सौम्यत्वमक्रूरता । मौनं मुने वो मननमित्यर्थः । आत्मनो[१] मनसो विनिग्रहो विषयेभ्यः प्रत्याहारः । भावसंशुद्धिर्व्यवहारे मायाराहित्यम् । इत्येतन्मानसं तपः ॥ १६ ॥
म०टी०-शारीरवाचिकमानसभेदेन त्रिविधस्योक्तस्य तपसः सात्त्विकादिभेदेन त्रैविध्यमिदानीं दर्शयति त्रिभिः-
|
श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्रिविधं नरैः ॥ |
तत्पूर्वोक्तं त्रिविधं शारीरं वाचिकं मानसं च तपः श्रद्धयाऽऽस्तिक्यबुद्ध्या परया प्रकृष्टयाऽप्रामाण्यशङ्काकलङ्कशून्यया फलाभिसंधिशून्यैर्युक्तैः समाहितैः सिद्ध्यासिध्ध्योनिर्विकारैर्नरैरधिकारिभिस्तप्तमनुष्ठितं सात्त्विकं परिचक्षते शिष्टाः ॥ १७ ॥
श्री०टी०-तदेवं शरीरवाङ्मनोभिनिर्वर्त्यं त्रिविधं तपो दर्शितम् । तस्य त्रिविध. स्यापि तपसः सात्त्विकादिभेदेन त्रैविध्यमाह-श्रद्धयति त्रिभिः । त्रिविधमपि तपः परया श्रेष्ठया श्रद्धया फलाकाङ्क्षाशून्यैर्युक्तैरेकाग्रचित्तैनरैस्तप्तं तत्सात्त्विकं कथयन्ति ॥ १७ ॥
|
सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत् ॥ |
म० टी०-सत्कारः साधुरयं तपस्वी ब्राह्मण इत्येवमविवेकिभिः क्रियमाणा स्तुतिः, मानः प्रत्युत्थानाभिवादनादिः,पूजा पादप्रक्षालनार्चनधनदानादिः, तदर्थं, दम्मेनैव च केवलं धर्मध्वजित्वेनैव च न त्वास्तिक्यबुद्धया यत्तपः क्रियते तद्राजसं प्रोक्तं शिष्टैः, इहास्मिन्नेव लोके फलदं न पारलौकिकं, चलमत्यल्पकालस्थायिफलम्, अध्रुवं फलजनकतानियमशून्यम् ॥ १८ ॥
श्री०टी०-राजसं तप आह-सत्कारेति । सत्कारः साधुकारः साधुरयमिति तापस इत्यादिवाक्पूजा । मानः प्रत्युत्थानाभिवादनादिर्दैहिकी पूजा । पूजाऽर्थलाभादिः । एतदर्थं दम्भेन च यत्तपः क्रियतेऽत एव चलमनियतमधुवं च क्षणिकम् । यदेवभूतं तपस्तदिह राजसं प्रोक्तम् ॥ १८ ॥
|
मूढग्राहेणाऽऽत्मनो यत्पीडया क्रियते तपः ॥ |
म०टी०-मूढग्राहेणाविवेकातिशयकृतेन दुराग्रहेणाऽऽत्मनो देहेन्द्रियसंघातस्य पीडया यत्तपः क्रियते परस्योत्सादनाथ[२] वाऽन्यस्य विनाशार्थमभिचाररूपं वा तत्तामसमुदाहृतं शिष्टैः ॥ १९॥
