"अग्निपुराणम्/अध्यायः ३३८" इत्यस्य संस्करणे भेदः
<poem> </poem> नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती |
No edit summary |
||
पङ्क्तिः १: | पङ्क्तिः १: | ||
===नाटकनिरूपणम्=== |
|||
<poem> |
<poem> |
||
अग्निरुवाच |
|||
नाटकं सप्रकरणं डिम ईहामृगोऽपि वा । |
|||
ज्ञेयः समवकारश्च भवेत् प्रहसनन्तथा ।। ३३८.१ ।। |
|||
व्यायोगभाणवीथ्यङ्गत्रोटकान्यथ नाटिका । |
|||
सट्टकं शिल्पकः कर्णा एको दुर्म्मल्लिका तथा ।। ३३८.२ ।। |
|||
प्रस्थानं भाणिका भाणी गोष्ठी हल्लीशकानि च । |
|||
काव्यं श्रीगदितं नाट्यरासकं रासकं तथा ।। ३३८.३ ।। |
|||
उल्लाप्यकं प्रेङ्क्षणञ्च सप्तविंशतिरेव तत् । |
|||
सामान्यञ्च विशेषश्च लक्ष्णस्य द्वयी गतिः ।। ३३८.४ ।। |
|||
सामान्यं सर्व्वविषयं शेषः क्कापि प्रवर्त्तते । |
|||
पूर्व्वरङ्गे निवृते द्वौ देशकालावुभावपि ।। ३३८.५ ।। |
|||
रसभावमिभावानुभावा अभिनयास्तथा । |
|||
अङ्कः स्थितिश्च सामान्यं सर्व्वत्रैवोपसर्पणात् ।। ३३८.६ ।। |
|||
विशेषोऽवसरे वाच्यः सामान्यं पूर्व्वमुच्यते । |
|||
त्रिवर्गसाधनन्नाट्यमित्याहुः करणञ्च यत् ।। ३३८.७ ।। |
|||
इतिकर्त्तव्य्ता तस्य पूर्व्वरङ्गो यथाविधि । |
|||
नान्दीमुखानि द्वात्रिंशदङ्गानि पूर्व्वरङ्गके ।। ३३८.८ ।। |
|||
देवतानां नमस्कारो गुरूणामपि च स्तुतिः । |
|||
गोब्राह्मणनृपादीनामाशीर्वादादि गीयते ।। ३३८.९ ।। |
|||
नान्द्यन्ते सूत्रधारोऽसौ रुपकेषु निबध्यते । |
|||
गुरुपूर्वक्रमं वंशप्रशंसा पौरुषं कवेः ।। ३३८.१० ।। |
|||
सम्बम्धार्थौ च काव्य्स्य पञ्चैतानेष निर्द्दिशेत् । |
|||
नटी विदूषको वापि पारिपार्श्विक एव वा ।। ३३८.११ ।। |
|||
सहिताः सूत्रधारेण संलापं यत्र कुर्व्वते । |
|||
चित्रैर्व्वाक्यैः स्वकार्य्योत्थैः प्रस्तुताक्षेपिभिर्मिथ ।। ३३८.१२ ।। |
|||
आमुखं तत्तु विज्ञेयं बुधैः प्रस्तावनापि सा । |
|||
प्रवृत्तकं कथोद्घातः प्रयोगातिशयस्तथा ।। ३३८.१३ ।। |
|||
आमुखस्य त्रयो भेदा वीजांशेषूपजायते । |
|||
कालं प्रवृत्तमाश्रित्य सूत्रधृग्यत्र वर्णयेत् ।। ३३८.१४ ।। |
|||
तदाश्रयश्च पात्रस्य प्रवेशस्तत् प्रवृत्तकं । |
|||
सूत्रधारस्य वाक्यं वा यत्र वाक्यार्थमेव वा ।। ३३८.१५ ।। |
|||
गृहीत्वा प्रविशेत् पात्रं कथोद्घातः स उच्यते । |
|||
प्रयोगेषु प्रयोगन्तु सूत्रधृग्यत्र वर्णयेत् ।। ३३८.१६ ।। |
|||
ततश्च प्रविशेत् पात्रं प्रयोगातिशयो हि सः । |
|||
शरीरं नाटकादीनामितिवृत्तं प्रचक्षते ।। ३३८.१७ ।। |
|||
सिद्धमुत्प्रेक्षितञ्चेति तस्य भेदाबुभौ स्मृतौ । |
|||
सिद्धमागमदृष्टञ्च सृष्टमुत्प्रेक्षइतं कवेः ।। ३३८.१८ ।। |
|||
वीजं विन्दुः पताका च प्रकरी कार्य्यमेव च । |
|||
अर्थप्रकृतयः पञ्च पञ्च चेष्टा अपि क्रमात् ।। ३३८.१९ ।। |
|||
प्रारम्भश्च प्रयत्नश्च प्राप्तिः सद्भाव एव च । |
|||
नियता च फलप्राप्तिः फलयोगश्च पञ्चमः ।। ३३८.२० ।। |
|||
मुखं प्रतिमुखं गर्भो विमर्षश्च तथैव च । |
|||
तथा निर्व्वहणञ्चेति क्रमात् पञ्चैव सन्धयः ।। ३३८.२१ ।। |
|||
अल्पमात्रं समुद्दिष्टं बहुधा यत् प्रसर्पति । |
|||
फलावसानं यच्चैव वीजं तदभिधीयते ।। ३३८.२२ ।। |
|||
यत्र वीजसमुत्पत्तिर्नानार्थरससम्भवा । |
|||
काव्ये शरीरानुगतं तन्मुखं परिकीर्त्तितं ।। ३३८.२३ ।। |
|||
इष्टस्यार्थस्य रचना वृत्तान्तस्यानुपक्षयः । |
|||
रागप्राप्तिः प्रयोगस्य गुह्यानाञ्चैव गूहनम् ।। ३३८.२४ ।। |
|||
आस्चर्य्यवदभिख्यातं प्रकाशानां प्रकाशनम् । |
|||
अङ्गहीनं नरो यद्वन्न श्रेष्ठं काव्यमेच च ।। ३३८.२५ ।। |
|||
देशकालौ विना किञ्चिन्नेतिवृत्तं प्रवर्त्तते । |
|||
अतस्तयोरुपादाननियमात् पदभुच्यते ।। ३३८.२६ ।। |
|||
देशेषु भारतं वर्षं काले कृतयुगत्रयं । |
|||
नर्त्ते ताम्यां प्राणभृतां सुखदुःखोदयः क्कचित् ।। ३३८.२७ ।। |
|||
सर्गे सार्गादिवार्त्ता च प्रसज्जन्ती न दुष्यति ।। ३३८.२८ ।। |
|||
इत्यादिमहापुराणे आग्नेये अलङ्कारे नाटकादिनिरूपणं नामाष्टत्रिंशदधिकत्रिशततमोऽध्यायः ।। |
|||
</poem> |
</poem> |
०६:२१, २० डिसेम्बर् २०११ इत्यस्य संस्करणं
नाटकनिरूपणम्
अग्निरुवाच
नाटकं सप्रकरणं डिम ईहामृगोऽपि वा ।
ज्ञेयः समवकारश्च भवेत् प्रहसनन्तथा ।। ३३८.१ ।।
व्यायोगभाणवीथ्यङ्गत्रोटकान्यथ नाटिका ।
सट्टकं शिल्पकः कर्णा एको दुर्म्मल्लिका तथा ।। ३३८.२ ।।
प्रस्थानं भाणिका भाणी गोष्ठी हल्लीशकानि च ।
काव्यं श्रीगदितं नाट्यरासकं रासकं तथा ।। ३३८.३ ।।
उल्लाप्यकं प्रेङ्क्षणञ्च सप्तविंशतिरेव तत् ।
सामान्यञ्च विशेषश्च लक्ष्णस्य द्वयी गतिः ।। ३३८.४ ।।
सामान्यं सर्व्वविषयं शेषः क्कापि प्रवर्त्तते ।
पूर्व्वरङ्गे निवृते द्वौ देशकालावुभावपि ।। ३३८.५ ।।
रसभावमिभावानुभावा अभिनयास्तथा ।
अङ्कः स्थितिश्च सामान्यं सर्व्वत्रैवोपसर्पणात् ।। ३३८.६ ।।
विशेषोऽवसरे वाच्यः सामान्यं पूर्व्वमुच्यते ।
त्रिवर्गसाधनन्नाट्यमित्याहुः करणञ्च यत् ।। ३३८.७ ।।
इतिकर्त्तव्य्ता तस्य पूर्व्वरङ्गो यथाविधि ।
नान्दीमुखानि द्वात्रिंशदङ्गानि पूर्व्वरङ्गके ।। ३३८.८ ।।
देवतानां नमस्कारो गुरूणामपि च स्तुतिः ।
गोब्राह्मणनृपादीनामाशीर्वादादि गीयते ।। ३३८.९ ।।
नान्द्यन्ते सूत्रधारोऽसौ रुपकेषु निबध्यते ।
गुरुपूर्वक्रमं वंशप्रशंसा पौरुषं कवेः ।। ३३८.१० ।।
सम्बम्धार्थौ च काव्य्स्य पञ्चैतानेष निर्द्दिशेत् ।
नटी विदूषको वापि पारिपार्श्विक एव वा ।। ३३८.११ ।।
सहिताः सूत्रधारेण संलापं यत्र कुर्व्वते ।
चित्रैर्व्वाक्यैः स्वकार्य्योत्थैः प्रस्तुताक्षेपिभिर्मिथ ।। ३३८.१२ ।।
आमुखं तत्तु विज्ञेयं बुधैः प्रस्तावनापि सा ।
प्रवृत्तकं कथोद्घातः प्रयोगातिशयस्तथा ।। ३३८.१३ ।।
आमुखस्य त्रयो भेदा वीजांशेषूपजायते ।
कालं प्रवृत्तमाश्रित्य सूत्रधृग्यत्र वर्णयेत् ।। ३३८.१४ ।।
तदाश्रयश्च पात्रस्य प्रवेशस्तत् प्रवृत्तकं ।
सूत्रधारस्य वाक्यं वा यत्र वाक्यार्थमेव वा ।। ३३८.१५ ।।
गृहीत्वा प्रविशेत् पात्रं कथोद्घातः स उच्यते ।
प्रयोगेषु प्रयोगन्तु सूत्रधृग्यत्र वर्णयेत् ।। ३३८.१६ ।।
ततश्च प्रविशेत् पात्रं प्रयोगातिशयो हि सः ।
शरीरं नाटकादीनामितिवृत्तं प्रचक्षते ।। ३३८.१७ ।।
सिद्धमुत्प्रेक्षितञ्चेति तस्य भेदाबुभौ स्मृतौ ।
सिद्धमागमदृष्टञ्च सृष्टमुत्प्रेक्षइतं कवेः ।। ३३८.१८ ।।
वीजं विन्दुः पताका च प्रकरी कार्य्यमेव च ।
अर्थप्रकृतयः पञ्च पञ्च चेष्टा अपि क्रमात् ।। ३३८.१९ ।।
प्रारम्भश्च प्रयत्नश्च प्राप्तिः सद्भाव एव च ।
नियता च फलप्राप्तिः फलयोगश्च पञ्चमः ।। ३३८.२० ।।
मुखं प्रतिमुखं गर्भो विमर्षश्च तथैव च ।
तथा निर्व्वहणञ्चेति क्रमात् पञ्चैव सन्धयः ।। ३३८.२१ ।।
अल्पमात्रं समुद्दिष्टं बहुधा यत् प्रसर्पति ।
फलावसानं यच्चैव वीजं तदभिधीयते ।। ३३८.२२ ।।
यत्र वीजसमुत्पत्तिर्नानार्थरससम्भवा ।
काव्ये शरीरानुगतं तन्मुखं परिकीर्त्तितं ।। ३३८.२३ ।।
इष्टस्यार्थस्य रचना वृत्तान्तस्यानुपक्षयः ।
रागप्राप्तिः प्रयोगस्य गुह्यानाञ्चैव गूहनम् ।। ३३८.२४ ।।
आस्चर्य्यवदभिख्यातं प्रकाशानां प्रकाशनम् ।
अङ्गहीनं नरो यद्वन्न श्रेष्ठं काव्यमेच च ।। ३३८.२५ ।।
देशकालौ विना किञ्चिन्नेतिवृत्तं प्रवर्त्तते ।
अतस्तयोरुपादाननियमात् पदभुच्यते ।। ३३८.२६ ।।
देशेषु भारतं वर्षं काले कृतयुगत्रयं ।
नर्त्ते ताम्यां प्राणभृतां सुखदुःखोदयः क्कचित् ।। ३३८.२७ ।।
सर्गे सार्गादिवार्त्ता च प्रसज्जन्ती न दुष्यति ।। ३३८.२८ ।।
इत्यादिमहापुराणे आग्नेये अलङ्कारे नाटकादिनिरूपणं नामाष्टत्रिंशदधिकत्रिशततमोऽध्यायः ।।