयेद्वेधं कन्यामन्त्रे सुरे गुरौ । पण्यश्रीस्वामिमित्रेषु देशे ग्रामे पुरे गृहे ॥ एकनाडीस्थधिष्टानि यदि स्युर्व्वरकन्ययोः । तदा वेधं विजानीयात् गुर्व्वादिषु तथैव च ॥ प्रकटं यस्य जन्मर्क्षं तस्य जन्मर्क्षतो व्यधः । प्रनष्टं जन्मभं यस्य तस्य नामर्क्षतो वदेत् ॥ द्वयोर्जन्मभयोर्वेधो द्बयोर्नामभयोस्तथा । नामजन्मर्क्षयोर्वेधो न कर्त्तव्यं कदाचन ॥ एकनाडीस्थिता चेत् स्यात् भर्त्तर्नाशाय चाङ्गना । तस्मान्नाडीव्यधो वीक्ष्यो विवाहे शुभमिच्छता ॥ प्राङनाड्या वेधतो भर्त्ता मध्यनाड्योभयं तथा । पृष्ठनाडीव्यधे कन्या म्रियते नात्र संशयः ॥ एकनाडीस्थिता यत्र गुरुर्म्मन्त्रश्च देवताः । तत्र द्वेषं रुजं मृत्युं क्रमेण फलमादिशेत् ॥ प्रभुः पण्याङ्गनामित्रं देशो ग्रामः पुरं गृहम् । एकनाडीगता भव्या अभव्या वेधवर्ज्जिताः ॥” प्रतिप्रसवमाह ज्योतिषे । “एकराश्यादियोगे तु नाडीदोषो न विद्यते ॥” स यथा । “एकराशौ च दम्पत्योः शुभं स्यात् समसप्तके । चतुर्थे दशमे चैव तृतीयैकादशे तथा ॥” समग्रहणाद्विषमसप्तके दोषः । तथा च । “योटके सप्तके मेषतुले युग्महयौ तथा । सिंहघटौ सदा वर्ज्यौ मृतिं तत्राब्रवीच्छिवः ॥” श्रीपतिव्यवहारनिर्णये । “सुहृदेकाधिपयोगे ताराबले वश्यराशौ वा । अपि नाड्यादिवेधे भवति विवाहो हितार्थाय ॥” राजमार्त्तण्डे । “न राजयोगे ग्रहवैरिता च न तारशुद्धिर्न गणत्रयं स्यात् । न नाडिदोषो न च वर्णदुष्टि- र्गर्गादयस्ते मुनयो वदन्ति ॥” * ॥ राजयोगस्तु एकराश्यादियोग एव तत्रैव नाड्यादिप्रतिप्रसवात् ॥ श्रीपतिरत्नमालायाम् । “अश्वे भाजफणिद्बयञ्च वृषभुङ्मेषोन्दुरुर्मूषिक- श्चाखुर्गौः क्रमशस्ततोऽपि महिषी व्याघ्रः पुनः सौरभी । व्याघ्रेणौ मृगकुक्कुरौ कपिरथोरभ्रद्वयं वानरः सिंहोऽश्वो मृगराट् पशुश्च करटी योनिश्च भानामियम् ॥ गोव्याघ्रं गजसिंहमश्वमहिषं श्वैणञ्च वभ्रूरगं वैरं वानरमेषकञ्च सुमहत्तद्वद्विडालोन्दुरुम् । लोकानां व्यवहारतोऽन्यदपि च ज्ञात्वा प्रय- त्नादिदं दम्पत्योर्नृपभृत्ययोरपि सदा वर्ज्यः शुभस्या- र्थिभिः ॥ मकरसमेतं मिथुनं कन्याकलसौ मृगेन्द्रमीनौ च । वृषभतुलेऽलिमेषौ कर्कटधनुषी च मित्रविधौ ॥” षडष्टकावितिशेषः ॥ * ॥ अरिषडष्टकमाह ।

“मकरः करिकुलरिपुणा कन्या मेषेण सह झषस्तुलया । कर्किघटौ वृषधनुषी वृश्चिकमिथुने चारिविधौ ॥ * ॥ यदि कन्याष्टमे भर्त्ता भर्त्तुः षष्ठे च कन्यका । षडष्टकं विजानीयाद्वर्ज्जितं त्रिदशैरपि ॥ * ॥ पुंसो गृहात् सुतगृहे सुतहा च कन्या धर्म्मे स्थिता सुतवती पतिवल्लभा च । द्विद्वादशे धनगृहे धनहा च कन्या ऋप्फे स्थिता धनवती पतिवल्लभा च ॥” षडष्टकादौ तारानियममाह भीमपराक्रमः । “सौहृद्ये ह्युभयोर्द्वयोरपि तयोरैकाधिपत्येऽपि वा तारा षष्ठसुमित्रमित्रदहनक्षेमार्थसम्पद्यदि । षट्काष्टे नवपञ्चमे व्ययधने योगे च पुंयोषितोः प्रीत्यायुःसुखवृद्धिपुष्टिजनकः कार्य्यो विवाह- स्तदा ॥” * ॥ गर्गः । “मरणं ताराविरोधे ग्रहरिपुभावे चिरेण । रोगादि नरनार्य्योः षट्काष्टके वैरमवश्यं भवे- दाशु ॥” * ॥ व्यासः । “मैत्रादियोगेऽपि षडष्टकादौ तारा विपत्प्रत्यरिनैधनाख्याः । वर्ज्या विवाहे पुरुषोडुतो हि प्रीतिः परा जन्मसु तारकासु ॥ नक्षत्रमेकं यदि भिन्नराशि- र्न दम्पती तत्र सुखं लभेताम् । विभिन्नमृक्षं यदि चैकराशि- स्तदा विवाहः सुतसौख्यदायी ॥” एकर्क्षा च यदा कन्या राश्येका च यदा भवेत् । धनपुत्त्रवती नारी साध्वी भर्त्तृप्रिया सदा ॥ षडष्टके गोमिथुनं प्रदेयं कांस्यं सरूप्यं नवपञ्चके तु । द्विद्वादशाख्ये कनकान्नताम्रं विप्रार्च्चनं हेम च नाडीदोषे ॥ मरणं नाडीदोषे कलहः षट्काष्टके विप- त्तिर्वा । अनपत्यता त्रिकोणे द्विद्वादशे च दारिद्य्रम् ॥” * ॥ कृत्यचिन्तामणौ । “हस्तास्वातिश्रुतिमृगशिरःपुष्यमैत्राश्विभानि पौष्णादित्ये जमुरिह बुधा देवसंज्ञानि भानि । पूर्ब्बास्तिस्रः शिवभभरणीरोहिणी चोत्तराश्च प्राहुर्मर्त्याह्वयमुडुगणं नूनमेतं मुनीन्द्राः ॥ चित्राश्लेषानिरृतिपितृभे वासवं वासवर्क्षं शक्राग्न्योर्भे वरुणदहनर्क्षे च रक्षोगणोऽयम् ॥” फलमाह श्रीपतिः । “स्वकुले चोत्तमा प्रीतिर्मध्यमा देवमानुषे । देवासुरे कनिष्ठा च मृत्युर्मानुषराक्षसे ॥ राक्षसी च यदा कन्या मानुषश्च वरो भवेत् । तदा मृत्युर्न दूरस्थो निर्घनत्वमथापि वा ॥”

राजमार्त्तण्डे । “यदि स्याद्राक्षसो भर्त्ता कन्यका मानुषी भवेत् । विवाहे सुखमाप्नोति वैपरीत्यं विवर्ज्जयेत् ॥” युद्धजयार्णवे । “देवा जयन्ति युद्धेन सर्व्वथा नात्र संशयः । रक्षसां मानुषाणाञ्च संग्रामे निश्चया मृतिः ॥ कर्किमीनालयो विप्राः क्षत्त्राः सिंहतुलाहयाः । वैश्या युग्माजकुम्भाख्याः शूद्रा वृषमृगाङ्गनाः ॥ सर्व्वाः परिणयेद्विप्रः क्षत्त्रियो नवभाग्भवेत् । षडाश्रयो भवेद्वैश्यस्तिस्रः शूद्रे प्रकीर्त्तिताः ॥ वर्णश्रेष्ठा च या नारी हीनवर्णश्च यः पुमान् । महत्यपि कुले जाता नासौ भर्त्तरि रज्यते ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ अन्यत् उद्वाहशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ * ॥ तत्प्रयोग यथा । अथ कृतवृद्धिश्राद्धः संप्रदाता लग्नसमये संप्रदानशालायां गत्वा उत्तरतः स्त्रीगवीं बद्ध्वा विष्टरादिकं सज्जीकृत्य पश्चिमाभिमुखोऽनुप- विष्टस्तिष्ठेत् । ततोऽग्रत उपस्थिते वरे संप्रदाता कृताञ्जलिर्वरणं कुर्य्यात् । ॐ साधु भवानास्ता- मिति पृच्छेत् । जामाता ॐ साध्वहमासे इति वदेत् संप्रदाता ॐ अर्च्चयिष्यामो भवन्तं इति पृच्छेत् । जामाता ॐ अर्च्चय इति वदेत् । ततः संप्रदाता पाद्यार्घ्याचमनीयगन्धमाल्य- यथाशक्त्यङ्गुरीयसपट्टकयज्ञोपवीतसपर्णपूगा- दिकं प्रदाय जामातरमर्च्चयेत् । ततः संप्रदाता दक्षिणं जानु धृत्वा ॐ अद्येत्यादि अमुक- गोत्रस्यामुकप्रवरस्यामुकदेवशर्म्मणः प्रपौत्त्रं अमुकगोत्रस्यामुकप्रवरस्यामुकदेवशर्म्मणःपौत्त्रं अमुकगोत्रस्यामुकप्रवरस्यामुकदेवशर्म्मणः पुत्त्रं अमुकगोत्रं अमुकप्रवरं अमुकदेवशर्म्माणं अमुकगोत्रस्यामुकप्रवरस्यामुकदेवशर्म्मणः प्र- पौत्त्रीं अमुकगोत्रस्यामुकप्रवरस्यामुकदेव- शर्म्मणः पौत्त्रीं अमुकगोत्रस्यामुकप्रवरस्य अमुकदेवशर्म्मणः पुत्त्रीं अमुकगोत्रां अमुक- प्रवरां श्रीअमुकीदेवीं एनां कन्यां शुभविवाहेन दातुं एभिः पाद्यादिभिः अभ्यर्च्य भवन्तमहं वृणे । जामाता ॐ वृतोऽस्मि इति वदेत् । संप्रदाता यथाविहितं विवाहकर्म्म कुरु । जामाता ॐ यथाज्ञानतः करवाणीति वदेत् । ततः स्त्र्याचारादिकं कारयित्वा मुखचन्द्रिकां कारयेत् । ततोऽग्रे उपस्थिते वरे संप्रदाता अमुं मन्त्रं जपति । प्रजापतिरृषिरनुष्टुप् छन्दोऽर्हणीया गौर्देवता गवोपस्थापने विनि- योगः । ॐ अर्हणा पुत्त्रवाससा धेनुरभवद्य मे सा नः पयस्वती दुहा मुत्तरा मुत्तरां समाम् । ततो जामाता प्रजापतिरृषिर्गायत्त्री च्छन्दो विराड्देवता उपविशदर्हणीयजपे विनियोगः । ॐ इदमहमिमां पद्यां विराज- मन्नाद्यायाधितिष्ठामि । इमं मन्त्रं जपन्नासने प्राङ्मुख उपविशति । ततः संप्रदातापि पश्चि- माभिमुख उपविशेत् । ततो दाता साग्रपञ्च- विंशतिकुशपत्रैः द्विर्वामाधोमुखग्रन्थिं रचितं

पृष्ठ ४/४३२

विष्टरं उत्तराग्रं उत्तानहस्ताभ्यां गृहीत्वा ॐ विष्टरो विष्टरो विष्ठरः प्रतिगृह्यतामित्याद- धानो विष्टरमर्पयति । जामाता च ॐ विष्टरं प्रतिगृह्णामि इति विष्टरं गृहीत्वा प्रजापति- रृषिरनुष्टुप्छन्द ओषध्यो देवता विष्टरस्यासन- दाने विनियोगः । “ॐ या ओषधीः सोमराज्ञीर्ब्बह्वीः शतविच क्षणाः । ता मह्यमस्मिन्नासने अच्छिद्राः शर्म्म यच्छत ॥” इत्यासने विष्टरमुत्तराग्रं दत्त्वा उपविशति । ततः सम्प्रदाता पुनस्तादृशमेव विष्टरं गृहीत्वा ॐ विष्टरो विष्टरो विष्टरः प्रतिगृह्यतामिति तथैव पुनरर्पयति । जामाता च ॐ विष्टरं प्रतिगृह्णामीति तथैव गृहीत्वा प्रजापतिरृषि- रनुष्टुप् छन्द ओषध्यो देवता विष्टरस्य पादयो- रधस्ताद्दाने विनियोगः । “ॐ या ओषधीः सोमराज्ञीर्व्विष्ठिताः पृथिवीमनु । ता मह्यमस्मिन् पादयोरच्छिद्राः शर्म्म यच्छत ॥” इति पादयोरधस्तादुत्तराग्रं विष्टरं स्थापयेत् ॥ ततः सम्प्रदाता पानीयपात्रं गृहीत्वा ॐ पाद्याः पाद्याः पाद्याः प्रतिगृह्यन्तामिति पानीयपात्र- मर्पयति । जामाता ॐ पाद्यं प्रतिगृह्णामीति गृहीत्वा प्रजापतिरृषिर्व्विराड्गायत्त्री च्छन्द आपो देवता पादप्रक्षालनार्थोदकवीक्षणे विनियोगः । ॐ यतो देवीः प्रतिपस्याम्याप- स्ततो मा ऋद्धिरागच्छतु । अनेनोदकं वीक्षेत् । ततो जामाता तस्मात् पात्रादुदकं गृहीत्वा प्रजापतिरृषिर्व्विराड्गायत्त्री च्छन्दः श्रीर्द्देवता सव्यपादप्रक्षालने विनियोगः ॐ सव्यं पादमवने- निजे अस्मिन्राष्ट्रे श्रियं दधे । अनेन वामपादे उदकाञ्जलिं दद्यात् । ततोऽपरमञ्जलिं गृहीत्व प्रजापतिरृषिर्ब्बिराड्गायत्त्री च्छन्दः श्रीर्द्देवता दक्षिणपादप्रक्षालने विनियोगः । ॐ दक्षिणं पादमवनेनिजे अस्मिन्राष्ट्रे श्रियमाबेशयामि । अनेन दक्षिणपादे उदकाञ्जलिं दद्यात् । ततः पुनरुदकाञ्जलिं गृहीत्वा प्रजापतिरृषिर्विराड्- गायत्त्री च्छन्दः श्रीर्द्देवता उभयपादप्रक्षालने विनियोगः । ॐ पूर्ब्बमन्यमपरमन्यमुभौ पादाव- घनेनिजे राष्ट्रस्यर्द्ध्या अभयस्यावरुद्ध्यै । अनेन पादद्वये उदकाञ्जलिं दद्यात् । ततः सम्प्रदाता साक्षतदूर्व्वापल्लवान् शङ्खादिपात्रे निधाय । ॐ अर्घ्यमर्घ्यमर्घ्यं प्रतिगृह्यताम् । इत्यभि- धायार्घ्यमर्पयति । जामाता च ॐ अर्घ्यं प्रति- गृह्णामीति गृहीत्वा प्रजापतिरृषिरर्घ्यं देवता अर्घ्यप्रतिग्रहणे विनियोगः । ॐ अन्नस्य राष्ट्रि- रसि राष्ट्रिस्ते भूयासम् । अनेनार्घ्यं शिरसि दद्यात् । ततः सम्प्रदाता उदकपात्रं गृहीत्वा । ॐ आचमनीयमाचमनीयमाचमनीयं प्रति- गृह्यतां इत्युदकपात्रमर्पयति । जामाता च ॐ आचमनीयं प्रतिगृह्णामीति गृहीत्वा प्रजा- पतिरृषिराचमनीयं देवता आचमनीयाचमने

विनियोगः । ॐ यशोऽसि यशो मयि धेहि । अनेनोत्तराभिमुखीभूयाचामेत् । ततः सम्प्र- दाता घृतदधिमधुयुक्तं कांस्यपात्रं कांस्यपात्रा- न्तरेणापिधाय गृहीत्वा ॐ मधुपर्क्को मधुपर्क्को मधुपर्क्कः प्रति गृह्यतामिति मधुपर्क्कं समर्पयति । जामाता च ॐ मधुपर्क्कं प्रतिगृह्णामीति गृहीत्वा प्रजापतिरृषिर्म्मधुपर्क्को देवता अर्हणीयमधु- पर्क्कग्रहणे विनियोगः । ॐ यशसो यशोऽसि । अनेन मधुपर्क्कं गृहीत्वा भूमौ निधाय प्रजा- पतिरृषिर्म्मधुपर्क्को देवता अर्हणीयमधुपर्क्क- प्राशने विनियोगः । ॐ यशसो भक्ष्योऽसि महसो भक्ष्योऽसि श्रीर्भक्ष्योऽसि श्रियं मयि धेहि । अनेन मन्त्रेण वारत्रयं भक्षयित्वा सकृत् तूष्णीं भक्षयेत् । ततो जामाता आचान्तो मङ्गलौ- षधिलिप्तेन दक्षिणहस्तेन तादृशमेव कन्याया दक्षिणहस्तं स्वहस्तोपरि निदध्यात् । ततः सौभाग्यपतिपुत्त्रवती नारी मङ्गलपूर्ब्बकं कुशेन हस्तद्वयं वध्नाति । ततः सम्प्रदाता तिलकुश- सहितमुदकपात्रं गृहीत्वा वामहस्तेनार्च्चितां कन्यां धृत्वा ओमद्यामुके मासि अमुकराशिस्थे भास्करे अमुके पक्षे अमुकतिथौ अमुकगोत्रः श्रीअमुकदेवशर्म्मा अमुककामः अमुकगोत्रस्या- मुकप्रवरस्य अमुकदेवशर्म्मणः प्रपौत्त्राय अमुक- गोत्रस्य अमुकप्रवरस्य अमुकदेवशर्म्मणः पौत्त्राय अमुकगोत्रस्यामुकप्रवरस्यामुकदेव- शर्म्मणः पुत्त्राय अमुकगोत्राय अमुकप्रवराय श्रीअमुकदेवशर्म्मणे ब्राह्मणाय वराय अर्च्चि- ताय अमुकगोत्रस्यामुकप्रवरस्यामुकदेवशर्म्मणः प्रपौत्त्रीं अमुकगोत्रस्यामुकप्रवरस्यामुकदेव- शर्म्मणः पौत्त्रीं अमुकगोत्रस्य अमुकप्रवरस्य अमुकदेवशर्म्मणः पुत्त्रीं अमुकगोत्रां अमुक- प्रवरां श्रीअमुकीदेवीं इति त्रिरुच्चार्य्य एनां कन्यां सवस्त्रालङ्कृतां प्रजापतिदेवताकां तुभ्य- महं सम्पददे । इति हस्तद्वयोपरि सतिल- जलकुशानर्पयति । जामाता ॐ स्वस्तीत्यभि- धाय कन्येयं प्रजापतिदेवताका इति वदेत् । गायत्त्रीं कामस्तुतिञ्च पठेत् । ॐ क इदं कस्मा अदात् कामः कामायादात् कामो दाता कामः प्रतिग्रहीता कामः समुद्रमाविशत् कामेन त्वा प्रतिगृह्णामि कामैतत्ते । * । ततः ॐ अद्येत्यादि कृतैतत्कन्यादानकर्म्मणः साङ्गतार्थं दक्षिणामेतत् सुवर्णं अमुकगोत्रायामुकदेवशर्म्मणे ब्राह्मणाय वराय तुभ्यमहं सम्प्रददे । ततो जामाता ॐ स्वस्तीति वदेत् । ततः पतिपुत्त्रवती नारी दाम्पत्योर्वस्त्रेण ग्रन्थिं वध्नाति । ततः कुशग्रन्थिं मुक्त्वा वस्त्रेणाच्छाद्यान्योन्यावलोकनं कारयेत् । ततो भर्त्तुर्द्दक्षिणपार्श्वे बधूमुपवेशयेत् । ततो नापितेन गौर्गौरित्युक्ते जामाता पठति । प्रजा- पतिरृषिर्ब्बृहती च्छन्दो गौर्देवता पूर्ब्बबद्धगवी- मोक्षणे विनियोगः । ॐ मुञ्च गां वरुणपाशा- द्द्विषन्तं मेऽभिधेहि त्वं जह्यमुष्य चोभयोरुत्सृज गामत्तु तृणानि पिबतूदकम् । इति पठेत् । ततो

नापितेन मुक्तायां गवि जामाता पठति । प्रजा- पतिरृषिस्तृष्टुप् छन्दो गौर्देवता गवानुमन्त्रणे विनियोगः । ॐ माता रुद्राणां दुहिता वसूनां स्वसादित्यानां अमृतस्य नाभिः प्रनुवोचं चिकि- तुषे जनाय मा गा मना गा मदितीं वधिष्ट । अनेन गां विसर्ज्जयेत् । ततो मङ्गलं कुर्य्यात् । ततो भर्त्तुर्व्वामपार्श्वे बधूमुपवेशयेत् । इति सम्प्रदानं समाप्तम् ॥ * ॥ इति भवदेवभट्टः ॥ विवाहितः, पुं क्ली, (वि + वह + णिच् + क्तः ।) कृतविवाहः । यथा, -- “शनैश्चरदिने चैव यदि रिक्ता तिथिर्भवेत् । तस्मिन् विवाहिता कन्या पतिसन्तानवर्द्धिता ॥” अपि च । “विष्णुभाद्ये त्रिके चित्रे ज्येष्ठायां ज्वलने यमे । एभिर्विवाहिता कन्या नित्यमेव सुदुःखिता ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ विवाह्यः, पुं, (वि + वह + णिच् + यत् ।) जामाता । इति केचित् ॥ विवाहयोग्ये, त्रि ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ३३ । १९० । “पद्मावत्या ऋते राज्ञ्या न विवाह्यापरेति यत् । प्रोक्तं देवि प्रतिज्ञातं मया निर्व्यूढमद्य तत् ॥”) विविक्तं, त्रि, (वि + विच + क्तः ।) पवित्रम् । विजनम् । इत्यमरः ॥ (यथा, गीतायाम् । १३ । १० । “विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्ज्जनसंसदि ॥”) असम्पृक्तः । (यथा, माघे । ११ । १७ । “पुनरुषसि विविक्तैर्म्मातरिश्वावचूर्ण्य ज्वलयति मदनाग्निं मालतीनां रजोभिः ॥”) विवेकी । इति मेदिनी ॥ विविक्ता, स्त्री, दुर्भगा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मुद्राङ्कितपुस्तके विरिक्ता इति पाठः ॥ विविधं, त्रि, नानाप्रकारम् । इत्यमरः ॥ (यथा, कौतुकसर्व्वस्वे । २ । “कृतं विविधदुष्कृतं सततमेव प्रत्यूहतः ॥”) विवीतः, पुं, भूमिविशेषः । यथा, -- “सममेषां विवीतेऽपि खरोष्ट्रं महिषीसमम् । विवीतः प्रचुरतृणकाष्ठो रक्ष्यमाणः परिगृहीतो भूप्रदेशः तदुपघातेऽपीतरक्षेत्रसमं दण्डं एषां महिष्यादीनां विद्यात् । इति मिताक्षरायां स्वामिपालविवादप्रकरणम् ॥ विवीतभर्त्ता, [ऋ] पुं, विवीतभूस्वामी । इति मिताक्षरा ॥ विवृक्ता, स्त्री, (वि + वृज + क्तः । स्त्रियां टाप् ।) दुर्भगा । इति भूरिप्रयोगः ॥ विवृतं, त्रि, (वि + वृ + क्तः ।) विस्तृतम् । इति मेदिनी । (यथा, शाकुन्तले १ अङ्के । “दभैरर्द्धावलीढः श्रमविवृतमुखभ्रंशिभिः कीर्णवर्त्मा ॥” वर्णोच्चारणे प्रयत्नविशेषः । यथा, सिद्धान्तकौ- मुद्याम् । १ । १ । ९ । “स्पृष्टेषत्स्पृष्टविवृतसंवृत- भेदात् ।” “विवृतमुष्मणां स्वराणाञ्च । ह्रस्वस्या- वर्णस्यप्रयोगे संवृतम् । प्रक्रियादशायान्तु विवृत मेव ॥”)

पृष्ठ ४/४३३

विवृता, स्त्री, क्षुद्ररुग्भेदः । इति मेदिनी ॥ तल्लक्षणं यथा, -- “विवृतास्यां महादाहां पक्वोडुम्बरसन्निभाम् । विवृतामिति तां विद्यात् पित्तोत्थां परिमण्ड- लाम् ॥” परितः शोथवतीम् ॥ * ॥ अस्याश्चिकित्सा । “विवृतामिन्द्रवृद्धाञ्च गर्द्दभीं जालगर्द्दभम् । पैत्तिकस्य विसर्पस्य क्रियया साधयेद्भिषक् । पाके तु रोपयेदाज्यैः पक्वैर्म्मधुरभेषजैः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (विवृत्तेति क्वचित् पाठः ॥) विवृताक्षः, पुं, (विवृते अक्षिणी यस्य ।) कुक्कुटः । इति हेमचन्द्रः ॥ विवृतिः, स्त्री, व्याख्या । विपूर्ब्बवृधातोः क्तिप्रत्य- येन निष्पन्नमिदम् । विवरणम् । यथा, -- “शक्तिग्रहं व्याकरणोपमान- कोषाप्तकाक्याद्व्यवहारतश्च । वाक्यस्य शेषात् विवृतेर्व्वदन्ति सान्निध्यतः सिद्धपदस्य वृद्धाः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ विवृत्तं, त्रि, (वि + वृत् + क्तः ।) चलितम् । यथा, -- “विवृत्तपार्श्वं रुचिराङ्गहावं समुद्वहच्चारु नितम्बरम्यम् । आमन्द्रमन्थध्वनिदत्ततालं गोपाङ्गनानृत्यमनन्दयत्तम् ॥” इति भट्टिः ॥ विवृत्तं तिर्य्यक्चलितं पार्श्वं यत्र । इति तट्टीका ॥ विवृत्तिः, स्त्री, चक्रवद्भ्रमणम् । घूर्णनम् । विपूर्ब्ब- वृतधातोः क्तिप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ (विविध- वृत्तिः । यथा, भागवतटीकायां श्रीधरः । ३ । ६ । १० । “विश्वसृजां विवृत्तये विविधवृत्तिलाभाय ॥”) विवेकः, पुं, परस्परव्यावृत्त्या वस्तुस्वरूपनिश्चयः । प्रकृतिपुरुषयोर्विभागेन ज्ञानं इत्यन्ये । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । पृथगात्मता २ । इत्य- मरः ॥ विवेचनम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ पृथग्भावः ४ । इति धरणिः ॥ “विवेको वस्तुनो भेदः प्रकृतेः पुरुषस्य वा ॥” इति जटाधरः ॥ यथा । नित्यानित्यवस्तुविवेकस्तावत् ब्रह्मैव नित्यं वस्तु ततोऽन्यदखिलमनित्यमिति विवेचनम् । इति वेदान्तसारः ॥ (यथा, मनौ । १ । २६ । “कर्म्मणाञ्च विवेकार्थं धर्म्माधर्म्मौ व्यवेचयत् ॥”) जलद्रोणी । विचारः । इति मेदिनी ॥ (यथा, मनौ । १ । ११२ । “तस्य कर्म्मविवेकार्थं शेषाणामनुपूर्ब्बशः ॥”) विवेकिता, स्त्री, (विवेकिन् + तल् ।) विवेकित्वम् । विवेकिनो भावः । यथा, -- “यौवनं धनसम्पत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता । एकैकमप्यनर्थाय किमु तत्र चतुष्टयम् ॥” इति हितोपदेशः ॥

(यथा, याज्ञवल्क्ये । ३ । १५६ । “आचार्य्योपासनं वेदशास्त्रार्थेषु विवेकिता ॥”) विवेकी, [न्] पुं, (विवेकोऽस्यास्तीति । विवेक + इनिः ।) देवसेनराजपुत्त्रः । यथा, -- “देवसेनोऽपि केशिन्यां जनयामास पुत्त्रकान् । सप्त शृणुत तान् यूयं नामतः कीर्त्तितांस्तथा ॥ सुमना वसुदानश्च ऋतध्रग्यवनः कृती । नीलो विवेकीत्येते वै सर्व्वशास्त्रविशारदाः ॥” इति कालिकापुराणे भैरववंशानुकीर्त्तने ९० अध्यायः ॥ विचारकर्त्ता । इति मेदिन्यां विवेक- शब्दार्थदर्शनात् ॥ विवेकविशिष्टे, त्रि ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ६६ । ३४ । “दृष्टादृष्टांस्तथा भोगान् वाञ्छमाना विवे- किनः । दानानि च प्रयच्छन्ति पूर्णधर्म्मांश्च कुर्व्वते ॥”) विवेचकः, पुं, (वि + विच् + ण्वुल् ।) विवेचन- कर्त्ता । विवेचयति य इत्यर्थे णकप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ विवेचनं, क्ली, (वि + विच् + ल्युट् ।) विवेकः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, हरिवंशे भविष्य- पर्व्वणि । ४३ । १८ । “विद्वद्भिर्गीयसे विष्णो त्वमेव जगतीपते । इच्छया सर्व्वमाप्नोषि दृष्टादृष्टविवेचनम् ॥” * ॥ निर्णयः । यथा, मनुः । ८ । २१ । “यस्य शूद्रस्तु कुरुते राज्ञो धर्म्मविवेचनम् । तस्य सीदति तद्राष्ट्रं पङ्केगौरिव पश्यतः ॥”) विवेचनीयः, त्रि, विवेच्यः । विवेचितव्यः । इति विपूर्ब्बविचधातोरनीयप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ विव्रु(ब्रु)वन्, [त्] त्रि, (वि + ब्रू + शतृ ।) विरुद्ध- वक्ता । यथा, -- “यो न भ्राता पिता वापि न पुत्त्रो न नियो- जितः । परार्थवादी दण्ड्यः स्यात् व्यवहारेषु विब्रुवन् ॥” विब्रुवन् विरुद्धं ब्रुवन् । इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ विवोढा, [ऋ] पुं, (वि + वह + तृच् ।) वरः । पतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ विव्वोकः, पुं, स्त्रीणां शृङ्गारभावजा क्रिया । इत्य- मरः ॥ अभिमतवस्तुप्राप्तावपि गर्व्वादनादरः सापराधस्य च संयमनं ताडनञ्च विव्वोकः । यदुक्तम् । “गर्व्वाभिमानादिष्टेऽपि विव्वोकोऽनादरक्रिया ।” तथा । “अभिमतवस्तूपहृतावपि गुरुगर्व्वादनादर- स्तन्व्याः । स्खलति प्रियस्य हृदयं संयमताडनमयन्तु विव्वोकः ॥” इति भरतः ॥ “विव्वोकस्त्वतिगर्व्वेण वस्तुनीष्टेऽप्यनादरः । न त्वराहर्षवागादेर्दयितागमनादिषु ॥” इति सारसुन्दरी ॥ “इष्टेऽपि गर्व्वमानाभ्यां विव्वोकः स्यादनादरः ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥

विश, औ श प्रवेशे । इति कविकल्पद्रुमः । (तुदा०-पर०-सक०-अनिट् ।) श, विशति । औ, अविक्षत् । विवेश कश्चिज्जटिलस्तपोवनम् । विपराजिपरिव्यवक्रीनिविशेत्यादिनात्मनेपदवि- धानेऽपि भर्त्तुरङ्के निविशती भयादिति रघौ । केवलात् शतृप्रत्ययं विधाय पश्चादुपसर्गयोगा- दिति दुर्घटवृत्तिः । निशब्द इह उपसर्गप्रति- रूपको वा । यस्माद्विश्वमिदं सर्व्वं तस्य शक्त्या महात्मनः । तस्मादेवोच्यते विष्णुर्विशधातोः प्रवेशनादिति पुराणे विष्णुशब्दव्युत्पादनात् मूर्द्धन्यान्तोऽयमिति केचित् तच्चिन्त्यम् । ताल- व्यान्तस्यैव सर्व्वसम्मतत्वात् । इति दुर्गादासः ॥ विशं, क्ली, (विश + कः ।) मृणालम् । इत्यमर- टीकायां रायमुकुटः ॥ (तत्पर्य्यायो यथा, -- “पद्मनालं मृणालं स्यात्तथाविशमिति स्मृतम् ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) विशंवरा, स्त्री, (विशं मनुष्यं वृणोतीति । वृ + अच् । अभिधानात् द्वितीयाया अलुक् ।) पल्ली । इति राजनिर्घण्टः ॥ विशकण्ठी, स्त्री, (विशमिव कण्ठो यस्याः । विशकण्ठ + ङीष् ।) बलाका । इति राज- निर्घण्टः ॥ विशङ्कः, त्रि, विगता शङ्का यस्य बहुव्रीहिः । शङ्कारहितः । (यथा, रघुः । २ । ११ । “धनुर्भृतोऽप्यस्य दयार्द्रभाव- माख्यातमन्तःकरणैर्विशङ्कैः ॥”) विशङ्कटः, त्रि, (वि + “वेः शालच्छङ्कटचौ ।” ५ । २ । २८ । इति शङ्कटच् ।) विशालः । इत्यमरः ॥ (यथा, भट्टिः । २ । ५० । “विशङ्कटो वक्षसि बाणपाणिः सम्पन्नतालद्वयसः पुरस्तात् ॥” भयानकः । यथा, कथासरित्सागरे । १०८ । १०७ । “मांसासृङ्मत्तवेतालतालवाद्यविशङ्कटः । अभून्नृत्यत्कबन्धोऽसौ भूतप्रीत्यै रणोत्सवः ॥”) विशदः, पुं, (वि + शद् + अच् ।) श्वेतवर्णः । इत्यमरः ॥ (जयद्रथपुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । २१ । २३ । “बृहत्कायस्ततस्तस्य पुत्त्र आसीज्जयद्रथः । तत्सुतो विशदस्तस्य स्येनजित् समजायत ॥”) विशदः, त्रि, (वि + शद् + अच् ।) विमलः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । ४ । १८ । “प्रसादसुमुखे तस्मिन् चन्द्रे च विशदप्रभे । तदा चक्षुष्मतां प्रीतिरासीत् समरसा द्वयोः ॥”) व्यक्तः । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । ८ । ३ । “विशदोच्छ्वसितेन मेदिनी कथयामास कृतार्थतामिव ॥”) शुक्लगुणयुक्तः । इत्यमरः ॥ (उज्ज्वलः । यथा, माघे । ८ । ७० । “स्वच्छाम्भः स्नपनविधौतमङ्गमोष्ठ- स्ताम्बूलद्युतिविशदो विलासिनीनाम् । वासश्च प्रतनु विविक्तमस्त्वितीया- नाकल्पो यदि कुसुमेषुणा न शून्यः ॥”)