शब्दकल्पद्रुमः/क्षुरिका

पृष्ठ २/२५०

क्षुरिका, स्त्री, (क्षुर + ङीप् स्वार्थे कन् टाप् पूर्ब्ब- ह्रस्वश्च ।) पालङ्क्यशाकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पालङ्क्यशब्देऽस्या विवृतिर्ज्ञातव्या ॥) मृत्पात्रविशेषः । क्षुरी इति भाषा । (कृष्णयजु- र्व्वेदान्तर्गत उपनिषद्विशेषः । यदुक्तं मुक्तिकोप- निषदि । “अमृतनादकालाग्निरुद्रक्षुरिका सर्व्व- सारेत्युपक्रम्य सरस्वतीरहस्यानां कृष्णयजुर्व्वेद- गतानां द्वात्रिंशत् सङ्ख्याकानां उपनिषदां सह- नाव वत्विति शान्तिरिति” ॥) क्षुरिकापत्रः, पुं, (क्षुरिका इव क्षुरवदित्यर्थः पत्र- मस्य ।) शरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्षुरिणी, स्त्री, (क्षुरः अस्या अस्तीति । इनिः ङीप् च ।) वराहक्रान्ता । इति शब्दचन्द्रिका ॥ नापित- भार्य्या च ॥ क्षुरी, [न्] पुं, (क्षुरोऽस्यास्तीति । क्षुर + इनिः ।) नापितः । इत्यमरः । २ । १० । १० ॥ क्षुरो, स्त्री, (क्षुद्रः क्षुरः क्षुर इव वा । क्षुर + स्वल्पार्थे ङीप् ।) छुरिका । इति हेमचन्द्रः ॥ क्षुरीति च पाठः ॥ क्षुल्लः, त्रि, (क्षुद् सम्पेषणे + सम्पदादित्वात् क्विप् । क्षुदं लाति गृह्णातीति । क्षुद् + ला + कः ।) लघुः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भागतते । ३ । ५ । १० । “अतृप्नुमः क्षुल्लसुखावहानां तेषामृते कृष्णकथामृऽतौघात्” ॥) क्षुल्लकः, त्रि, (क्षुल्ल + स्वार्थे कन् ।) क्षुद्रः । इत्य- मरः । ३ । ३ । १० ॥ स्वल्पः । नीचकः । कनिष्ठः । दरिद्रः । इति भरतः ॥ पामरः । दुःखितः । (यथा, भागवते । ४ । ३० । २९ । “येनोपशान्तिर्भूतानां क्षुल्लकानामपीहताम् । अन्तर्हितोऽस्तर्हृदये कस्मान्नो वेद नाशिषः” ॥) खलः । इति हेमचन्द्रः ॥ शब्दरत्नावल्यां खुल्लक इति च पाठः ॥ क्षुल्लकः, पुं, (क्षुल्ल + संज्ञायां स्वल्पार्थे वा कन् ।) क्षुद्र- शङ्खः । इति हेमचन्द्रः राजनिर्घण्टश्च ॥ (शोधना- दिप्रकरणेऽस्य विषयो यथा, -- “कङ्कुष्ठं गैरिकं शङ्खं कासीसं टङ्कणन्तथा । नीलाञ्जनं शुक्तिभेदाः क्षुल्लकाः सवराटकाः ॥ जम्बीरवारिणा स्विन्नाः क्षालिताः कोष्णवारिणा शुद्धिमायान्त्यमी योज्या भिषग्भिर्योगसिद्धये” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥) क्षुल्लतातः, पुं, (क्षुल्लः पितुः कनिष्ठः स चासौ तातश्चेति नित्यकर्म्मधारयः ।) पितृकनिष्ठभ्राता । इति क्षुल्लतातकशब्ददर्शनात् ॥ शब्दरत्नावल्यां खुल्लतात इति पाठः ॥ क्षुल्लतातकः, पुं, (क्षुल्लतात + स्वार्थे कन् ।) पितृव्यः । इति जटाधरः । खुडा इति भाषा ॥ क्षेत्रं, क्ली, (क्षि + ष्ट्रन् ।) भूमिः । क्षेत इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । वप्रम् । २ केदारः ३ । इत्यमरः । २ । ९ । ११ ॥ वलजम् ४ निष्कुटः ५ राजिका ६ पाटीरः ७ । इति जटाधरः ॥ * ॥ तत्समूहवाच- कानि यथा, -- “कैदारकन्तु कैदार्य्यं क्षेत्रं कैदारकं तथा । वारटञ्चेति पर्य्यायः क्षेत्रबृन्दे निगद्यते” ॥ इति शब्दरत्नावली ॥ * ॥ तद्भेदा यथा, -- “व्रीहिभवोचितं क्षेत्रं व्रैहेयं तत् समीरितम् । शाल्यद्भवोचितं यत्तु शालेयमभिधीयते ॥ यव्यं यवोचितं क्षेत्रं यवक्यं यवकोचितम् । षष्टिकोद्भवनं यत्तु षष्टिक्यं तत् प्रकीर्त्तितम् ॥ तिलोद्भवोचितं यत्तु तिल्यं तैलीनमित्यपि ।

एवं माष्यन्तु माषीणं कौद्रव्यं कौद्रवीणवत् ॥ तथा भङ्ग्यञ्च भाङ्गीनमुम्यमौमीनमित्यपि । अथ मौद्ग्यञ्च मौद्गीनमणव्यमाणवीनवत् ॥ माषकोद्रवभङ्गोमामुद्गाणुप्रभवोचितम् । बीजाकृतमुप्तकृष्टमुत नीतिसमाह्वये ॥ सीत्यं कृष्टञ्च हल्यञ्च तृतीयाकृतमित्यपि । त्रिगुणाकृतमित्येवं त्रिवारकृष्णभूमिषु ॥ शम्वाकृतं द्विहल्यञ्च द्विसीत्यं द्विगुणाकृतम् । द्वितीयाकृतमप्यत्र द्विवारकृष्टभूमिषु ॥ द्रोणाढकखार्य्यादेर्व्वापादौ द्रौणिकस्तथा । स्यादाढकिकखारोकौ उत्तमर्णादयस्त्रिषु । आदिभ्यां प्रास्थिकादिश्च पाकादौ द्रौणिकोऽपि च” ॥ इति च शब्दरत्नाषली ॥ परक्षेत्रे गोचारणकथननिषेधो यथा, -- “न कुर्य्यात् सख्यवैराणि विवादं न च पैशुनम् । परक्षेत्रे गां चरन्तीं न चाचक्षीत कस्यचित्” ॥ इति कूर्म्मपुराणे उपविभागे १५ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । मनुः । “आत्मनो यदि वान्येषां गृहे क्षेत्रऽथवा खले । भक्षयन्तीं न कथयेत् पिबन्तञ्चैव वत्सकम्” ॥ इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ तत्रस्थजलगुणाः । “कैदारं मघुरं प्रोक्तं विपाके गुरु दोषलम्” ॥ इति राजवल्लभः ॥ * ॥ अथ सिद्धक्षेत्राणि । तत्र वाराणसीक्षेत्रं यथा, -- “आसन्नं युवयोः क्षेत्रमिदं वाराणसी तु यत् । कथितं नातिदूरे च वर्त्तते नरसत्तमौ” ॥ * ॥ कामरूपक्षेत्रं यथा, -- “नाचिरात् कामदं पुण्यं क्षेत्रं पीठं निगद्यते । चिरात्तु कामदो देवो न चिराद्यत्र ज्ञानदः ॥ तत् क्षेत्रमिति लोके यद्गद्यते पूर्ब्बसूरिभिः । कामरूपं भहापीठं गुह्याद्गुह्यतमं परम्” ॥ इति च कालिकापुराण ५० अध्यायः ॥ * ॥ गङ्गाक्षेत्रं यथा, स्कान्दे । “तीराद्गव्यूतिमात्रन्तु परितः क्षेत्रमुच्यते” ॥ नारायणक्षेत्रं यथा, -- “प्रवाहमवधिं कृत्वा यावद्धस्तचतुष्टयम् । तत्र नारायणः स्वामी गङ्गागर्भान्तरे वरे ॥ तत्र नारायणक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे हरेः पदे । एतेष्वन्येषु यो दानं प्रतिगृह्णाति कामतः । स च तीर्थप्रतिग्राही कुम्भीपाकं प्रयाति च” ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २७ अध्यायः ॥ * ॥ भास्करक्षेत्रं यथा, स्मृतिसमुच्चयलिखितवचने । “गङ्गायां भास्करक्षेत्रे मातापित्रोर्म्मते गुरौ । आधाने सोमपाने च वपनं सप्तसु स्मृतम्” ॥ भास्करक्षेत्रं प्रयागः । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ * ॥ गयाक्षेत्रं यथा, -- “पञ्चक्रोशं गयाक्षेत्रं क्रोशमेकं गयाशिरः” ॥ इति वायुपुराणम् ॥ * ॥ पुरुषोत्तमक्षेत्रं यथा, -- मुनय ऊचुः । “पुरुषोत्तमाख्यं सुमहत् क्षेत्रं परमपावनम्” ॥ इत्यादि ।

जैमिनिरुवाच । “एतत् क्षेत्रवरञ्चास्य वपुर्भूतं महात्मनः । स्वयं वपुष्मान् यत्रास्ते स्वनाम्ना ख्यापितं हि तत् इत्युत्कलखण्डम् ॥ * ॥ विष्णुक्षेत्राणि यथा, -- श्रीभगवानुवाच । “शृणुष्वावहितो ब्रह्मन् ! गुह्यनामानि मेऽधुना क्षेत्राणि चैव गुह्यानि तव वक्ष्यामि यत्नतः ॥ कोकामुखे वराहञ्च मन्दरे मधुसूदनम् । अनन्तं कपिलद्वीपे प्रभासे रविनन्दनम् ॥ माल्योदये तु वैकुण्ठं महेन्द्रे तु नृपान्तकम् । ऋषभे तु महाविष्णुं द्वारकायान्तु भूपतिम् ॥ पाण्डिसह्ये तु देवेशं वसुकुण्डे जगत्पतिम् । वन्दीवने महायोगं चित्रकूटे नराधिपम् ॥ नैमिशे पीतवासञ्च गवां निष्क्रमणे हरिम् । शालग्रामे तपोवासमचिन्त्यं गन्धमादने ॥ कुव्जाम्रके हृषीकेशं गङ्गाद्वारे गदाधरम् । गरुडध्वजं तोषके च गोविन्दं नागसाह्वये ॥ बृन्दावने तु गोपालं मथुरायां स्वयम्भुवम् । केदारे माधवं विद्यात् वाराणस्यान्तु केशवम् ॥ पुष्करे पुष्कराक्षन्तु दृषद्वत्यां जयध्वजम् । तृणबिन्दुवने वीरमशोकं सिन्धुसागरे ॥ केशे वटे महाबाहुममृतं तेजसो वने । विशाखसूर्य्ये विश्वेशं नारसिंहं वने वने ॥ लोहाकुले रिपुहरं देवशाले त्रिविक्रमम् । पुरुषोत्तमं दशपुरे कुब्जके वामनं विदुः ॥ विद्याधरं तिस्तायां वारणे धरणीधरम् । देवदारुवने गुह्यं कावेर्य्यां नागशायिनम् ॥ प्रयागे योगमूर्त्तिञ्च पयोष्ण्यां सुन्दरं विदुः । कुमारतीर्थे कौमारं लौहित्ये हयशीरषम् । उज्जयन्यां त्रिविक्रमं लिङ्गस्फोटे चतुर्भुजम् । हरिहरं तुङ्गभद्रायां दृष्ट्वा पापात् प्रमुच्यते ॥ विश्वरूपं कुरुक्षेत्रे मणिकुण्डे हलायुधम् । लोकतीरमयोध्यायां कुण्डिने रुक्मिणीपतिम् ॥ भञ्जीरे वासुदेवञ्च चक्रतीर्थे सुदर्शनम् । आद्यं विष्णुपदे विद्यात् शूकरे शूकरं विदुः ॥ कुशेशं मानसे तीर्थे दण्डके श्यामलं विदुः । त्रिकूटे नागमोक्षञ्च मेरुपृष्ठे च भास्करम् ॥ विरजं पुष्पमत्यायां बालञ्चामीकरे विदुः । यशस्करं विपाशायां माहिष्मत्यां हुताशनम् ॥ क्षीराब्धौ पद्मनाभञ्च विमले तु सनातनम् । शिवनद्यां शिवकरं गयायाञ्च गदाधरम् ॥ सर्व्वत्र परमात्मानं यः पश्यति स मुच्यते ॥ अष्टषष्टिस्तु नामानि कीर्त्तितानि मया तव । क्षेत्राणि चैव गुह्यानि कथितानि विशेषतः ॥ द्रष्टव्यानि यथाशक्त्या क्षेत्राण्येतानि मानवैः । वैष्णवैस्तु विशेषेण तेषां मुक्तिं ददाम्यहम्” ॥ इति नारसिंहे ६२ अध्यांयः ॥ * ॥ मेषादि- द्वादशराशिः । यथा, -- “राशिनामानि च क्षेत्रं भमृक्षं गृहनाम च । मेषादीनाञ्च पर्य्यायं लोकादेव विचिन्तयेत्” ॥ * ॥ ग्रहाणां क्षेत्राणि यथा, -- “कुजशुक्रबुधेन्द्वर्कसौम्यशुक्रावनीभुवाम् ।

पृष्ठ २/२५१

जीवार्किभानुजेज्यानां क्षेत्राणि स्युरजादयः” ॥ इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । “मेषमङ्गारकक्षत्रं वृषं शुक्रस्य कीर्त्तितम् । मिथुनस्य बुधो ज्ञेयः सोमः कर्क्कटकस्य तु ॥ सूर्य्यक्षेत्रं भवेत् सिंहः कन्या क्षत्रं बुधस्य च । धनुः सुरगुरोश्चैव शनेर्मकरकुम्भकौ ॥ मीनः सुरगुरोश्चैव ग्रहक्षेत्रं प्रकीर्त्तितम्” ॥ इति गारुडे ६० अध्यायः ॥ * ॥ शरीरम् । (यथा, भगवद्गीतायाम् । १३ । १ । “इदं शरीरं कौन्तेय ! क्षेत्रमित्यभिधीयते” ॥ कुतः शरीरस्य क्षेत्रत्वमित्यत्र शाङ्करभाष्यम् । यथा, -- “इदमिति सर्व्वनाम्नोक्तं विशिनष्ठि शरीर- मिति । हे कौन्तेय ! क्षतत्राणात् क्षयात् क्षर- णात् क्षेत्रवद्वास्मिन् कर्म्मफलनिर्वृतेः क्षेत्र- मितीतिशब्दः एवं शब्दपदार्थकः क्षेत्रमित्येव- मभिधीयते कथ्यते” ॥ इच्छा । द्वेषः । सुखम् । दुःखम् । चेतना । धृतिः । यथा, भगवद्गीतायाम् । १३ । ६ । “इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः । एतत् क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम्” ॥ इत्यत्र शाङ्करभाष्यं यथा, -- “अथेदानीं आत्मगुणा इति यानाचक्षते वैशेषिकास्तेऽपि क्षेत्रधर्म्मा एव न तु क्षेत्रज्ञस्येत्याह भगवान् इच्छा द्वेष इति । इच्छा यज्जातीयं सुखहेतुमर्थमुपलब्धवान् पूब्ब पुनस्तज्जातीयमुपलभ्यमानस्तमादातुमिच्छति सु- खहेतुरिति सेयमिच्छान्तःकरणधर्म्मो ज्ञेयत्वात् क्षेत्रं तथा द्वेषो यज्जातीयमर्थं दुःखहेतुत्वे- नानुभूतवान्ं पूर्ब्बं पुनस्तज्जातीयमुपलभ्यमानस्तं द्वेष्टि सोऽयं द्वेषो ज्ञेयत्वात् क्षेत्रमेव तथा सुख- मनुकूलं प्रसन्नं सत्त्वात्मकं ज्ञेयत्वात् क्षेत्रमेव दुःखं प्रतिकूलात्मकं ज्ञेयत्वात् तदपि क्षेत्रं संघातो देहेन्द्रियाणां संहतिस्तस्यामभिव्यक्तान्तःकरण- वृतिः तप्त इव लौहपिण्डेऽग्निरात्मचैतन्याभास- रसविद्धा चेतना सा च क्षेत्रं ज्ञेयत्वात् धृति- र्ययावसादं प्राप्तानि देहेन्द्रियाणि ध्रियन्ते सा च ज्ञेयत्वात् क्षेत्रं सर्व्वान्तःकरणधर्म्मोपलक्षणार्थ- मिच्छादिग्रहणं यत उक्तं तदुपसंहरति एतत् क्षेत्रं समासेन सविकारं सह विकारेण महदा- दिनोदाहृतमुक्तं यस्य क्षेत्रभेदजातस्य संहतिरिदं शरीरं क्षेत्रं इत्युक्तं तत् क्षेत्रं व्याख्यातं महाभूतादि- भेदादभिन्नं धृत्यन्तम्” ॥ इत्यत्र श्रीधरस्वामिनापि यदुक्तं तदुच्यते । “एते चेच्छादयो दृश्यत्वान्नात्म- धर्म्मा अपि तु मनोधर्म्मा अतः क्षेत्रान्तःपातिन एवोपलक्षणञ्चैतत् सङ्कल्पादीनाम् । तथा च श्रुतिः । कामः सङ्कल्पो विचिकित्सा श्रद्धा अश्रद्धा धृतिरधृतिर्ह्रीर्धीर्भीरित्येतत् सर्व्वं मन एवेति” ॥ * ॥ सप्तद्वीपा पृथिवी । यथा, भाग- वते ९ । ६ । ३७ । “यावत् सूर्य्य उदेति स्म यावच्च प्रतितिष्ठति । सर्व्वं तद्यौवनाश्वस्य मान्धातुः क्षेत्रसुच्यते” ॥) सिद्धस्थानम् । (यथा, कथासरित्सागरे । ३ । ७८ । “पाटलिपुत्त्रं क्षेत्रं लक्ष्मीस्वरस्वत्यौ” ।) कलत्रम् ।

इति मेदिनी ॥ (यथा मनुः । ९ । ३३ । “क्षेत्रभूता स्मृता नारी बीजभूतः स्मृतः पुमान् । क्षेत्रबीजसमायोगात् सम्भवः सर्व्वदेहिनाम्” ॥) गृहम् । नगरम् । इति वैजयन्तीकोषः ॥ * ॥ अथ क्षेत्रव्यवहारो लिख्यते । तत्र भुजकोटिकर्णानामन्यतमे ज्ञातेऽन्यतमयो- र्ज्ञानाय करणसूत्रं वृत्तद्वयम् । इष्टाद्वाहोर्यः स्यात्तत्स्पर्द्धिन्यां दिशीतरो बाहुः । त्र्यस्रे चतुरस्रे वा सा कोटिः कीर्त्तिता तज्ज्ञैः ॥ तत्कृत्योर्योगपदं कर्णो दोःकर्णवर्गयोर्व्विवरात् । मूलं कोटिः कोटिश्रुतिकृत्योरन्तरात् पदं बाहुः ॥ उदाहरणम् । कोटिश्चतुष्टयं यत्र दोस्त्रयं तत्र का श्रुतिः । कोटिं दोःकर्णतः कोटिश्रुतिभ्याञ्च भुजं वद ॥ कोटिः ४ । भुजः ३ । भुज- वर्गः ९ । कोटिवर्गः १६ । एतयोर्योगात् २५ । मूलं ५ कर्णो जातः ॥ अथ कर्णभुजाभ्यां कोट्यानयनम् । कर्णः ५ । भुजः ३ । अन- योर्वर्गान्तरम् १६ । एत- न्मूलं कोटिः ४ ॥ अथ कोटिकर्णाभ्यां भुजानयनम् । कोटिः ४ । कर्णः ५ । अ- नयोर्वर्गान्तरम् ९ । एत- न्मूलं भुजः ३ ॥ प्रकारान्तरेण तज्ज्ञानाय करणसूत्रं सार्द्धवृत्तम् । राश्योरन्तरवर्गेण द्विघ्रे घाते युते तयोः । वर्गयोगो भवेदेवं तयोर्योगान्तराहतिः । वर्गान्तरं भवेदेवं ज्ञेयं सर्व्वत्र धीमता ॥ कोटिश्चतुष्टयमिति पूर्ब्बोक्तोदाहरणे । कोटिः ४ । भुजः । ३ अनयोर्घाते १२ । द्वि- घ्ने २४ । अन्तरवर्गेण १ । युते वर्गयोगः २५ । अस्य मूलं कर्णः ५ ॥

अथ कर्णभुजाभ्यां कोट्यानयनम् । कर्णः ५ । भुजः ३ । अनयो- र्योगः ८ । पुनरेतयोरन्त रेणा-(२) हतो वा १६ । वर्गान्तरमस्य मूलं कोटिः ४ ॥ अथ भुजज्ञानम् । कोटिः ४ । कर्णः ५ । एवं जातो भुजः ३ ॥ उदाहरणम् । साङ्घ्रित्रयमितो बाहुर्यत्र कोटिश्च तादृशी । तत्र कर्णप्रमाणं किं गणक ! ब्रूहि मे द्रुतम् ॥ भुजः (१३४) । कोटिः (१४) । अ- नयोर्वर्गयोर्योमः (१६९८) । अस्य मूलाभावात् करणीगत ए- वायं कर्णः ॥ अस्यासन्नमूल- ज्ञानार्थमुपायः । वर्गेण महतेष्टेन हताच्छेदांशयोर्वधात् । पदं गुणपदक्षुण्णच्छिद्भक्तं निकटं भवेत् ॥ इयं कर्णकरणी (१६९८) । अस्याः छेदांशघातः १३५२ । अयुतघ्नः १३,५२०,००० । अस्यासन्नमूलं ३६७७ । इदं गुणमूलं १०० । गुणितच्छेदेन ८०० । भक्तं लब्धमासन्नपदम् ४ । भागाः (४७७८००) । अयं कर्णः । एवं सर्व्वत्र ॥ त्र्यस्रजात्ये करणसूत्रं वृत्तद्वयम् । इष्टो भुजोऽस्माद्द्विगुणेष्ट{??}घ्ना- दिष्टस्य कृत्यैकवियुक्तयाप्तम् । कोटिः पृथक् सेष्टगुणा भुजोना कर्णो भवेत्त्य्रस्रमिदन्तु जात्यम् ॥ इष्टो भुजस्तत्कृतिरिष्टभक्ता द्विःस्थापितेष्टोनयुतार्द्धिता वा । तौ कोटिकर्णाविति कोटितो वा बाहुश्रुती वाकरणीगते स्तः ॥ उदाहरणम् । भुजे द्वादशके यौ या कोटिकर्णावनेकधा । प्रकाराभ्यां वद क्षिप्र तौ तावकरणीगतौ ॥ इष्टो भुजः १२ । इष्टं २ । अनेन द्विगुणेन ४ । गुणितो भुजः ४८ । इष्टः २ । कृत्या ४ । एको- नया ३ । भक्तो लब्धा कोटिः १६ । इयमिष्ट- गुणा ३२ । मुजोना १२ । जातः कर्णः २० ॥ त्रिकेणेष्टेन वा ।

पृष्ठ २/२५२

कोटिः ९ । कर्णः १५ । पञ्चकेन वा । कोटिः ५ । कर्णः १३ । इत्यादि ॥ अथ द्वितीयप्रकारेण । इष्टो भुजः १२ । अस्य कृतिः १४४ । इष्टेन २ । भक्तालब्धं ७२ । इष्टेन २ । ऊन ७० । युता ७४ । वर्द्धितौ जातौ कोटिकर्णौ ३५ । ३७ । चतुष्टयेन वा । कोटिः १६ । कर्णः २० । षट्केन वा । कोटिः ९ । कर्णः १५ । अथेष्टकर्णात् कोटिभुजानयने करणसूत्रं वृत्तम् । इष्टेन निघ्नात् द्विगुणाच्च कर्णा- दिष्टस्य कृत्यैकयुजा यदाप्तः । कोटिर्भवेत् सा पृथगिष्टनिघ्नी तत्कर्णयोरन्तरमत्र बाहुः ॥ उदाहरणम् । पञ्चाशीतिमिते कर्णे या यावकरणीगतौ । स्यातां कोटिमुजौ तौ तौ वद कोविद ! सत्वरम् ॥

कर्णः ८५ । अयं द्वि- गुणः १७० । द्विकेने- ष्टेन हतः ३४० । इष्ट २ । कृत्या ४ । सैकया ५ । भक्ते जाता कोटिः ६८ । इयमिष्टगुणा १३६ । कर्णो ८५ । निता जातो भुजः ८५ । चतुष्केणेष्टेन वा । कोटिः ४० । भुजः ७५ । पुनः प्रकारान्तरेण तत्करणसूत्रं वृत्तम् । इष्टवर्गेण सैकेन द्विघ्नः कर्णोऽथवा हतः । फलोनः श्रवणः कोटिः फलमिष्टगुणं भुजः ॥ पूर्ब्बोदाहरणे । कर्णः ८५ । अत्र द्विकेन इष्टेन जातौ कोटि- भुजौ ५१ । ६८ । चतुष्केण वा । कोटिः ७५ । भुजः ४० । अत्र दोःकोट्योर्नाम- भेद एव केवलं न स्वरूपभेदः ॥ अथेष्टाभ्यां भुजकोटिकर्णानयने करणसूत्रं वृत्तम् । इष्टयोराहतिर्द्विघ्नी कोटिर्वर्गान्तरं भुजः । कृतियोगस्तयोरेवं कर्णश्चाकरणीगतः ॥ उदाहरणम् । यैर्यैस्त्र्यस्रं भवेत् जात्यं कोटिदोःश्रवणैः सखे ! । त्रीनप्यविदितानेतान् क्षिप्रं ब्रूहि विचक्षण ! ॥ अत्रेष्टे २ । १ । आभ्यां कोटिभुजकर्णाः ४ । ३ । ५ ।

अथवेष्टे २ । ३ । आ- भ्यां कोटिभुजकर्णाः १२ । ५ । १३ । अथवा २ । ४ । आभ्यां को- टिभुजकर्णाः १६ । १२ । २० । एवमन्यत्रानेकधा । कर्णकोटियुतौ भुजे च ज्ञाते पृथक्- करणसूत्रं वृत्तम् । वंशाग्रमूलान्तरभूमिवर्गो- वंशोर्द्ध्वतस्तेन पृथक्युतोनौ । वंशौ तदर्द्धे भवतः क्रमेण वंशस्य खण्डे श्रुतिकोटिरूपे ॥ उदाहरणम् । यदि समभुवि वेणुर्द्वित्रिपाणिप्रमाणो गणक ! पवनवेगादेकदेशे सभग्नः । भुवि नृपमितहस्तेष्वङ्गलग्नं तदग्रं कथय कतिषु मूलादेष भग्नः करेषु ॥ वंशाग्रमूलान्तरभूमिः १६ । वंशः ३२ । कोटिकर्णयुतिः ३२ । भुजः १६ । जाते उर्द्ध्वाधःखण्डे २० । १२ । बाहुकर्णयोगे दृष्टे कोट्याञ्च ज्ञातायां पृथक्- करणसूत्रं वृत्तम् । स्तम्भस्य वर्गोऽहिविलान्तरेण भक्तः फलं व्यालविलान्तरालात् । शोध्यं तदद्धप्रमितैः करैः स्यात् विलाग्रतो व्यालकलापियोगः ॥ उदाहरणम् । अस्ति स्तम्भतले विलं तदुपरि क्रीडाशिखण्डी स्थितः स्तम्भे हस्तनवोच्छ्रिते त्रिगुणिते स्तम्भप्रमा- णान्तरे । दृष्ट्वाहिं विलमाव्रजन्तमपतत् तिर्य्यक् स तस्योपरि क्षिप्रं ब्रूहि तयोर्विलात् कतिमितौ साम्येन गत्योर्युतिः ॥

पृष्ठ २/२५३

स्तम्भः ९ अहिविलान्तरम् २७ । जाता विल- युत्योर्मध्यहस्ताः १२ ॥ कोटिकर्णान्तरे भुजे च दृष्टे पृथक्करण- सूत्रं वृत्तम् । भुजाद्वर्गितात् कोटिकर्णान्तराप्तं द्विधा कोटिकर्णान्तरेणोनयुक्तम् । तदर्द्धे क्रमात् कोटिकर्णौ भवेता- मिदं धीमता वेद्य सर्व्वत्र योज्यम् ॥ सखे ! पद्म तन्मज्जनस्थानमध्यं भुजः कोटिकर्णान्तरं पद्मदृश्यम् । नलः कोटिरेतन्मितं स्याद्यदम्भो वदैवं समानीय पानीयमानम् ॥ उदाहरणम् । चक्रक्रौञ्चाकुलितसलिले क्वापि दृष्टं तडागे तोयादूर्द्ध्वं कमलकलिकाग्रं वितस्तिप्रमाणम् । मन्दं मन्दं चलितमनिलेनाहतं हस्तयुग्मे तस्मिन्मग्नं गणक ! कथय क्षिप्रमम्भःप्रमाणम् ॥ कोटिकर्णान्तरं (१२) । भुजः २ । लब्धं जलगाम्भीर्य्यं (१५४) । इयं कोटिः (१५४) । इयमेव कोटिः कलिकामानयुता जातः कर्णः (१७४) ॥ कोट्येकदेशेन युते कर्णे भुजे च दृष्टे कोटिकर्ण- ज्ञानाय करणसूत्रं वृत्तम् । द्विनिघ्नतालोच्छ्रितिसंयुतं यत् सरोऽन्तरं तेन विभाजितायाः । तालोच्छ्रितेस्तालसरोऽन्तरघ्न्या उड्डीयमानं खलु लभ्यते तत् ॥ उदाहरणम् । बृक्षाद्धस्तशतोच्छ्रयाच्छतयुगे वापीं कपिः कोऽप्यगा- दुत्तीर्य्याथ परो द्रुतं श्रुतिपथेनोड्डीय किञ्चिद्द्रुमात् । जातैवं समता तयोर्यदि गतावुड्डीयमानं किय- द्विद्वन् ! चेत्सुपरिश्रमोऽस्ति गणिते क्षिप्रं तदाचक्ष्व मे । वृक्षवाप्यन्तरं २०० । वृक्षोच्छ्रायः १०० लब्धमुड्डीयमानं ५० । कोटिः १५० । कर्णः २५० । भुजः २०० ॥

भुजकोट्योर्योगे कर्णे च ज्ञाते पृथक् करणसूत्रं वृत्तम् । कर्णस्य वर्गाद्विगुणाद्विशोध्यो दोःकोटियोगः स्वगुणोऽस्य मूलम् । योगो द्विधा मूलविहीनयुक्तः स्यातां तदर्द्धे भुजकोटिमाने ॥ उदाहरणम् । दशसप्ताधिकः कर्णस्त्त्यधिका विंशतिः सखे ! भुजकोटियुतिर्यत्र तत्र ते मे पृथग्वद ॥ कर्णः १७ । दोः कोटियोगः २३ । जाते भुजकोटी ८ । १५ । उदाहरणम् । दोःकोट्योरन्तरं शैलाः कर्णो यत्र त्रयोदश । भुजकोटी पृथक् तत्र वदाशु गणकोत्तम ! ॥ कर्णः १३ । भुजकोट्य- न्तरम् ७ । लब्धे भुज- कोटी ५ । १२ ॥ लम्बाववाधाज्ञानाय करणसूत्रं वृत्तम् । अन्योन्यमूलाग्रगसूत्रयोगात् वेण्वोर्वधे योगहृते च लम्बः । वंशौ स्वयोगेन हृतावभीष्ट- भूघ्नौ च लम्बोभयतः कुखण्डे ॥ उदाहरणम् । पञ्चदशदशकरोच्छ्रायवेण्वोरज्ञातमध्यभूमिकयोः । इतरेतरमूलाग्रगसूत्रयुतेर्लम्बमानमाचक्ष्व ॥ वंशौ १५ । १० । जातो लम्बः ६ । वंशान्तरभूः ५ । अत्र जाते भू- खण्डे ३ । २ । अथवा भूः १० । १५ १० खण्डे ६ । ४ । वा भूः १५ । खण्डे ९ । ६ । वा भूः २० । खण्डे १२ । ८ । एवं सर्व्वत्र लम्बः । स एव यद्यत्र भूमितुल्ये भुजे वंशः कोटिस्तदा भूखण्डेन किमिति त्रैराशिकेन सर्व्वत्र प्रतीतिः

अथ अक्षेत्रलक्षणे सूत्रम् । धृष्टोद्दिष्टमृजुभुजं क्षेत्रं यत्रैकबाहुतः स्वल्पा । तदितरभुजयुतिरथवा तुल्या ज्ञेयं तदक्षेत्रम् ॥ उदाहरणम् । चतुरस्रे त्रिषड्द्व्यर्का भुजास्त्र्यस्रे त्रिषण्णवाः । उद्दिष्टा यत्र धृष्टेन तदक्षेत्रं विनिर्दिशेत् ॥ एते अनुपपन्ने क्षेत्रे । भुजप्रमाणा ऋजुशलाकाः भुजस्थानेषु विन्य- स्यानुपपत्तिर्द्दर्शनीया ॥ आबाधादिज्ञानाय करणसूत्रमार्य्याद्वयम् । त्रिभुजे भुजयोर्योगस्तदन्तरगुणो भुवा हतो लब्ध्या । द्विःस्था भूरूनयुता दलिताबाधे तयोः स्याताम् ॥ स्वाबाधा भुजकृत्योरन्तरमूलं प्रजायते लम्बः । लम्बगुणं भूम्यर्द्धं स्पष्टं त्रिभुजे फलं भवति ॥ उदाहरणम् । क्षेत्रे महीमनुमिता त्रिभुजे भुजौ तु यत्र त्रयोदशतिथिप्रमितौ च यस्य । तत्रावलम्बकमथो कथयावबाधे क्षिप्रं तथा च समकोष्ठमितिं फलाख्याम् ॥ भूः १४ । भुजौ १३ । १५ । लब्धे आबाधे ५ । ९ । लम्बश्च १२ । क्षेत्र- फलञ्च ८४ ॥ ऋणाबाधोदाहरणम् । दशसप्तदशप्रमौ भुजौ त्रिभुजे यत्र नवप्रमा मही । अवधे वद लम्बकं तथा गणितं गाणितिकाशु तत्र मे ॥ भुजौ १० । १७ । भूमिः ९ । अत्रत्रि- मुजेभुजयो- र्योग इत्या-

पृष्ठ २/२५४

दिना लब्धम् २१ । अनेन भूरूना न स्यात् । अस्मा- देव भूरपनीता । शेषार्द्धमृणगता बाधा दिग्वै- परीत्येनेत्यर्थः । तथा जाते आबाधे ६ । १५ । अत उभयत्रापि जातो लम्बः ८ । फलम् ३६ ॥ चतुर्भुजत्रिभुजयोरस्पष्टस्पष्टफलानयने करणसूत्रं वृत्तम् । सर्व्वदोर्युतिदलं चतुःस्थितं बाहुभिर्विरहितञ्च तद्वधात् । मूलमस्फुटफलं चतुर्भुजे स्पष्टमेव मुदितं त्रिबाहुके ॥ उदाहरणम् । भूमिश्चतुर्दशमिता मुखमङ्कसङ्ख्यं बाहू त्रयोदशदिवाकरसम्मितौ च । लम्बोऽपि यत्र रविसंज्ञक एव तत्र क्षेत्रे फलं कथय तत् कथितं यदाद्यैः ॥ भूमिः १४ । मु- खम् ९ । बाहू १३ । १२ । लम्बः १२ । १३ १२ उक्तवत् करणेन जातं क्षेत्रफलं करणी २९८० । अस्याः पदं किञ्चिन्नूनमेकचत्वारिंशच्छतम् १४१ । इदमत्र क्षेत्रे न वास्तवं फलं किन्तु लम्बेन निघ्नं कुमुखैक्यखण्डमिति वक्ष्यमाणकरणेन वास्तवं फलं १३८ । अत्र त्रिभुजस्य पूर्ब्बोदाहृतस्य । भूमिः १४ । भुजौ १३ । १५ । अनेनापि प्रकारेण त्रिबाहुके तदेव वास्तवं फलं ८४ । अत्र चतु- र्भुजस्यास्पष्टमुदि- तम् ॥ अथ स्थूलत्वनिरूपणार्थं सूत्रं सार्द्धवृत्तम् । चतुर्भुजस्यानियतौ हि कर्णौ कथं ततोऽस्मिन्नियतं फलं स्यात् । प्रसाधितौ तच्छ्रवणौ यदाद्यैः स्वकल्पितौ तावितरत्र न स्तः ॥ तेष्वेव बाहुष्वपरौ च कर्णा- वनेकधा क्षेत्रफलं ततश्च ॥ चतुर्भुजे हि एकान्तरकोणावाक्रम्यान्तः प्रवे- श्यमानौ तत्संसक्तं स्वकर्णं सङ्कोचयतः । इतरौ तु वहिः प्रसरन्तौ स्वकर्णं वर्द्धयतः अत उक्तं तेष्वेव बाहुष्वपरौ च कर्णाविति । लम्बयोः कर्णयोर्व्वैकमनिर्द्दिश्यापरः कथम् । पृच्छत्यनियतत्वेऽपि नियतञ्चापि तत्फलम् ॥ स पृच्छकः पिशाचो वा वक्ता वा नितरां ततः । यो न वेत्ति चतुर्ब्बाहुक्षेत्रस्यानियतां स्थितिम् ॥

समचतुर्भुजायतयोः फलानयने करणसूत्रं सार्द्धश्लोकद्वयम् । इष्टा श्रुतिस्तुल्यचतुर्भुजस्य कल्प्या च तद्वर्गविवर्जिता या । चतुर्गुणा बाहुकृतिस्तदीयं मूलं द्वितीयश्रवणप्रमाणम् ॥ अतुल्यकर्णाभिहतिर्द्विभक्ता फलं स्फुटं तुल्यचतुर्भुजे स्यात् । समश्रुतौ तुल्यचतुर्भुजे च तथायते तद्भुजकोटिघातः ॥ चतुर्भुजेऽन्यत्र समानलम्बे लम्बेन निघ्नं कुमुखैक्यखण्डम् ॥ अत्रोद्देशकः । क्षेत्रस्य पञ्चकृतितुल्यचतुर्भुजस्य कर्णौ ततश्च गणितं गणक ! प्रचक्ष्व । तुल्यश्रुतेश्च खलु तस्य तथायतस्य यद्विस्तृती रसमिताष्टमितञ्च दैर्घ्यम् ॥ प्रथमोदाहरणे । भुजाः २५ । २५ । २५ । २५ । अत्र त्रिंश न्मितामेकां ३० श्रुतिं प्रकल्प्य यथोक्तकरणेन जातान्या श्रुतिः ४० फलञ्च ६०० ॥ चतुर्द्दशमितामे- कां १४ । श्रुतिं प्र ल्प्योक्तवत् करणेन जाता अन्या श्रुतिः ८४ । फलञ्च ३३६ ॥

तत्कृत्योर्योगपदं कण इति जाता करणीगता श्रुतिरुभयत्र तुल्यैव १, २५० । गणितञ्च ६२५ । अथायतस्य । विस्तृतिः ६ । दैर्घ्यम् ८ । अस्य गणितम् ४८ । उदाहरणम् । क्षेत्रस्य यस्य वदनं मदनारितुल्यं विश्वम्भरा द्विगुणितेन मुखेन तुल्या । बाहू त्रयोदशनखप्रमितौ च लम्बः सूर्य्योन्मितश्च गणितं वद तत्र किं स्यात् ॥ ददनम् ११ । विश्वम्भरा २२ । बाहू १३ । २० लम्बः १२ । अत्र सर्व्वदोर्युतिदलमित्यादिना स्थूलफलं २५० । वास्तवन्तु लम्बेन निघ्नं कुमुखैक्यखण्डमिति जातं फलम् १९८ । क्षेत्रस्य खण्डत्रयं कृत्वा फलानि पृथगानीय ऐक्यं कृत्वास्य फलोपपत्तिर्दर्शनीया खण्डत्रयदर्शनम् । प्रथमस्य भुजकोटिकर्णाः ५ । १२ । १३ । द्वितीयस्यायतस्य विस्तृतिः ६ । दैर्घ्यम् १२ । तृती- यस्य भुजकोटिकर्णाः १६ । १२ । २० । अत्र त्रिभुजयोः क्षेत्रयोर्भुजकोटिघातार्द्धं फलं आयते चतुरस्रे क्षे त्रे तद्भुजकोटिघातः फलं यथा । प्रथमक्षेत्रे फलम् ३० । द्वितीये ७२ । तृतीये ९६ । एषामैक्यं सर्व्वक्षे त्रफलम् १९८ ।

पृष्ठ २/२५५

अथान्यदुदाहरणम् । पञ्चाशदेकसहिता वदनं यदीयं भूः पञ्चसप्ततिमिता प्रमितोऽष्टषष्ट्या । सव्यो भुजो द्विगुणविंशतिसन्मितोऽन्य- स्तस्मिन् फलं श्रवणलम्बमिती प्रचक्ष्व ॥ वदनम् ५१ । भूमिः ७५ । भुजौ ६८ । ४० । अत्र फलावलम्बश्रुतीनां सूत्रं वृत्तार्द्धम् । ज्ञातेऽवलम्बे श्रवणः श्रुतौ तु लम्बः फलं स्यान्नियतन्तु तत्र । कर्णस्यानियतत्वात् लम्बोऽप्यनियत इत्यर्थः ॥ लम्बज्ञानाय करणसूत्रं वृत्तार्द्धम् । चतुर्भुजान्तस्त्रिभुजेऽवलम्बः प्राग्वत् भुजौ कर्णभुजौ मही भूः ॥ अत्र लम्बज्ञानार्थं सव्यभुजाग्राद्दक्षिणभुजमूल- गामी इष्टः कर्णः सप्तसप्ततिमितः ७७ कल्पित- स्तेन चतुर्भुजान्तस्त्रिभुजं कल्पितं तत्रासौ कर्ण एको भुजः ७७ । द्वितीयस्तु सव्यभुजः ६८ । भूः सैव ७५ । अत्र प्राग्वल्लब्धो लम्बः (३०८५) । लम्बे ज्ञाते कर्णज्ञानार्थं सूत्रं वृत्तम् । यल्लम्बलम्बाश्रितबाहुवर्ग- विश्लेषमूलं कथिताबधा सा । तदूनभूवर्गसमन्वितस्य यल्लम्बवर्गस्य पदं स कर्णः ॥ अत्र सव्यभुजाग्राल्लम्बः किल कल्पितः (३०८५) । अतो जाताबाधा (१४४५) । तदूनभूवर्गसमन्वितेत्या- दिना जातः कर्णः ७७ ॥ द्वितीयकरणज्ञानार्थं सूत्रं वृत्तद्वयम् । इष्टोऽत्र कर्णः प्रथमं प्रकल्प्य स्त्र्यस्रे तु कर्णोभयतः स्थिते ये । कर्णं तयोः क्ष्मामितरौ च बाहू प्रकल्प्य लम्बाववधे च साध्ये ॥ आबाधयोरेकककुप्स्थयोर्यत् स्यादन्तरं तत् कृतिसंयुतस्य । लम्बैक्यवर्गस्य पदं द्वितीयः कर्णो भवेत् सर्व्वचतुर्भुजेषु ॥

तत्र चतुर्भुजे सव्यभुजाग्रात् दक्षिणभुजमूल- गामिनः कर्णस्य मानं कल्पितम् ७७ । तत्कर्ण- रेखावच्छिन्नस्य क्षेत्रस्य मध्ये कर्णरेखोभयतो ये त्र्यस्रे उत्पन्ने तयोः कर्णः भूमी तदितरौ च भुजौ प्रकल्प्य प्राग्वल्लम्बः आबाधा च साधिता तद्द- र्शनं लम्बः ६० । द्वितीयलम्बः २४ । आबाधयो ४५ । ३२ । रेकककुप्स्थयोरन्तरस्य १३ । कृते १६९ लम्बैक्य ८४ । कृतेश्च ७०५६ । योगः ७२२५ । तस्य पदं द्वितीयकर्णप्रमाणम् ७५ । अत्रेष्टकर्णकल्पने विशेषोक्तिसूत्रं सार्द्धवृत्तम् । कर्णाश्रितं स्वल्पभुजैक्यमुर्व्वीं प्रकल्प्य तच्छेषमितौ च बाहू । साध्योऽवलम्बोऽथ तथान्यकर्णः सोर्व्याः कथञ्चिच्छ्रवणो न दीर्घः ॥ तदन्यलम्बान्न लघुस्तथेदं ज्ञात्वेष्टकर्णः सुधिया प्रकल्प्यः ॥ चतुर्भुजं हि एकान्तरकोणावाक्रम्य सङ्कोच्य- मानं त्रिभुजत्वं याति तत्रैककोणे लग्नलघुभुजयो- रैक्यं भूमिरितरौ भुजौ प्रकल्प्य साधितं स च लम्बादूनः सङ्कोच्यमानः कर्णः कथञ्चिदपि न म्यात् तदितरौ भुजौ भूमेरधिकौ न स्यातामेव- मुभयथापि एतदनुक्तमपि बुद्धिमता ज्ञायते ॥ विषमचतुर्भुजफलानयनाय करणसूत्रं वृत्तार्द्धम् । त्र्यस्रे तु कर्णोभयतः स्थिते ये तयोः फलैक्यं फलमत्र नूनम् ॥ अनन्तरोक्तक्षेत्रान्तस्त्र्यस्रयोः फले । ९२४ । २३१० । अनयोरैक्यम् ३२३४ । तस्य फलम् ॥ समानलम्बस्यावधादिज्ञानाय करणसूत्रं वृत्तद्वयम् । सभानलम्बस्य चतुर्भुजस्य मुखोनभूमिं परिकल्प्य भूमिम् । भुजौ भुजौ त्र्यस्रवदेव साध्ये तस्यावधे लम्बमितिस्ततश्च ॥ अबाधयोना चतुरस्रभूमि- स्तल्लम्बवर्गैक्यपदं श्रुतिः स्यात् । समानलम्बे लघुदोः कुयोगा- न्मुखान्यदोःसंयुतिरल्पिका स्यात् ॥ उदाहरणम् । द्विपञ्चाशन्मितव्येकचत्वारिंशन्मितो भुजौ । मुखन्तु पञ्चविंशत्या तुल्यं षष्ट्या मही किल ॥ अतुल्यलम्बकं क्षेत्रमिदं पूर्ब्बैरुदाहृतम् ।

षट्पञ्चाशत् त्रिषष्टिश्च नियते कर्णयोर्मिती ॥ कर्णौ तत्रापरौ ब्रूहि समलम्बञ्च तच्छ्रुती ॥ अत्र बृहत् कर्णं त्रिषष्टि- मितं प्रकल्प्या- त्रं ज्ञातः प्रा- ग्वदन्यः कर्णः ५६ ॥ अथ षट्पञ्चाशत्स्थाने द्वात्रिंशन्मितं कर्णं ३२ प्रकल्प्य प्राग्वत् साध्यमाने कर्णे । जातं करणीखण्डद्वयम् ६२१ । २७०० अनयो- र्मूलयोः २४(२३२५) । ५१(२४२५) । ऐक्यं द्वितीयः कर्णः ७६(२२२५) । अथ तदेव क्षेत्रञ्चेत् समलम्बम् । तदा मुखोनभूमिं परिकल्प्य भूमिमिति- ज्ञानार्थं त्र्यस्रङ्कल्पितम् । अत्र क्षेत्रे लम्बांशहारयोः षट्शते पतिते । अत्राबाधे जाते (३५) (१७२५) लम्बश्च कर- णीगतो जातः (३८०१६२५) आसन्न- मूलकरणेन जातः ३८(६२२६२५) । अयं तत्र चतुर्भुजे समलम्बः लब्धाबाधोनित- भूमेः समलम्बस्य च वर्गयोगः ५०४९ । अयं कर्णवर्गः । एवं बृहदावाधातो द्वितीयकर्णवर्गः २१७६ । अनयोरासन्नमूलकरणेन जातौ कर्णौ ७१(१२०) ४६(१३२०) एवं चतुरस्रे तेष्वेव बाहुष्वन्यौ कर्णौ बहुधा भवतः एवगनियतत्वेऽपि नियतावेव कर्णावानीतौ ब्रह्मगुप्ताद्यैस्तदानयनं यथा । कर्णाश्रितभुजघातैक्यमभयथान्योन्यभाजितं गण- येत । योगेन भुजप्रतिभुजहत्योः कर्णो पदे विषमे ॥

पृष्ठ २/२५६

कर्णाश्रितभुजघातेति एकवारमनयोः २५ । ३९ । घातः ९७५ । तथा ५२ । ६० । अनयोर्घातः ३१२० । घातयोर्द्धयोरैक्यम् ४०९५ । तथा द्वितीय- वारम् २५ । ५२ । अनयोर्घाते जातम् १३०० । तथा द्वितीयवारम् ३९ । ६० अनयोर्घाते २३४० । घातयोर्द्वयोरैक्यम् ३६४० । एतदैक्यं भुजप्रतिभुज- योः ५२ । ३९ । घातः २०२८ । पश्चात् २५ । ६० । अनयोर्वधः १५०० । तयोरैक्यम् ३५२८ । अनेनै क्येन ३६४० गुणितं जातं पूर्ब्बैक्यं १२,८४१,९२० । प्रथमकर्णाश्रितभुजघातैक्येन ४०९५ । भक्तं लब्धं ३१ ३६ । अस्य मूलं ५६ । एककर्णस्तथा द्वितीयकर्णार्थं प्रथमकर्णाश्रितभुजघातैक्यम् ४० ९५ । भुजप्रतिभुज-३५२८ । वधयोगगुणितं जातं १४,४४७,१६० । अन्यकर्णाश्रितघातैक्येन ३६४० भक्तं लब्धं ३९६९ । अस्य भूलम् ६३ । द्वितीयः कर्णः । अस्मिन् विषमे क्षेत्रे कर्णौ साधनं अस्य कर्णानयनस्य प्रक्रिया गौरवम् ॥ लघुप्रक्रियादर्शनद्वारेणाह । अभीष्टजात्यद्वयबाहुकोटयः परस्परं कर्णहता भुजा इति ॥ चतुर्भुजं यद्विषमं प्रकल्पितं श्रुती तु तत्र त्रिभुजद्वयात्ततः ॥ बाह्वोर्वधः कोटिवधेन युक् स्या- देका श्रुतिः कोटिमुजा वधैक्यम् । अन्या लघौ सत्यपि साधनेऽस्मिन् पूर्ब्बैः कृतं यद्बहु तन्न विद्मः ॥ जात्यक्षेत्रद्वयम् । एतयोः इतरेतरकर्णहता भुजाः कोटय इतरेतरकर्णहताः कोटयो भुजा इति कृते जा- तम् २५ । ६० । ५२ । ३९ । तेषां महती भूर्लघु- मुखमितरौ बाहू इति प्रकल्प्य क्षेत्रदर्शनं इमौ कर्णौ महतायासेनानीतौ ६३ । ५६ । अस्यैव जात्यद्वयस्योत्तरोत्तरभुजकोट्योर्घातौ जातौ ३६ । २० । अनयोरैक्यमेकः कर्णः ५६ । बाह्वोः ३ । ५ । कोट्योश्च ४ । १२ । घातौ १५ । ४८ । अनयो-

रैक्यमन्यः कर्णः ६३ । एवं श्रुती स्यातां एवं सुखेन जाते ॥ अथ यदि पार्श्वभुजयोर्व्यत्ययं कृत्वा न्यस्तं क्षेत्रम् । सूच्यावाधा (१५३६१७) सूच्यावाधा (३५६४१७) । भूमानम् ३०० । मुखम् १२५ । बाहू २६० । १९५ । कर्णौ २८० । ३१५ । लम्बौ १८९ । २२४ ॥ अथ सन्ध्याद्यानयनाय करणसूत्रं वृत्तद्वयम् । लम्बतदाश्रितबाह्वोर्म्मध्यं सन्ध्याख्यमस्य लम्बस्य । सन्ध्योना भूः पीठं साध्यं यस्याधरं खण्डम् ॥ सन्धिर्द्विस्थः परलम्बश्रवणहतः परस्य पीठेन । भक्तो लम्बश्रुत्योर्योगात् स्यातामधःखण्डे ॥ लम्बः १८९ । तदाश्रितभुजः १९५ । अनयो र्मध्ये यल्लम्बलम्बाश्रितबाहुवर्गेत्यादिना गता वाधा सन्धिसंज्ञा ४८ । तदूनितभूरिति द्वितीया वाधा सा पीठसंज्ञा २५२ । एवं द्वितीयलम्बः २२४ । तदाश्रितभुजः २६० । पूर्ब्बवत् सन्धिः १३२ । पीठम् १६८ । अथाद्यलम्बस्याधः १८९ । खण्डं साध्यम् । अस्य सन्धिः ४८ । द्विस्थः ४८ । परलम्बेन २२४ । श्रवणेन च २८० । पृथग्गुणितः १०७५२ । १३४४० । परस्य पीठेन १६८ । भक्तो लब्धं लम्बाधःखण्डम् ६४ । श्रवणाधःखण्डञ्च ८० । एवं द्वितीयलम्बस्य २२४ । सन्धिः १३२ । पर- लम्बेन १८९ । कर्णेन च ३१५ । पृथग्गुणितः

तदा जात्यद्वयकर्णयोर्व्वधः ६५ । द्वितीयकर्णः ॥ अथ सूचीक्षेत्रोदाहरणम् । क्षेत्रे यत्र शतत्रयं ३०० क्षितिमितिस्तत्वेन्दु १२५ तुल्यं मुखं बाहू खोत्कृतिभिः २६० शराति- धृतिभिः १९५ तुल्यौ च तत्र श्रुती । एका खाष्टयमैः २८० समा तिथिगुणैः ३१५ अन्याथ तल्लम्बकौ तुल्यौ गोधृतिभिः १८९ तथा जिनयमै २२४ र्योगाच्छ्रवो लम्बयोः ॥ तत् खण्डे कथयाधरे श्रवणयोर्योगाच्च लम्बावधे तत्सूची निजमार्गवृद्धभुजयोर्योगाद्यथा स्यात्ततः । सावाधं वद लम्बकञ्च भुजयोः सूच्याः प्रमाणे च के सर्व्वं गाणितिक । प्रचक्ष्व नितरां क्षेत्रेऽत्र दक्षो- ऽसि चेत् ॥ परस्य पीठेन २५२ । भक्तो लब्धं लम्बाधःखण्डम् । ९९ । श्रवणाधःखण्डञ्च १६५ । अथ कर्णयोर्योगादधोलम्बज्ञानार्थं सूत्रं वृत्तम् । लम्बौ भूघ्नौ निजनिजपीठविभक्तौ च वंशौ स्तः । ताभ्यां प्राग्वत् श्रुत्योर्योगालम्बः कुखण्डे च ॥ लम्बौ १८९ । २२४ । भू ३०० । घ्नौ जातौ ५६७०० । ६७२०० । स्वस्वपीठाभ्यां २५२ । १६८ । भक्तौ एवमत्र लब्धौ वंशौ २२५ । ४०० । आभ्या- मन्योन्यमूलाग्रगसूत्रयोगादित्यादिकरणेन लब्धः कर्णयोगादधोलम्बः । १४४ । भूखण्डे च १०८ । १९२ ॥ अथ सूच्यावाधालम्बभुजज्ञानार्थं सूत्रं वृत्तत्रयम् । लम्बहृतो निजसन्धिः परलम्बगुणः समाह्वयो ज्ञेयः । समपरसन्ध्योरैक्यं हारस्तेनोद्धृतौ तौ च ॥ समपरसन्धी भूघ्नौ सूच्यावाधे पृथक् स्याताम् । हारहृतः परलम्बः सूचीलम्बो भवेद्भूघ्नः ॥ सूचीलम्बघ्नभुजौ निजनिजलम्बोद्धृतौ सूच्याः । एवं क्षेत्रक्षोदः प्राज्ञैस्त्रैराशिकात् ज्ञेयः ॥

पृष्ठ २/२५७

अत्र किलायं लम्बः २२४ । अस्य सन्धिः १३२ । अयं परलम्बेन १८९ । गुणितो २२४ । अनेन भक्तो जातः समाह्वयः (८९१८) । अस्य परसन्धेश्च ४८ । योगो हारः (१२७५८) । अनेन भूघ्नः ३०० । समः (२६७३००८) । परसन्धिश्च । (१४४००१) भक्तो जाते सूच्याबाधे (३५६४१७) । (१५३६१७) । एवं द्वितीयः समाह्वयः (५१२९) । द्वितीयो हारः (१७००९) । अनेन भूघ्नः स्वीयः समः (१५३६००९) । परसन्धिश्च (३९६००१) । भक्तो जाते सूच्याबाधे (१५३६१७) (३५६४१७) । परलम्बः २२४ । भूमि ३०० । गुणो हारेण (१७००९) । भक्तो जातः सूचीलम्बः (६०४८१७) । सूचीलम्बेन भुजौ १९५ । २६० । गुणितौ स्वस्वलम्बाभ्याम् १८९ । २२४ । यथाक्रमं भक्तौ जातौ स्वमार्गवृद्धौ सूचीभुजौ (६२४०१७) (७०२०१७) । एवमत्र सर्व्वत्र भागहारराशिं प्रमाणं गुण्य- गुणकौ तु यथायोग्यं फलेच्छे प्रकल्प्य सुधिया त्रिराशिकमूह्यम् ॥ अथ वृत्तक्षेत्रे करणसूत्रं वृत्तम् । व्यासे भनन्दाग्नि ३९२७ हते विभक्ते खवाणसूर्य्यैः १२५० परिधिः स सूक्ष्मः । द्वाविंशतिघ्ने विहृतेऽथ शैलैः ७ स्थूलोऽथवा स्याद्व्यवहारयोग्यः ॥ उदाहरणम् । विष्कम्भमानं किल सप्त यत्र तत्र प्रमाणं परिधेः प्रचक्ष्व । द्वाविंशतिर्यत् परिधिप्रमाणं तद्व्याससंख्याञ्च सखे विचिन्त्य ॥ आसमानम् ७ । लब्धं परिधिमानम् २१ (१२३९१२५०) । स्थूलो वा परिधिर्लब्धः २२ ।

अथवा परिघितो व्यासानयनाय । गुणहारविपर्य्ययेण व्यासमानं सूक्ष्मम् ७ (११३९२७) । स्थूलं वा ७ । वृत्तगोलयोः फलानयने करणसूत्रं वृत्तम् । वृत्तक्षेत्रे परिधिगुणितव्यासपादः फलं यत् क्षुण्णं वेदैरुपरि परितः कन्दुकस्येव जालम् । गोलस्यैवं तदपि च फलं पृष्ठजं व्यासनिघ्नं षड् भिर्भक्तं भवति नियतं गोलगर्भे घनाख्यम् ॥ उदाहरणम् । यद्व्यासस्तुरगैर्मितः किल फलं क्षेत्रे समे तत्र किं व्यासः सप्तमितश्च यस्य सुमते गोलस्य तस्यापि किम् । पृष्ठे कन्दुकजालसन्निभफलं गोलस्य तस्यापि किं मध्ये ब्रूहि घनं फलञ्च विमलां चेद्वेत्सि लीला- वतीम् ॥ वृत्रक्षेत्रफलदर्शनाय । व्यासः ७ । परिधिः २१ (१२३९१२५०) । क्षेत्रफलम् ३८ (२४२३५०००) । गोलपृष्ठफलदर्शनाय । व्यासः ७ । गोलपृष्ठफलम् १५३ (११७३१२५०) ।

गोलान्तर्गतधनफलदर्शनाय । व्यासः ७ । गोलस्यान्तर्गतं घनफलम् १७९ (२४८७२५००) । अथ प्रकारान्तरेण तत्फलानयने करणसूत्रं सार्द्धवृत्तम् । व्यासस्य वर्गे भनवाग्निनिघ्ने सूक्ष्मं फलं पञ्चसहस्रभक्ते । रुद्राहते शक्रहृतेऽथवा स्यात् स्थूलं फलं तद्ब्यवहारयोग्यम् ॥ घनीकृतव्यासदलं निजैक- विंशांशयुग्गोलघनं फलं स्यात् ॥ व्यासः ७ । अस्य वर्गे ४९ । भनवाग्निनिघ्ने पञ्चसहस्रभक्ते तदेव सूक्ष्मं फलम् ३८ (२२३४५०००) । अथवा व्यासस्य वर्गे ४९ । रुद्राहते ५३९ । शक्रहृते लब्धं स्थूलं फलम् ३८ (१२) । धनीकृत- व्यासदलम् (३४३२) । निजैकतिंशांशयुग्गोलस्य घनफलं स्थूलम् १७९ (२३) । शरजीवानयनाय करणसूत्रं सार्द्धवृत्तम् । ज्याव्यासयोगान्तरघातमूलं व्यासस्तदूनो दलितः शरः स्यात् ॥ व्यासाच्छरोनाच्छरसंगुणाच्च मूलं द्विनिघ्नं भवतीह जीवा । जीवार्द्धवर्गे शरभक्तयुक्ते व्यासप्रमाणं प्रवदन्ति वृत्ते ॥ उदाहरणम् । दशविस्तृतिवृत्तान्तर्यत्र ज्या षण्मिता सखे ! । तत्रेषुं वद वाणाज्ज्यां ज्यावाणाभ्याञ्च विस्तृतिम् ॥ व्यासः १० । ज्या ६ । योगः १६ । अन्तरम् ४ । षातः ६४ । मूलम् ८ । एतदूनो व्यासः २ ।

पृष्ठ २/२५८

दलितः १ । जातः शरः १ । व्यासात् १० । शरोनात् ९ । शर १ । सङ्गुणात् ९ । मूलम् ३ । द्विनिघ्नं जाता जीवा ६ । एवं ज्ञाताभ्यां ज्या- वाणाभ्यां व्यासानयनं यथा जीवा- ६ । र्द्ध ३ । घर्गे ९ । शर १ । भक्ते ९ । शर १ । युक्ते जातो व्यासः १० । अथ वृत्तान्तस्त्र्यस्रादिनवास्रान्तक्षेत्राणां भुजमानानयनाय करणसूत्रं वृत्तत्रयम् । त्रिद्ब्यङ्काग्निनभश्चन्द्रैः १०३९२३ स्त्रिवाणाष्टयुगाष्टभिः ८४८५३ । वेदाग्निवाणखाश्वैश्च ७०५३४ खखाभ्राभ्ररसैः ६०००० क्रमात् ॥ वाणेषुनखवाणैश्च ५२०५५ द्विद्विनन्देषुसागरैः ४५९२२ । कुरामदशवेदैश्च ४१०३१ वृत्तव्यासे समाहते ॥ खखखाम्रार्क्र- १२०००० संभक्ते लभ्यन्ते क्रमशो भुजाः । वृत्तान्तस्त्र्यस्रपूर्ब्बेषां नवास्रान्तं पृथक् पृथक् ॥ उदाहरणम् । सहस्रद्बितयव्यासं यद्वृत्तं तस्य मध्यतः । समत्र्यस्रादिकानांमे भुजान् वद पृथक् पृथक् ॥ अथ वृत्तान्तस्त्रिभुजे भुजमानानयनाय । व्यासः २००० । त्रिद्व्यङ्काग्निनभश्चन्द्रैः १०३९२३ । गुणितः २०७८४६००० । खखखाभ्रार्कैः १२०००० । भक्ते लब्धं त्र्यस्रे भुजमानं १७३२ (१२०) । वृत्तान्तश्चतुर्भुजे भुजमानानयनाय । व्यासः २००० त्रिवाणाष्टयुगाष्टभिः ८४८५३ गुणितः १६९,७०६,००० । खखखाभ्रार्कैः १२०००० । भक्ते लब्धं चतुरस्रे भुजमानं १४१४ (१३६०) ।

वृत्तान्तःपञ्चभुजे भुजमानानयनाय । व्यासः २००० । वेदाग्निवाणखाश्वैः ७०५३४ । गुणितः १४१०६८००० खखखाभ्रार्कैः १२०००० । भक्ते लब्धं पञ्चास्रे भुजमानं ११७५ (१७३०) । वृत्तान्तःषड्भुजे भुजमानानयनाय । व्यासः २००० खखाभ्राभ्ररसैः ६०००० । गुणितः १२०,०००,००० । खखखाभ्रार्कैः १२०००० । भक्ते लब्धं षडसे भुजमानं १००० । वृत्तान्तः सप्तभुजे भुजमानानयनाय । व्यासः २००० वाणेषुनखवाणैः ५२०५५ । गुणितः १०४,११०,००० । खखखाभ्रार्कैः १२०००० । भक्ते लब्धं सप्तास्रे भुजमानं ८६७ (७१२) । वृत्तान्तरष्टभुजे भुजमानानयनाय । व्यासः २००० । द्बिद्बिनन्देषुसागरैः ४५९२२ । गुणितः ९१,८४४,००० । खखखाभ्रार्कैः १२०००० भक्ते लब्धमष्टास्रे भुजमानं ७६५ (११३०) ।

वृत्तान्तर्नवभुजे भुजमानानयनाय । व्यासः २००० । कुरामदशवेदैः ४१०३१ गुणितः ८२,०६२,००० । खखखाभ्रार्कैः १२०००० । भक्ते लब्धं नवास्रे भुजमानं ६८३(१७२०) । एवमिष्टव्यासादेभ्योऽन्यापि जीवाः सिध्य- न्तीति तास्तु गोले ज्योत्पत्तौ वक्ष्ये । अथ स्थूलजीवाज्ञानार्थं लघुक्रियया करणसूत्रं वृत्तम् । चापोननिघ्नपरिधिः प्रथमाह्वयः स्यात् पञ्चाहतः परिधिवर्गचतुर्थभागः । आद्योनितेन खलु तेन भजेच्चतुर्घ्न- व्यासाहतं प्रथममाप्तमिह ज्यका स्यात् ॥ उदाहरणम् । अष्टादशांशेन वृतेः समान- मेकादिनिघ्नेन च यत्र चापम् । पृथक् पृथक् तत्र वदाशु जीवां खाकर्मितं व्यासदलञ्च यत्र ॥ व्यासः २४० । अत्र किलाङ्कलाघवाय विंशतेः सार्द्धार्कशतांशमिलितः सूक्ष्मपरिधिः ७५४ । अस्याष्टादशांशः ४२ । अत्रापि अङ्कलाघवाय द्बयोरष्टादशांशयुतो गृहीतः अनेन पृथक् पृथगेकादिगुणितेन तुल्ये धनुषि कल्पिते ज्याः साध्याः । अथवात्र सुखार्थं परिधेरष्टादशांशेन परिधिं घनूंषि चापवर्त्त्य ज्याः साध्यास्तथापि ता एव भवन्ति । अपवर्त्तिते न्यासः । परिधिः १८ । चापानि च १ । २ । ३ । ४ । ५ । ६ । ७ । ८ । ९ । यथोक्त- करणेन लब्धा जीवाः ४२ । ८२ । १२० । १५४ । १८४ । २०८ । २२६ । २३६ । २४० ।

पृष्ठ २/२५९

अथ चापानयनाय करणसूत्रं वृत्तम् । व्यासाब्धिघातयुतमौर्व्विकया विभक्तो जीवाङ्घ्रिपञ्चगुणितः परिधेस्तु वर्गः । लब्धोनितात् परिधिवर्गचतुर्थभागा- दाप्ते पदे वृतिदलात् पतिते धनुः स्यात् ॥ उदाहरणम् । विहिता इह ये गुणास्ततो वद तेषामधुना धनुर्मितिम् । यदि तेऽस्ति धनुर्गुणक्रिया गणिते गाणितिकातिनैपुणम् ॥ न्यासः ४२ । ८२ । १२० । १५४ । १८४ । २०८ । २२६ । २३६ । २४० । स एवापवर्त्तित- परिधिः १८ । जीवाङ्घ्रिणा । (२१२) पञ्चभिश्च ५ । परिधेः १८ । वर्गो ३२४ गुणितः १७०१० । व्यासा- २४० । ब्धि ४ । घात ९६० । युतमौर्विकयानया १००२ भक्तो लब्धः १७ । अत्राङ्कलाघवाय चतु- र्विंशतेर्द्ब्यधिकसहस्रांशयुतो गृहीतोऽनेनोनितात् परिधिः १८ । वर्ग ३२४ । चतुर्थभागात् ६४ । पदे प्राप्ते ८ । वृति १८ । दलात् ९ । पतिते १ । जातं धनुः एवं जातानि धनूंषि । १ । २ । ३ । ४ । ५ । ६ । ७ । ८ । ९ । एतानि परिधिष्वष्टा- दशांशेन गुणितानि स्युः । इति श्रीभास्करा- चार्य्यविरचितायां लीलावत्यां क्षेत्रव्यवहारः समाप्तः ॥ क्षेत्रकर्कटी, स्त्री, (क्षेत्रजाता कर्कटी । मध्य- पदलोपिकर्म्मधारयः ।) वालुकी । इति राज- निर्घण्टः ॥ क्षेत्रचिर्भिटा, स्त्री, (क्षेत्रजाता चिर्भिटा । शाक- पार्थिववत् मध्यपदलोपिसमासः ।) चिर्भिटा- कर्कटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्षेत्रजः, पुं, (क्षेत्रे स्त्रीरूपक्षेत्रे गुर्व्वाद्यनुज्ञात- देवरादिशुक्रात् जायते इति । क्षेत्र + जन् + डः ।) स्वस्त्रियामन्यद्वारा जनितः पुत्त्रः । द्वादशविधपुत्त्रान्तर्गतपुत्त्रविशेषः । (यथाह मनुः । ९ । १६७ । “यस्तल्पजः प्रमीतस्य क्लीवस्य व्याधितस्य वा । स्वधर्म्मेण नियुक्तायां स पुत्त्रः क्षेत्रजः स्मृतः ॥” द्वादशविधपुत्त्रा यथा तत्रैव । ९ । १५८--१६० । “पुत्त्रान् द्वादश यानाह नृणां स्वायम्भुवो मनुः । तेषां षड्बन्धुदायादाः षडदायादबान्धवाः ॥ औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च । गूढोत्पन्नोऽपविद्धश्च दायादा बान्धवाश्च षट् ॥ कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भदस्तथा । स्वयन्दत्तश्च शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः ॥”) स च देवरादिना भ्रात्रादिभार्य्यायां यथोक्त- विधानोत्पन्नः । यथा, -- “अपुत्त्रां गुर्व्वनुज्ञातो देवरः पुत्त्रकाम्यया । सपिण्डो वा सगोत्रो वा घृताभ्यक्त ऋतावियात् ॥ आगव्र्भसम्भवाद्गच्छेत् पतितस्त्वन्यथा भवेत् । अनेन विधिना जातः क्षेत्रजोऽस्य भवेत् सुतः ॥” इति मिताक्षरायामाचाराध्यायः ॥

तत्पर्य्यायः । देवरादिजः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ तस्य पितृरिकथभागित्वं यथा, मनुः । ९ । १६५ । “औरसक्षेत्रजौ पुत्त्रौ पितृरिक्थस्य भागिनौ । दशापरे च क्रमशो गोत्ररिक्थांशभागिनः ॥” * अनियोगोत्यन्न क्षेत्रजस्य औरसेन सह विभाग- माह मनुः । ९ । १६२ । “यद्येकरिक्थिनौ स्यातामौरसक्षेत्रजौ सुतौ । यद्यस्य पैत्रिकं रिक्थं स तद्गृह्णीत नेतरः ॥” (अत्र कुल्लूकभट्टः । “यदीति । अपुत्त्रेण पर- क्षेत्रे नियोगोत्पादितः सुतः । उभयोरप्यसौ रिक्थी पिण्डदाता च धर्म्मत इति याज्ञ- वल्क्योक्तविषये यदा क्षेत्रिकस्य पितुः क्षेत्रजा- नन्तरमौरसः पुत्त्रो भवति तदा तौ औरसक्षेत्रजौ एकरिक्थिनौ एकस्य पितुर्यद्यपि रिकथार्हौ भवतस्तथापि यद्यस्य जनकसम्बन्धि धनं तदेव स गृह्णीयात् न क्षेत्रजः क्षेत्रिकपितुः । यत्तु वक्ष्यति षष्ठन्तु क्षेत्रजस्यांशं प्रदद्यात् पैतृका- द्धनात् । औरसो विभजन् दायमिति तत्पुत्त्रवत् बीजिविषयम् । यत्तु याज्ञवल्क्येन उभयसम्बन्धि- रिक्थहरत्वमुक्तं तत् क्षेत्रिकपितुरौरसपत्त्रा- भावे बोद्धव्यम् । मेधातिथिगोविन्दराजौ तु औरसमनियुक्तापुत्त्रञ्च विषयीकृत्य इमं श्लोकं व्याचक्षाते । तन्न । अनियुक्तापुत्त्रस्याक्षेत्रजत्वात् अनियुक्तासुतश्चेत्यनेन तस्य रिक्थग्रहणनिषे- धात् यद्येकरिक्थिनौ इत्यनन्वयाच्च ॥”) एक- रिक्थिनौ एकस्यां जातौ रिक्थिनौ यस्य बीजाद्यो जातः स तस्य रिक्थं गृह्णीयात् । इतरोऽन्यबीजजो न गृह्णीयादित्यर्थः । स्त्रीधने यत्पितृदत्तं यद्धनं स्त्रियै तद्बीजजस्तद्धनं गृह्णीयात् नान्य इत्याह नारदः । “द्वौ सुतौ विवदेयातां द्बाभ्यां जातौ स्त्रिया धने । तयोर्यद्यस्य पित्र्यं स्यात् स तद्गृह्णीत नेतरः ॥” इति दायतत्त्वम् ॥ * ॥ कलौ क्षेत्रजपुत्त्रकरणनिषेधो यथा, आदित्य- पुराणे । “दीर्घकालं ब्रह्मचर्य्यं धारणञ्च कमण्डलोः । देवरेण सुतोपत्तिर्द्दत्तकन्या प्रदीयते ॥” इत्यादि । “दत्तौरसेतरेषान्तु पुत्त्रत्वेन परिग्रहः ।” इत्यादि । “एतानि लोकगुप्त्यर्थं कलेरादौ महात्मभिः । निवर्त्तितानि कर्म्माणि व्यवस्थापूर्ब्बकं बुधैः ॥” इत्यादि च उद्बाहतत्त्वम् ॥ * ॥ क्षेत्रजाते त्रि ॥ क्षेत्रजा, स्त्री, (क्षेत्रज + स्त्रियां टाप् ।) श्वेतकण्ट- कारी । शशाण्डुली । गोमूत्रिका । शिल्पिका । चणिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ स्वस्त्रियामन्य- द्वारा जाता कन्या च ॥ क्षेत्रज्ञः, पुं, (क्षेत्रं शरीरं एतच्छरीरं ममेति कृत्वा यो जानाति आपादतलमस्तकं ज्ञानेन विषयीकरोति स्वाभाविकेन औपदेशिकेन वेद- नेन विषयीकरोति वा कृषीवलवत् तत्फल-

भोक्तृत्वादित्यर्थः । ज्ञा + “इगुपधज्ञाप्रीकिरःकः ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) शरीराधिदैवतम् । तत्पर्य्यायः । आत्मा २ पुरुषः ३ । इत्यमरः । १ । ४ । २९ ॥ त्रीणि शरीराधिदैवतेऽन्तर्भोक्तरि । (क्षेत्रेषु सर्व्वदेहेषु सर्व्वान्तर्य्यामितया विराज- मानः सन् “सर्व्वज्ञः सर्व्वशक्तिमान् सर्व्वक्षेत्र- पालयिता” इत्यात्मस्वरूपं जानाति अनुभवति यः प्रज्ञानघनः परमपुरुषः स सर्व्वान्तरात्मा असंसारी परमेश्वरः ।) क्षेत्रं शरीरं जाना- तीति क्षेत्रे शरीरे जानाति ज्ञानवान् भव- तीति वा क्षेत्रज्ञः । हनजनादिति डः । इति भरतः ॥ तस्य पर्य्यायान्तरम् । सुबीजः ४ पुरुषः ५ अन्तर्यामी ६ ईश्वरः ७ पुद्गलः ८ परसंज्ञकः ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रधानम् १० । इति जटाधरः ॥ * ॥ (उभयतः प्रमाणं यथा, भगवद्गीतायाम् । १३ । १--२ । “इदं शरीरं कौन्तेय ! क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ क्षेत्रज्ञञ्चापि मां विद्धि सर्व्वक्षेत्रेषु भारत । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ॥” ईश्वरपक्षे भाष्यकृदर्थो यथा, -- “क्षेत्रक्षेत्रज्ञा- वुक्तौ किमेतावन्मात्रेण ज्ञानेन ज्ञातव्याविति नेत्युच्यते क्षेत्रज्ञमिति । क्षेत्रज्ञं यथोक्तलक्षण- ञ्चापि मां परमेश्वरमसंसारिणं विद्धि जानीहि योऽसौ सर्व्वक्षेत्रेष्वेकः क्षेत्रज्ञो ब्रह्मादिस्तम्ब- पर्य्यन्तानेकक्षेत्रोपाधिप्रविभक्तस्तं निरस्तसर्व्वो- पाधिभेदं सदसदादिशब्दप्रत्ययागोचरं विद्धी- त्यभिप्रायः । हे भारत ! यस्मात् क्षेत्रक्षेत्रज्ञे- श्वरयाथात्म्यव्यतिरेकेण न ज्ञानगोचरमन्यद- वशिष्टमस्ति तस्मात् क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञेयभूतयोर्यज् ज्ञानं क्षेत्रक्षेत्रज्ञौ येन ज्ञानेन विषयीक्रियेते तज्ज्ञानं सम्यक्ज्ञानमिति मतं अभिप्रेत- मित्यभिप्रायो मम ईश्वरस्य विष्णोः ॥” अपि च तत्रैव । १३ । २२ । “उपद्रष्टानुमन्ता च भर्त्ता भोक्ता महेश्वरः । परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन् पुरुषः परः ॥” विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । विष्णुसहस्र- नामकीर्त्तने । १४९ । १५ । “पूतात्मा परमात्मा च मुक्तानां परमा गतिः । अव्ययः पुरुषः साक्षी क्षेत्रज्ञोऽक्षर एव च ॥”) वटुकभैरवः । यथा, -- “क्षेत्रज्ञः क्षत्त्रियो विराट् ।” इति तस्य स्तोत्रम् ॥ छेकः । इति मेदिनी ॥ विदग्धः । कृषकः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ शेषद्वयार्थे त्रि ॥ क्षेत्रदः, पुं, (क्षेत्रं शरीरं ददाति रोगादिभ्यो मोचयति स्तुतिपाठिनो भक्तस्येति भावः । क्षेत्र + दा + कः ।) वटुकमैरवः । यथा, -- “क्षेत्रदः क्षेत्रपालश्च क्षेत्रज्ञः क्षत्त्रियो विराट् । श्मशानवासी मांसाशी खर्पराशी मखान्तकृत् ॥” इति विश्वसारोद्धारतन्त्रे आपदुद्धारकल्पे वटुक- भैरवस्तोत्रम् ॥ * ॥ (क्षेत्रं शस्याद्युत्पादनक्षमां भूमिं ददातीति ।) क्षेत्रदातरि त्रि ॥

पृष्ठ २/२६०

क्षेत्रदूती, स्त्री, (क्षेत्रस्य क्षेत्रे वा दूतीव । यद्वा, क्षेत्रे शरीरे दूतीव । औषधान्तरैर्युक्तस्यास्य आरोग्यसं घटकतया तथात्वम् ।) श्वेतकण्ट- कारी । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्षेत्रदेवता, स्त्री, (क्षेत्राधिष्ठात्री देवता ।) केदाराधिष्ठात्री । सा च सर्पादिरूपा । यथा, “रक्ताक्षः कथयति । अस्ति कस्मिंश्चिदधि- ष्ठाने हरिदत्तो नाम ब्राह्मणः । तस्य च कृषिं कुर्व्वतस्तदैव निष्फलः कालोऽतिवर्त्तते । अथै- कस्मिन् दिवसे स ब्राह्मणः उष्णकालावसाने घर्म्मार्त्तः स्वक्षेत्रमध्ये वृक्षच्छायायां प्रसुप्तः । अनतिदूरे वल्मीकोपरि प्रसारितं वृहत्फुटाटीयं भीषणं भुजङ्गमं दृष्ट्वा चिन्तयामास । नूनमेषा क्षेत्रदेवता मवा कदापि न पूजिता । तेनेदं मे कृषिकर्म्म विफलीभवति ।” इति पञ्चतन्त्रे काको- लूकीयं नाम ३ तन्त्रम् ॥ क्षेत्रपः, पुं, (क्षेत्रं शरीरं पाति रक्षति स्तोत्र- कारिणो भक्तस्येति यावत् । क्षेत्र + पा रक्षणे “आतोऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) वटुकभैरवः । यथा, -- “अक्ष्णोर्भूताश्रयं न्यस्य वदने तीक्ष्णदर्शनम् । क्षेत्रपं कर्णयोर्म्मध्ये क्षेत्रपालं हृदि न्यसेत् ॥” इति विश्वसारोद्धारतन्त्रे आपदुद्धारकल्पे वटुक- भैरवस्तोत्रम् ॥ * ॥ (क्षेत्रं शस्योत्पादनक्षमां भूमिं पातीति । क्षेत्र + पा + कः ।) क्षेत्ररक्षके त्रि ॥ (क्षेत्रं शरीरं विश्वं जगद् वा पाति अपरिमेयात्मैश्वर्य्यप्रभावेन चैतन्यदानेन वा इति व्युत्पत्त्या परमात्मा परमेश्वरः ॥) क्षेत्रपतिः, पुं, (क्षेत्रस्य शस्यभूमेः पतिः ।) केदा- राधिपः । वप्रस्वामी । यथा, -- “अथ प्रभाते स क्षेत्रपतिर्लगुडहस्तस्तं प्रदेशमागच्छन् काके- नावलोकितः ।” इति हितोपदेशे मित्रलाभ- प्रकरणम् ॥ (क्षेत्रस्य शरीरस्य विश्वस्य वा पतिः । जीवः । अग्निः । परमात्मा । यथा, तन्त्रसारे । “जीवं क्षेत्रपतिं प्राहुः केचिदग्निमथापरे । स्वतन्त्र एव स कश्चित् क्षेत्रस्य पतिरिष्यते ॥”) क्षेत्रपर्पटी, स्त्री, (क्षेत्रे पर्पटीव । यद्वा, क्षेत्रे जाता पर्पटी ।) क्षुपविशेषः । इति वैद्यकम् ॥ क्षेत- पाप्डा इति भाषा ॥ क्षेत्रपालः, पुं, (क्षेत्रं पालयति रक्षतीति । क्षेत्र + पाल् + णिच् + अण् अच् वा ।) देवताविशेषः । तद्भेदा यथा, -- “भेदा एकोनपञ्चाशत् क्षेत्रपालस्य कीर्त्तिताः । मातृकाबीजभेदेन सम्भिन्ना नामभेदतः ॥ अजरश्चापकुम्भश्च इन्द्रस्तुतिस्ततः परः । ईडाचारश्चोक्तसंज्ञ ऊष्माद ऋषिसूदनः ॥ ऋमुक्तो ऌप्तकेशश्च ऌपकश्चैकदंष्ट्रकः । ऐरावतश्चौषबन्धुरौषघीशस्तथैव च ॥ अञ्जनश्चास्त्रवारश्च कवलः खरुखानलः । गामुख्यश्चैव घण्टादोङ्मनाश्च चण्डवारणः ॥ छटाटोपो जटालाख्यो झङ्गीवश्च ञडश्चरः ।

टङ्कपाणिस्तथा चान्यष्ठानबन्धुश्च डामरः ॥ ढक्कारवो णवार्णश्च तडिद्देहस्थिरस्तथा । दन्तुरो धनदश्चान्यो नत्तिक्तान्तः प्रचण्डकः ॥ फट्कारो बीरसंघश्च भृङ्गाख्यो मेघभासुरः । युगान्तौ रौह्यवश्चाथ लम्बोष्ठो वसवस्तथा ॥ शूकनन्दः षडालाख्यः सुनामाहंव्रुकस्तथा । एते भेदाः समाख्याता मातृकाक्षरयोनिकाः ॥” * ॥ क्षेत्रपालकथनप्रयोजनं यथा, -- “नामपद्यस्य वर्णानां यो वर्णो मातृकान्तरे । दृश्यते प्रथमं तत्र तत्रायं क्षेत्रपालकः ॥ तत्र तत्र विशिष्टात्मा भेदैरेतैर्व्यवस्थितः । ततो विशिष्टो यष्टव्यः क्षेत्रपालस्तु सर्व्वतः ॥ क्षेत्रपालमसंपूज्य यः कर्म्म कुरुते क्वचित् । तस्य कर्म्मफलं हन्ति क्षेत्रपालो न संशयः ॥” इति एकोनपञ्चाशत्क्षेत्रपालकथनम् । इति क्षेत्रपालप्रकरणे प्रयोगसारः ॥ * ॥ अथ क्षेत्रपालमन्त्राः । मन्त्रदेवप्रकाशिन्याम् । क्षौमितिबीजादि क्षेत्रपालाय इति नमोऽन्तः । अयं प्रणवादिर्व्वा मन्त्रः । तथा, -- “वर्णान्त्यमौ बिन्दुयुक्तं क्षेत्रपालाय हृन्मनुः । ताराद्यो वसुवर्णोऽयं क्षेत्रपालस्य ईरितः ॥” प्रातःकृत्याद्यनन्तरं प्राणायामान्तामस्य पूजां विधाय धर्म्मादिपीठं विन्यस्य ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् । अस्य ब्रह्मा ऋषिर्गायत्त्री च्छन्दः क्षेत्रपालो देवता क्षौं बीजं आयेतिशक्तिः षड्- दीर्घभाजा बीजेनाङ्गन्यासः । ततो ध्यानम् । “भ्राजच्चन्द्रलटाधरं त्रिनयनं नीलाञ्जनाद्रिप्रभं दोर्द्दण्डात्तगदाकपालमरुणस्रग्गन्धवस्त्रोज्जलम् । धण्टामेखलघर्घरध्वनिमिलज्झङ्कारभीमं विभुं वन्दे संहितसर्पकुण्डलधरं श्रीक्षेत्रपालं सदा ॥” एवं ध्यात्वा मानसैः सम्पूज्यार्घ्यस्थापनं कृत्वा धर्म्मादिकल्पितपीठपूजां विधाय पुनर्ध्यात्वावाह- नादिपञ्चपुष्पाञ्जलिदानपर्य्यन्तं विधायावरण- पूजामारभेत् । अङ्गैः प्रथममावरणम् । अनला- क्षाग्निकेशकरालघण्टारवमहाक्रोधपिशिताशन- पिङ्गलाक्षोर्ड्घकेशैरष्टभिर्द्वितीयम् । इन्द्रादिभि- स्तृतीयम् । वज्रादिभिश्चतुर्थम् । ततो धूपादि- विसर्ज्जनान्तं कर्म्म समापयेत् । अस्य पुरश्चरणं लक्षजपः । साज्येन चरुणा दशांशहोमः । तथा च निबन्धे । “लक्षमेकं जपेन्मन्त्रं जुहुयात्तद्दशांशतः । चरुणा घृतसिक्तेन ततः क्षेत्रेशभर्च्चयेत् ॥” मन्त्रदेवप्रकाशिकायान्तु प्रणवरहितोऽयं मन्त्रः । अस्य पुरश्चरणमयुतसंख्यजपः ॥ * ॥ अथास्य लिविधानम् । रात्रौ गृहाङ्गने स्थण्डिलं कृत्वा तत्र देवं सपरिवारं संपूज्य देवस्य हस्ते बलिमन्त्रेण त्रिवारं बलिं दत्त्वा सपरिवारगणेभ्यः स्वस्वनामभिर्व्वलिं दद्यात् । बलिमन्त्रस्तु । एह्येहि विदुषि सुरु सुरु भुञ्जय भुञ्जय तर्ज्जय तर्ज्जय विघ्नपद विघ्नपद महा- भैरव क्षेत्रपाल बलिं गृह्ण गृह्ण स्वाहा । तथा त्त निबन्धे ।

“पूर्ब्बमेहिद्बयं पश्चात् विदुषि स्यात् सुरुद्बयम् । भुञ्जयद्वितयं भूयस्तर्ज्जयद्वितयं पुनः ॥ ततो विघ्नपदद्वन्द्वं महाभैरव तत्परम् । क्षेत्रपाल बलिं गृह्ण द्बयं पावकसुन्दरी ॥” यद्वा, एह्येहि तुरु तुरु सुरु सुरु जम्भ जम्भ हन हन विघ्नं विनाशय विनाशंय महाबलिं क्षेत्रपाल गृह्ण गृह्ण स्वाहा । इति मन्त्रः । एष बलिविधिः सर्व्वग्रहनिवारको विजयश्रीकरश्च भवति । बलिमपि सोपदंशबृहत्पिण्डेन दद्यात् ॥ फलन्तु । “बलिदानेन सन्तुष्टः क्षेत्रपालः प्रयच्छति । कान्तिमेधाबलारोग्यतेजःपुष्टियशःश्रियः ॥” इति तन्त्रसारः । (द्वारपालो भैरवविशेषः । यथा, तन्त्रशास्त्रे । “गणेशं वटुकञ्चैव क्षेत्रपालञ्च योगिनीः । पूर्ब्बादिक्रमयोगेन द्वारपालान् प्रपूजयेत् ॥” क्षेत्ररक्षके त्रि । यथा, -- “स एव ग्रामपालोऽभूत् पशुपालः स एव च । क्षेत्रपालः स एवासीद् द्विजातीनाञ्च रक्षिता ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे । १९ । २४ ॥) क्षेत्रपालरसः, पुं, (क्षेत्रपाल इति संज्ञा विद्यते यस्य । स एव रसः औषधविशेषः ।) ग्रहणीयुक्त- शोथस्यौषधम् । दुग्धवटीति ख्यातम् । यथा, -- “हिङ्गुलञ्च विषं ताम्रं लौहं तालकटङ्गणम् । जीरमाहूरफेनञ्च समभागं विमर्द्दयेत् ॥ यवार्द्धा वटिका कार्य्या पथ्यं दुग्धौदनं हितम् । अलवणं वारिहीनञ्च दातव्यं भिषजां वरैः ॥ गुरुशोथमग्निमान्द्यं ग्रहणीमतिदुस्तराम् । ज्वरञ्च विषमं जीर्णं नाशयेन्नात्र संशयः ॥” इति भैषज्यरत्नावली ॥ आहूरफेनं अहिफेनम् ॥ क्षेत्रयमानिका, स्त्री, (क्षेत्रे जाता यमानिका ।) क्षेत्रजातयमानी । यथा, -- “उपाधिरुग्रगन्धे तु वचाक्षेत्रयमानिके ।” इति नानार्थे त्रिकाण्दशेषः ॥ क्षेत्ररुहा, स्त्री, (क्षेत्रे रोहति उत्पद्यते इति । क्षेत्र + रह + कः ।) वालुकीकर्कटी । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्षेत्रजाते त्रि ॥ क्षेत्रलिप्ता, स्त्री, भूमण्डलस्य कला । यथा । अथ यदि दृग्ग्रहोदयासुभिरष्टादशशतानि क्षेत्र- लिप्ता लभ्यन्ते तदा तदन्तरकलासुभिः किमिति फलं क्षेत्रलिप्ताः ता ग्रहार्कभुक्त्यन्तरेण भाज्याः । भुक्त्यन्तरं हि क्षेत्रलिप्तान्तरात्मकमतः सजातीय- करणाय क्षेत्रलिप्तीकरणं भुक्त्यन्तरेणैकी दिवसो लभ्यत इति युक्तमुक्तम् । इति सिद्धान्तशिरो- मणौ गणिताथ्याये ग्रहोदयास्ताधिकारः ॥ * ॥ असुभिः दशविपलैः । यथा, -- “गुर्व्वक्षरैः खेन्दुमितैरसुस्तैः षड्भिः पलं तैर्घटिका खषड्भिः ॥” इति तत्रैव कालमानाध्यायः ॥ क्षेत्रवत् [द्] पुं, (क्षेत्रं शरीरं अहमित्यात्म- त्वेन वेत्ति जानाति इदं सर्व्वशरीरमेवाहमिति

पृष्ठ २/२६१

आत्मत्वेन मन्यते इत्यर्थः । क्षेत्र + विद् + क्विप् ।) क्षेत्रज्ञः । जीवात्मा । यथा, -- “तत्त्वं नरेन्द्र ! जगतामथ तस्थुषाञ्च देहेन्द्रियासुधिषणात्मभिरावृतानाम् । यः क्षेत्रवित्तपतया हृदि विष्वगाविः प्रत्यक् चकास्ति भगवांस्तमबैहि सोऽस्मि ॥” इति श्रीभागवते । ४ । २२ । ३५ ॥ “यस्मादनात्मरतिरनर्थहेतुः तत् तस्माज्जगतां जङ्गमानां तस्थुषां स्थावराणाञ्च देहादिभिः आत्मना अहङ्कारेण चावृतानां हृदि यश्चकास्ति प्रकाशते तमवैहि । कथं सोऽस्मीति । सो- ऽस्तीति पाठे स एवैकोऽस्ति ततोऽन्यदसत् इत्यर्थः । ननु जीवो हृदि चकास्ति नान्यस्तत्राह । क्षेत्रविदं जीवं तपति नियमयतीति क्षेत्रवित्तपः तस्य भावस्तत्ता तया अन्तर्यामिरूपेण । यद्बा क्षेत्रवित्ते अहं ममतास्पदे पातीति क्षेत्रवित्तपः तेन रूपेण । जीवस्तु पारतन्त्र्यान्न पाति । ननु कर्म्म जीवं नियच्छति न आविः प्रत्यक्षः । तर्हि बुद्धिर्न प्रत्यक् प्रतिलोमं चकास्ति बुद्धिस्तु पराक् विषयाकारेण । तर्ह्यहङ्कारः न विष्वक् आपकत्वेन स तु परिच्छिन्नः । एवम्भूतो यो भगवान् तमवैहीति ।” इति तट्टीकायां श्रीधर- स्वामी ॥ क्षेत्रसम्भवः, पुं, (क्षेत्रे सम्भवति उत्पद्यते इति । क्षेत्र + सम् + भू + अच् ।) चञ्चुक्षुपः । भिण्डा- क्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ भूमिजे त्रि ॥ क्षेत्रसम्भूतः, पुं, (क्षेत्रे सम्भूतः जातः ।) कुन्दरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्षेत्रोद्भवे त्रि ॥ क्षेत्रसीमा, स्त्री, (क्षेत्रस्य भूमेः सीमा मर्य्यादा ।) अङ्गारतुषवृक्षादिद्वाराचिह्नितभूमिमर्य्यादा । यथा “सीमा क्षेत्रादिमर्य्यादा सा चतुर्व्विधा । अनपदसीमा ग्रामसीमा क्षेत्रसीमा गृहसीमा चेति ।” इति मिताक्षरायां व्यवहाराध्याये सीमाविवादशब्दे द्रष्टव्यः ॥ क्षेत्रजीवः, त्रि, (क्षेत्रेण क्षेत्रोद्भवशस्यादिना आर्जावतीति । आ + जीव् + कर्त्तरि अच् ।) कर्षकः । इत्यमरः । २ । ९ । ६ ॥ क्षेत्राधिदेवता, स्त्री, (क्षेत्रस्य अधिदेवता अधि- ष्ठात्री देवता ।) तीर्थाधिपदेवता । यथा, -- “देवं गुरुं गुरुस्थानं क्षेत्रं क्षेत्राधिदेवताम् । सिद्धं सिद्धाधिकारांश्च श्रीपूर्ब्बं समुदीरयेत् ॥” इति संस्कारतत्त्वे प्रयोगसारः ॥ क्षेत्राधिपः, पुं, (क्षेत्रस्य अधिपः स्वामी अधिष्ठाता वा ।) मेषादिद्बादशराशीनामधिपतिग्रहगणः । यथा, -- “कुजशुक्रबुधेन्द्वर्कसौम्यशुक्रावनीभुवाम् । जीवार्किभानुजेज्यानां क्षेत्राणि स्युरजादयः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ क्षत्राधिष्ठात्री देवता च ॥ क्षेत्रामलकी, स्त्री, (क्षेत्रे भूमौ जाता आमलकी । शाकपार्थिववत् मध्यपदलोपी समासः ।) भूम्या- मलकी । इति शब्दमाला ॥

क्षेत्रिकः, पुं, (क्षेत्रं अस्यास्तीति । ठन् ।) क्षेत्र- स्वामी । यथा, मनुः । ९ । ५४--५५ । “ओघवाताहृतं बीजं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति । क्षेत्रिकस्यैव तदबीजं न वप्ता फलमर्हति ॥ एष धर्म्मो गवाश्वस्य दास्युष्ट्राजाविकस्य च । विहङ्गमहिषाणाञ्च विज्ञेयः प्रसवं प्रति ॥” “तत्र दासीपदं परोढापरं तस्यामन्येन जातो दासीभर्त्तुर्न बीजिभर्त्तुः ।” इत्युद्वाहतत्त्वम् ॥ कलत्रस्वामी । यथा, भनुः । ९ । १४५ । “हरेत्तत्र नियुक्तायां जातः पत्त्रो यथौरसः । क्षेत्रिकस्य तु तद्बीजं धर्म्मतः प्रसवश्च सः ॥” “हरेदिति । तत्र नियुक्तायां यो जातः क्षेत्रजः पुत्त्र औरस इव धनं हरेत् यस्मात् यत्तस्य कारणभूतं बीजं तत् क्षेत्रस्वामित एव तत्- कार्य्यकरणत्वात् ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ क्षेत्रियं, क्ली, क्षेत्रजतृणम् । परदेहचिकित्स्या । इति मेदिनी ॥ क्षेत्रियः, पुं, (परक्षेत्रे चिकित्स्यः । “क्षेत्रियच् पर- क्षेत्रे चिकित्स्यः ।” ५ । २ । ९२ । इति पर- क्षेत्रस्य क्षेत्रियजादेशः ।) असाध्यरोगः । पर- दाररतः । इति मेदिनी ॥ (त्रि, परदेहचिकि- त्स्योरोगादिः । यथा, भट्टिः । ४ । ३२ । “अहं सूर्पनखा नाम्ना नूनं नाज्ञायिषि त्वया । दण्डोऽयं क्षेत्रियो येन मय्यपातीति साब्रवीत् ॥”) क्षेत्री, [न्] त्रि, (क्षेत्रमस्यास्तीति इनिः ।) क्षेत्र- विशिष्टः । कृषीवलः । यथा, हेमचन्द्रः । “कुटुम्बी कर्षकः क्षेत्री हली कृषिककार्विकौ ॥” (यथा च मानवे । ९ । ५१ । “तथैवाक्षेत्रिणो बीजं परक्षेत्रप्रवापिणः । कुर्व्वन्ति क्षत्रिणामर्थं न बीजी लभते फलम् ॥”) परगवादिना शस्यविनाशे तत्प्राप्तिर्यथा, -- “यावत् शस्यं विनश्येत्तु क्षेत्री तावत् फलं लभेत् । पालस्ताड्योऽथ गोस्वामी पूर्ब्बोक्तं दण्डमर्हति ॥ इति याज्ञवल्क्यवचने गवादिदोषेण यावत् शस्यं विनश्यति तावदेव पालकात् प्राप्तव्यं पालका- शक्तौ पालकस्ताड्यः गोस्वामी पूर्ब्बोक्तं दण्डा- दिकं अर्हति ।” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ क्षेत्री, [न्] पुं, (क्षेत्रं स्त्री अस्त्यस्य । क्षेत्र + इनिः ।) स्वामी । भर्त्ता । यथा, मनुः । ९ । ३२ ॥ “भर्त्तुः पुत्त्रं विजानन्ति श्रुतिद्वैधन्तु भर्त्तरि । आहुरुत्पादकं केचिदपरे क्षेत्रिणं विदुः ॥” “भर्त्तुरिति । भर्त्तुः पुत्त्रो भवतीति मुनयो मन्यन्ते । भर्त्तरि द्विप्रकारा श्रुतिर्वर्त्तते । केचिदुत् पादकमवोढारमपि भर्त्तारं तेन पुत्त्रेण पुत्त्रिण- माहुः । अन्ये तु वोढारं भर्त्तारमनुत्पादक- मपि अन्यजनितेन पुत्त्रेण पुत्त्रिणमाहुः ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ (परमात्मा । यथा, गीतायाम् । १३ । ३३ । “यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः । क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ! ॥”) क्षेत्रेक्षुः, पुं, (क्षेत्रे इक्षुरिव ।) यावनालः । इति राजनिर्घण्टः ॥

क्षेत्रोपेक्षः, पुं, स्वफल्कपुत्त्रः । इति केचित् ॥ यथा, -- “युगन्धरोऽनमित्रस्य वृष्णिः पुत्त्रोऽपरस्ततः । स्वफल्कश्चित्ररथश्चैव गान्दिन्याञ्च स्वफल्कतः ॥ अक्रूरप्रमुखा आसन् पुत्त्रा द्वादश विश्रुताः । आसङ्गः सारमेयश्च मृदरो मृदुरिर्गिरिः ॥ धर्म्मवृद्धिः सुकर्म्मा च क्षेत्रोपेक्षोऽरिमर्द्दनः । शत्रुघ्नो गन्धमादश्च प्रतिबाहुश्च द्वादश ॥” इति श्रीभागवते । ९ । २४ । १४--१६ ॥ क्षत्त्रोपेक्ष इति साधुपाठः । (तत्र क्षत्त्रेषु क्षत्त्रिय- कुलेषु उपेक्षा यस्य ॥) क्षेपः, पुं, (क्षिप + वञ् ।) निन्दा । (यथा, याज्ञ- वल्क्यः । २ । २०७ । “क्षेपंकरोति चेद्दण्ड्यः पणानर्द्धत्रयोदश ॥”) विक्षेपः । (यथा, गोः रामायणे । ४ । ६२ । १२ । “पक्षक्षेपपरिक्लिष्टाः सुपार्श्वेऽभ्यपयास्यति ॥”) लेपनम् । गर्व्वः । प्रेरणम् । इति मेदिनी ॥ विलम्बः । हेला । लङ्घनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ गुच्छः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, मेघ- दूते । ४९ । “कुन्दक्षेपानुगमधुकरश्रीयुषामात्मविम्बम् ॥”) क्षेपकः, त्रि, (क्षिपतीति । क्षिप् + ण्वुल् ।) क्षेपकर्त्ता । इति व्याकरणम् ॥ क्षेपणं, क्ली, (क्षिप + भावकर्म्मादिषु ल्युट् ।) प्रेर- णम् । तत्पर्य्यायः । क्षिपा २ । इत्यमरः । ३ । २ । ११ ॥ यापनम् । यथा, -- “विधवा यौवनस्था च नारी भवति कर्कशा । आयुषः क्षेपणार्थन्तु दातव्यं स्त्रीधनं सदा ॥” इति विवादचिन्तामणिधृतहारीतवचनम् ॥ प्रस्तरादीनां दूरप्रेरणार्थरज्जुनिर्म्मितशिक्यम् । फिङ्गा इति भाषा । यथा, श्रीभागवते । ३ । १९ । “प्रववुर्व्वायवश्चण्डास्तमः पांशवमैरयन् । दिग्भ्यो निपेतुर्ग्रावाणः क्षेपणैः प्रहिता इव ॥” “पांशुकृततमश्च प्रेरितवन्तः । क्षेपणैर्यन्त्रैः ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ (परित्यागः । यथाह मनुः । ४ । ११९ । “उपाकर्म्मणि चोत्सर्गे त्रिरात्रं क्षेपणं स्मृतम् ॥” “उपाकर्म्मणि उत्सर्गे त्रिरात्रमध्ययनक्षेपणम् ।” इति कुल्लूकभट्टः ॥ मल्लयोद्धणां सहसा भूपा- तनरूपनियुद्धकौशलविशेषः । यथा, महा- भारते । ४ । १२ । २८ । “क्षेपणैर्मुष्टिभिश्चैव वराहोद्धूतनिस्वनैः । तलैर्वज्रनिपातैश्च प्रसृष्टाभिस्तथैव च ॥” “क्षेपणं कथ्यते यत्तु स्थानात् प्रच्यवनं हटात् ॥” इति तट्टीकाकृन्नीलकण्ठधृतमल्लशास्त्रम् ॥ क्षेपणिः, स्त्री, (क्षिप + बाहुलकात् अनिः ङीप् वा ।) नौकादण्डः । इत्यमरः । १ । १० । १३ ॥ डाँड् इति भाषा । जालमेदः । इति मेदिनी ॥ (अस्त्रविशेषः । यथा, रामा- यणे । ६ । ७ । २४ । क्षेपणी, स्त्री, (क्षिप + बाहुलकात् अनिः ङीप् वा ।) नौकादण्डः । इत्यमरः । १ । १० । १३ ॥ डाँड् इति भाषा । जालभेदः । इति मेदिनी ॥ (अस्त्रविशेषः । यथा, रामा- यणे । ६ । ७ । २४ । “क्षेपण्यस्तोमराश्चोग्राश्चक्राणि मुषलानि च ॥”) क्षेपणीयं क्ली, (क्षिप + अनीयर् ।) पाषाणप्रक्षेप- णास्त्रम् । यथा, रघुवंशे ४ । ७७ ।

पृष्ठ २/२६२

“तत्र घोरं रघोर्युर्द्धं पार्व्वतीयैर्गणैरभूत् । नाराचक्षेपणीयाश्मनिष्पेषोत्पतितानलम् ॥” “तत्रेति । तत्र हिमाद्रो गणैः सह रघोर्युद्धं अभूत् । किंगणैः पर्व्वते उत्पन्नैः । किं युद्धं भयङ्करम् । पुनः किं नाराचानां वाणविशेषाणां क्षेपणीयानां पाषाणप्रक्षेपणशस्त्राणां ये अश्मान- स्तेषाञ्च घर्षणेन उत्पतिता अग्नयो यस्मिन् ।” इति तट्टीका ॥ क्षेपणयोग्ये त्रि ॥ क्षेपदिनं, क्ली, अहर्गणानयनार्थं स्वीयविंशांशयुत- क्षयनाडी । यथा । “इदानीमहर्गणार्थं क्षेप- दिनान्याह । स्वीयनखांशयुताः क्षयनाड्यः क्षेप- दिनानि दिवागणसिद्ध्यै । पूर्ब्बमानीता ये क्षयाहास्तेषामधो यन्नाडिकाद्यं तत् स्वीय- विंशांशयुतं सद्दिनाद्यं कल्प्यम् । या घटिका- स्तानि दिनानि । या विघटिकास्ता घटिका- स्तासामप्यधो ये षष्ट्यंशास्तानि पानीयपलानि कल्प्यानीति । इति सिद्धान्तशिरोमणौ गणि- ताध्याये प्रत्यब्दशुद्धिः ॥ क्षेपपातः, पुं, ग्रहकक्षाक्रान्तिमण्डलयोर्योगः । यथा । इदानीं क्रान्तिवृत्तमाह । “क्रान्तिवृत्तं विधेयं ग्रहाङ्कं भ्रमत्यत्र भानुश्च भार्द्धे कुभा भानुतः । क्रान्तिपातः प्रतीपं तथा प्रस्फुटाः क्षेपपाताश्च बलनबोधकृत् ॥” इति सिद्धान्त- शिरोमणौ गोलाध्यायः ॥ क्षेपिमा, [न्] पुं, (क्षिप्रस्य भावः “पृथ्वादिभ्य इमनिज् वा ।” ५ । १ । १२२ । इति इमनिच् । “स्थूलदूरयुवह्रस्वक्षिप्रक्षेद्राणां यणादिपरं पूर्ब्बस्य च गुणः ।” ६ । ४ । १५६ । इति साधुः ।) अति- शयक्षेपः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ क्षेपिष्ठः, त्रि, (अतिशयेन क्षिप्रः । क्षिप्र + इष्टल् । “स्थूलदूरेति ।” ६ । ४ । १५६ । इति साधुः ।) अति- शीघ्रः । क्षिप्रतरः । इत्यमरः । ३ । २ । १११ ॥ क्षेपीयान्, [स्] त्रि, (अतिशयेन क्षिप्रः । इयसुन् । “स्थूलदूरेति ।” ६ । ४ । १५६ । इति साधुः ।) अति- शयक्षिप्रः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ क्षेप्ता, [ऋ] त्रि, (क्षिपति इति । क्षिप् + तृच् ।) क्षेपणकर्त्ता । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, रामायणे । ४ । ९ । ८४ । “उपास्पृश्य ददौ शापं क्षेप्तारं वालिनं प्रति ॥”) क्षेमं, क्ली, प्लक्षद्वीपस्य वर्षविशेषः । यथा । “प्लक्षो जम्बुप्रमाणो द्वीपाख्यातिकरो हिरण्मय उत्थितो यत्राग्निरुपास्ते सप्तजिह्वः । तस्याधिपतिः प्रिय- व्रतात्मज इध्मजिह्वः स्वं द्वीपं सप्त वर्षाणि विभज्य सप्तवर्षनामभ्य आत्मजेभ्य आकलय्य स्वयमात्मयोगेनोपरराम । शिवं वयसं सुभद्रं शान्तं क्षेमममृतमभयमिति वर्षाणि ।” इति श्रीभागवते । ५ । २० । २-३ ॥ * ॥ मठविशेषः । यथा, -- “मर्त्तुं ययौ च वाराहक्षेत्रं यत्राविधायकः श्रीकण्ठक्षेममठयोरासीद्धुष्कपुरान्तिके ॥” इति राजतरङ्गिण्यां ६ तरङ्गः ॥ क्षेमः, पुं, क्ली, (क्षि क्षये + “अर्त्तिस्तुसुहुसृधृ-

क्षीति ।” उणां । १ । १३९ । इति मन् । (कुश- लम् । (यथा, मनुः । २ । १२७ । “ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत् क्षत्त्रबन्धुमनामयम् । वैश्यं क्षेमं समागम्य शूद्रमारोग्यमेव च ॥”) तद्वति त्रि । इत्यमरः २ । ४ । २६ ॥ (यथा, गोः रामायणे । ५ । ८ । १७ । “कृताः क्षेमाश्च पन्थानः सुखं गच्छन्ति खेचराः ॥”) लब्धरक्षणम् । इति मेदिनी ॥ मोक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ क्षेमः, पुं, (क्षेमं मङ्गलमस्मिन्नस्तीति । अर्श आद्यच् ।) चोरनामगन्धद्रव्यम् । चण्डानामौषधम् । इति शब्दरत्नावली मेदिनी च ॥ धर्म्मेण शान्त्यामुत्- पादितः पुत्त्रः । यथा, विष्णुपुराणे । १ । ७ । २८ । “व्यवसायं प्रजज्ञे वै क्षेमं शान्तिरसूयत । सुखमृद्धिर्यशःकीर्त्तिरित्येते धर्म्मसूनवः ॥” कलिङ्गदेशस्य राजा । यथा, -- “क्षेमोऽग्रतीर्थः कुहरः कलिङ्गेषु नराधिपः । मतिमांश्च मनुष्येन्द्र ! ईश्वरश्चेति विश्रुतः ॥” इति महभारते । १ । ६७ । ६५ ॥ * ॥ चन्द्रवंशीयशुचिराजपुत्त्रः । यथा, -- “ततः सुतञ्जयाद्बिप्रः शुचिस्तस्य भविष्यति । क्षेमोऽथ सुव्रतस्तस्माद्धर्म्मसूत्रः सनस्ततः ॥” इति श्रीभागवते । ९ । २२ । ४७ ॥ * ॥ लब्धपरिपालनम् । यथा, -- “उपेयादीश्वरञ्चैव योगक्षेमार्थसिद्धये । स्नात्वा देवान् पितॄं श्चैव तर्पयेदर्च्चयेत्तथा ॥” इति याज्ञवल्क्यसंहितायामाचाराध्यायः ॥ “तदनन्तरमीश्वरमभिषेकादिगुणयुक्तमन्यं वा श्रीमन्तमकुत्सितं योगक्षेमार्थम् । अलब्धलाभो योगः । लब्धपरिपालनं क्षेमः तदर्थमुपेयात् । उपासीत उपेयादित्यनेन सेवां प्रतिषेधति । वेतनग्रहणेन आज्ञाकरणं सेवा तस्याः श्ववृत्ति- त्वेन निषेधात् ।” इति तट्टीका मिताक्षरा ॥ (यथाच मनुः । ८ । २३० । “योगक्षेमेऽन्यथा चेत्तु पालो वक्तव्यतामियात् ॥”) क्षेमकः, पुं, (क्षेम + स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) चोरनामगन्धद्रव्यम् । इति जटाधरः ॥ * ॥ नागविशेषः । यथा, -- “नागः शङ्खमुखश्चैव तथा कुष्माण्डकोऽपरः । क्षेमकश्च तथा नागो नागः पिण्डारकस्तथा ॥” इति महाभारते । १ । ३५ । ११ ॥ जनमेजयवंशोत्पन्नराजविशेषः । यथा, -- “शतानीकाद्दुर्द्दमनस्तस्यापत्यं महीनरः । दण्डपाणिर्निमिस्तस्य क्षेमको भविता यतः ॥” इति श्रीभागवते । ९ । २२ । ४३ ॥ एतत्पर्य्यन्तं अस्य वंशस्य विश्रान्तिः । परी- क्षिदादयः क्षेमकान्ताः कलेः सहस्रवत्सर- पर्य्यन्तं राजान आसन् । ततः सोमवंशशाखा- न्तरे मगधवंश्या राजानः कलौ बहुकालं स्थिताः । इति श्रीभागवतमतम् ॥ राक्षस- विशेषः । यथा, -- “एतस्मिन्नेव काले तु पुरीं वाराणसीं नृप ! ।

शून्यां निवेशयामास क्षेमको नाम राक्षसः ॥” इति हरिवंशे । २९ । ७६ ॥ क्षेमकरः, त्रि, (करोतीति । कृ + अच् ।) मङ्गल- कारकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, महाभारते । १४ । ३५ । ३७ । “पन्थानं वः प्रवक्ष्यामि शिवं क्षेमकरं द्बिजाः ॥”) क्षेमकारः, त्रि, (क्षेमं करोतीति । क्षेम + कृ + “कर्म्मणि अण् ।” ३ । २ । १ । इति अण् ।) शुभङ्करः । इति भूरिप्रयोगः ॥ क्षेमङ्करः । मङ्गलकर्त्ता । यथा, “क्षेमप्रियमद्रात् कुर्व्वा” इति सूत्रेण क्षेमशब्दात् परस्य कृधातोः खप्रत्यया- भावपक्षे ढात् षण्णिति षण्प्रत्ययेन निष्पन्नः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ (यथा, भट्टिः । ५ । ७७ । “पितुः प्रियङ्करो भर्त्ता क्षेमकारस्तपस्विनाम् ॥”) क्षेमकृत्, त्रि, (क्षेमं करोतीति । क्षेम + कृ + क्विप् ।) मङ्गलकारकः । यथा, -- “दुर्लभं प्राकृतं वाक्यं दुर्लभः क्षेमकृत् सुतः । दुर्लभा सदृशी भार्य्या दुर्लभः स्वजनः प्रियः ॥” इति चाणक्ये । ५४ ॥ क्षेमगुप्तः, पुं, (क्षेमेण मङ्गलमयेन परमेश्वरेण गुप्तः रक्षितः यद्बा क्षेमः लब्धलरक्षणं तेन गुप्तः ।) काश्मीरदेशस्य राजविशेषः । यथा, -- “क्षेमगुप्ताभिधानोऽभूदथ राजा तदात्मजः । आसवासेवनोत्सिक्तवित्ततारुण्यसंज्वरः ॥” इति राजतरङ्गिण्यां ६ तरङ्गः ॥ (क्षेमगुप्ते त्रि ॥) क्षेमङ्करः, त्रि, (क्षेमं करोतीति । क्षेम + कृ + “क्षेमप्रियमद्रेऽण् च ।” ३ । २ । ४४ । इति अण् । चात् खच् मुम् च ।) मङ्गलकारकः । तत्पर्य्यायः । अरिष्टतातिः २ शिवतातिः ३ शिवङ्करः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ क्षेमकारः ५ मद्रङ्करः ६ शुभ- ङ्करः ७ । इति भूरिप्रयोगः ॥ क्षेमङ्करी, स्त्री, (क्षेभङ्कर + स्त्रियां ङीप् ।) देवी- विशेषः । यथा, -- “क्षेमान् देवेषु सा देवी कृत्वा दैत्यपतेः क्षयम् । क्षेमङ्करी शिवेनोक्ता पूज्या लोके भविष्यसि ॥ अनेनैव तु रूपेण विद्याष्टकसमन्विता । एका वा नगरान्तस्था पूजिता स्थापिता शुभा ॥ प्रासादे पटकुड्ये वा पुस्तके जलवह्रिगा । निस्त्रिंशे पूजयेत् क्षेमां सर्व्वकामफलप्रदाम् ॥ दमनी पदमाला च श्रीघोणा वज्रशासना । अस्त्रं प्रत्यङ्गिरादेव्याः पूजयेत् समुदाहृता । एताभिः स्थापनं कार्य्यं शिवासनसमानुगम् ॥” इति देवीपुराणे क्षेमङ्करीप्रादुर्भावः ४७ अध्यायः ॥ शङ्खचिल्ली । सा च भगवत्या मूर्त्तिः । तस्या नमस्कारमन्त्रः । यथा, -- “कुङ्कुमारुणसर्व्वाङ्गि ! कुन्देन्दुधवलानने ! । मत्स्यमांसप्रिये देवि ! क्षेमङ्करि ! नमोऽस्तु ते ॥” अपि च । “कृशोदरि महाचण्डे ! मुक्तकेशि ! बलिप्रिये ! । कुलाचारप्रसन्नास्ये नमस्ते शङ्करप्रिये ! ॥” इति तन्त्रम् ॥

पृष्ठ २/२६३

क्षेमजित्, पुं, (क्षेमं मङ्गलं जयति जितवान् वा सर्व्वदा पुण्यात्मककर्म्मणा । यद्बा क्षेमं प्राप्तस्य रक्षणं जितवान् स्वायत्तीकृतवान् दैवपुरुषकारादिप्रभावेणेति यावत् ।) राज- विशेषः । स तु मगधदेशे षट्त्रिंशद्बर्षपर्य्यन्तं राजा भविष्यति । तस्य नामान्तरं क्षेमार्च्चिः । इति मत्स्यपुराणमिति केचित् ॥ क्षेमदर्शी, [न्] पुं, (क्षेमं द्रष्टुं शीलमस्य यद्बा क्षेमं मङ्गलं प्राप्तस्य रक्षणं वा पश्यतीति । क्षेम + दृश् + णिनिः ।) चन्द्रवंशीयराजविशेषः । यथा, महाभारते । १२ । ८२ । ६ । “कोशलानामाधिपत्यं संप्राप्तं क्षेमदर्शिनम् । मुनिः कालकवृक्षीय आजगामेति नः श्रुतम् ॥” क्षेमधन्वा, [न्] पुं, (क्षेमं लब्धरक्षणपटु धनु- र्यस्य यद्वा क्षेमं प्रजानां मङ्गलसाधनं जगद्धित- करमित्यर्थः धनुर्यस्य ।) सूर्य्यवंशीयराज- विशेषः । स तु पुण्डरीकपुत्त्रः । यथा, -- “नभस्य पुण्डरीकस्तु क्षेमधन्वा ततः स्मृतः । क्षेमवन्वसुतस्त्वासीद्देवानीकः प्रतापवान् ॥” इति हरिवंशे । १५ । २७ ॥ सांवर्णनामकतृतीयमनुपुत्त्रविशेषः । यथा, -- “सर्व्वत्रगः सुशर्म्मा च देवानीकः पुरूद्वहः । क्षेमधन्वा दृढायुश्च आदर्शः पण्डको मनुः । सावर्णस्य तु पुत्त्रा वै तृतीयस्य नव स्मृताः ॥” इति च तत्रैव । ७ । ७४ ॥ क्षेमधर्म्मा [न्,] पुं, (क्षेमं मङ्गलरूपं क्षेमे वा घर्म्मो यस्य । यद्वा क्षेमरक्षणे धर्म्मो यस्य ।) राजविशेषः । यथा, “ततश्च शिशुनागस्तस्य पुत्त्रश्च काकवर्णो भविता तस्य पुत्त्रः क्षेमधर्म्मा तस्यापि क्षत्त्रौजाः ।” इति विष्णुपुराणे । ४ । २४ । ३ ॥ क्षेमधूर्त्तिः, पुं, (क्षेमे मङ्गले लब्धरक्षणे वा धूर्त्ति- र्घारणा यस्य ।) राजविशेषः । यथा, -- “बृहत्क्षत्त्रमथायान्तं कैकयं दृढविक्रमम् । क्षेमधूर्त्तिर्महाराज ! विव्याधोरसि मार्गणैः ॥” इति महाभारते । ७ । १०६ । १ ॥ क्षेममूर्त्तिः, पुं, (क्षेमा मङ्गलमयी प्रियदर्शना मूर्त्तिरस्य ।) करूषदेशीयराजविशेषः । इति केचित् ॥ क्षेमघूर्त्तिरिति साधुपाठः । यथा, -- “कारूषकाश्च राजानः क्षेमधूर्त्तिस्तथैव च । शुतायुरुद्वहञ्चैव बृहत्सेनस्तथैव च ॥” इति महाभारते आदिपर्व्वणि ६७ अध्यायंः ॥ क्षेमवान् [त्] त्रि, (क्षेमं मङ्गलं अस्यास्तीति । अस्त्यर्थे मतुप् मस्य वत्वम् ।) मङ्गलयुक्तः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ क्षेमशूरः, पुं, (क्षेमे मङ्गलस्थाने निर्विघ्नस्थाने वा शूरः ।) निर्भयस्थाने बलप्रकाशकः । यथा, -- “किं क्षेमशूरैर्विबुधैरसंयुगविकत्थनैः । रहोजषा वा हरिणा शम्भुना वा वनौकसा ॥” इति श्रीभागवते । १० । ४ । ३६ ॥ “क्षेमे निर्भयदेशे शूरैः । संयुगादन्यत्र विकत्थनं प्रौढवादो येषां तैः । ननु हरेर्बिभेमि शम्भो- श्चेति चेत्तत्राहू रहोजुषेति । सर्व्वस्यान्तःप्रवि-

ष्टेन न क्वचिदपि वहिर्द्दृष्ठेन इत्यर्थः । पुरुष- प्रवेशरहितमिलावृतवनं ओको यस्य तेन शम्भुना ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ क्षेमा, स्त्री, (क्षेम + टाप् ।) कात्यायनी । इति मेदिनी ॥ क्षेमङ्करी । यथा, -- “निस्त्रिंशे पूजयेत् क्षेमां सर्व्वकामफलप्रदाम् ।” इति देवीपुराणे क्षेमङ्करीप्रादुर्भावनामाध्यायः ॥ (अप्सरोभेदः । यथा, महाभारते । १ । १२३ । ५९ । “अम्बिका लक्षणा क्षेमा देवीरम्भामनोरमा ॥”) क्षेमाधिः, पुं, (क्षेमा मङ्गलमयी क्षेमे मङ्गलविषये धीर्यस्य पृषोदरात् ह्रस्वः ।) मिथिलादेशस्थ- सूर्य्यवंशीयराजविशेषः । यथा, -- “अरिष्टनेमिस्तस्यापि श्रुतायुस्तत् सुपाश्वकः । ततश्चित्ररथो यस्य क्षेमाधिर्म्मिथिलाधिपः ॥” इति श्रीभागवते । ९ । १३ । २३ ॥ क्षेमाफला, स्त्री, (क्षेमं मङ्गलजनकं हितकरं फलं यस्याः । पृषोदरादाकारत्वे साधुः ।) क्षेम- फला इति वा पाठः ॥ उडम्बरवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ क्षेम्यं, त्रि, (क्षेमाय साधुः “प्राग्घिताद्यत् ।” ४ । ४ । ७५ । इति यत् । यद्वा, क्षेममर्हति “दण्डादिभ्यो यत् ।” । ५ । १ । ६६ । इति यत् ।) क्षेमीयम् । कुशल- योग्यम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, मनुः । ७ । २१२ । “क्षेम्यां शस्यप्रदां नित्यं पशुवृद्धिकरीमपि । परित्यजत् नृपो भूमिमात्मार्थमविचारयन् ॥”) क्षेम्यः, पुं, (क्षेममर्हत्यसौ । क्षेम + यत् ।) राज- विशेषः । यथा, हरिवंशे । २० । ४६ । “उग्रायुधस्य दायादः क्षेम्यो नाम महायशाः ॥ क्षेम्यात् सुवीरो नृपतिः सुवीरात्तु नृपञ्जयः । नृपञ्जयाद् बहुरथ इत्येते पौरवाः स्मृताः ॥” क्षै, क्षये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं- अनिट् ।) क्षादिः । क्षायति । इति दुर्गादासः ॥ क्षैण्यं, क्ली, (क्षीणस्य भावः । क्षीण + ञ्यः ।) क्षीणता । यथा, “क्षैण्यज्ञाने तु प्रायिकमरणं ज्ञात्वा प्रवृत्तस्य चान्द्रायणपादादिकम् ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ अपि च । “अस्मिन् धनजनक्षैण्यनिभित्तं मण्डलोत्तमे । सर्व्वतो दिक्कमुत्तस्थावथानर्थपरम्परा ॥” इति राजतरङ्गिण्याम् ५ तरङ्गः ॥ क्षैत्रं, क्ली, (क्षेत्राणां समूहः । “भिक्षादिभ्यो- ऽण् ।” ४ । २ । ३८ । इति अण् ।) क्षेत्रसमूहः । तत्पर्य्यायः । कैदारिकम् २ कैदर्य्यम् ३ कैदा- रकम् ४ । इत्यमरः । २ । ९ । ११ ॥ वारटम् ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ क्षैत्रज्ञं, क्ली, (क्षेत्रज्ञ + “हायनान्तयुवा- दिभ्योऽण् ।” ५ । १ । १३० । इति अण् । “कुशलचपलनिपुणपिशुनकुतूहल क्षेत्रज्ञाः युवा- दिषु ब्राह्मणादिषु च पठ्यन्ते ।” क्षैत्रज्ञ्य पक्षे + “गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्म्मणि च ।” ५ । १ । १२४ । इति ष्यञ् ।) क्षेत्रज्ञस्य भावः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ क्षैत्रज्ञ्यं, क्ली, (क्षेत्रज्ञ + “हायनान्तयुवा- दिभ्योऽण् ।” ५ । १ । १३० । इति अण् । “कुशलचपलनिपुणपिशुनकुतूहल क्षेत्रज्ञाः युवा- दिषु ब्राह्मणादिषु च पठ्यन्ते ।” क्षैत्रज्ञ्य पक्षे + “गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्म्मणि च ।” ५ । १ । १२४ । इति ष्यञ् ।) क्षेत्रज्ञस्य भावः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥

क्षैरेयी, स्त्री, (क्षीरे संस्कृतं यदन्नम । ततः स्त्रियां ङीप् ।) परमान्नम् । इति हेमचन्द्रः ॥ क्षीर- सम्बन्धिनि त्रि । क्षीरेयी इति च पाठः ॥ क्षोडः, पुं, (क्षोड्यते बध्यते अस्मिन् । क्षोड + अधिकरणे + अप् । घञ् इति केचित् वृद्धिर्न्न वैदिकघातुश्चायम् ।) आलानम् । गजबन्धनी । इति भूरिप्रयोगः ॥ क्षोणिः, स्त्री, (क्षै + बाहुलकात् डोनिः वा ङीप् ।) पृथिवी । इति शब्दरत्ना- वली ॥ अमरटीका च ॥ (यथा, ऋग्वेदे १ । ५४ । १ । “अक्रन्दयो नद्योऽरोरुवद्वना कथा न क्षोणी- भिर्यसा समारत ॥”) क्षोणी, स्त्री, (क्षै + बाहुलकात् डोनिः वा ङीप् ।) पृथिवी । इति शब्दरत्ना- वली ॥ अमरटीका च ॥ (यथा, ऋग्वेदे १ । ५४ । १ । “अक्रन्दयो नद्योऽरोरुवद्बना कथा न क्षोणी- भिर्यसा समारत ॥”) क्षोदः, पुं, (क्षुद्यते इति । क्षुद् पेषणे + कर्म्मणि भावे च घञ् ।) चूर्णः । इत्यमरः । २ । ८ । ९९ ॥ (यथा, काशीखण्डे । ३३ । ९३ । “सापि प्राग्वासना योगाल्लिङ्गार्च्चनरता सती । हित्वा मलयजक्षोद विभूतीं बह्वमंस्त वै ॥”) रजः । पेषणम् । इति मेदिनी ॥ (यथा, रत्नावलीनाटिकायाम् १ अङ्के । “कीर्णैः पिष्टातकौघैः कृतदिवसमुखैः कुङ्कम- क्षोदगौरै- र्हेमालङ्कारभाभिर्भरनमितशिरःशेखराङ्कैः किरातैः ॥”) क्षोदितं, क्ली, (क्षुद् + भावे क्तः । वाच्यलिङ्गे तु कर्म्मणि + क्तः ।) चूर्णम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ पेषिते त्रि ॥ क्षोदिमा, [न्] पुं, (क्षुद् + “पृथ्वादिभ्य ईमनिज् वा ।” ५ । १ । १२२ । इति इमनिच् ।) अति- शयक्षुद्रता । इति व्याकरणम् ॥ क्षोदिष्ठः, त्रि, (अतिशयेन क्षुद्र इति । इष्ठल् प्रत्ययः ।) अतिशयक्षद्रः । इत्यमरः । ३ । २ । १११ ॥ क्षोदीयान्, [स्] त्रि, (क्षुद् + इयसुन् ।) अतिक्षुद्रः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, माघे । २ । १०० । “बृहत्सहायः कार्य्यान्तं क्षोदीयानपि गच्छति । सम्भूयाम्भोधिमभ्येति महानद्या नगापगा ॥”) क्षोद्यः, त्रि, (क्षोदनयोग्यः क्षोदितुमर्हति वा । क्षुद् + “अचो यत् ।” ३ । १ । ९७ । इति यत् ।) क्षोदनीयः । चूर्णीकरणीयः । यथा, -- “वबन्धुर्बन्धनीयांश्च क्षोद्यान् सञ्चुक्षुदुस्तथा । बिभिदुर्भेदनीयांश्च तांस्तान् देशान्नरास्तदा ॥” इति रामायणे । २ । ८० । १० ॥ “बन्धनीयान् सेतून् । क्षोद्यान् क्षोदनीयान् शर्कराभूयिष्ठप्रदेशान् । सञ्चुक्षुदुः चूर्णया- मासुः । भेदनीयान् जलनिर्गमार्थं भेद्यान् ॥” इति तट्टीका ॥ क्षोभः, पुं, (क्षुभ् + भावे घञ् ।) क्षोभणम् । सञ्च- लनम् । चित्तचाञ्चल्यम् । यथा, -- “पूरोत्पीडे तडागस्य परीवाहः प्रतिक्रिया । शोकक्षोभे तु हृदयं प्रलापैरेव धार्य्यते ॥” इति उत्तरचरिते । ३ अङ्के ॥ परीबाहः सेतुभेदः । शोकजोभे शोकाधीन- चित्तचाञ्चल्ये । प्रलापैः रोदनादिभिरित्यर्थः ॥

पृष्ठ २/२६४

अपि च शाक्तानन्दतरङ्गिणीधृततन्त्रे । “भुक्त्वा पीत्वा चरेत् पूजां जपं देव्याः समाहितः । साधके क्षोभमापन्ने मम क्षोभं प्रजायते । तस्माद्भुक्त्वा च पीत्वा च अक्षुव्वो यजनं चरेत् ॥” क्षोभकः, पुं, (क्षोभ + संज्ञायां कन् ।) कामाख्यास्थ- पर्व्वतविशेषः । यथा, -- “दुर्ज्जराख्यस्य पूर्ब्बस्यां पुरं नाम वरासनम् । तद्दक्षिणे महाशैलः क्षोभको नाम नामतः ॥ तस्मिन् गिरौ शिलापृष्ठे वक्त्रे देवी व्यवस्थिता । पञ्चपुष्करिणी नाम्ना पञ्चयोनिस्वरूपिणी ॥ एकत्र पञ्चभिर्दुर्गा योनिभिः पञ्चवक्त्रकम् । स्थिता रमयितुं तत्र नित्यमेव हिमाद्रिजा ॥” इति कालिकापुराणे कामाख्यारूपनिर्णये ८१ अध्यायः ॥ * ॥ (क्षुभ् + कर्त्तरि + ण्वुल् ।) क्षोभजनके त्रि ॥ क्षोभणं, त्रि, (क्षुभ् + णिच् + ल्युः ।) क्षोभजन- कम् । सञ्चलनकारकम् । यथा, -- “आहताङ्गैः ससस्तैस्तं देवप्रहरणैस्तदा । अक्षोभ्याणां समुद्राणां क्षोभणं क्षिप्रकारिणम् ॥” इति रामायणे । ३ । ३६ । १० ॥ “क्षोभणं क्षोभकर्त्तारम् ।” इति तट्टीका ॥ (की भावे ल्य ट । क्षोभः ॥) क्षोभणः, पुं, (क्षुभ + णिच् + ल्युः ।) वटुकभैरवः । यथा, विश्वसारोद्धारतन्त्रे तस्य स्तोत्रम् । “कङ्कालधारी मुण्डी च व्यालयज्ञोपवीतवान् । जृम्भणो भोहनस्तम्भी मारणः क्षोभणस्तथा ॥” क्षोभितः, त्रि, (क्षुभ् + णिच् + कर्म्मणि क्तः ।) क्षोभयुक्तः । सञ्चालितः । यथा, -- “पादाक्रान्त्या नतभुवं किरीटोल्लिखिताम्बराम् । क्षोभिताशेषपातालां धनुर्ज्यानिःस्वनेन ताम् ॥” इति मार्कण्डेये देवीमाहात्म्ये । ८२ । ३७ ॥ क्षोमं, क्ली, (क्षुम + मन् । पृषोदरात् वृद्धिर्वा ।) दृकू- लम् । इत्यमरः । २ । २ । १२ । क्षौमं इति च पाठः ॥ क्षोमः, पुं क्ली, (क्षुम + मन् ।) अट्टः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ क्षौमोऽपि पाठः ॥ क्षोमकः, पुं, (क्षोम + संज्ञायां कन् ।) गण- हासकः । इति जटाधरः ॥ क्षौणिः, स्त्री, (क्षु + बाहुलकात् निः णत्वं वृद्धिः वा ङीप् च ।) पृथिवी । इत्य- मरः । २ । १ । २ ॥ अस्या व्युत्पत्तिर्यथा, -- क्षौणी, स्त्री, (क्षु + बाहुलकात् निः णत्वं वृद्धिः वा ङीप् च ।) पृथिवी । इत्य- मरः । २ । १ । २ ॥ अस्या व्युत्पत्तिर्यथा, -- “इज्या च यागाधाराच्च क्षौणी क्षीणालये च या । महालये क्षयं याति क्षितिस्तेन प्रकीर्त्तिता ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ७ अध्यायः ॥ (यथा, भागवते । ३ । १४ । ३ । “तस्य चोद्धरतः क्षौणीं स्वदंष्ट्राग्रेण लीलया ॥”) क्षौणीप्राचीरः, पुं, (क्षौण्याः प्राचीर इव ।) समुद्रः । इति जटाधरः ॥ क्षौणीभुक् [ज्,] पुं, (क्षौणीं पृथ्वीं भुनक्तीति । भुज् + क्विप् ।) राजा । यथा, -- “कृत्वा शस्त्रविभीषिकां कतिपयग्रामेषु दीनाः प्रजा मथन्तो विटजल्पितैरुपहताः क्षौणीभुजस्ते किला

विद्वांसोऽपि वयं किल त्रिजगतां सर्गस्थितिव्यापदा- मीशस्तत्परिचर्य्यया न गणितो यैरेष नारायणः ॥” इति शान्तिशतके । १ । ११ ॥ क्षौणीमयः, पुं, (क्षौणी + मयट् ।) मृण्मयः । पृथिव्याश्रयः । यथा, -- “मत्स्यो युगान्तसमये मनुनोपलब्धः क्षौणीमयो निखिलजीवनिकायकेतः । विस्रंसितानुरुभये सलिले मुखान्म आदाय तत्र विजहार ह वेदमार्गान् ॥” इति श्रीभागवते । २ । ७ । १२ ॥ “मत्स्यावतारमाह । मत्स्यो भाविना वैवस्वतेन मनुना दृष्टः । क्षौणीमयः पृथ्वीमयः पृथिवी- प्रधानस्तदाश्रय इत्यर्थः । अत एव निखिल- जीवनिकायानायाश्रयः । मे सुखाद्बिस्रंसितान् गलितान् वेदस्य मार्गान् वेदानादाय तत्र युगान्तसलिल विजहार । ह हर्षे ।” इति तट्टी- कायां श्रीधरखामी ॥ * ॥ क्षोणीमयोऽपि पाठः ॥ क्षौद्रं, क्ली, (क्षुद्राभिः पिङ्गलवर्णमक्षिकाभिः सरघाभिर्निर्म्मितम् । क्षुद्र + “क्षुद्राभ्रमरवटर- पादपादञ् ।” ४ । ३ । ११९ । इति अञ् ।) मधु । इत्यमरः । २ । ९ । १०७ ॥ जलम् । इति मेदिनी ॥ पिङ्गलवर्णक्षुद्रमक्षिकाकृतकपिलवर्ण- मघु । अस्य गुणाः । अतिशीतलत्वम् । लघुत्वम् । क्लेदनाशित्वम् । घृतयुक्तक्षौद्रञ्चेद्बिषतुल्यत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । “माक्षिकाः कपिलाः सूक्ष्माः क्षुद्राख्यास्तत्कृतं मधु । मुनिभिः क्षौद्रमित्युक्तं तद्वर्णात् कपिलं भवेत् ॥ गुणैर्माक्षिकवत् क्षौद्रं विशेषान्मेहनाशनम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ क्षौद्रः, पुं, (क्षुद्र + अण् ।) चम्पकवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वर्णसङ्करविशेषः । स तु सजा- तीयात् मागध्यां जातः । यथा, -- “चतुरो मागधी सूते क्रूरान् मायोपजीविनः । मांसं स्वादुकरं क्षौद्रं सौगन्ध्यमिति विशुतम् ॥” इति महाभारते । १३ । ४८ । २२ ॥ “एते मागध्यामायोगवादिभ्यश्चतुर्भ्यः क्रमाज्जा- यन्ते । इत्युपसंहरति चतुर इति । एते चत्वारो वागुरादिना जीवन्तीति मायोपजीविनः । अन्येऽपि त्तत्वारो मागध्यां विश्रुताः सजाती- यादुत्पद्यन्ते । तेषां नामानि मांसमित्यादि । मांसं मांसविक्रेतारम् । स्वादुकरं मांसस्यैव संस्कारकम् । क्षौद्रं सूदं शूद्रमिति पाठत्रयेऽपि शाकाद्यन्नपाककरम् । सौगन्ध्यम् उक्तलक्षणं सैरन्ध्रम् । एकस्यैव मागधस्य एतद्वृत्तिचतुष्टय- मुक्तमिति ज्ञेयम् ।” इति तट्टीकायां नील- कण्ठः ॥ * ॥ क्षुद्रता । इति पाणिनिव्याक- रणम् ॥ क्षौद्रक्यं, त्रि, (क्षुद्रकः आयुधजीविसंघः । “आयुध- जीविसंघाञ्ञ्यटीति ।” ५ । ३ । ११४ । इति ञ्यट् ।) क्षुद्रम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥

क्षौद्रजं, क्ली, (क्षौद्रात् जायते इति । जन + डः ।) शिक्थकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुजात- मात्रे त्रि ॥ क्षौद्रधातुः, पुं, (क्षौद्रजातो धातुः क्षौद्रं धातु- रिव वा ।) माक्षिकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्षौद्रप्रियः, पुं, (क्षौद्राणां सरघाणां प्रियः क्षौद्र- वत् मधुवत् प्रियो वा ।) जलमधुकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ मधुप्रिये त्रि ॥ क्षौद्रमेहः, पुं, (क्षौद्रसंज्ञको मेहः ।) प्रमेह- रोगविशेषः । मधुमेह इति वैद्यकम् ।) तल्लक्षणं यथा, -- “कषायं मधुरं रूक्षं क्षौद्रमेहं वदेद्बुधः । कषायं कषायवर्णम् ।” इतिभावप्रकाशः ॥ अस्य चिकित्सा प्रमेहशब्दे द्रष्टव्या ॥ क्षौद्रेयं, क्ली, (क्षौद्रे भवं इति । ढञ् ।) शिक्थ- कम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्षौद्रसम्बन्धिनि त्रि ॥ क्षौमं, त्रि, (क्षु + “अर्त्तिस्तुसुहुसृधृक्षिक्ष्विति ।” उणां । १ । १३९ । इति मन् । ततः प्रज्ञा- दित्वात् अण् । वृद्धिः ।) क्षुमाया विकारः स्त्रियां क्षौमी कन्था इत्यादि । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ क्षौमं, पुं, क्ली, (क्षु + मन् । ततोऽण् वृद्धिश्च ।) अट्टा- लकः । तत्पर्य्यायः । अट्टः २ । इत्यमरः । २ । २ । १२ ॥ “द्वे हर्म्म्यादिगृहे । प्राकाराग्रस्थितरणगृहे इति कौदिल्यः । अट्टेति ख्याते गृहविशेषे इति कोङ्कटः । प्राकारमण्डपस्योपरिशालायामिति केचित् । हर्म्म्यादिवातकुटिकायामिति केचित् । मण्डपोपरि हर्म्म्यपृष्ठे इति केचित् । प्राकार- धारणार्थोऽभ्यन्तरे क्षोमाख्योऽट्टः । इति भट्टः । अट्ट्यतेऽसौ अट्टः । अट्ट ङ विक्रमे वधे अल् । क्षुवन्ति शब्दायन्तेऽत्र क्षौमं । टु क्षु ल क्षुते नाम्नि इति मः गुणः स्वार्थे ष्णे क्षौमञ्च । पट्ट- दुकूलयोः क्षोमं गुणवत् । वस्त्रभेदे क्षौमं वृद्धि- मदिति बहवः । क्षौममट्टे दुकूले स्यादतसी- वसनेऽपि चेति विश्वप्रकाशे अतसीवनेन सह पाठादट्टेऽपि क्षौममन्त्यस्वरवच्च । तत्र हि परेषां वृद्धिविधानात् ।” इति पुरवर्गे भरतः ॥ * ॥ अतसीवस्त्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथाह याज्ञवल्क्यः । १ । १८७ । “स गौरसर्षपैः क्षौमं पुनः पाकान्महीमयम् । कारुहस्तः शुचिः पण्यं भैक्षं योषिन्मुखन्तथा ॥”) “क्षुमायाः विकारः क्षौमं वृद्ध्यादि वाच्यलिङ्गञ्च स्त्रियां क्षौमी कन्थेत्यादि ।” इति नृदर्गे भरतः ॥ * ॥ पट्टवस्त्रम् । तत्पर्य्यायः । दुकू- लम् २ । इत्यमरः । २ । ६ । ११३ । “द्बे पट्टवस्त्रे । सौत्रवस्त्रादधिकं क्षौति क्षोमं टु क्षु शब्दे बाम्नीति मः गुणः । यत् पुनरतसीविकारवाचि प्रकृत्यन्तरं तद्वृद्धिमत् दुकूलार्थात् क्षोमात् स्वार्थे प्रज्ञादित्वादणि क्षौमञ्चेतिकेचित् । दुनोति उपतापयति अधिकग्रीष्मजननादिति नाम्नीति कूलकि दुकूलम् ।” इति च नृवर्गे भरतः ॥ * ॥ शणजवस्त्रम् । यथा, शब्दरत्नावल्याम् ।

पृष्ठ २/२६५

“क्षौमं दुकूले स्यादट्टे पुंनपुंसकयोरिह । क्षौमन्तु शणजेऽपि स्यादतसीजे नपुंसकम् ॥” (यथा, महाभारते । १ । २०० । ३ । “कृष्णा च क्षौमसंवीता कृतकौतुकमङ्गला । कृताभिवादना शश्र्वास्तस्थौ प्रह्वा कृताञ्जली ॥”) क्षौमकः, पुं, (क्षुमा एव क्षौमः प्रज्ञादित्वात् अण् । ततः संज्ञायां कन् ।) चोरनामगन्ध- द्रव्यम् । इति केचित् ॥ क्षौमी, स्त्री, (क्षुमा एव इति स्वार्थे अणि वृद्धिः ततो गौरादित्वात् ङीष् ।) अतसी । इति रत्नमाला ॥ (विकारार्थे अणि) क्षुमानिर्म्मित- कन्था । इति क्षौमशब्दटीकायां भरतः ॥ क्षौरं, क्ली, (क्षुरस्य कार्य्यं कर्म्म क्षुरकृतं कर्म्मेति भावः क्षुरस्येदं वा ।) क्षुरकर्म्म । कामान इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मुण्डनम् २ भद्रकरणम् ३ वपनम् ४ परिवापनम् ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ अस्य गुणः । “केशश्मश्रुनखादीनां कर्त्तनं संप्रसाधनम् ।” संप्रसाधनं पवित्रीकरणमिति यावत् । इति राजवल्लभः ॥ * ॥ व्रतादिसंयमे क्षौरकर्म्मा- करणे दोषो यथा, -- “व्रतानामुपवासानां श्राद्धादीनाञ्च संयमे । न करोति क्षौरकर्म्म अशुचिः सर्व्वकर्म्मसु ॥ स च तिष्ठति कुण्डेषु नखादीनाञ्च सुन्दरि ! । तदेव दिनमानाब्दं तद्भोजी दण्डताडितः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २७ अध्यायः ॥ * ॥ नित्यक्षौरविहितनिषिद्धदिनादि यथाह राज- मार्त्तण्डः । “न स्नानमात्रगमनोत्सुकभूषिताना- मभ्यक्तभुक्तरणकालनिरासनानाम् । सन्ध्यानिशाशनिकुजार्कदिनेषु रिक्ते क्षौरं हितं प्रतिपदह्रि न चापि विष्ट्याम् ॥” * ॥ “प्राचीसुखः सौम्यमुखोऽपि भूत्वा कुर्य्यान्नरः क्षौरमनुत्कटस्थः ॥ उत्तरात्रितययाम्यरोहिणी- रौद्रसर्पपितृभेषु चाग्निभे । श्मश्रुक्रर्म्म सकलं विवर्ज्जयेत् प्रेतकार्य्यमपि बुद्धिमान्नरः ॥” प्रेतकार्य्यं पतितप्रेतसंप्रदानकदासीघटदानविषय- कम् । अन्यथा वक्ष्यमाणवचनविरोधः स्यात् ॥ “चन्द्रशुद्धिर्यदा नास्ति तारायाश्च विशेषतः । अक्षौरिभेऽपि कर्त्तव्यं चन्द्रचन्द्रजयोर्द्दिने ॥ मानं हन्ति गुरुः क्षौरे शुक्रं शुक्रो धनं रविः । आयुरङ्गारको हन्ति सर्व्वं हन्ति शनैश्चरः ॥” * ॥ श्रीपतिरत्नमालायाम् । “आज्ञया नरपतेर्द्विजन्मनां दारकर्म्ममृतसूतकेषु च । ब्रन्धमोक्षमखदीक्षणेष्वपि क्षौरमिष्टमखिलेषु चोडुषु ॥ देवकार्य्ये पितृश्राद्धे रवेरंशपरिक्षये । क्षुरिकर्म्म न कुर्व्वीत जन्ममासे च जन्मभे ॥” * ॥ वृद्धगार्ग्यः ।

“केशवमानर्त्तपुरं पाटलिपुत्त्रं पुरीमहिच्छत्रम् । दितिमदितिञ्च स्मरतां क्षौरविधौ भवति कल्या- णम् ॥ * ॥” अत्र क्रमो वराहपुराणे । “श्मश्रुकर्म्म कारयित्वा नखच्छेदमनन्तरम् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ अपि च । गोभिलः । “केशश्मश्रुलोमनखानि वाप- यीत शिखावर्ज्जम् ।” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ * ॥ अन्यच्च । “रोहिण्याञ्च विशाखायां मैत्रे चैवोत्तरासु च । मघायां कृत्तिकायाञ्च द्विजैः क्षौरं विवर्ज्जितम् ॥ कृत्वा तु मैथुनं क्षौरं यो देवांस्तर्पयेत् पितॄन् । रुधिरं तद्भवेत्तोयं दाता च नरकं व्रजेत् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ * ॥ नापितगृहे क्षौरनिषेधो यथा, -- “स्वयं माल्यं स्वयं पुष्पं स्वयं घृष्टञ्च चन्दनम् । नापितस्य गृहे क्षौरं शक्रादपि हरेत् श्रियम् ॥ रवौ दुःखं सुखं चन्द्रे कुजे मृत्युर्बुधे धनम् । मानं हन्ति गुरोर्व्वारे शुक्रे शुक्रक्षयो भवेत् ॥ शनौ च सर्व्वदोषाः स्युः क्षौरमत्र विवर्ज्जयेत् ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ * ॥ * ॥ अथ प्रथंमक्षौरस्य चूडाकरणस्य विहित- दिनादि । ज्योतिषे । “अयुग्गाब्दे तथा मासि चूडा भौमशनीतरे । अर्केन्दकालशुद्धौ च जन्ममासेन्दुभेतरे । रिक्तादर्शाष्टमीषष्ठीप्रतिपद्वर्ज्जिते सिते ॥” दक्षोऽपि सामान्वतो दोषमाह । “षष्ठ्यष्टमी पञ्चदशी उभे पक्षे चतुर्द्दशी । अत्र सन्निहितं पापं तैले मांसे भगे क्षुरे ॥ मेषसिंहतुलाकर्किवृश्चिकेतरलग्नके । श्रवणादित्रयस्वातीचित्रापुष्याश्विचन्द्रभे ॥ आदित्यरेवतीहस्ता ज्येष्ठामूले च चौडकम् ॥ पौष्णाश्विपुष्यवसुरामकवासुदेव- ब्रह्मार्क्कचन्द्रवरुणादितिचित्रभेषु । वारेषु सोमबुधवाक्पतिभार्गवाणां क्षौरं करोति कुशलं खलु मानवानाम् ॥” इति वचनात् रोहिण्यामपि चूडाकरणम् । अत्रापि तिथ्यङ्गादिविद्धमृक्षं विवर्ज्जयेत् ॥ “सूर्य्ये दक्षिणमार्गगामिनि हरौ सुप्ते निरंशे रवौ क्षीणे शीतरुचौ महीजयमयोर्व्वारेनिशासन्ध्ययोः । भुक्तेऽभ्यक्ततनौ निषिद्धसमयेऽलङ्कारयुक्ते शिशौ क्षौराद्रोगभयं वदन्ति यवना मृत्युं तथान्ये जगुः ॥” राजमार्त्तण्डे । “मानं हरेत् क्षौरमिहायुषोऽर्कः शनैश्चरः पञ्च कुजस्तथाष्टौ । आचार्य्यभृग्विन्दुबुधाः क्रमेण दद्युर्द्दशैकादश सप्त पञ्च ॥” जीवादिवारे क्षौरं प्रशस्तम् ॥ * ॥ भोजराजः । “शिखिसन्निधाने च चूडाकरणं जगुः शुभं यवनाः । चैत्रे मासि दिवाकरवारे उत्तरवर्त्मनि सवितरि ॥” दिवाकरवारविनिर्मोके तु गर्गः । “जन्मर्क्षे जन्ममासे च युग्ममासे च वत्सरे । न कुर्य्यात् प्रथमं क्षौरं विशेषाच्चैत्रपौषयोः ॥”

ज्येष्ठपुत्त्रकन्ययोस्तु ज्यैष्ठदशाहाभ्यन्तरे चूडा- निषेधो विवाहप्रकरणे उक्तः । इति ज्योति- स्तत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । भोजराजः । “यो जन्ममासे क्षुरकर्म्म यात्रां कर्णस्य वेधं कुरुते च मोहात् । नूनं स रोगं धनपुत्त्रनाशं प्राप्नोति मूढो वधबन्धनानि ॥ जातं दिनं दूषयते वशिष्ठ- श्चाष्टौ च गर्गो यवनो दशाहम् । जन्माख्यमासं किल भागुरिश्च चूडे विवाहे क्षुरकर्णवेधे ॥” एतद्विषयभेदस्तु राजमार्त्तण्डे । “उक्तानि प्रतिषिद्धानि पुनः सम्भावितानि च । सापेक्षनिरपेक्षाणि श्रुतिवाक्यानि कोविदैः ॥ सापेक्षनिरपेक्षाणि समर्थासमर्थविषयकाणि । क्षुरेति क्षुरकर्म्म ।” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ क्षौरपव्यं, क्ली, (क्षुरैः पविभिर्वज्रैर्निर्म्मितं निर्वृत्त- मिव वा गृहम् ।) क्षुरवज्रतुल्यतीक्ष्णदृढगृहम् । यथा, श्रीभागवते । ६ । ५ । ८ । “नदीमुभयतो वाहां पञ्चपञ्चाद्भुतं गृहम् । क्वचिद्धंसं चित्रकथं क्षौरपव्यं स्वयं भ्रमि ॥” “पञ्चपञ्चानां पञ्चविंशतेः । अद्भुतं गृहम् । क्षौरपव्यं क्षुरैः पविभिर्व्वज्रैश्च निर्म्मितमिव तीक्ष्णं दृढञ्चेत्यर्थः । स्वयं स्वतन्त्रम् । भ्रमि भ्रमण- स्वभावम् ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ क्षौरिकः, पुं, (क्षुरकर्म्म क्षुरेण वा कर्म्म करोति । यद्वा क्षुरिकर्म्म कार्य्यत्वेनास्त्यस्य । इति ठञ् । क्षौरं शिल्पत्वेनास्त्यस्य इति तु ठन् ।) नापितः । इति शब्दमाला ॥ क्ष्णु, ल तेजने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदां-परं- सकं-सेट् ।) मूर्द्धन्यणकारोपधः । क्षादिः । क्ष्णौति खड्गं कर्म्मकारः । इति दुर्गादासः ॥ क्ष्णुतः, त्रि, (क्ष्णु + कर्म्मणि क्तः ।) शाणितः । तीक्ष्णीकृतः । इत्यमरः । ३ । १ । ९१ ॥ क्ष्मा, स्त्री, (क्षमते सहते भारं अपराधजनितं वात्मस्थानां जीवानां चतुर्व्विधानां इति । क्षम् + अच् उपधायाः लोपश्च ।) पृथ्वी । इत्य- मरः । २ । ६७ । ३ ॥ (यथा, भागवते । ७ । ८ । ३३ । “द्यौस्तत् सटोत्क्षिप्तविमानसङ्कुला प्रोत्सर्पत क्ष्मा च पदातिपीडिता ॥”) क्ष्माजः, पुं, (क्ष्मा पृथ्वी तस्यां तस्याः वा जातवान् इति । क्ष्मा + जन् + डः ।) मङ्गलग्रहः । इति ज्योतिषम् ॥ क्ष्मातलं, क्ली, (क्ष्मायाः तलम् ।) भूतलम् । (यथा, मार्कण्डेये । २३ । ४७ । “यद्दिव्यस्ति क्ष्मातले खेऽन्यतो वा त्वत्सम्बन्धं त्वत्स्वरैर्व्यञ्जनैश्च ॥”) पृधिवीमध्यम् । इति केचित् ॥ क्ष्माधृतिः, पुं, (क्ष्मायां पृथ्व्यां धृतिर्धारणा पालनी- शक्तिर्यस्य ।) काश्मीरदेशीयराजविशेषः । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ५ । ४८२ ।

पृष्ठ २/२६६

“अथाभ्यषिच्यत क्षिप्रं विप्रैरेत्य यशस्करः । क्ष्माधृतिः प्रौढसामर्थ्यः सानुमानिव तोयदैः ॥” क्ष्मापः, पुं, (क्ष्मां पाति रक्षतीति । क्ष्मा + पा + कः ।) राजा । यथा, -- “आमयार्त्तिरिपुत्रासक्षुदादौ दृष्टवैकृतान् । लब्धोदया ह्रीभयेन क्ष्मापा घ्नन्त्यनुयायिनः ॥” इति राजतरङ्गिण्याम् । ५ । ३१९ ॥ क्ष्मापालः, पुं, (क्ष्मां पालयतीति । क्ष्मा + पाल् + णिच् + अण् । क्ष्मायाः पालो वा ।) राजा । यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ५ । ३२४ । “न के लोभं समुत्पाद्य जिह्वया स्निग्धदीर्घया । पिपीलिका इव ग्रस्ताः क्ष्मापालैः शल्यकैरिव ॥” क्ष्माभुक् [ज्,] पुं, (क्ष्मां पृथ्वीं भुनक्ति उप- भुनक्ति इत्यर्थः । क्ष्मा + भुज् + क्विप् । कुत्वं त्त ।) राजा । इत्यमरः । २ । ८ । १ ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । ५ । ५५ । “तत्रस्थाः क्ष्माभुजा पृष्टास्तन्निवेदनकारणम् । व्यजिज्ञपन् क्षितिन्यस्तजानुप्राञ्जलयस्ततः ॥”) क्ष्माभृत्, पुं, (क्ष्मां पृथ्वीं बिभर्त्ति । क्ष्मा + भृ + क्विप् तुगागमश्च ।) राजा । (यथा, पञ्च- तन्त्रे । १ । १६६ । “देशानामुपरि क्ष्माभृदातुराणां चिकित्सकाः । बणिजो ग्राहकाणाञ्च मूर्खाणामपि पण्डिताः ॥”) पर्व्वतः । इत्यमरः । २ । ८ । १ ॥ (यथा, राजेन्द्र- कर्णपूरे । ६७ । “कान्तारेषु च काननेषु च सरित्तीरेषु च क्ष्माभृता- मुत्सङ्गेषु च पत्तनेषु च सरिद्भर्त्तुस्तटान्तेषु च ॥”) क्ष्माय, ई ङ विधूनने । इति कविकल्पदुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-अकं-सेट् ।) पवर्गशेषयुक्तः । क्षादिः । विधूननमिति विधून्यतेऽसाविति कर्म्मणि घञि विधूनः सकम्पः ततो विधून इवाचरतीति कौ कृते अनटि रूपम् । कम्पनमित्यर्थः । ई, क्ष्मातः । ङ, क्ष्मायते वृक्षः । (तथाच, भट्टिः । १४ । २१ । “उल्का ददृशिरे दीप्ता रुरुवुश्चाशिवं शिवाः । चक्ष्माये च मही रामः शशङ्के चाशुभागमम् ॥”) क्ष्मायते कम्पते त्वङ्गत्येजतीर्त्ते च वेपते इति कम्पार्थे भट्टमल्लोऽपि । रमानाथस्तु विधू- ननशब्दस्येणन्ताद्व्युत्पत्तेः सकर्म्मकोऽयं इति प्रतीमः । प्रयोगस्त्वन्यथा दृश्यते इत्याह । इति दुर्गादासः ॥ क्ष्मायितः, त्रि, (क्ष्माय + इतच् ।) कम्पितः । इति व्याकरणम् ॥ क्ष्मायिता, [ऋ] त्रि, (क्ष्माय + तृच्प्रत्ययः ।) कम्पकः । इति व्याकरणम् ॥ क्ष्मील, निमेषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-

अकं-सेट् ।) निमेषः पक्ष्मभिश्चक्षुष आव- रणम् । क्ष्मीलति चक्षुः पक्ष्मभिरावृतं स्यादि- त्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ क्ष्विड, ऌ आ ङ ञि स्नेहे । मोक्षे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-अकं-मोक्षे सकं-सेट् ।) वकारयुक्तः । ऌ, अक्ष्विडत् । आ, क्ष्विडितं क्ष्विट्टं तेन । ङ, क्ष्वेडते । ञि, क्ष्विट्टोऽस्ति । स्नेहः स्निग्धीभावः । मोक्षे क्ष्वेडते तिलः तैलं मुञ्चतीत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ क्ष्विण्णः, त्रि, (क्ष्विद् + क्तः ।) मुक्तः । स्निग्धः । इति व्याकरणम् ॥ क्ष्विद, आ ञि कूजने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-सेट् ।) आ, क्ष्वेदितं क्ष्विण्णं तेन । ञि, क्ष्विण्णोऽस्ति । मूर्द्धन्यवर्गतृतीयान्तोऽय- मित्येके । इति दुर्गादासः ॥ क्ष्विद, इर् य आ मोक्षे । स्नेहे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (दिवां-परं-अकं-मोक्षे तु सकं- सेट् ।) इर्, अक्ष्विदत् अक्ष्वेदीत् । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । य, क्ष्विड्यति । आ, क्ष्वेदितं क्षिण्णं तेन । इति दुर्गादासः ॥ क्ष्विद, ऌ आ ङ ञि मोक्षे । स्नेहे । इति कवि- कल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-सकं-स्नेहे तु अकं- सेट् ।) एतदाद्यास्त्रयो वकारयुक्ताः क्षाद्याः । ऌ, अक्ष्विदत् । आ, क्ष्वेदितं क्ष्विण्णं तेन । ङ, क्ष्वे दते तिलः तैलं मुञ्चतीर्थः । ञि, क्ष्विण्णो- ऽस्ति । स्नेहः स्निग्धीभावः । इति दुर्गादासः ॥ क्ष्वेडं, क्ली, (क्ष्विड + घञ् ।) लोहितार्कपर्ण- फलम् । घोषापुष्पम् । इति मेदिनी । डे । ६ ॥ क्ष्वेडः, पुं, (क्ष्विड + भावादौ धञ् । क्ष्वेडते इति अच् वा ।) ध्वनिः । कर्णामयः । विषम् । इति मेदिनी । डे । ५ ॥ (यथा, आनन्दलहर्य्याम् । २९ । “करालं यत् क्ष्वेडं कवलितवतः कालकलना न शम्भोस्तन्मूलं जननि तव ताडाङ्कमहिमा ॥”) पीतघोषावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ * ॥ क्ष्वेड- रोगस्य निदानादि कर्णरोगशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ क्ष्वेडः, त्रि, (क्ष्विड + कर्म्मणि घञ् ।) दुरासदः । कुटिलः । इति मेदिनी । डे । ६ ॥ क्ष्वेडनं, क्ली, (क्ष्विड + भावे ल्युट् ।) मोचनम् । त्यागः । यथा, महाभारते । ३ । १७८ । २६ । “त्रासनं सर्व्वभूतानां कालान्तकयमोपमम् । निश्वासक्ष्वे डनादेव भर्त् सयन्तमिव स्थितम् ॥” क्ष्वेडा, स्त्री, (क्ष्विड + घञ् + टाप् च ।) वंश- शलाका । सिंहनादः । इति मेदिनी । डे । ५ ॥ (स तु लोकस्य शब्दविशेषः । यथा, वक्रोक्ति- पञ्चाशिकायाम् । ३६ । “एषा सागरसङ्गताभिमततां याता न मे कर्हिचित्

मुग्धे कण्ठभुवं ब्रवीषि मम किं सक्ष्वे डतामीयुषीम् । क्ष्वेडाराव इहोचितस्तव गणव्रातैः सह क्रीडतो युष्मान्नीलगलोऽवतादिति गिरा गौर्य्या कृतो- ऽनुत्तरः ॥” “सागरसङ्गतेति । सागरेण समुद्रेण सङ्गता । अर्थाद्गङ्गा । उत्तरे तु सेति सर्व्वनामपदम् । गरो विषम् । तदाह सक्ष्वेडेति । क्ष्वेडेन विषेण क्ष्वेडया शब्दविशेषेण च सक्ष्वेडम् । क्ष्वेडं विषम् । क्ष्वेडा जनस्य शब्दविशेषः ॥” इति तट्टीका ॥) कोषातकी । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्ष्वेडितं, क्ली, (क्ष्विड् + भावे क्तः ।) सिंहनादः । इत्यमरः । ३ । ५ । ३४ ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६९ । ६ । “नानायुधधरैश्चापि नानावेशधरैस्तथा । हेषितस्वनमिश्रैश्च क्ष्वेडितास्फोटितस्वनैः । आसीत् किलकिलाशब्दस्तस्मिन् गच्छति पार्थिवे ॥”) क्ष्वेल, ऋ चालगत्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-अकं-गतौ तु सकं-सेट् ।) वकार- युक्तः । क्षादिः । ऋ, अचिक्ष्वेलत् । चालः कम्पः । चालः कैश्चिन्न मन्यते । इति दुर्गा- दासः ॥ (क्रीडायामिति केचित् । यथा, रामा- यणे । ५ । १० । १३ । “आस्फोटननिनादांश्च बालानां क्ष्वेलतां तथा ॥”) क्ष्वेलिका, स्त्री, (क्ष्वेला + स्वार्थे कन् अत इत्वञ्च ।) क्रीडा । यथा, श्रीभागवते । ५ । ८ । १८ । “क्ष्वेलिकायां मां मृषा समाधिना आमीलित- दृशं प्रेमसंरम्भेण चकितचकित आगत्य पृषद- परुषविषाणाग्रेण लुठति ।” “सम्भवति चैत- दित्याह । क्ष्वेलिकायां क्रीडायां मृषा यः समाधिस्तेनामीलिते दृशौ येन तं मां प्रेम- संरम्भेण प्रणयकोपेन पृषत्जलबिन्दुस्तद्वदपरु- षेण विषाणाग्रेण लुठति संघट्टयति ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ क्ष्वेली, स्त्री, (क्ष्वेल + गौरादित्वात् ङीष् ।) क्रीडा । यथा, श्रीभागवते । १० । २९ । ४६ । “बाहुप्रसारपरिरम्भकरालकोरु- नीविस्तनालभननर्म्मनखाग्रपातैः । क्ष्वेल्यावलोकहसितैर्व्रजसुन्दरीणा- मुत्तम्भयन् रतिपतिं रमयाञ्चकार ॥” “बाहुप्रसारश्च परिरम्भश्च करालकादीनामा- लभनं स्पर्शश्च नर्म्म परिहासश्च नखाग्रपातश्च तैः । क्ष्वेल्या क्रीडया च अवलोकैश्च हसितैश्च कामं तासां उद्दीपयन् ता रमयामास ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ * ॥ अत्र क्ष्वेल्यमिति प्रमादात् केनचिल्लिखितम् ॥