यथा भ्रान्तिज्ञानस्वरूपा उत्प्रेक्षा, तथा संशयज्ञानस्वरूपः संदेहोऽपीति दर्शयितुमाह---
उपमानोपमेयसंशयः संदेहः ॥ ११ ॥
उपमानोपमेययोरतिशयार्थं यः क्रियते संशयः, स संदेहः ।
यथा---
'इदं कर्णोत्पलं चक्षुरिदं वेति विलासिनि ।
न निश्चिनोति हृदयं किंतु दोलयते मनः ॥'
संदेहवद्विरोधोऽपि प्राप्तावसर इत्याह---
विरुद्धाभासत्वं विरोधः ॥ १२ ॥
अर्थस्य विरुद्धस्येवाभासत्वं विरुद्धाभासत्वं विरोधः ।
यथा-
'पीतं पानमिदं त्वयाद्य दयिते मत्तं ममेदं मनः
पत्राली तव कुङ्कुमेन रचिता रक्ता वयं मानिनि ।
यथा लौकिकभ्रमसजातीयामुत्प्रेक्षामतिशयार्थकल्पनात्ववैधर्म्येण लौकिकभ्रान्तितः पृथक्कृत्य प्रदर्शितवान् , तथा संशयमपि लौकिकसजातीयं तथाविधेन वैधर्म्येण ततः पृथक्कृत्य दर्शयितुमाह- यथेति । संदेहस्य कोटिद्वयावलम्बित्वादिहापि तदाह-- उपमानोपमेययोरिति । अतिशयार्थमिति । उपमेये अतिशयमाधातुं संदेहः संपाद्यते, न तु विशेषादर्शनादित्यर्थः । व्यक्तमुदाहरणम् ।
कल्पनारूपत्वाविशेषादतिशयोक्तेरनन्तरं यथा संदेहालङ्कारः प्राप्तावसरः, तथा विरुद्धकोटिद्वयावलम्बिनः संदेहस्यानन्तरं विरोधालंकारः प्राप्तावसर इति तल्लक्षणं दर्शयतीत्याह --- संदेहवदिति । व्याचष्टे- अर्थस्येति । विरुद्धवदवभासत इति विरुद्धाभासस्तस्य भावस्तत्त्वम् । प्रकारान्तरेण परिहारे सत्येव विरुद्धस्यार्थस्यावभासनं विरोधालंकारः । उदाहरति- यथेति । पानशब्दोऽत्र
