- ॐ ब्रह्म
- सत्यात् नास्ति परो धर्म्मः ।
- अर्थात्
- एतद्देशस्थसमस्तकोषाशेषशास्त्रसङ्कलिताकारादिवर्णक्रमविन्यस्तशब्द-तल्लिङ्ग-नानार्थ-पर्य्याय-प्रमाण-प्रयोग-धातु-तदनुबन्धाभिधेय-
- सहित-तत्तच्छब्दप्रसङ्गोत्थित-वेद-वेदाङ्ग-वेदान्त-न्याय-पुराणेतिहास-सङ्गीत-शिल्प-सूपकारशास्त्र-ज्योतिष-
- तन्त्राख्यान-काव्यालङ्कार-च्छन्दःप्रभृतिनाम-लक्षणोदाहरण-द्रव्यगुण-रोगनिदानौषध-
- स्मृत्युक्तव्यवस्थादिसंयुक्त-सर्वदर्शनमतानुसारि-संस्कृताभिधानग्रन्थः ।
स्यार-राजा-राधाकान्तदेव-बाहादुरेण्[सम्पाद्यताम्]
- विरचितः
- पाणिनिमतानुसारि-प्रत्येकशब्दव्युत्पत्ति-मूलग्रन्थातिरिक्तबहुलशब्दार्थ-प्रमाण-प्रयोग-पर्य्याय-धातुपदोदाहरणादिभिः
- नूतनसङ्कलितबहुलशब्द-तदर्थ-तत्प्रमाण-प्रयोगादिसहित-
- सुप्रशस्तपरिशिष्टेन च सार्द्धम् ।
श्रीवरदाप्रसाद-वसुना तदनुजेन श्रीहरिचरण-वसुना च्[सम्पाद्यताम्]
- अशेषशास्त्रविशारदकोविदवृन्दसाहाय्येन संपरिवर्द्धितः नागराक्षरैः प्रकाशितश्च ।
- कलिकाता-राजधान्यां
- व्याप्तिस्तमिसनयन्त्रे मुद्रितः, ७१ न० पाथुरियाघाट-स्थितभवनात् प्रकाशितश्च । शकाब्दाः १८०८ । [फगॆ-३३२+ १]
- तत्रादौ मङ्गलाचरणश्लोकाः ।
- योऽद्वैतसच्चिदानन्दपरब्रह्मेति कीर्त्तितः ।
- उपासकानां कार्य्यार्थं कृपया पञ्चधाभवत् ॥
- शक्तिः शिवस्तथा सूर्य्यो गणेशो विष्णुरेव च ।
- अशेषविघ्ननाशाय भक्तिश्रद्धासमन्वितः ॥
|
- साष्टाङ्गं तं प्रणम्यादौ शिष्टाचारानुसारतः ।
- राजावाहादुरोपाधि-श्रीराधाकान्त-देवजः ॥
- परेषामुपकाराय शब्दकल्पद्रुमाभिधं ।
- कोषं नव्यक्रमयुतं कृतवान् बहुयत्नतः ॥
- ग्रन्थसमाप्तौ मङ्गलाचरणवीजं ।
|
- संस्कृतग्रन्थानामेतादृशी रीतिः सर्व्वत्र प्रचलिता यन्मङ्गलाचरण-श्लोकानुक्रमणिकादिकं ग्रन्थादावेव लेखनीयं भवितुमर्हति । किन्त्वस्मिन् कोषे
- तन्नाचरितं । तस्यैतत्कारणं । उक्तश्लोकादि-रचन-प्रागेव प्रथम-काण्डादि-मुद्राङ्कन-समापनमात्रेण तल्लिप्सवो स्वदेशविदेशीयमहात्मानः पुनः पुनः
- प्रार्थयित्वा सर्व्वमेव गृहीतवन्तः । इदानीं एतत्कोषस्य प्रथमादिकाण्डं नोपस्थितं । तेन हेतुना एतन्मङ्गलाचरणादि-रूप-मुखबन्धनं शेषकाण्डपुरोवत्ति
- कृतं । किन्त्वेतद्ग्रन्थारम्भे अथ शब्दकल्पद्रुमो मुद्र्यते इति लिखनेन मङ्गल-वाचकाथ-शब्दप्रयोगादेव एतत्कोषस्य मङ्गलाचरण-सिद्धिर्जाता । तदुक्तं
- श्राद्धतत्त्व-धृतश्रुतौ, --
“ओङ्कारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्ठं भित्वा विनिर्यातौ तेन माङ्गलिकाबुभौ” ॥
ग्रन्थरचनप्रयोजनं ।
- अष्टादशसंख्यकासु शास्त्रीयभाषासु संस्कृतभाषा गीर्व्वाणवाणी । अतः सव्वात्कृष्टा सर्व्वत्र समरूपा सर्व्वजनमान्या च । देवैरृषिभिश्च तद्भाषया
- अष्टादशविद्याः प्रणीताः । किन्त्वस्मिन् भारतवर्षे उक्तविद्या-सम्बन्धि-पारिभाषिक-शब्दादीनां प्रकाशक-कोषो न प्राप्यते । ते च तत्तद्भाष्य-टीकादिभिरेव
- चरितार्था भवन्ति । किञ्च महा-महोपाध्यायैः प्राचीन-नवीन-कवि-कोविदगणैः पद्येन पर्य्यायनानार्थ-युक्त-बहुविधाभिधानरचना कृता । किन्तु तत्तद्-
- ग्रन्थीयैकार्थ-शब्दसंग्रहस्य वर्गस्मरणाभावात् प्रयोजनीय-पर्य्याय-शब्दप्राप्तिः सुदुष्करी । एवं अनेकार्थ-शब्दसंग्रहस्य एकादि-षडक्षर-पर्य्यन्त-कान्तादि-
- हान्तशब्द-निवद्ध-निखिल-श्लोकानां पाठव्यतिरेकेण प्रार्थनीय-नानार्थ-शब्द-निर्गमोऽतिदुर्गमश्च । विशेषतः तत्तदेकैक-कोषे समग्र-शब्दार्थयोर्लाभाभावः ।
- इत्यादि-दोषमहमालोच्य परोपकाराय पठद्दशावधि-वर्त्तमानकाल-पर्य्यन्तं बहुतरपरिश्रमै-र्धीरवर-निकर-साहाय्यैरेतद्देशप्राप्य-समस्तकोष-वेद-वेदा-
- न्तवेदाङ्गभाष्य-व्याकरण-च्छन्दोज्योतिष-साहित्य-नाटक-काव्यालङ्कार-वैद्यक-सङ्गीत-न्याय-सांख्य-पातञ्जल-वैशेषिक-मीमांसा-स्मृति-पुराणेतिहास-तन्त्रा-
- गम-निगम-शिल्प-सूपकार-नीतिशास्त्र-कुलाचार्य्य-गोस्वामि-ग्रन्थादिभ्यः शब्दसमूहं संगृह्य कविकल्पद्रुम-नामक-धातुपाठ-ग्रन्थात् धातुनिवहञ्च
- सङ्कलय्य सकलशब्द-धात्वर्थानामनायासेन लाभार्थं विना पद्येन वर्णव्यवस्याक्रमेण शब्दकल्पद्रुमाभिधानाभिनवाभिधानं कृतवान् । इमं सप्तकाण्डा-
- त्मक-वृहत्कोषं स्वीयकोष-व्ययेन मुद्राङ्कयित्वा मुद्राव्यतिरेकेणनानादिग्देशीय-विशिष्ट-पात्रेभ्यो बन्धुवर्गेभ्यो याचकेभ्यश्च दत्तवान ॥
ग्रन्थस्य नामकारणं ।
- एतत्कोषस्य शब्दकल्पद्रुम-नाम-करण-कारणमेतत् । स्वर्गीय-कल्पद्रुम-सन्निधाने यो यत् प्रार्थयते तस्य तत्प्राप्ति-र्भवत्येव । मत्कृतमर्त्त्यीय-
- शब्दकल्पद्रुम-समीपे यानि यानि समीहित-शब्दादीनि प्रार्थयन्ते तानि तान्यवश्यं प्राप्नुवन्ति । अतः कल्पवृक्ष-सादृश्यमेव नामकारणं । प्राचीनसंग्रहकृ-
- द्भिरपि स्वकृतग्रन्थानां कल्पद्रुम-कल्पतरु-कल्पलता-प्रभृति नामधेयं कृतं । तत्सदृशार्थक-कामधेनु-चिन्तामण्यादि-पुस्तकानि च प्रचलन्ति एतद्ग्रन्थस्य
- वृक्षरूपकत्वात् अस्य स्वण्डस्य काण्डेति संज्ञां कृतवान् ॥
अथ ग्रन्थपरिपाटी ।
- अतः परमहमेतत्कोषस्यानुक्रमं विशेष-नियमञ्च विवृणोमि । निखिलाभिधानिक-शास्त्रिक-लौकिक-व्यवहारिक-साधुशब्दानां धातुगणानाञ्च
- झटिति प्राप्तये तेषामानुपूर्व्विकाकारादि-क्षकारान्त-पञ्चाशद्वर्णानां यथाक्रमं सूचीं कृत्वा विन्यासमकुर्व्वं । तत्र प्रथमं स्वरवर्णादिशब्दानां परे हलवर्णादि-
- शब्दानां शेषे युक्ताक्षरादि-शब्दानाञ्च वर्णक्रमेणैव यथास्थानं प्रथमा-विभक्त्यन्तत्वेन संस्थापनमकार्य्यं । पदसाधने येषामन्त्याक्षराणां विकारो लोपो
- वा अभवत् ते वर्णास्तत्तच्छब्दोपरि विन्यस्ताः । अनुस्वार-विसर्गाणां षोडश-स्वरान्तर्गतत्वेन तदुभयवदाद्य-वर्णयुक्त-शब्दान् स्वरवर्णस्थलाभिषिक्तान् चकार ।
- तत्पश्चात् प्रत्येक-शब्दस्य लिङ्गं प्रत्येक-धातोरनुबन्धञ्च निर्णीतवान् । येषां धातूनामनुबन्धो नास्ति तत्स्थानं विन्दुयुक्तमथवा शुन्यमास्ते । तदनन्तरं
- सकल-शब्दानामर्थवाचक-पदानि प्रथभाविभक्त्यन्तत्वेन एवं समस्त-धात्वर्थवाचक-पदानि सप्तमीविभक्त्यम्तत्वेन लिखितानि । प्रत्येक-प्रसिद्ध-शब्दोत्तरं
- तदीयपर्य्यायाः देशभाषाश्च तथा प्रत्येक-धात्वर्थानन्तरं तट्टीका धातुदीपिकोक्तव्याख्यापदादीनि विहितानि सर्व्वशेषे तेषां प्रमाणानि तदभावे तत्प्रयोगाः
- तद्विरहे तद्व्युत्पत्ति-र्लिखिता ॥
- वर्णमालायां च वर्ग्य-जकारान्तःस्थयकारौ मूर्द्धन्य-णकार-दन्त्यनकारौ वर्ग्यवकारान्तःस्थवकारौ तालव्यशकार-मूर्द्धन्यषकारदन्त्यसकाराः सन्ति ।
- एतदखिल-वर्णादि-शब्दानां धातूनाञ्च प्रभेदं कृत्वा सूचीपूर्व्वकं यथास्थानं संस्थापनं कृतवान् । वङ्गदेशे उक्तवर्णानामुच्चारण-भेदाभावः । विशेषतो वकार-
- द्वयस्याकारोच्चारणयोर्भेदो नास्ति पश्चिमादिदेशे वर्त्तते । किन्तु मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासविद्यावागीशधृता वकार-भेदिकैकप्राचीनकारिकास्ति ।
- सा यथा, --
- “उदूटौ यत्र विद्येते यो वः प्रत्ययसन्धिजः । अन्तःस्थं तं विजानीयात्तदन्यो वर्ग्य उच्यते” ॥
- एतत्कारिकया सकलवकार-प्रभेदो न भवति । इति हेतोरहं धातूनां शब्दाकरत्वादोष्ठ्यदन्त्य-वकारादिधातुद्वारा पदसाधनं कृत्वा बहु-प्रयत्नै-
- र्वकारद्वय-भेदं प्रकाशितवान् रेफयुक्तवर्णन्तु रवर्णात् परं शब्द-सूचीमध्ये विन्यस्तवान् ॥
- पूर्व्वतन-कोषकार-वर्गैः स्वस्वकोषे धातुसञ्चयो न कृतः शब्दमात्रसंग्रहः कृतः । किन्तु शब्दानामुत्पत्ति-स्थानं धातुः । अतएवाहं सर्व्वोत्तम-
- वोपदेवीय-धातुपाठ-कविकल्पद्रुमात् (१७५४) चतुःपञ्चाशदधिक-सप्तदशशत-संख्यक-धातून् सङ्कलय्य एतत्कोषान्तर्गतान् कृतवान् । तत्र
- १३२ अकारान्त धातवः । २४ आकारान्त-धातवः । १९ इकारान्त-धातवः । २५ ईकारान्त-धातवः । ३३ उकारान्त-धातवः । १३ ऊकारान्त-धातवः ।
- २१ ऋकारान्त धातवः । १६ ॠकारान्त-धातवः । ६ एकारान्त-धातवः । २५ ऐकारान्त-धातवः । ५ ओकारान्त-धातवः । ५९ ककारान्त-धातवः ।
- २१ खकारान्त धातवः । २७ गकारान्त-धातवः । २० घकारान्त-धातवः । ५० चकारान्त-धातवः । १९ छकारान्त-धातवः । ७२ जकारान्त-धातवः ।
- ३ झकारान्त धातवः । ७१ टकारान्त-धातवः । २३ ठकारान्त-धातवः । ७६ डकारान्त-धातवः । १ ढकारान्त-धातुः । ५० णकारान्त-धातवः ।
- ३१ तकारान्त धातवः । २८ थकारान्त-धातवः । ७९ दकारान्त-धातवः । ३७ धकारान्त-धातवः । २८ नकारान्त-धातवः । ६४ पकारान्त-धातवः ।
- १५ फकारान्त धातवः । ४५ बकारान्त-धातवः । ३९ भकारान्त-धातवः । ३३ मकारान्त-धातवः । ३१ यकारान्त-धातवः । ४२ रान्त-धातवः ।
- ९३ लकारान्त धातवः । ६८ वकारान्त-धातवः । ३९ तालव्यशकारान्त-धातवः । ११६ मूर्द्धन्यषकारान्त-धातवः । ६५ दन्त्यसकारान्त-धातवः ।
- ५० हकारान्त-धातवः । ४२ सौत्र-धातवः सन्ति । एषां मध्ये संख्याया एकष्ठकारान्त-धातुरेवमेको लकारान्त-धातुर्नास्ति । सौत्र-धातूनां नियत-प्रयोगाभावः ।
- एतत्समुदाय-धातुर्गणभेदे विभक्तोभूतस्तस्माद्धेतोर्धातु-पाठस्य गणसंज्ञा अभवत् । तन्मध्ये प्रसिद्ध-गणा दश । अवान्तर-गणा अनेके विद्यन्ते । यथा, --
- भ्वाद्यदादी जुहोत्यादिर्दिवादिः स्वादिरेव च । तुदादिश्च रुधादिश्च तनक्र्यादि-चुरादयः ॥
- इति दुर्गादास-विद्यावागीश-कृत-कविकल्पद्रुम-टीका धातुदीपिका ॥ उक्तगणे वोपदेव-विप्रेण अकाराद्यादि-धातुपाठ-क्रमेण अकारान्तादि-धातु-
- सकलं कथितवान् । किन्त्वहमेतत्क्रमानुगमनमकृत्वा निजकोष-रीत्यनुसारेण शब्दसूचीमध्ये धातुगणान् लिखितवान् ॥
- साङ्केतिकवर्णचिह्नादीनां विवरणं ।
- एतत्पुस्तकस्य प्रतिपत्रस्य प्रत्येक-पृष्ठ-मध्यस्थाने युग्मरेखा-प्रदानेन द्विभागं कृत्वा तद्भागद्वये शब्दादिर्लिखितः । तस्यान्तिम-शब्दादेर्व्वर्णं त्र्यक्षर-
- पर्य्यन्तं उक्तभागद्वयोपरि विन्यस्तमभवत् । तदॄष्टिमात्रेण यदक्षर-पर्य्यन्त-शब्द-स्तत्पृष्ठारूढो भूतस्तद्वोधो भविष्यति । तेनेष्ट-शब्दानामनायासेन
- लाभो भविता ॥
- पुंलिङ्गस्य सङ्केतः “पुं” । स्त्रीलिङ्गस्य संक्षेपः “स्त्री” । क्लीवलिङ्गस्य चिह्नं “क्ली” । वाच्यलिङ्गस्य अर्थात् त्रिलिङ्गस्य लक्ष्म “त्रि” । एवम-
- व्ययशब्दस्यैक-देशस्य “व्य” इत्यक्षरस्य ग्रहणं कृतं ॥
- यस्मिन् स्थले एक-शब्द-घटकी-भूत-बहुवर्णाः पंक्तिद्वये पतितास्तज्ज्ञापनार्थं तत्प्रथमपंक्तिशेषे एका क्षुद्र-समरेखा (-) प्रदत्ता भूता ॥
- एकार्थ-शब्दस्योत्तरं एवं प्रमाणस्य पूर्व्वं एका विषम-रेखा (।) प्रदत्ता । भिन्नार्थक-शब्दस्य एवं प्रमाणस्य परं विषम-रेखाद्वयं (॥) विन्यस्तं ।
- प्रथमकाण्डे क्वचिदस्य व्यतिक्रमो जातः ॥
- समानार्थक-द्वि-त्र्यादि-शब्देष्वेकस्थले उपस्थितेषु तदुत्तरं तज्ज्ञापकं एवम्प्रकार-वेष्टन-चिह्नं “}” दत्तं ॥
- विशेषवृत्तान्तसमापनात् परं विशेष-शब्दार्थारम्भात् पूर्व्वञ्च पुष्पाकारचिह्नं (*) कृतं । एवं विस्तारित-विषयान्तर्गत-प्रकरणभेदस्थले पुष्पा-
- कारेणाङ्कितं ॥
- येषां प्रसिद्ध-शब्दानामुत्तरं तत्पर्य्याय-शब्दा लिखितास्तत्संख्यानामङ्कपातः कृतः । तत्रोक्त-प्रसिद्ध-शब्दमेकत्वेन गणयित्वा तत्पर्य्याये द्व्यादि-
- संख्याङ्काः स्थापिताः ॥
- पूर्व्वोदित-चतुःपञ्चाशदधिक-सप्तदशशत-धातूनां षट्चत्वारिंशदनुबन्धवर्णानां फलानि लिख्यन्ते ॥
- अः -- अनुबन्धेषु मध्ये अकारः सुखोच्चारणार्थः । यथा धक्क नक्क क नाशने इति ॥
- आः -- निष्ठाभावादि-कर्म्मवेट् । आकारेतो धातोर्भावे आदिकर्म्मणि च विहिताया निष्ठाया वा इटित्यर्थः । यथा इर्मिद्या स्नेहे भावादिढे वेति
- मिन्न मेदितं तेन । प्रमिन्नः प्रमेदितः सः । भावादिकर्म्मभ्यामन्यत्र निष्ठाया न इम् इत्यर्थः । यथा आदित इति मिन्नः मिन्नवान् ॥
- इः -- नुन्वान् । वदिङ् नुत्यभिवादयोः । अतएवेदितो नुन् वन्द्यते विष्णुः ॥
- इर् -- वा आड्वान् । च्युतिर् क्षरणे इरितस्तु वेति अच्युतत् अच्योतीत् ॥
- ईः -- अनिड्निष्ठः । दीपीङ् यृ दीपने । नेमडीश्वीति दीप्तः दीप्तवान् ॥
- उः -- क्त्वावेट् । चमु भक्षणे । पु क्लिशुदित इम् इति चमित्वा चान्त्वा ॥
- ऊः -- वेट्कः । यस्य सामान्यविधिना इम्विहितः ऊदितः परस्य तस्य वा इम् इत्यर्थः । षिधू शिवे शास्त्रे । वेमूदिदिति असेधीत् असैत्सीत् ॥
- ऋः -- चङ्यह्रस्वः । चङि ञेः परे अङि परे अह्रस्वः ह्रस्वाभाववान् । यथा ढौकृङ्गत्यां । ञ्यङ्युङस्व इत्यत्र ऋदिद्वर्जनात् अडूढौकत् ॥
- ॠः -- वा चङि अह्रस्वः इत्यनुवर्त्तते । कणृ आर्त्तस्वरे । भ्रज भ्रासेति अचीकणत् । अचकाणत् । येषां सप्तम-स्वरानुबन्धः कैश्चित् पठ्यते कैश्चिन्न
- पठ्यते तेषां ह्रस्व-विकल्पनार्थोऽयमनुबन्धः ॥
- ऌः -- अङ्वान् । औगमॢ गत्यां । शासॢद्युत्पुषादेरिति अगमत् ॥
- एः -- सिचि अवृद्धिः । सिचि ट्यांविहितसौ । ए कट् वृतौ वृषि । हसादेः सेम इत्यत्र एदिद्वर्जनात् अकटीत् ॥
- ऐः -- यजादिः स्यात् । यजै ञौ देवार्च्चने । व्यथग्रहेति जिः इयाज । ग्रहस्वपाद्योरिति इज्यात् ॥
- ओः -- निष्ठातनः । निष्ठायास्तो निष्ठातः निष्ठातो नो यस्मात् स निष्ठातनः । रुजो शौ भङ्गे । सूल्वाद्योदिदिति रुग्नः रुग्नवान् ॥
- औः -- अनिट् । औ गमॢ गत्यां । वसोरस्येत्यत्र औदिद्वर्जनात् गन्ता ॥
- कः -- चुरादिः । गणत्क संख्याने । चुर्भ्यो ञिर्व्वेति गणयति ॥
- किः -- चुरादिर्व्वा । पक्षे गणान्तरनियमाभावात् भ्वादिरित्यर्थः । युज कि संयमे योजयति योजति । यद्यपि चुरादिभ्यो ञिर्व्विकल्प्यते तथाप्य-
- न्येषामनुरोधादिदमुक्तं । अन्येषां मते तु चुरादिभ्यो ञिर्नित्यः । तत्रापि युजप्रभृतिभ्यो वेति । स्वमते तु चुर्भ्यो ञिर्व्वेत्यत्र वाशब्दस्य व्यव-
- स्यावाचित्वात् चुरादिभ्यो ञिर्नित्यः । अत्र युज-प्रभृतिभ्यो वेति ॥
- गः -- क्यादिः । डु क्री ञ ग द्रव्यपर्य्यये । दिवसुतुदेति क्रीणाति ॥
- गिः -- प्वादिरपि । अपिशब्दात् क्र्यादिश्च । पू ञ गि शोधे । प्वादेः स्व इतिह्रस्वः पुनाति । अपूः स ल्वादिः । पूवर्ज्जितः स प्वादिर्ल्वादिश्च स्यात् ।
- लू ञगि छिदि लुनाति । सूल्वाद्योदिदिति लूनः लूनवान् । कॄ गॄ ज्या ग्लाहाल्वादेरिति लूनिः ॥
- घः -- रुदादिः । लघिर रुद रोदे । रुद्भ्योऽयोहस्रस्येम इति रोदिति । रुदाद्यस्तीति ईम् अरोदीत् ॥
- ङः -- तङ्वान् कर्त्तरि । कर्त्तरि वाच्ये तङ्वान् आत्मनेपदी । एध ङ वृद्धौ । नवशः पमे इति एधते ॥
- जः -- ज्वलाद्यः । ज्वल ज्म चलत्विषोः । दूनीभूज्वलाद्येति णः ज्वालः । पक्षे पचादित्वादन् ज्वलः । एवं कुच ज रोधपर्क्ककौटिल्यलेखने । दूनीभू-
- ज्वलाद्येति णः कोचः । पक्षे कॄ गॄ ज्ञा प्रीति कः कुचः ॥
- झः -- ज्वलाद्यः । इति केचित् ॥
- ञः -- आत्मने । आत्मने आत्मार्थं फलवति कर्त्तर्य्यात्मनेपदं अफलवति परस्मैपदमिति शेषः यज ञौ देवार्च्चायां यजते यजमानः यजति याजकः ।
- चूरादेस्तु स्वार्थविहित-ञेर्ञकारेण ञित्वेऽपि उभयपदं न स्यात् अन्यथा स्यम ञक् वितर्के इत्यादे र्ञानुबन्धो व्यर्थः स्यात् ॥
- ञिः -- अद्यक्तः । अद्य वर्त्तमाने क्तो यस्मात् स अद्यक्तः । ञि ष्ठा स्थाने । ज्ञार्च्चेच्छार्थञीच्छीलादेरिति स्थितो विष्णुस्तिष्ठतीत्यर्थः ॥
- टुः -- साथुः । ट्वृ ङ वेप चलने । द्वितोऽथुरिति वेपथुः ॥
- ठः -- फणादिः । इति केचित् ॥
- डुः -- त्रिमग्युतः । कृ ञ द डु कृतौ । ड्वितस्तज्जे इति कृत्रिमं ॥
- णः -- फणादिः । फण ण निस्नेहे । तृ फल भजेति फेणतुः पफणतुः फेणिथ पफणिथ ॥
- तः -- अदन्तः । अदन्तानां पृथग्वर्गविधानेनैव ज्ञाने सिद्धे तानुबन्धोऽनभ्यासानामङ्कादिषु कान्तत्वादिभ्रमनिरासार्थः ।
- दः -- तनादिः । तन दु ञ विस्तृतौ । तन्भ्यः शुविति तनोति । सेर्लुक् तथासोरिति अतत अतनिष्ट अतथाः अतनिष्ठाः । वनतनाद्यनिमामिति प्रतत्य ॥
- धः -- रुधादिकः । रुधिर्धौ ञि ञ आवृतौ । दिवसु तुदेति रुणद्धि ॥
- नः -- स्वादिः । षु ञ्ण सन्धाक्लेदपीडमन्थे । दिवसु तुदेति सुनोति ॥
- पः -- मुचादिः । मुचॢ श प ञौ मोक्षे । नुण्रधोमुचामिति मुञ्चति ॥
- भः -- शमादिः । शमुभिर्य शमे । यन्योशमादीति शाम्यति ॥
- मिः -- घटादिः । निचिन्नमोर्दीर्घो वा । दीर्घो दीर्घवान् । घट य म ङ चेष्टे । ञीन्नमोस्तुर्घश्चेति अघटि अघाटि घटं घटं घाट घाटं । निचि
- ह्रस्वः मोऽनुवर्त्तते । निचि ञौ ह्रस्वः ह्रस्ववान् । घटादि जनीति घटयति ॥
- मिः -- वा । निचि ह्रस्व इत्यनुवर्त्तते । फण मि ण गतौ । वा सम यम फणेति फणयति फाणयति ॥
- यः -- दिवाद्यः । दिव्यु जिगीषेच्छादौ । दिवसु तुदेति दीव्यति ॥
- रः -- वैदिकः । वेदेष्वेव प्रयुज्यन्ते नतु भाषायामित्यर्थः । गार्लिस्तुतौ जन्मनि । जगाति ॥
- लः -- अदादिकः । अद्लौ भक्षे । लुगद्भ्योऽपः अत्ति ॥
- लिः -- ह्वादिः । ह्वादेरदाद्यन्तर्गणत्वेन ख्यातत्वाददादित्वसूचकानुबन्धो न कृतः । अथवा लुः स्वपादिश्च लिर्ह्वादिरित्येकं वाक्यं । लु लि एतदुभयानुबन्धौ
- धातू क्रमात् स्वपादिह्वादीस्तः । चकारस्योभयत्र सम्बन्धाददादी चेत्यर्थः । ह्वादिः पृथक्मण इत्येके । अतएव पठन्ति च ।
- “ह्वाद्यदादी जुहोत्यादिर्दिवादिः स्वादिरेव च । तुदादिश्च रुधादिश्च तनक्र्यादिचुरादयः” ॥ इति ।
- हुलि होमेऽदने । ह्वादी रे द्विः जुहोति ।
- लुः -- स्वपादिश्च । चकाराददादिश्च । स्वमते स्वपादेः प्रयोजनं नास्ति । दरिद्रतीत्यादौ स्वपादित्वादजादौ सार्व्वधातुके । आद्युदात्तत्वमिति वोपदेवः ॥
- वः -- वृतादिः । वृत ङ व ॡ वर्त्तने । बृद्भ्योनेम पे इति तेनैव परस्मैपदे वर्त्स्यति विवृत्सति । आत्मनेपदे तु वर्त्तिष्यते विवर्त्तिषते । अन्यत्र विवर्त्तिषा
- विवृत्सा ॥
- शः -- तुदादिकः । तुदौ ञ श व्यथे । दिवसुतुदेति तुदति ॥
- शिः -- कुटादिश्च । चकारात् तुदादिश्च । कुटां नुव्री ञ्निति इति नियमात् कुट शि कौटिल्ये इत्यादीनां अकुटीत् इत्यादौ न गुणः । णू शि स्तवने
- इत्यादीनां अनुवीदित्यादिषु न वृद्धिः । अगुणत्वादुव् च ॥
- षः -- कृदङवान् । आख्यातिकस्याङोऽप्राप्त्यर्थं कृदिति विशेषणं । स्वमते तूभयत्र ङ एव । डु ञौ श पच पाके । भीषि चिन्तीति पचा ॥
- क्षः -- जक्षादिः । जक्ष क्ष लु घ भक्षहासयोः । द्विरुक्त जक्षादीति द्विसंज्ञायां शचन्तस्य व्रिदचोऽद्वेरिति न नुण् जक्षत् । क्लीवे जस्शसोस्तु द्वेः शतुर्नुण्
- इति जक्षति जक्षन्ति । आख्यातिकेऽन्तोऽन्तो द्वेरिति जक्षति । अनुस् सिद्वेरिति अजक्षुः । इति धातुदीपिकायां अनुवन्धफलनिरूपणं ॥
- आदिकोषविवरणं ।
- सर्व्वेषां कोषाणामादि अग्निपुराणोक्ताभिधानं । तत्रादौ स्वर्गपातालादिवर्गः । ततोऽव्ययवर्गः । ततो नानार्थवर्गः । ततो भूपुराद्रिवनौषधिसिंहा-
- दिवर्गाः । ततो नृब्रह्मक्षत्रविट्शूद्रवर्गाः । शेषे सामान्यानि नामलिङ्गानि सन्तीति मया दृष्टं । अमरसिंहस्तु उक्ताग्निपुराणीयाभिधानस्य कस्यचित्
- कस्यचित् वर्गस्य व्यतिक्रमं कृत्वा तत्रोदित-सामान्य-नामलिङ्गानां विशेष्य-निघ्न-वर्गसङ्कीर्णवर्गाविति संज्ञां स्थापयित्वा अन्ते लिङ्गादिसंग्रहवर्गस्य योगं कृत्वा
- स्वीयकोषं रचितवान् । एवं जटाधरोऽपि अमरकोषस्यानुकरणं कृतवान् । इति विरलप्रचारः ॥
- प्राप्तकोषादिनामानि ।
- अत्राभिधाने मत्प्राप्तयद्यत्कोषादितः शब्दादयः संगृहीतास्तेषां संज्ञाः पश्चाल्लिख्यन्ते ॥
- अमरसिंहकृतं . . नामलिङ्गानुशासनं . १
- अजयपालकृतः . . नानार्थसंग्रहः . . २
- गदसिंहकृता . . नानार्थध्वनिमञ्जरी . ३
- चक्रपाणिदत्तकृता . . शब्दचन्द्रिका . . ४
- जटाधराचार्य्यकृतः . . पर्य्यायनानार्थकोषः . ५
- दण्डाधिनाथकृता . . नानार्थरत्नमाला . ६
- दुर्गादासविद्यावागीशकृता . धातुदीपिका . . ७
- धनञ्जयकविकृता . . नाममाला . . ८
- धरणिदासब्राह्मणकृतः . सारसंग्रहनामकानेकार्थसमुच्चयः ९
- बरसिंहकाश्मीरपण्डितकृतः . निर्घण्टुराजः अर्थात् राजनिर्घण्टः १०
- नारायणदासकविराजकृतः . राजवल्लभः . . ११
- पद्मनाभदत्तद्विजकृतः . भूरिप्रयोगः . . १२
|
- पुरुषोत्तमदेवकृतः . . एकाक्षरकोषः . . १३
- तत्कृतः . . द्विरूपकोषः . . १४
- पुरुषोत्तम देवकृतः . . त्रिकाण्डशेषः . . १५
- तत्कृता . . हारावली . . १६
- भावमिश्रकृतः . . भावप्रकाशः . . १७
- मथुरेशपण्डितकृता . . शब्दरत्नावली . . १८
- महेश्वरवैद्यकृतः . . विश्वप्रकाशः . . १९
- मेदिनीकरवैद्यकृतः . . नानार्थशब्दकोषः . २०
- रामेश्वरशर्म्मकृता . . शब्दमाला . . २१
- रत्नमालाकरवैद्यकृता . आयर्वेदार्णवोत्थितपर्य्यायरत्नमाला २२
- वोपदेवविप्रकृतः . . कविकल्पद्रुमः . . २३
- श्रीनन्दनभट्टाचार्य्यकृतं . वर्णाभिधानं . . २४
- श्रीरामशर्म्मकृतः . . उणादिकोषः . . २५
- सिद्धान्तकौमुदीसंक्षिप्तसारकारकृते उणादिवृत्ती . २६२७
- हलायुधभट्टकृता . . अभिधानरत्नमाला . २८
- हेमचन्द्रजैनकृतः . . अभिधानचिन्तामणिः . २९
|
- अप्राप्तकोषनामानि ।
- एतद्भिन्नानेकप्राचीनाभिधानानि सन्ति । यद्यपि तानि मया अप्राप्तानि तथापि तेषां मध्ये बहुकोषाणां प्रयोगप्रमाणानि अमरटीकाधृतानि
- आसादितानि । एवं विश्वमेदिनीकोषे तत्सकलाभिधानानां शब्दाः समाहृताः । उक्तकोषद्वयशब्दानां शब्दकल्पद्रुमाभ्यन्तरितत्वेन वक्ष्यमाणसमस्त-
- प्राचीनकोषाणां शब्दाः एतत्कोषान्तर्गता भूताः ।
- विश्वधृतप्राचीनकोषाः ।
- भोगीन्द्र . . १
- कात्यायन . . २
- साहसाङ्क . . ३
|
- वाचस्पति . . ४
- व्याडि . . ५
- विश्वरूप . . ६
|
- मङ्गल . . ७
- शुभाङ्क . . ८
- वोपालित . . ९
|
- भागुरिरचितकोषाः . १०
|
- मेदिनीधृतप्राचीनकोषाः ।
- उत्पलिनी . १
- शब्दार्णवः . . २
- संसारावर्त्तः . ३
- नाममालाख्यः . ४
- वररुचि . . ५
- शश्वत् . . ६
|
- रन्तिदेव . . ७
- रत्नापरनामहर . ८
- गोवर्द्धन . . ९
- रभसपाल . . १०
- रुद्र . . ११
- अमरदत्त . . १२
|
- गङ्गाधर . . १३
- वाभट . . १४
- माधव . . १५
- धर्म्म . . १६
- तारपाल . . १७
- वामन . . १८
|
- चन्द्र . . १९
- विक्रमादित्य . २०
- गोमिराचतकोषाः . २१
- पाणिनिपदानुशासनञ्च . २२
|
- एतदन्ये वलहड्डप्रभृतिकृतकोषाः सन्ति ॥
- लब्धालब्धामरकोषटीकानामानि ।
- अमरकोषश्च भृशप्रामाणिकः व्युत्पादकश्च । तस्मात् बहूतरटीकाकारैस्तस्य नानाविधा टीका कृता । तन्मध्ये कतिपयलब्धटीकानां प्रमाणानि
- शब्दकल्पद्रुमे दत्तानि । किन्तु तत्समुदायटीकाकृन्नामानि टीकानामधेयानि चाहं व्यक्तीकरोमि ॥
- क्षीरस्वामो . १
- सुभूतिः . . २
- हड्डचन्द्रः . . ३
- कलिङ्गः . . ४
- कोङ्कटः . . ५
- सर्व्वधरः . . ६
- राजदेवः . . ७
- गोवर्द्धनः . . ८
- द्राविडः . . ९
- भोजराजः . . १०
|
- माधवी . . ११
- मधुमाधवी . . १२
- सर्व्वानन्दः . . १३
- अभिनन्द . . १४
- मल्लिनाथः . . १५
- रायमुकुटमणिः . १६
- नीलकण्ठः . . १७
- अरुणः . . १८
- भगीरथः . . १९
- जयादित्यः . . २०
|
- कोलाहलाचार्य्यः . २१
- शवरस्वामी . २२
- रामतर्कवागीशः . २३
- नयनानन्दः . . २४
- विद्याविनोदः . २५
- रघुनाथचक्रवर्त्ती . २६
- व्याख्यामृतः . २७
- टीकासर्व्वस्वः . २८
- सन्देहभञ्जिका . २९
- रामाश्रमापरनामभानुदीक्षित-
- कृता व्याख्यासुधीः . ३०
|
- अच्युतोपाध्यायकृतव्याख्या-
- प्रदीपः . . ३१
- मथुरेशविद्यालङ्कारकृता
- सारसुन्दरी . ३२
- नारायणचक्रवर्त्तिकृता पदार्थ-
- कौमुदी . . ३३
- रमानाथविद्यावाचस्पतिकृत-
- त्रिकाण्डविवेक . ३४
- भरतमल्लिककृता मुग्धवोध
- सम्मता टीका . ३५
- एतद्भिन्ना अपि टीका वर्त्तन्ते ॥
|
- अत्राहृतविषयवृन्दं शब्दसिन्धुदुस्तरत्वञ्च विज्ञापयामि ।
- कोषगणातिरिक्तनानाशास्त्रोक्तशब्दप्रमाणप्रयोगोपाख्यानादीनि । चातुर्वेदिकषाड्दर्शनिकमतविवरणपदार्थकर्म्मोपासनाज्ञानकाण्डब्रह्मनिरूपण-
- वेदाङ्गशिक्षादीनि । शाब्दिककाव्यालङ्कारिकछान्दसिकसूत्रवृत्तिमात्रानामलक्षणोदाहरणचित्रकाव्यनवरसरतिवन्धादयः । श्रौतस्मार्त्तयज्ञमलमासादि-
- लक्षणदायभागाशौचसंस्कारप्रायश्चित्तोद्वाहतिथिकृत्यजन्माष्टमीदुर्गोत्सवाष्टादशविवादपद-चतुष्पादव्यवहारैकादश्याद्यु पवासनिर्णयतडागभवनवृषोत्सर्गव्रतप्र-
- तिष्ठापरीक्षाज्योतिःशुभाशुभदिनादिवास्तुयागदीक्षाह्निकाचारमासकृत्यपुरुषोत्तमादिमाहात्म्य श्राद्धशूद्रकृत्यकर्म्मविपाकद्वादशयात्राधिकरणदत्तकव्यवस्था-
- दयः । पौराणिकतान्त्रिकवर्णतत्त्वषट्कर्म्मस्नानतर्पणपूजामुद्रामन्त्रयन्त्रजपहोमवलिध्यानस्तवकवचमाहात्म्यभुवनस्वर्गनरकदेतवादानवतीर्थावतारनदनदीदे-
- शभेदपीठपर्वतवृक्षराजनीतिवर्णाश्रमधर्म्मवर्णसङ्करद्रव्यशुद्धिमहादाननिधिरत्नाद्युत्पत्तिसृष्टिप्रलयदुर्गपुरमन्दिरश्रीमूर्त्तिनिर्म्माणप्रमाणादीनि । ज्यौतिषिक-
- सैद्धान्तिकवारतिथिनक्षत्रयोगकरणसंक्रान्तिमासर्त्तुपक्षवर्षायनजातफलाकालग्रहणनष्टचन्द्रधूमकेतुस्त्रीपुरुषादिशुभाशुभलक्षणशकुनस्वरोदयगणिताङ्कक्षेत्र-
- व्यवहारराशिचक्रभुगोलखगोलदृग्गोलवर्णनादीनि । आयुर्वेदीयजन्मक्रमशारीरस्थानरोगनिदानपूर्वरूपसम्प्राप्त्युपशयचिकित्सौषधद्रव्यगुणपाचनजारणमा-
- रणपथ्यापथ्यनाडीमूत्रजिह्बापरीक्षापञ्चकर्म्मष{??}सोत्पत्त्याख्यानादयः । मान्धर्ववेदीयनृत्यगीतवाद्यस्वरताललयतानमानग्रामश्रुतिमूर्च्छनारागरागिणीत-
- त्पुत्त्रतद्भार्य्यागानसमयध्रुवकगमकनायकनायिकानिरूपणादीनि । युक्तिकल्पतरुग्रन्थीयनीतिद्वन्द्वनगरीवास्तुराजगृहविशेषसामान्यासनोपकरणालङ्कारास्त्र-
- यात्रायुक्तयः तथा चतुष्पदद्विपदनिष्पदयानोद्देशाः । पत्रकौमुदीयपत्रप्रमाणभङ्गरचनलेखननयनपठनचिह्नकोणच्छेदनपदन्यास श्रीशब्दविन्यासप्रश-
- स्तिप्रकरणादीनि । कुलाचार्य्यादिग्रन्थीयब्राह्मणवैद्यकायस्थानामुत्पत्तिवंशगोत्रप्रवरपर्य्यायश्रोत्रियकुलीनमौलिकगोष्ठीपतिनिर्णयादीनि च शब्दकल्पद्रुमस्य
- सप्तकाण्डे मया समाहृतानि । यान्यवशिष्टानि तानि परिशिष्टे प्रवक्ष्यामि । तत्तद्ग्रन्थनामानि बाहुल्यभिया नोक्तानि । तथापि शब्दसमुद्रस्य
- पारगमनं दुष्करतरं । तदुक्तं कलापमुग्धबोधटीकाधृतश्लोके ।
- अहञ्च भाष्यकारश्च कुशग्रीयधियावुभौ । नैव शब्दाम्बुधेः पारं किमन्ये जडबुद्धयः ॥
- अस्मिन् सप्तकाण्डात्मकशब्दकल्पद्रुमपुस्तके ये ये शब्दार्थप्रमाणप्रयोगादयः पूर्व्वं प्राप्त्यभाबेन न संगृहीताः । अथबा भ्रमवशात् पतिताः । एवं
- यस्य यस्य रोगस्य निदानमात्रं लिखितं तत्तदौषधानि न विबृतानि । एवं येषां शब्दानां अमरातिरिक्तकोषोक्तपर्य्यायशब्दसङ्कलनं न कृतं । एवं
- दीकारोत्तरक्षकारादिवर्णयुक्तकतिपयशब्दानां मुद्राङ्ककप्रमादेन स्खलनं जातं । एवं अकाराद्यादिबर्ग्यवकारादिपर्य्यन्तधातूनां तत्तट्टीकाधृतपदोदाहर-
- णादयः पुरा न लिखिताः । एतत्सर्वमवशिष्टं परिशिष्टमध्ये लिपिबद्धीकरिष्यामि । अतःपरमेतत्परिशिष्टीयापुनरूक्तशब्दादीन् प्रानुदितसप्तका-
- ण्डीयशब्दसूचीमध्ये यथास्थानं स्थापयित्वा ग्रन्थसमाप्तौ मङ्गलाचरणबीजं परिशिष्टकरणकारणञ्च हित्वा एतन्मुखबन्धनं प्रथमकाण्डस्य पूर्वं योजयित्वा
- पुनर्मुद्राङ्कने कृते एष कोषः सुसम्पू र्णे भविष्यति । किञ्च पश्चिमदेशीयलोकानां महोपकाराय देवनागराक्षरेण एतत्कोषमुद्राङ्कनार्थं पाश्चात्या
- मद्बन्धुवर्गा ममान्तिके बहुशः प्रार्थयन्ते । किन्तु तत्प्रार्थनापूरणे मदीयायुषोऽनुकूलतायां सन्दिहानो विवृत्तोऽस्मि । यद्यपि कश्चित् बिपश्चित्
- किम्बा विषयी स्वीयलाभार्थं मत्कृतैतद्ग्रन्थाधिकारं यथारीति गृहीत्वा अस्मिन् कर्म्मणि प्रवर्त्तेत तत्र ममापत्तिर्नास्तीति ॥
- शाके वह्निसमुद्रशैलधरणीमानेऽरुणे कर्कटे, याते खाग्निमिताब्दतः परमसौ मत्शब्दकल्पद्रुमः ।
- काण्डैः सप्तभिरन्वितो भगवतोऽनुक्रोशतः, पूर्णतां प्राप्तो दूषणमस्ति किञ्चिदिह चेत् तत् क्षम्यतां साधुभिः ॥
- अथ सर्व्वोपासकसम्मतमङ्गलाचरणोनविंशतिपद्यानि ।
- वेदा वदन्ति यं सत्यमानन्दमद्वितीयकम् ।
- तथामृतञ्चैकरूपमवाङ्मनसगोचरम् ॥
- सर्वातीतं सर्वगतं चिदेकरसमेव च
- देशकालापरिच्छिन्नमपादमपि शीघ्रगम् ॥
- सर्वग्रहमपाणिञ्च सर्वेषां दर्शकं तथा ।
- अचक्षुषमपि श्रोत्रहीनं श्रोतारकं पुनः ॥
- अचिन्त्यमपि सर्वज्ञं सर्वेषाञ्च नियामकम् ।
- सर्वशक्तियुतं सृष्टिस्थितिप्रलयकारकम् ॥ १ ॥
- तथौपनिषदा यं हि शुद्धबुद्धस्वभावकम् ॥ २ ॥
- कथयन्त्यादिविद्वांसं सिद्धं यं कापिला विदुः ॥ ३ ॥
- क्लेशकर्म्मविपाकाशयापरामृष्टमेव यं ।
- निर्म्माणकायमास्थाय सम्प्रदायप्रवर्त्तकम् ॥
- तथानुग्राहकमपि प्रभाषन्ते पतञ्जलाः ॥ ४ ॥
- लोकवेदविरुद्धैर्यं निर्लेपञ्च स्वतन्त्रकम् ॥
- महापाशुपताः सर्वे ब्रुवन्ति सततं भुबि । ५ ।
- शैवाः शिवं यं वदन्ति वैष्णवाः पुरुषोत्तमम् ॥ ६ । ७ ॥
- पितामहमिति प्राञ्चः पौराणिकजना विदुः । ८ ।
- याज्ञिका यज्ञपुरुषं सर्वज्ञमिति सौगताः ॥ ९ । १० ॥
- निरावरणमित्येव प्रलपन्ति दिगम्बराः । ११ ।
|
- यमुपास्यत्वरूपेण देशितं हि निरन्तरम् ॥
- मीमांसका वै भाषन्ते चार्वाकाः प्रवदन्ति यं ।
- लोकानां व्यवहारेण सिद्धं सन्ततमेव च ॥ १२ । १३ ॥
- यावदुक्तोपपन्नं हि न्यायज्ञाः सम्प्रचक्षते । १४ ।
- शिल्पिनो विश्वकर्म्मेति यं भणन्ति सुनिश्चितम् ॥ १५ ॥
- शाक्ता वदन्ति यं नित्यामाद्याप्रकृतिरूपिणीम् । १६ ।
- सौरास्तेजोमयं सूर्य्यं गाणपत्या गणेश्वरम् ॥ १७ । १८ ॥
- रामानुजा यं वदन्ति विशिष्टाद्वैतबादिनः ।
- लक्ष्मीनारायणं भक्ताधीनं नित्यशरीरिणम् ॥ १९ ॥
- निम्बादित्यास्तथा माध्वाचार्य्याद्या द्वैतवादिनः ।
- विष्णुं सशक्तिं सन्मूर्त्तिं यमाहुर्भक्तवत्सलम् ॥ २० ॥
- रामानन्दा रामचन्द्रं भक्तानुग्रहकारकम् ।
- सीतया सहितं प्रोचुर्यं नित्यं नित्यविग्रहम् ॥ २१ ॥
- श्रीमन्माध्वानुयायि श्रीनित्यानन्दादिवंशजाः ।
- गोस्वामिनो नन्दसूनुं श्रीकृष्णं प्रवदन्ति यं ॥ २२ ॥
- कायेन मनसा वाचा भक्त्या च प्रणिपत्य तम् ।
- श्रीराधाकान्तदेवेन राज्ञातिशययत्नतः ।
- शब्दादीन्यवशिष्टानि संगृह्य बहुशास्त्रतः ।
- परिशिष्टः शब्दकल्पद्रुमस्य क्रियतेऽधुना ॥
|
- अथ ग्रन्थप्रतिज्ञानवश्लोकाः ।
- शब्दकल्पद्रुमग्रन्थे मप्तकाण्डमयेऽखिले ।
- येषामेव हि शब्दार्थपर्य्यावाणां तथैव च ॥
- प्रमाणानां प्रयोगाणां धातुमम्बन्धिनां पुनः ।
- पदोदाहरणानाञ्च चिकित्सानां गदस्य च ॥
- न संग्रहोऽभवत् पूर्वग्रन्थे कारणकूटतः ।
- तेषां सङ्कलनञ्चास्मिन् परिशिष्टे करोम्यहम् ॥
- तथा वेदनिघण्टाख्यः पञ्चाध्यायसमन्वितः ।
- वैदिकानाञ्च शब्दानामतिप्राचीनकोषकः ॥
- तस्यात्र देशे विरलप्रचारत्वेन तद्धृतः ।
|
- पर्य्यायशब्दसन्दोहः केनापि कोषकारिणा ॥
- न संगृहीतस्तद्धेतोर्दुरूहोऽश्रुत एव च ।
- प्रायो वैदिकशब्दार्थो बोधगम्यो भवेन्नहि ॥
- अतस्तत्प्रथमाध्याये द्वितीये च तृतीयके ।
- येषां स्थितानां शब्दानां पर्य्यायान् परिशिष्टगान् ॥
- करिष्याम्यस्य निम्ने हि तेषां वर्गस्तु नाम च ।
- तथा सङ्ख्या विलिख्यन्ते लोकानां ज्ञानहेतवे ॥
- चतुर्थे पञ्चमाध्याये यदस्ति पदवृन्दकम् ।
- तत्पर्य्यायस्य बोधस्य चाभावान्नात्र गृह्यते ॥
|
- तत्र प्रथमाध्याये ४१४ नामानि यथा ।
- वर्गः -- नाम -- सङ्ख्या
- १ पृथिवीनामधेयानि .. २१
- २ हिरण्यनामानि . . १५
- ३ अन्तरीक्षनामानि . १६
- ४ साधारणनामानि . ६
- ५ रश्मिनामानि . . १५
- ६ दिङ्नामानि . . ८
- ७ रात्रिनामानि . . २३
- ८ रात्र्युपनामानि . १६
- ९ अहर्नामानि . . १२
- १० मेघनामानि . . ३०
- ११ वाङ्नामानि . . ५७
- १२ उदकनामानि . १००
- १३ नदीनामानि . . ३७
- १४ अश्वनामानि . . २६
- १५ आदिष्टोपयोजनानि १०
- १६ ज्वलतिकर्म्माणः . ११
- १७ ज्वलतो नामधेयानि ११
- इति वेदनिघण्टौ प्रथमाध्यायः ॥
- द्वितीयाध्याये ५१६ नामानि ।
- वर्गः नाम सङ्ख्या
- १ कर्म्मनामानि . . २६
- २ अपत्यनामानि . १५
- ३ नृनामानि . . २५
- ४ बाहुनामानि . . २२
|
- वर्गः नाम सङ्ख्या
- ५ अङ्गुलिनामानि . २२
- ६ कान्तिकर्म्माणः . १८
- ७ अन्ननामानि . . २८
- ८ अत्तिकर्म्माणः . १०
- ९ बलनामानि . . २८
- १० घननामानि . . २८
- ११ गोनामानि . . ९
- १२ क्रुध्यतिकर्म्माणः . १०
- १३ क्रोधनामानि . . ११
- १४ गतिकर्म्माणः . . १२२
- १५ क्षिप्रनामानि . . २६
- १६ अन्तिकनामानि . ११
- १७ संग्रामनामानि . ४६
- १८ व्याप्तिकर्म्माणः . १०
- १९ बधकर्म्माणः . . ३३
- २० वज्रनामानि . . १८
- २१ ऐश्वर्य्यकर्म्माणः . ४
- २२ ईश्वरनामानि . ४
- इति वेदनिघण्टौ द्वितीयाध्यायः ॥
- तृतीयाध्याये ४१० नामानि ।
- वर्गः नाम सङ्ख्या
- १ बहुनामानि . . १२
- २ ह्रस्वनामानि . . ११
- ३ महन्नामानि . . २५
|
- वर्गः नाम सङ्ख्या
- ४ गृहनामानि . . २२
- ५ परिचरणकर्म्माणः . १०
- ६ सुखनामानि . . २०
- ७ रूपनामानि . . १६
- ८ प्रशस्यनामानि . १०
- ९ प्रज्ञानामानि . . ११
- १० सत्यनामानि . . ६
- ११ पश्यतिकर्म्माणः . ८
- १२ उत्तराणि पदानि सर्व्व-
- पदसमाम्नानाय . ९
- १३ उपमानामानि . १२
- १४ अर्च्चतिकर्म्माणः . ४४
- १५ मेधाविनामानि . २४
- १६ स्तोतृनामानि . . १३
- १७ यज्ञनामानि . . १५
- १८ ऋत्विङ्नामानि . ८
- १९ याच्ञाकर्म्माणः . १७
- २० दानकर्म्माणः . . १०
- २१ अध्येषणाकर्म्माणः . ४
- २२ स्वपितिकर्म्माणः . २
- २३ कूपनामानि . . १४
- २४ स्तेननामानि . . १४
- २५ निर्णीतान्तर्हितनामधे-
- यानि . . . ६
- २६ दूरनामानि . . ५
|
- वर्गः नाम सङ्ख्या
- २७ पुराणनामानि . ६
- २८ नूतननामानि . . ६
- २९ दिश उत्तराणि नामानि २६
- ३० द्यावापृथिव्योर्नामधेयानि २४
- इति वेदनिघण्टौ तृतीयाध्यायः ॥
- चतुर्थाध्याये २७८ पदानि ।
- वर्गः पदं सङ्ख्या
- १ जहा इत्यादिपदानि ६२
- २ सस्निमित्यादिपदानि ८४
- ३ आशुशुक्षणिरित्यादि-
- पदानि . . १३२
- इति वेदनिघण्टौ चतुर्थाध्यायः ॥
- पञ्चमाध्याये १५१ पदानि ।
- वर्गः पदं सङ्ख्या
- १ अग्निरित्यादिपदानि ३
- २ द्रविणोदा इत्यादि-
- पदानि . . १३
- ३ अश्व इत्यादिपदानि . ३६
- ४ वायुरित्यादिपदानि . ३२
- ५ श्येन इत्यादिपदानि . ३६
- ६ अश्विनावित्यादिपदानि ३१
- इति वेदनिघण्टौ पच्चमाध्यायः ॥
|
- अथ ग्रन्थस्यानुक्रमणिकादिलेखनाभावकारणं वृत्तद्वयम् ।
- ग्रन्तस्यानुक्रमणिका साङ्केताक्षरलक्ष्म च ।
- परिशिष्टस्य करणे कारणादिकमेव हि ॥
|
- पूर्वे सप्तमकाण्डीयमुखबन्धे प्रकीर्त्तितम् ।
- अतो न लिख्यतेऽत्रैव पुनरुक्तिभयान्मया ॥
|
- अथादर्शपत्राणां वल्मीकमक्षणजन्यमनस्तापतन्निवारणहेतुपञ्चपद्यानि ।
- इदानीं परिशिष्टीयबहुलादर्शपत्रिकाः ।
- यन्त्रालयसमुत्पन्नवल्मीकगणभक्षिताः ॥
- अतस्तद्गतशब्दानां नाभवन्मुद्रयाङ्कनम् ।
- तच्चेद्भूतं तदा ग्रन्थबाहुल्यं समजायत ॥
- किन्तु सांप्रतमादर्शनाशजन्यो मनोगतः ।
|
- तापो जामातृदौहित्रगणैरेव निवारितः ॥
- यतस्ते परिशिष्टीयशब्दैरन्यैश्च संयुतम् ।
- देवनागरवर्णेन शब्दकल्पद्रुमं पुनः ॥
- मुद्राङ्कितं प्रकुर्वन्ति यत्नेनातिशयेन च ।
- तस्य प्रकाशाल्लोकानामुपकारो भविष्यति ॥
|
- अथ ग्रन्थकर्तुर्व्वंशवर्णश्लोकाः ।
- आसीत् श्रीहरिदेवाख्यः श्रीहरेरंशरूपकः ।
- कायस्थानां कुले देववंशस्योद्भवहेतुकः ॥
- मुर्शिदावादनगरासन्ने स्वजनपालकः ।
- कर्णस्वर्णनामधेयसमाजे वासकारकः ॥
- सदा हरिपदाम्भोजयुगलध्यानकारकः ।
- मौद्गल्यगोत्रजातानामेष वीजाभिधानकः ॥ १ ॥
- तस्य दृर्गावरो नाम सुतः सर्वगुणान्वितः । २ ।
- तस्माद्विश्वेश्वरो जातस्तस्य विघ्नेश्वरः सुतः ॥ ३ । ४ ॥
- सदानन्देन संपूर्णः पूर्णानन्दोऽभवत्ततः । ५ ।
- खानोपाधिस्तत्तनयः पीताम्वर इति स्मृतः ॥
- अदभ्रशालिशालित्वाद्धान्यपीताम्बरेति च ।
- विख्यातो भूवि सर्वत्र गोष्ठीपतिवरः स च ॥ ६ ॥
- पृथ्वीधरस्तत्तनूजस्तस्माच्च कुरुनन्दनः । ७ । ८ ।
- चत्वारस्तनयास्तस्य चतुर्द्देशनिवासिनः ॥
- प्रथमः शिवदासाख्यश्चौखण्डिख्यातिसंयुतः ।
- मलुयीनामके देशे वासस्तेन सदा कृतः ॥
- नित्यानन्दो द्वितीयस्तु रायोपाधिः सुविश्रुतः ।
- कृतसौदपुरावासो नित्यानन्देन पूरितः ॥
- चतुर्भुजस्तृतीयो यः सोऽपि रायेत्युदाहृतः ।
- तालाग्रामकृतावासश्चतुर्भुजपदाश्रितः ॥
- चतुर्थः श्रीनाथरायो धुले पुरकृतायनः ।
- सदा श्रीनाथचरणाम्भोजार्च्चनपरायणः ॥ ९ ॥
- नित्यानन्दात्मजः श्रीमान् श्रीमन्तेतिसमीरितः ॥ १० ॥
- चण्डीवरस्तस्य पुत्त्रश्चण्डिकापूजने रतः ॥ ११ ॥
- तज्जातः परमानन्दः परमानन्ददायकः ॥ १२ ॥
- काशीनाथश्च विजयावल्लभस्तत्कुमारकः ।
- ज्येष्ठस्तु मल्लिकोपाधी रायोपाधिः कनिष्ठकः । १३ ।
- विजयावल्लभाज्जातः कृष्णानन्दोद्विजार्च्चकः ॥ १४ ॥
- रघुनन्दनदेवस्तत्तनयः परिकीर्त्तितः । १५ ।
- विद्याधरस्तस्य सूनू रायेतिख्यातिमागतः ॥
- आदौ नाज्राग्रामवासी निताडावासकृत्ततः । १६ ।
- तस्यात्मजो हरिहरो जातो हरिहराश्रितः ॥ १७ ॥
- षट् सुतास्तस्य विज्ञेयाः सर्वलोकप्रशंसिताः ।
- ज्येष्ठस्तु यादवानन्दः सदा यादवसेविता ॥
- द्वितीयोरामचन्द्राख्यस्तृतीयो लक्ष्मणो मतः ।
- देवीदासस्तुरीयोऽभृत् मजुम्दार उपाधितः ॥
- परोपकारनिरतः सदा बन्धुभिरावृतः ।
- मुडागाछादिदेशानां कानुन्गोपदमागतः ॥
- म च तस्मिन् जनपदे कर्णस्वर्णसमाजतः ।
|
- उत्थाय वासमकरोत् पुत्त्रदारादिभिर्यतः ॥
- दुर्गादासः पञ्चमस्तु सदा दुर्गाप्रपूजकः ।
- षष्ठस्तु माधवानन्दः सर्वानन्दप्रदायकः ॥ १८ ॥
- देवीदासमजुम्दारतनयाः षट् प्रजाभृतः ।
- गौरीकान्तो ज्येष्ठपुत्त्रः स च वंशविवर्ज्जितः ॥
- चण्डीशरणसंज्ञस्तु मध्यमश्चण्डिकार्च्चकः ।
- तृतीयः पुण्डरीकाक्षः सहस्राक्षश्चतुर्थकः ॥
- महावज्जङ्गतो यो हि पदे पैत्र्ये नियोजितः ।
- सरकारोपाधियुतो राजेन्द्रः पञ्चमः सुतः ॥
- कामारपोलग्रामान्तर्वासस्तेन विनिर्म्मितः ।
- कनिष्ठो रुक्मिणीकान्तो बहुभिर्ज्ञातिभिर्बृतः ॥
- मुडागाछाप्रदेशे तु पञ्चग्रामे ह्यधिष्ठितः ।
- स च केशवरायस्य क्षत्रियस्य विशेषतः ॥
- अप्राप्तव्यवहारस्य विख्यातस्य समन्ततः ।
- तद्देशाधिपते राज्ये नवावेन नियोजितः ॥
- अपश्यद्व्यवहारांश्च तद्राज्यशासने रतः ।
- अतोऽस्मिन् भूतले लोकैर्व्यवहर्त्तेति कीर्त्तितः ॥ १९ ॥
- तस्यैव तु कनिष्ठस्य चत्वारो देहसम्भवाः ।
- धार्म्मिकाः कर्म्मकुशला लोके संप्राप्तगौरवाः ॥
- ज्येष्ठो रामेश्वरः पैत्र्यं पदं प्राप्तः कृतश्रमः ।
- महावज्जङ्गतस्तेषु कृष्णरामस्तु मध्यमः ॥
- राजारामस्तृतीयस्तु तेषां रुद्रेश्वरोऽन्तिमः ।
- अनपत्यतया सोऽपि रुद्राराधकसत्तमः ॥ २० ॥
- रामेश्वरस्य षट् पुत्त्रास्तेषां ज्येष्ठो महागुणः ।
- रामचन्द्रस्तथा रामचरणो मध्यमः पुनः ॥
- तृतीयो रघुन्नाथाख्यः श्रीरामस्तु तुरीयकः ।
- रामकेशवनामा च पश्चमः केशवार्च्चकः ॥
- बलरामाभिधः षष्ठो बलवान् बलिनां यतः ।
- एषां ज्येष्ठः कनिष्ठश्च वंशाभावमुपागतः ॥ २१ ॥
- मध्यमो रामचरणो गुणैर्बहुभिरन्वितः ।
- व्यवहर्त्तोपाधियुक्तो गोविन्दपुरसंस्थितः ॥
- स च हिज्लीतमोलिप्तमहिषादलदेशतः ।
- लवणस्य तथा राज्ञः करादाने नियोजितः ॥
- कटकादिप्रदेशस्य महावज्जङ्गतस्ततः ।
- देवानीसंज्ञकपदं प्राप्तवान् बहुमानितः ॥
- बहुलैर्वर्गिभिः सार्द्धं मेदिनीपुरमध्यतः ।
- संग्रामं तुमुलं कृत्वा रणमध्ये निपातितः ॥ २१ ॥
- देवानरामचरणव्यवहर्तृमहाशयात् ।
- समुत्पन्नास्त्रयः पुत्त्रा अशेषकुशलालयात् ॥
|
- व्यवहत्तापाधियुक्तो रामसुन्दर आदिमः ।
- बिद्यान्नौषधदानेन गणनीयः स चाग्रिमः ॥
- पञ्च कोटादिदेशे सोऽभबदध्यक्षसत्तमः ।
- माणिक्यचन्द्रदेबश्च मध्यमः पुण्यकृत्तमः ॥
- अङ्कर्षिधरणीचन्द्रमाणे हिजरिहायने ।
- दिल्लीश्वरप्रसादेन सम्प्राप्तौ तौ शुभक्षणे ॥
- फर्माननामकलिपिं रायोपाधिं तथैव च ।
- मन्सवानां सहस्रं सादिपञ्चशतमेव च ॥ * ॥
- कनिष्ठो नबकृष्णाख्यदेवो जातो गुणाकरः ।
- आसीत् किलकिलारूपामरावत्यां पुरन्दरः ॥
- रूपबान् धनबान् मान्यो वदान्यः पण्डिताश्रयः ।
- कुलशीलादिसम्पन्नो गोष्ठीपतिमहाशयः ॥
- रसेषुसिन्धुशुभ्रांशुमाने इंरेजिहायने ।
- कोम्पानिना मुन्सिपदे नियुक्तोऽसौ शुभे दिने ॥
- सोऽभबत् कारणं तेषां बङ्गराज्यस्य शासने ।
- ततः किलकिलापुर्य्यां वाणिज्यकार्य्यसाधने ॥
- स्थितान् इंरेजनिचयान् नवावो वलमाश्रितः ।
- सेराजद्दौलाभिधानो दूरीकृत्य गतस्ततः ॥
- अथ तत्परवर्षे तु कर्णेल् क्लाइव् महावलः ।
- आगत्य नवकृष्णेन मुन्सिना सहितः किल ॥
- योद्धुं ययौ नवावेन सार्द्धं स्ववलसंवृतः ।
- गत्वा पलाशिग्रामे स युद्धं कृत्वाजयत् ततः ॥
- धरणीरसवाजीन्दुमित इंरेजिवत्सरे ।
- कासमालीखाननामा नवावोऽभूत्ततः पुरे ॥
- स एवेंरेजपक्षीयान् प्रधानराजपूरुषान् ।
- निहत्य साधयामास निखिलान् स्वमनोरथान् ॥
- मेजर् आदम् ततः शीघ्रं सार्द्धं तेनैव मुन्सिना ।
- गत्वा तूदयनालायां रणं कृत्वा दुरात्मना ॥
- विजित्य वलवन्तं तं नवावं सेनया संह ।
- निष्कण्टकमिदं राज्यं कृतवान् स भयापहः ॥
- बाणर्तुसिन्धुशशभृन्मितैंरेजिवत्सरे ।
- भूत्वा गवर्णरो लार्ड क्लाइव् किलकिलापुरे ॥
- समेत्य मुन्सिना सार्द्धं परामृष्य च विस्तरं ।
- जाफरालीखानसंज्ञं नवावं मतिमत्तरं ॥
- वङ्गदेशस्य च सुवादारं कृत्वा ततः परं ।
- मोजफ्फर्जङ्गनामानमतिबुद्धिमतां वरं ॥
- तं नायेवसुवादारं चकार गुणसागरं ।
- पञ्चविंशतिलक्षन्तु मुद्राणां कृतवान् स्थिरं ॥
- तयोर्व्ययार्थं प्रत्यब्दं ततः क्लाइव् गुणाकरः ।
- तेनैव मुन्सिना सार्द्धं दिल्लीं गत्वा च सत्वरः ॥
- शाहालम्वादशाहेन नवावेन च धीमता ।
|
- सूजाद्दौला नामकेन स सन्धिमकरोत् सदा ॥
- अङ्काब्धिचन्द्रभूमाने हिज्रिसंवत्सरे ततः ।
- शौषालस्य द्वितीयाहे नवकृष्णाय तोषतः ॥
- श्रीशाहालम्वादशाहो फर्मानाख्यं लिपिं मुदा ।
- दत्तवान् यत्र लिखितं दिल्लीशेन सुसम्पदा ॥
- सहस्रपञ्चकञ्चैव मन्सवानां हि सादिनां ।
- सहस्रत्रितयं वीर्य्ययुतानां शीघ्रगामिनां ॥
- उत्तमं शिविकायानं झल्लरेण सुशोभितं ।
- नकाराख्यं वाद्ययन्त्रं ध्वजं तोगेतिनामितं ॥
- राजवाहादुरोपाधिं मानवृद्धियशस्करं ।
- कृपया दत्तवानस्मै बहुमानपुरःसरं ॥
- सुजाद्दौला नवावस्य समीपात् राजयोग्यकं ।
- खेलातनामकं प्राप्तो वसनं भूषणादिकं ॥
- तस्मिन् वर्षे स भूपालो नवकृष्णोऽतिधीमते ।
- नवद्वीपाधिपश्रीलकृष्णचन्द्राय भूभृते ॥
- महाराजेन्द्रवाहादुरोपाधिं मानवृद्धितः ।
- दापयामास शाहालम् वादशाहसमीपतः ॥
- ततः स सहितो लार्ड क्लाइवेन महात्मना ।
- काशीधाम समागम्य बभूवासौ महामनाः ॥
- महाराजोपाधिकश्रीबलवन्ताह्वयेन च ।
- सिंहेन हि सुवे वाराणस्याः सुनियमं स च ॥
- कृत्वा विश्वेश्वरस्याग्रे नाट्यमन्दिरमध्यतः ।
- नबकृष्णेश्वरं लिङ्गं स्थापयामास भक्तितः ॥
- ततः पाट्नानामदेशे महाराजेन तत्र च ।
- शेतावरायेण सह सुवे वेहारकस्य च ॥
- कृत्वा सुनियमं तत्र तेनैब सहितो हि सः ।
- कलिकाताख्यनगरे समायातो गतालसः ॥
- ततस्तुष्टमनाः क्लाइव् कोम्पानेर्द्दत्तवान् पदं ।
- देवानीसंज्ञकं तस्यै राज्ञे बहुलमानदं ॥
- रसर्तुसिन्धुभूमाने इंरेजिहायने पुनः ।
- शाहालम्वादशाहस्य प्रागुक्तस्य महात्मनः ॥
- समीपतः फर्मानाख्यलिपिमानीय यत्नतः ।
- तस्मै राज्ञे ददौ प्रीत्या प्रीतये तस्य धीमतः ॥
- यत्रास्तीदं विलिखितं दिल्लीशेन सता स्वयं ।
- मन्सवानां षट्सहस्रं सहस्राणां चतुष्टयं ॥
- सादिनाञ्च महाराजोपाधिमस्मै प्रदत्तबान् ।
- एवं सुवर्णघटितं पदकञ्च ददौ महान् ॥
- यत्र मुद्रितपारस्यभाषयास्तीति वर्णितं ।
- इंरेजकोम्पानिकर्म्मोत्तमरुपेण साधितं ॥
- पश्यतो वादशाहस्य समीपात् सननामके ।
- सप्ताशीत्यधिके चैव रूद्रसङ्ख्यशतेऽब्दके ॥
|
- राजोपाधेस्तथा वाहादुरोपाधेस्तथैव च ।
- भूपालनवकृष्णाभिधानवाहादुराय च ॥
- दातुं दयाभबत् लार्ड क्लाइवस्य महामतेः ।
- तग्मया सहितं चिह्नं कोम्पानेस्तन्महीभृते ॥
- दत्तं तथा दशविधं खेलातं वस्त्ररूपकं ।
- किरीटं कुण्डलं रत्नभूषां हारञ्च मौक्तिकं ॥
- फलकं करवालञ्च दण्डं चामरमुत्तमं ।
- मयूरपुच्छव्यजनं घटीयन्त्रं मनोरमं ॥
- हस्त्यश्वं झल्लरैर्युक्तं शिविकायानमेव च ।
- लार्ड क्लाइव् ददौ राज्ञे सदा हितकराय च ॥
- एवं सिपाइसंज्ञानां नृणां तद्दूरपालने ।
- आज्ञां दत्त्वा तस्य हस्तं गृहीत्वा तु वरासने ॥
- हस्तिपृष्ठे समारोह्य पुरं प्रेरितवांस्ततः ।
- हस्त्यश्वपत्तिनिकरैर्ब्बहुदीनैश्च संवृतः ॥
- स च राजा रौप्यमुद्रां क्षिपन् मार्गेति हर्षतः ।
- विवेश स्वं पुरं रम्यं सर्व्वलोकैः प्रशंसितः ॥
- समुद्ररसवाजीन्दुमाने इंरेजिहायने ।
- स लार्ड क्लाइवो मेस्तर् वार्लेष्टाय महात्मने ॥
- राज्यभारं समर्प्याथ स्वस्थाने प्रस्थितोऽभवत् ।
- चकार च महाराजो देवानीकर्म्म पूर्ब्बवत् ॥
- तस्यास्मिन् समये माता मृता विष्णोः पदं गता ।
- अनेकलक्षमुद्राभिस्तेनाद्या तत्क्रिया कृता ॥
- ततः कोम्पानिसंक्रान्तं कर्म्म त्यक्त्वा स भूपतिः ।
- पारमार्थिकचिन्तायां नियुक्तोऽभून्महामतिः ॥
- अथ कोम्पानिना गिर्जानिर्म्माणार्थं प्रयाचितः ।
- मूल्यं विनार्थितां भूमिं दत्तवानतिमोदतः ॥
- वसुसिन्धुमुनिक्षौणीमाने इंरेजिहायने ।
- मुतानुट्यादिकं ग्रामं प्राप्तवानिह पत्तने ॥
- तेनैव तस्य राज्ञस्तु धनिविज्ञानिमानिनः ।
- प्रजा भूता हि बहुला एतन्नगरवासिनः ॥
- समुद्रवसुभूमीन्दुमाने वङ्गाख्यकाब्दके ।
- हेष्टिंस् गवर्णरश्चाक्लावर्द्धमानाभिधानके ॥
- देशे तञ्च महाराजं साजाओलीतिनामके ।
- कार्य्ये नियोजयामास स गत्वा तत्र देशके ॥
- राज्यस्य शासनञ्चैवं राज्ञो राज्ञ्यास्तथैव च ।
- समग्रविषयस्यैव सुन्दरं नियमं स च ॥
- कृत्वा राजकरान् सर्व्वानादाय बहुकृच्छ्रतः ।
- खालिसानामके स्थानेऽर्पितवान् सुसमाहितः ॥
- एवं रसवसुक्षौणीन्दुमे वङ्गाख्यवर्षतः ।
- महाराजाधिराजो यस्तेजश्चन्देतिसंज्ञितः ॥
- चतुःसप्ततिसाहस्राधिकाष्टलक्षमुद्रिकाः ।
|
- तथा सप्तशतं मुद्राः सप्तविंशतिकाधिकाः ॥
- ऋणं कृत्वा महाभागो महाराजसकाशतः ।
- राज्ञः करं राजकोषे प्रेषयामास यत्नतः ॥
- ततो गबर्णरस्यैव ह्यनुमत्यनुसारतः ।
- खालिसासंज्ञकात् स्थानात् महाराजोऽतिवाधितः ॥
- क्रमशः क्रमशश्चैव मुद्रास्ताः प्रतिवर्षतः ।
- आदानमकरोत् राजाधिराजस्योपकारतः ॥
- रामर्षिशशिभूमाने वङ्गसंवत्सरे स च ।
- श्रीमद्राधावल्लभस्य सेवनार्थं चिराय च ॥
- दत्तवान् वल्लभपुरं कृत्वा देवोत्तरं मुदा ।
- श्रीमन्नन्ददुलालस्य सेवार्थमपि सर्व्वदा ॥
- आनर्पुरेतिख्यातायां पर्गणायां प्रयत्नतः ।
- चारग्रामं तथा देवोत्तरं कृत्वा ददौ ततः ॥
- तथाग्रद्वीपतः श्रीमद्गोपीनाथं मनोहरं ।
- विग्रहं वल्लभपुरात् श्रीराधाबल्लभं परं ॥
- एवञ्च खड्दहग्रामात् श्रीश्यामसुन्दराह्वयं ।
- श्रीमन्नन्ददुलालाख्यं शाँइवनाग्रामतः स्वयं ॥
- स्वकं पुरं समानीय स राजा बहुयत्नतः ।
- विधिवोधितरुपेण चिरं संसेव्य संयतः ॥
- नानाविधानलङ्कारान् मुक्तावज्रबिभूषितान् ।
- तापनीयान् मणिमयान् दत्त्वा प्रेरितवांश्च तान् ॥
- पिपीतकाख्यद्वादश्यां समाहूयाथ पण्डितान् ।
- दानमानैः पुरस्कृत्य दिग्विदिक्षु समाश्रितान् ॥
- श्रीमद्गोपीनाथसंज्ञं श्रीगोविन्दं तथा परं ।
- विग्रहं संप्रतिष्ठाप्याकरोदाराधनं वरं ॥
- वेहालाग्राममारभ्य कुलपीं यावदुत्तमं ।
- स स्वव्ययेन पन्थानं कृतबान् सर्व्वतः समं ॥
- तथा स्वकीयपुरतः पुरोऽतिशयविस्तृतं ।
- चकार राजपन्थानं मञ्जुलं सुपरिष्कृतं ॥
- नेत्राम्बराब्धिभूमाने शकसंज्ञकहायने ।
- कुलाचार्य्यान् बुधगणांश्चानीय स्वनिकेतने ॥
- स च द्वाविंशपर्य्यायिमुख्यानां बहुयत्नतः ।
- कुलीनानामेकयायीमकरोद्भुरिदानतः ॥
- आम्नायाम्बरपक्षेन्दुमानेऽसौ वङ्गवत्सरे ।
- विहाय देहमगमत्पादाम्भोजयुगं हरेः ॥ २२ ॥
- रामसुन्दरदेवस्य रायख्यातियुतस्य च ।
- अशेषगुणसम्पन्नाः पुत्त्रा जाता हि पञ्च च ॥
- कृष्णमोहनदेवस्तु तेषां ज्येष्ठः प्रकीर्त्तितः ।
- व्रजम्येहनदेवो यः स धीमान् मध्यमः स्मृतः ॥
- गोपीमोहनदेवश्च तृतीयो भुवि विश्रुतः ।
- भूपतेर्नवकृष्णस्य स एव दत्तकः सुतः ॥
|
- चतुर्थो निरपत्योऽभूद्देवो गोलोकमोहनः ।
- कनिष्ठो वैष्णवोऽपुत्त्रो देवो भुवनमोहनः ॥ * ॥
- माणिक्यचन्द्ररायस्य द्वौ सुतौ च तयोः पुनः ।
- ज्येष्ठो राधाकृष्णदेवो निरपत्यो महागुणः ॥
- गोपीकृष्णाख्यदेवस्तु कनिष्ठो देवतार्च्चकः ।
- शुद्धाचारः कृती दान्तो बुद्धिमान् वंशकारकः ॥ २३ ॥
- पुत्त्राबुभौ महाराजनवकृष्णस्य चाग्रिमः ।
- गोपीमोहनदेवस्तु तयोर्यः स च दत्रिमः ॥
- कौन्सेलाध्यक्षजान् इष्टे विल्साभिधानकस्य च ।
- एवमादिमजेन्रेल् जान् कार्णकस्य तथैव च ॥
- गवर्णरमेक्फार्शनस्य देवानीसंज्ञकं पदं ।
- स प्राप्य तत्र कर्त्तव्यं कृतवानतिमानदं ॥
- तथात्र मत्स्यविपणेर्व्वर्त्मार्थं बहुमूल्यकं ।
- कोम्पानये ददौ स्थानं सर्व्वेषां हितकारकं ॥
- अङ्केन्दुपक्षभूमाने वङ्गसंज्ञकहायने ।
- पौत्त्रोद्वाहार्थमाहूय स तु यत्नात् शुभे दिने ॥
- कुलाचार्य्यान् कुलीनांश्च गृहीत्वा तत्सुसम्मतिं ।
- कनिष्ठषड्भ्रातृजयोः कुलयोश्चिरसंस्थितिं ॥
- कृतवानथ मात्रा स तुलापुरुषदानकं ।
- कारयामास यत्नेन यथोक्तविधिपूर्ब्बकं ॥
- ततश्च मातृकृत्ये स सूवर्णदानसागरं ।
- कृत्वा ददौ द्विजाग्र्येभ्यस्तानाहूय च सादरं ॥
- रामाग्निनागभूमाने इंरेजाब्दे स मानदं ।
- गवर्णरस्य कारुण्यात् प्राप्तवानुत्तमं पदं ॥
- राजबाहादुरोपाधिं सूवर्णाम्बरसप्तकं ।
- अनेकरत्नघटितं शिरोभूषणयुग्मकं ॥
- तथा सन्मौक्तिकं हारं फलकं करवालकं ।
- शस्त्रिषट्सङ्ख्यपत्तीनां शिविकाग्रगमार्थकं ॥
- आज्ञाञ्च प्राप्तवान् सोऽपि बहुसम्मानपूर्ब्बकं ।
- चिरमाध्यादिरहितः कृत्वा राज्यमकण्टकं ॥
- वह्निवेदाक्षिशशमृन्माने वङ्गाख्यहायने ।
- सौरचैत्रे शुक्लपक्षस्यैकादश्यां तिथौ दिने ॥
- अर्द्धं नारायणक्षेत्रेऽन्यार्द्धं कारणजीवने ।
- देहस्याधायात्मजनैर्गीयमाने जनार्द्दने ॥
- भावयन्निष्टदेवस्य रूपं हृदयसंस्थितं ।
- ज्ञानतः स महीपालः संप्राप्तोऽथ मृतोऽमृतं ॥ * ॥
- कनिष्ठो राजकृष्णाख्य औरसो गुणिमानकृत् ।
- राजाग्रगण्यो मान्यश्च वदान्यो गानशास्त्रवित् ॥
- स च त्रयोविंशसंख्यपर्य्यायाणां महात्मनां ।
- कुलीनानामेकयायीं कृतवान् गुणशालिनां ॥
- तथा कुलप्रदीपाख्यं कूलशास्त्रं प्रयत्नतः ।
|
- कुलीनानन्दजनकं चकार कीर्त्तिलाभतः ॥
- यथा चैतन्यदेवेन कृतं नगरकीर्त्तनं ।
- तथा राज्ञा कृतञ्चेति जनाः कुर्व्वन्ति कीर्त्तनं ।
- रामाग्निवसुशुभ्रांशुमाने इंरेजिवत्सरे ।
- गङ्गातीरे ज्ञानपूर्वं मृतोऽगात् हरिमन्दिरे ॥ २३ ॥
- कृष्णमोहनदेवस्य तनयौ द्वौ सुशीलकौ ।
- राजनारायणाख्यानश्रीनारायणदेवकौ ॥ * ॥
- व्रजमोहनदेवस्याप्युभौ पुत्त्रौ तयोः परः ।
- धार्म्मिको रामरत्नाख्यो हरनारायणोऽवरः ॥ * ॥
- गोपीकृष्णस्य देवस्य पुत्त्राश्चत्वार एव च ।
- तेषां ज्येष्ठस्तु गोपालकृष्णोऽतिसात्त्विकः स च ॥
- श्रीलगोकुलकृष्णस्तु मध्यमो गुणसागरः ।
- वाङ्गालवेङ्के नायेवदेवानीकर्म्मतत्परः ॥
- गोपेन्द्रकृष्णगोपेशकृष्णौ सन्तानवर्ज्जितौ ।
- तृतीयकतुरीयौ च वाल्ये देहान्तरं गतौ ॥ २४ ॥
- वाणाम्बरषिभूमानसमायां शकभूपतेः ।
- गोपीमोहनदेवस्य गोष्ठीपतिमहीपतेः ॥
- श्रीराधाकान्तदेवेति नाम्ना पुत्त्रोऽभ्यजायत ।
- वङ्गविद्यां तथा हिन्दीं पारसीमारवीं ततः ॥
- इंरेजीं संस्कृतञ्चैवाधीतवान् सोऽतियत्नतः ।
- तथा चतुर्धुरीणस्य गोपीकान्तस्य धीमतः ॥
- सर्व्वाग्रमान्यस्य गोष्ठीपतेर्म्मौलिकराजतः ।
- सिंहेत्युपाधियुक्तस्य प्रपौत्त्रीं स उपायत ॥
- गोष्ठीपतिरभूत्तेन कुलाचार्य्यादिसम्मतः ।
- वङ्गेंलण्डफ्रान्सजर्म्मान्डेन्मार्कादिप्रदेशतः ॥
- रुषियांमेरिकासंज्ञदेशानाञ्चैव मध्यतः ।
- विद्यादिविषयाणान्तु सभानां सभ्यतामितः ॥
- एवं धर्म्मसभायाश्च तथान्यासां सभापतिः ।
- बभूव बहुसम्मानपूर्ब्बकं स महामतिः ॥
- स वाणाग्नीभशशभृन्मित इंरेजिवत्सरे ।
- प्राप्तः किलकिलानामनगरेऽस्मिन् मनोहरे ॥
- गवर्णरस्यैवेच्छातो माजिष्ट्रेटीयकं पदं ।
- यदेवैकान्तमान्यानां गुणिनामपि मानदं ॥
- मुन्यग्निनागभूमाने ऐरेजाब्दे तु पैतृकं ।
- राजोपाधिञ्च कौन्सेलात् वसनं भूषणादिकं ॥
- मानवर्द्धनपत्रेण सहितं बहुमूल्यकं ।
- तथा गवर्णरस्यैव सभायामादिपीठकं ॥
- प्राप्तवानतिदुष्प्राप्यं यल्लोके मानदायकं ।
- अङ्कवेदाक्षिभृमाने वङ्गाब्दे विधिपूर्ब्बकं ॥
- गयातीर्थप्रयाणार्थं प्रस्थितः पथिमध्यतः ।
- मुर्शिदावादनगरे श्रीनवावसभाङ्गतः ॥
|
- सम्मानितः स च समादरतस्तत्समीपतः ।
- राजार्हं हेमवसनं सप्तकं सप्तरूपतः ॥
- होमाख्यपक्षिपुच्छेन युक्तं युग्मं किरीटकं ।
- कुण्डलं मौक्तिकं हारं फलकं करवालकं ॥
- यत् सदा भूपतीनां हि भूरिसम्भ्रमवर्द्धकं ।
- प्राप्तवांस्तत्तु दुष्प्राप्यं बहुसम्मानपूर्ब्बकं ॥
- अथेन्दुरसपक्षाब्जमाने वङ्गाख्यहायने ।
- पौत्त्रोद्वाहोपलक्षेण सभां कृत्वा शुभे दिने ॥
- समाहूय कुलाचार्य्यान् कुलीनान् पण्डितान् स च ।
- कायस्थानां चतुर्विंशपर्य्यायाणां तथैव च ॥
- सुमुख्यानां कुलीनानां कनिष्ठानाञ्च सर्वशः ।
- एवं षड्भ्रातृजातानामेकयायीं चकार सः ॥
- तत्पत्रिकां कारिकायाः पुस्तकञ्चापि मुद्रितं ।
- कुलीनघटकादिभ्यः कृत्वा तेन समर्पितं ॥
- पाठशालाध्यापनाय ग्रन्थनिर्म्माणहेतुतः ।
- स्कुलवुक् सोसाइटीनाम या सभास्मिन् प्रदेशतः ॥
- स तदर्थं नीतिकथा वांलाशिक्षादिपुस्तकं ।
- कृतवान् हेक्मते आश्जार् वृक्षायुर्व्वेदवाचकं ॥
- पुस्तं पारस्यभाषात इंरेजीभाषया पुनः ।
- अनुवाद्य ग्रेटवृटन्देशे राज्ञो महात्मनः ॥
- स च राइयल् एसियाटिक् समाजे प्रेरयत्ततः ।
- तत्र मुद्राङ्कितं कृत्वा तत्शतं परिमाणतः ॥
- अनुवादकसान्निध्ये तस्यैव दर्शनार्थतः ।
- कृपया प्रेषयामासुस्तत्सदःस्थाः प्रयत्नतः ॥
- तथाहु वव्ययायासकालसम्पादनीयकं ।
- शब्दकल्पद्रुमाख्याभिधानञ्च सप्तकाण्डकं ॥
- परोपकृतये कृत्वा गुणिभ्योऽभबदपिता ।
- यत्प्राप्यालोक्य सन्तुष्टाः सर्व्वदेशीयपण्डिताः ॥
- प्रत्येवे पेरयामासुः सुख्यातिपत्रिकादिकं ।
- विशेषता दिनेमारराज्येशोहेमहारकं ॥
- स्वीयास्यचिह्नसंयुक्तपदकोत्तमधारकं ।
- प्रीत्या संप्रेषयामास राज्ञोऽर्थे मानदायकं ॥
- पुनस्तदभिधानस्य परिशिष्टमतिश्रमात् ।
- निर्म्माय मुद्रितं तेन प्रदानार्थं बहुव्ययात् ॥ २४ ॥
- अत्रैव कथयामीमं इतिहामं पुरातनं ।
- मङ्क्षेपेण च तद्राज्ञो लोकविस्मयकारणं ॥
- नागवेदाष्टभृमाने इंरेजाब्दे हि वैरिणा ।
- टाकौग्रामनिवामेन केनचित् ख्यातमुन्सिना ॥
- दुष्टेनाभीष्टसिद्ध्यर्थं दण्डपारूष्यसंज्ञके ।
- विवादस्य पदे मान्यजनानां माननाशके ॥
- कारितो मिथ्याभियोगस्तस्य निर्द्दोषभूभृतः ।
|
- हुग्लीग्रामस्य मेजिष्ट्रेट् नामकेनाविचारतः ॥
- पोलिस्सुप्रिण्टेनडेण्टसंज्ञकस्य समीपतः ।
- क्रुधा तन्मिथ्यापवादः पत्रेण प्रकटीकृतः ॥
- तेन सेक्रेटरिद्वारा गवर्णराय वेदितः ।
- सोऽपि तैर्ब्बहुधा चेष्टां कृतवान् तद्दमार्थतः ॥
- किन्तु सेशन्जजाख्यस्य प्राड्विवाकस्य धीमतः ।
- अतिसूक्ष्मविचारेण राजा निर्द्दोषतां गतः ॥
- तस्माद्विपक्षपक्षाणां क्रूराणाञ्च विशेषतः ।
- तेषामुद्यमभङ्गेन लज्जाधिक्यमजायत ॥
- तेन सर् हर्वर्ट मेडाक् डेपिउटी गवर्णरः ।
- स्नेहेनाक्लिन्नहृदयः सदयश्चातिसत्वरः ॥
- आह्बानार्थं तस्य राज्ञः प्रेषयामास पत्रकं ।
- स चानीय स्वभबने तञ्च सम्मानपूर्ब्बकं ॥
- सान्त्वयित्वा जयात्तस्मै धन्यवादं प्रदत्तवान् ।
- एवं गवर्णरो जेनरेल् लार्डडेल्हौसिरात्मवान् ॥
- स्वदेशयानसमये सभामध्येऽतिहर्षितः ।
- तद्राज्ञो दक्षिणं हस्तं गृहीत्वातिप्रयत्नतः ॥
- लार्डेन च तथा लेडी केनिङ्गेन सहोत्सुकः ।
- साक्षात् तं कारयामास मानिनां मानवर्द्धकः ॥
- पूर्ब्बोक्तमिथ्याभियोगे दण्डार्हकरणाय च ।
- उद्योगजन्यदोषस्याप्यकरोत् क्षालनं स च ॥
- स तु मुन्सी पुनरपि दण्डपारुष्यवादतः ।
- फरासडाङ्गानगरे पलायित्वा मृतस्ततः ॥
- राजकृष्णस्य नृपतेर्जाता बसुमिताः सुताः ।
- शिवकृष्णो नृपो ज्येष्ठो यस्यास्ति शिवतुल्यता ॥
- रूपवान् गुणवांश्चापि कार्लीकृष्णस्तु मध्यमः ।
- दयालुर्बुद्धिमान् मान्यो धार्म्मिको मानवोत्तमः ॥
- इंरेजीभाषया सोऽपि महानाटकनामकं ।
- तथा रसलसेत्याख्यमिं रेजानाञ्च पुस्तकं ॥
- वङ्गीयभाषया चैवानुवादमकरोत्ततः ।
- राजवाहादुरोपाधिं प्राप्तो गवरन्भेण्टतः ॥
- देवीकृष्णोऽतिसरलो देवभक्तस्तृतीयकः ।
- अपूर्ब्बगुणसंयुक्त्रोऽपूर्ब्बकृष्णस्तुरीयकः ॥
- देवान् कुङर् नामधेयं ग्रन्थं स चोर्दुभाषया ।
- निर्म्माणं कृतवान् सोऽपि निजायासव्ययेच्छया ॥
- ततो माधवकृष्णस्तु सुशीलः पुत्रवर्ज्जितः ।
- पञ्चमो देवताभक्तः सोऽल्पे वयसि संस्थितः ॥
- कृतवान् स च वेतालपञ्चविंशतिनामकं ।
- ग्रन्थं पारस्यभाषातोऽनुवादं यत्नपूर्वकं ॥
- षष्ठः कमलकृष्णस्तु दैवे पैत्र्ये सदा रतः ।
- कार्य्ये बहुगुणोपेतस्तथा पण्डितमण्डितः ॥
|
- एवं गङ्गासागरयोः सङ्गमे तेन निर्म्मितं ।
- श्रीमत्कपिलदेवस्य मन्दिरं सुपरिष्कृतं ॥
- तुलापुरुषदानञ्च श्रीमद्भागवतस्य च ।
- पारायणं वागवाजारस्य घट्टे तथैव च ॥
- शिवस्य स्थापनं मात्रा कारयामास सोत्सुकः ।
- बहुवित्तव्ययेनैव कुलकीर्त्तिविवर्द्धकः ॥
- नरेन्द्रकृष्णेतिसंज्ञो यः सुतः स तु सप्तमः ।
- रूपवान् गुणवांश्चैव नरेन्द्रेण पुनः समः ॥
- स च डेपिउटीमेजिष्ट्रेट् बभूव सदाशयः ।
- यो हि यादवकृष्णस्तु कनिष्ठोऽतिदयामयः ॥
- तेन देवान् मोश्फकाख्यं पुस्तकञ्चोर्दुभाषया ।
- निर्म्माय मुद्रितं तच्च कृत्वा दत्तं निजेच्छया ॥
- गयाधाममृतः सोऽपि पुत्रहीनोऽमृतं गतः ।
- चन्द्रेषुपक्षभूमाने वङ्गसंज्ञकवर्षतः ॥
- राजराधाकान्तदेवसाहाय्येन मुदान्वितैः ।
- स्वपर्य्यायकुलीनानामेकयायी कृता च तैः ॥ २४ ॥
- श्रीराधाकान्तदेवस्य राजवाहादुरस्य च ।
- त्रयः सुताः सिद्धगोष्ठीपतयः स्वकुलेषु च ॥
- यतो गोष्ठीपतेः पुत्रा दौहित्राश्च विशेषतः ।
- तेषां ज्येष्ठः श्रीमहेन्द्रनारायण इतीरितः ॥
- देवब्राह्मणभक्तः स वुद्धिमांश्च गुणान्वितः ।
- मध्यमः श्रीलराजेन्द्रनारायण इति श्रुतः ॥
- धार्म्मिकः सत्यवादी स कर्म्मदक्षश्च सत्तमः ।
- यस्तु श्रीदेवेन्द्रनारायणो देवः स चान्तिमः ॥
- व्यवहारज्ञानयुतः प्रतापादिसमन्वितः ।
- मन्त्रणादाननिपुणो धीमान् धीमद्भिरावृतः ॥
- एते भारतवर्षीयगवर्णरसमाजतः ।
- तत्र यानस्याधिकारं कुमारोपाधिकं ततः ॥
- पञ्चप्रकारं वसनं भूषणञ्च मनोरमं ।
- त्रयः सहोदराः सर्व्वे प्रत्येके लेभिरे समं ॥ २५ ॥
- जाताः पुत्रास्त्रयः श्रीमत्शिवकृष्णस्य भूभृतः ।
- तेषां श्रीयुतभूपेन्द्रकृष्णो ज्येष्ठः प्रकीर्त्तितः ॥
- चत्वारस्तनयाः श्रीलकालीकृष्णस्य भूपतेः ।
- तेषां ज्येष्ठः श्रीहरेन्द्रकृष्ण इत्यभिधीयते ॥
- वभूव यो डेपिउटीमेजिष्ट्रेटिपदे स्थितः ।
- श्रीदेवीकृष्णदेवस्य तनयौ द्वौ च धीमतः ॥
- श्रीमदानन्दकृष्णो यस्तयोर्ज्येष्ठः स च स्मृतः ।
|
- श्रीयुतापूर्ब्बकृष्णस्य चत्वारस्तनयास्ततः ॥
- श्रेष्ठो ज्येष्ठः श्रीकुमारकृष्णेतिख्यातिसंयुतः ।
- श्रीमन्नरेन्द्रकृष्णो यः सम्भूतास्तस्य देहतः ॥
- त्रयः पुत्रास्तेषु मध्ये ज्येष्ठपुत्रोऽभवत् पुनः ।
- श्रीमद्व्रजेन्द्रकृष्णेति नाम्ना ख्यातः सुलक्षणः ॥ २५ ॥
- राजनारायणस्यैव देवोपाधियुतस्य च ।
- पुत्रोऽभवज्जगत्कृष्णनामेदानीं मृतः स च ॥
- श्रीनारायणदेवस्य त्रयः पुत्रा गुणैर्युताः ।
- तेषां ज्येष्ठः श्रीप्रसन्ननारायण इति श्रुतः ॥
- गवरन्मेण्टस्य तोशाखानायां प्रथमं स हि ।
- अध्यक्षोऽभूत्तत्र कर्म्मनिर्व्वाहकरणेन हि ॥
- तस्मै गवर्णरो लार्डहार्डिञ्जः कृपयान्वितः ।
- रायवाहादुरोपाधिं दत्तवानतितोषतः ॥
- ततो मुरशिदावादे नवावस्य समीपतः ।
- नेजामतस्य देवानीं प्राप्तवान् वहुभाग्यतः ॥
- तत्रापि च नवावंस्य सन्निधौ लब्धवानयं ।
- राजवाहादुरोपाधिमेकान्तमानतः स्वयं ॥ २५ ॥
- गोपालकृष्णदेवस्य पुत्राश्चत्वार एव तु ।
- श्रीलश्रीकृष्णदेवो यः सर्व्वेषामग्रजः स तु ॥
- श्रीमद्गोकुलकृष्णस्य तनयौ द्वौ महात्मनः ।
- श्रीमन्नृपेन्द्रकृष्णस्तु ज्येष्ठोऽतिनन्दिवर्द्धनः ॥ २५ ॥
- श्रीमन्महेन्द्रादिनारायणदेवस्य धीमतः ।
- नाद्यापि तनयो जातो ग्रहवैगुण्यदोषतः ॥
- तथा श्रीयुतराजेन्द्रनारायणस्य कायतः ।
- श्रीमद्गिरीन्द्रादिनारायणः पुत्रो व्यजायत ॥
- एवं श्रीयुक्तदेवेन्द्रनारायणशरीरतः ।
- संजातश्च श्रीव्रजेन्द्रनारायणेतिसंज्ञितः ॥ २६ ॥
- श्रीमद्भूपेन्द्रकृष्णस्य पुत्रो जातोऽतिसुन्दरः ।
- श्रीजितेन्द्रियकृष्णेतिख्यातियुक्तः प्रियङ्करः ॥
- श्रीमद्धरेन्द्रकृष्णस्य तनयश्चातिशोभनः ।
- श्रीमद्वरेन्द्रकृष्णोऽग्रजातः सरसिजाननः ॥ २६ ॥
- जगत्कृष्णस्यात्मजस्तु ज्येष्ठोऽभूदतिशीलवान् ।
- श्रीमत्तारणकृष्णेतिनाम्ना ख्यातोऽतिवुद्धिमान् ॥
- श्रीलप्रसन्नादिनारायणस्य सुत उत्तमः ।
- श्रीमद्भूपेन्द्रादिनारायणः शशधरोपमः ॥ २६ ॥
- इत्येकादिकषड्विंशपुरुषान्तातिनिर्म्मला ।
- देववंशावली या सा समाप्ता मौलिकातुला ॥
|
- वर्णमाला । नागरी ।
- अ | आ(ा) | इ(ि) | ई(ी) | उ(ु) | ऊ(ू) | ऋ(ृ) | ॠ(ॄ) | ऌ(ॢ) | ॡ(ॣ) | ए(े) | ऐ(ै) | ओ(ो) | औ (ौ) | ं | ः
- क | ख | ग | घ | ङ | च | छ | ज | झ | ञ | ट | ठ | ड | ढ | ण | त | थ | द | ध | न | प | फ | ब | भ | म | य | र | ल | व | श | ष | स | ह | क्ष |