प्रज्ञातः समाधिर्मुमुक्षूणामित्यर्थः । “प्रतिक्षणपरिणामिनो हि भावा ऋते चितिशक्तेः "
इति न्यायेन तस्यामपि सर्ववृत्तिनिरोधावस्थायां चित्तपरिणामप्रवाहस्तज्जन्यसंस्कारप्रवाहश्च भवत्येवेत्यभिप्रेत्य संस्कारशेष इत्युक्तम् । तस्य च संस्कारस्य प्रयोजनमुक्तम् -"ततः प्रशान्तवाहिता संस्कारात्" इति । प्रशान्तवाहिता नामावृत्तिकस्य
चित्तस्य निरिन्धनाग्निवत्प्रतिलोमपरिणामेनोपशमः । यथा समिदाज्याद्याहुतिप्रक्षेपे
वह्निरुत्तरोत्तरवृद्ध्या प्रज्वलति । समिदादिक्षये तु प्रथमक्षणे किंचिच्छाम्यति । उत्तरोत्तरक्षणेषु त्वधिकमधिकं शाम्यतीति क्रमेण शान्तिर्वर्धते । तथा निरुद्धचित्तस्योत्तरोत्त[१]राधिकः प्रशमः प्रवहति । तत्र पूर्वप्रशमजनितः संस्कार एवोत्तरोत्तरप्रशमस्य कारणम् । तदा च निरिन्धनाग्निवञ्चित्तं क्रमेणोपशाम्यद्व्युत्थानसमाधिनिरोधसंस्कारैः सह
स्वस्यां प्रकृतौ लीयते । तदा च समाधिपरिपाकप्रभवेन वेदान्तवाक्यजेन सम्यग्दर्शनेनाविद्यायां निवृत्तायां तद्धेतुकदृग्दृश्यसंयोगाभावावृत्तौ पञ्चविधायामपि निवृत्तायां
स्वरूपप्रतिष्ठः पुरुषः शुद्धः केवलो मुक्त इत्युच्यते । तदुक्तं " तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम् " इति । तदा सर्ववृत्तिनिरोधे । वृत्तिदशायां तु नित्यापरिणामिचैतन्य रूपत्वेन तस्य सर्वदा शुद्धत्वेऽप्यनादिना दृश्यसंयोगेनाऽऽविद्यकेनान्तःकरणतादात्म्याध्यासादन्तःकरणवृत्तिसारूप्यं । प्राप्नुवन्नभोक्ताऽपि भोक्तेव
भोक्तव दुःखानां
भवति । तदुक्तं " बृत्तिसारूप्यमितरत्र " इतरत्र वृत्तिप्रादुर्भाये । एतदेव विवृतं
" द्रष्टुदृश्योपरक्तं चित्तं सर्वार्थम् ” चित्तमेव द्रष्टुदृश्योपरक्तं विषयिविषयनिर्भासं चेतनाचेतनस्वरूपापन्नं विषयात्मकमप्यविषयात्मकमिवाचेतनमपि चेतनमिव
स्फटिकमणिकल्पं सर्वार्थमित्युच्यते । तदनेन चित्तसारूप्येण भ्रान्ताः केचित्तदेव चेतनमित्याहुः । " तदसंख्येयवासनाभिश्चित्तमपि परार्थं संहत्यकारित्वात् ” यस्य भोगापवर्गार्थं तत्स एव परश्चेतनोऽसंहतः पुरुषो न तु घटादिवत्संहत्यकारि चित्तं चेतनमित्यर्थः । एवं च " विशेषदर्शिन आत्मभावभावनानिवृत्तिः ” एवं योऽन्तःकरणपुरुषयोर्विशेषदर्शी तस्य याऽन्तःकरणे प्रागविवेकवशादात्ममावभावनाऽऽसीत्सा निवर्तते,
भेददर्शने सत्यभेदभ्रमानुपपत्तेः । सत्त्वपुरुषयोर्विशेषदर्शनं च भगवदर्पितनिष्कामकर्मसाध्यं, तल्लिङ्गं च योगभाष्ये दर्शितम् --यथा प्रावृषि तृणाङ्कुरस्योद्भेदेन तद्बीजसत्ताऽनुमीयते तथा मोक्षमार्गश्रवणेन सिद्धान्तरुचिवशाद्यस्य लोमहर्षाश्रुपातौ दृश्येते
तत्राप्यस्ति विशेषदर्शनबीजमपवर्गमार्गीय कर्माभिनिवर्तितमित्यनुमीयते । यस्य तु तादृशं
कर्मबीजं नास्ति तस्य मोक्षमार्गश्रवणे पूर्वपक्षयुक्तिषु रुचिर्मवत्यरुचिश्च सिद्धान्तयुतिषु । तस्य कोऽहमासं कथमहमासमित्यादिरात्मभावभावना स्वाभाविकी प्रवर्तते ।
सा तु विशेषदर्शिनो निवर्तत इति । एवं सति किं स्यादिति तदाह-" तदा विवेक-
- ↑ ग. अ. अ. "तरक्षणेषु त्वधि ।
