दर्शनोपनिषत्
| दर्शनोपनिषत् [[लेखकः :|]] |
दर्शनोपनिषत्
आप्यायन्तु- इति शान्तिः
प्रथम खण्डः
जीवन्मुक्तिसाधनम् अष्टाङ्गयोगः
दत्तात्रेयो महायोगी भगवान् भूतभावनः ।
चतुर्भुजो महाविष्णुर्योगसाम्राज्यदीक्षितः ।। १ ।।
तस्य शिष्यो मुनिवरः सांकृतिर्नाम भक्तिमान् ।
पप्रच्छ गुरुमेकान्ते प्राञ्जलिर्विनयान्वितः ।। २ ।।
भगवन् ब्रूउहि मे योगं साष्टाङ्गं सप्रपञ्चकम् ।
येन विज्ञानमात्रेण जीवन्मुक्तो भवाम्यहम् ।। ३ ।।
सांकृते शृणु वक्ष्यामि योगं साष्टाङ्गदर्शनम् ।
विवरणम्
यमाद्यष्टाङ्गयोगेद्धब्रह्ममात्रप्रबोधतः ।
योगिनो यत्पदं यान्ति तत्कैवल्यपदं भजे ।।
इह खलु समावेदप्रविभक्तेयं दर्शनोपनिषत्
निर्विशेषब्रह्मज्ञानसहकृतयमाद्यष्टाङ्गयोगप्रकटनव्यग्रा
निष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रपर्यवसन्ना विजृम्भते । अस्याः स्वल्पग्रन्थतो
विवरणमारभ्यते ।
सांकृतिदत्तात्रेयप्रश्नप्रतिवचनरूपेयमाख्यायिका विद्यास्तुत्यर्था ।
आख्यायिकामवतारयति- दत्तात्रेय इति ।। १-२ ।। किमिति ? भगवन्
इत्यादि ।। ३ ।। सांकृतिना एवं पृष्टो भगवानाह- सांकृत इति ।।
प्. १५३) अष्टाङ्गोद्देशः
यमश्च नियमश्चैव तथैवासनमेव च ।। ४ ।।
प्राणायामस्तथा ब्रह्मन् प्रत्याहारस्ततः परम् ।
धारणा च तथा ध्यानं समाधिश्चाष्टमं मुने ।। ५ ।।
अष्टाङ्गानि कानीयत आह- यमश्चेति ।। ४-५ ।।
दशविधयमः
अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयार्जवम् ।
क्षमा धृतिर्मिताहारः शौचं चेति यमा दश ।। ६ ।।
दशधा भिन्नयमावयवमाह- अहिंसेति ।। ६ ।।
अहिंसा
वेदोक्तेन प्रकारेण विना सत्यं तपोधन ।
कायेन मनसा वाचा हिंसा हिंसा न चान्यथा ।। ७ ।।
आत्मा सर्वगतोऽच्छेद्यो न ग्राह्य इति या मतिः ।
सा चाहिंसा वरा प्रोक्ता मुने वेदान्तवेदिभिः ।। ८ ।।
उपायोपेयभेदेन अहिंसादिदशयमलक्षणमाह- वेदेति ।
वेदोक्तयज्ञीयपश्चादिहिंसा अहिंसैवेत्यर्थः ।। ७ ।। यद्वा-
आत्मेत्यादि ।। ८ ।।
सत्यम्
चक्षुरादीन्द्रियैर्दृष्टं श्रुतं घ्रातं मुनीश्वर ।
तस्यैवोक्तिर्भवेत् सत्यं विप्र तन्नान्यथा भवेत् ।। ९ ।।
प्. १५४) सर्वं सत्यं वरं ब्रह्म न चान्यादिति या मतिः ।
तच्च सत्यं वरं प्रोक्तं वेदान्तज्ञानपारगैः ।। १० ।।
उपायोपेयसत्यलक्षणं तु- चक्षुरित्यादि ।। ९-२५ ।।
अस्तेयम्
अन्यदीये तृणे रत्ने काञ्चने मौक्तिकेऽपि च ।
मनसा विनिवृत्तिर्या तदस्तेयं विदुर्बुधाः ।। ११ ।।
आत्मन्यनात्मभावेन व्यवहारविवर्जितम् ।
यत्तदस्तेयमित्युक्तमात्मविद्भिर्महामुने ।। १२ ।।
ब्रह्मचर्यम्
कायेन वाचा मनसा स्त्रीणां परिविवर्जनम् ।
ऋतौ भार्यां तदा स्वस्य ब्रह्मचर्यं तदुच्यते ।। १३ ।।
ब्रह्मभावे मनश्चारं ब्रह्मचर्यं परंतप ।
दया
स्वात्मवत् सर्वभूतेषु कायेन मनसा गिरा ।। १४ ।।
अनुज्ञा या दया सैव प्रोक्ता वेदान्तवेदिभिः ।
आर्जवम्
पुत्रे मित्रे कलत्रे च रिपौ स्वात्मनि संततम् ।। १५ ।।
एकरूपं मुने यत्तदार्जवं प्रोच्यते मया ।
प्. १५५) क्षमा
कायेन मनसा वाचा शत्रुभिः परिपीडिते ।। १६ ।।
बुद्धिक्षोभनिवृत्तिर्या क्षमा सा मुनिपुंगव ।
धृतिः
वेदावेद विनिर्मोक्षः संसारस्य न चान्यथा ।। १७ ।।
इति विज्ञाननिष्पत्तिर्धृतिः प्रोक्ता हि वैदिकैः ।
अहमात्मा न चान्योऽस्मीत्येवमप्रच्युता मतिः ।। १८ ।।
मिताहारः
अल्पमृष्टाशनाभ्यां च चतुर्थांशावशेषकम् ।
तस्माद्योगानुगुण्येन भोजनं मितभोजनम् ।। १९ ।।
शौचम्
स्वदेहमलनिर्मोक्षो मृज्जलाभ्यां महामुने ।
यत्तच्छौचं भवेद्बाह्यं मानसं मननं विदुः ।। २० ।।
अहं शुद्ध इति ज्ञानं शौचमाहुर्मनीषिणः ।
अत्यन्तमलिनो देहो देही चात्यन्तनिर्मलः ।। २१ ।।
उभयोरन्तरं ज्ञात्वा कस्य शौचं विधीयते ।
ज्ञानशौचं परित्यज्य बाह्ये यो रमते नरः ।। २२ ।।
स मूढः काञ्चनं त्यक्त्वा लोष्टं गृह्णाति सुव्रत ।
प्. १५६) ब्रह्मात्मवेदनविधिः
ज्ञानमृतेन तृप्तस्य कृतकृत्यस्य योगिनः ।। २३ ।।
न चास्ति किंचित् कर्तव्यमस्ति चेन्न स तत्त्ववित् ।
लोकत्रयेऽपि कर्तव्यं किंचिन्नास्त्यात्मवेदिनाम् ।। २४ ।।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन मुनेऽहिंसादिसाधनैः ।
आत्मानमक्षरं ब्रह्म विद्धि ज्ञानात्तु वेदनात् ।। २५ ।।
इति प्रथमः खण्डः
द्वितीयः खण्डः
दशविधनियमः
तपः संतोषमास्तिक्यं दानमीश्वरपूजनम् ।
सिद्धान्तश्रवणं चैव ह्रीर्मतिश्च जपो व्रतम् ।। १ ।।
एते च नियमाः प्रोक्तास्तान् वक्ष्यामि क्रमाछृणु ।
दशधा भिन्ननियमावयवानाह- तप इति ।। १ ।।
तपः
वेदोक्तेन प्रकारेण कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः ।। २ ।।
शरीरशोषणं यत्तत्तप इत्युच्यते बुधैः ।
को वा मोक्षः कथं केन संसारं प्रतिपन्नवान् ।। ३ ।।
इत्यालोचनमर्थज्ञास्तपः शंसन्ति पण्डिताः ।
उपायोपेयभेदेन तप आदिनियमलक्षणमाह- वेदेति ।। २-१०
।।
प्. १५७) संतोषः
यदृच्छालाभतो नित्यं प्रीतिर्या जायते नृणाम् ।। ४ ।।
तत् संतोषं विदुः प्राज्ञाः परिज्ञानैकतत्पराः ।
ब्रह्मावलोकपर्यन्ताद्विरक्त्या यल्लभेत् प्रियम् ।। ५ ।।
सर्वत्र विगतस्नेहः संतोषं परमं विदुः ।
आस्तिक्यम्
श्रौते स्मार्ते च विश्वासो यत्तदास्तिक्यमुच्यते ।। ६ ।।
दानम्
न्यायार्जितधनं श्रान्ते श्रद्धया वैदिके जने ।
अन्यद्वा यत् प्रदीयन्ते तद्दानं प्रोच्यते मया ।। ७ ।।
ईश्वरपूजनम्
रागाद्यपेतं हृदयं वागदुष्टानृतादिना ।
हिंसादिरहितं कर्म यत्तदीश्वरपूजनम् ।। ८ ।।
सिद्धान्तश्रवणम्
सत्यं ज्ञानमनन्तं च परानन्दं परं ध्रुवम् ।
प्रत्यगित्यवगन्तव्यं वेदान्तश्रवणं बुधः ।। ९ ।।
प्. १५८) ह्रीः
वेदलौकिकमार्गेषु कुत्सितं कर्म यद्भवेत् ।
तस्मिन् भवति या लज्जा ह्रीः सैवेति प्रकीर्तिता ।। १० ।।
मतिः
वैदिकेषु च सर्वेषु श्रद्धा या सा मतिर्भवेत् ।
गुरुणा चोपदिष्टोऽपि तत्र संबन्धवर्जितः ।। ११ ।।
वेदविरुद्धमार्गः गुरुणा उपदिष्टोऽपि तत्र सम्बन्धवर्जितः सन्
वेदोक्तानुष्ठानमेव कुर्यादित्यर्थः ।। ११- १६ ।।
जपः
वेदोक्तेनैव मार्गेण मन्त्राभ्यासो जपः स्मृतः ।
कल्पसूत्रे यथा वेदे धर्मशास्त्रे पुराणके ।। १२ ।।
इतिहासे च वृत्तिर्या स जपः प्रोच्यते मया ।
जपस्तु द्विविधः प्रोक्तो वाचिको मानसस्तथा ।। १३ ।।
वाचिकोपांशुरुच्चैश्च द्विविधः परिकीर्तितः ।
मानसो मननध्यानभेदात् द्वैविध्यमाश्रितः ।। १४ ।।
उच्चैर्जपादुपांशुश्च सहस्रगुणमुच्यते ।
मानसश्च तथोपांशोः सहस्रगुणमुच्यते ।। १५ ।।
प्. १५९) उच्चैर्जपश्च सर्वेषां यथोक्तफलदो भवेत् ।
नीचैः श्रोत्रेण चेन्मन्त्रः श्रुतश्चेन्निष्फलं भवेत् ।। १६ ।।
इति द्वितीयः खण्डः
तृतीयः खण्डः
आसनानि नव
स्वस्तिकं गोमुखं पद्मं वीरसिंहासने तथा ।
भद्रं मुक्तासनं चैव मयूरासनमेव च ।। १ ।।
सुखासनसमाख्यं च नवमं मुनिपुंगव ।
यमनियमलक्षणमुक्त्वा आसनलक्षणमाह- स्वस्तिकमिति ।।
१-१४ ।।
स्वस्तिकम्
जानूर्वोरन्तरे कृत्वा सम्यक् पादतले उभे ।। २ ।।
समग्रीवशिरःकायः स्वस्तिकं नित्यमभ्यसेत् ।
गोमुखम्
सव्ये दक्षिणगुल्फं तु पृष्ठपार्श्वे नियोजयेत् ।। ३ ।।
दक्षिणेऽपि तथा सव्यं गोमुखं तत् प्रचक्षते ।
पद्मम्
अङ्गुष्ठावधि गृह्णीयाद्धस्ताभ्यां व्युत्क्रमेण तु ।। ४ ।।
ऊर्वोरुपरि विप्रेन्द्र कृत्वा पादतलद्वयम् ।
पद्मासनं भवेत् प्राञ सर्वरोगभयापहम् ।। ५ ।।
प्. १६०) वीरासनम्
गुल्फौ च वृषणस्याधः सीविन्याः पार्श्वयोः क्षिपेत् ।
दक्षिणं सव्यगुल्फेन दक्षिणेन तथेतरत् ।। ६-१ ।।
हस्तौ जानौ समास्थाप्य स्वाङ्गुलींश्च प्रसार्य च ।
व्यक्तवक्त्रो निरीक्षेत नासाग्रं सुसमाहितः ।। ६-२ ।।
सिंहासनं भवेदेतत् पूजितं योगिभिः सदा ।। ६-३ ।।
भद्रासनम्
गुल्फौ तु वृषणस्याधः सीविन्याः पार्श्वयोः क्षिपेत् ।
पार्श्वपादौ च पाणिभ्यां दृढं बद्ध्वा सुनिश्चलम् ।। ७ ।।
भद्रासनं भवेदेतद्विषरोगविनाशनम् ।
मुक्तासनम्
निपीड्य सीविनीं सूक्ष्मां दक्षिणेतरगुल्फतः ।। ८ ।।
वामं याम्येन गुल्फेन मुक्तासनमिदं भवेत् ।
मेढ्रादुपरि निक्षिप्य सव्यं गुल्फं ततोपरि ।। ९ ।।
गुल्फान्तरं च संक्षिप्य मुक्तासनमिदं मुने ।
प्. १६१) मयूरासनम्
कूर्पराग्रे मुनिश्रेष्ठ निक्षिपेन्नाभिपार्श्वयोः ।। १० ।।
भूम्यां पाणितलद्वन्द्वं निक्षिप्यैकाग्रमानसः ।
समुन्नतशिरःपादो दण्डवद्व्योम्नि संस्थितः ।। ११ ।।
मयूरासनमेतत् स्यात् सर्वपापप्रणासनम् ।
सुखासनम्
येन केन प्रकारेण सुखं धैर्यं च जायते ।। १२ ।।
तत् सुखासनमित्युक्तमशक्तस्तत् समाश्रयेत् ।
आसनजयफलम्
आसनं विजितं येन जितं तेन जगत्त्रयम् ।। १३ ।।
अनेन विधिना युक्तः प्राणायामं सदा कुरु ।।
इति तृतीयः खण्डः
चतुर्थः खण्डः
देहप्रमाणम्
शरीरं तावदेव स्यात् षण्णवत्यङ्गुलात्मकम् ।
देहमध्ये शिखिस्थानं तप्तजाम्बूनदप्रभम् ।। १ ।।
त्रिकोणं मनुजानां तु सत्यमुक्तं हि सांकृते ।
गुदात्तु द्व्यङ्गुलादूर्ध्वं मेढ्रात्तु द्व्यङ्गुलादधः ।। २ ।।
प्. १६२) देहमध्यं विजानीहि मनुजानां तु सांकृते ।
कन्दस्थानं मुनिश्रेष्ठ मूलाधारान्नवाङ्गुलम् ।। ३ ।।
चतुरङ्गुलमायामविस्तारं मुनिपुंगव ।
कुक्कुटाण्डवदाकारं भूषितं तु त्वगादिभिः ।। ४ ।।
तन्मध्ये नाभिरित्युक्तं योगज्ञैर्मुनिपुंगव ।
प्राणायामस्य नाडीपुञ्जदेहप्राणनिर्वर्त्यत्वेन
देहतत्कार्येयत्तापरिज्ञानं विना प्राणायामसिद्धिः न स्यादिति
देहनाडीप्राणेयत्तां प्रपञ्चयति- शरीरमिति । शिखिस्थानम्
अग्निस्थानम् ।। १-१० ।।
नाडीपरिगणनम्
कन्दमध्यस्थिता नाडी सुषुम्नेति प्रकीर्तिता ।। ५ ।।
तिष्ठन्ति परितस्तस्य नाडयो मुनिपुंगव ।
द्विसप्ततिसहस्राणि तासां मुख्याश्चतुर्दश ।। ६ ।।
सुषुम्ना पिङ्गला तद्वदिडा चैव सरस्वती ।
पूषा च वरुणा चैव हस्तिजिह्वा यशस्विनी ।। ७ ।।
अलम्बुसा कुहूश्चैव विश्वोदारा पयस्विनी ।
शङ्खिनी चैव गान्धारा इति मुख्याश्चतुर्दश ।। ८ ।।
आसां मुख्यतमास्तिस्रस्तिसृष्वेकोत्तमोत्तमा ।
ब्रह्मनाडीति सा प्रोक्ता मुने वेदान्तवेदिभिः ।। ९ ।।
पृष्ठमध्यस्थितेनास्थ्ना विणादण्डेन सुव्रत ।
सह मस्तकपर्यन्तं सुषुम्ना सुप्रतिष्ठिता ।। १० ।।
प्. १६३) कुण्डल्याः स्थानं स्वरूपं च
नाभिकन्दादधः स्थानं कुण्डल्या द्व्यङ्गुलं मुने ।
अष्टप्रकृतिरूपा स कुण्डली मुनिसत्तमः ।। ११ ।।
यथावद्वायुचेष्टां च जलान्नादीनि नित्यशः ।
परितः कन्दपार्श्वेषु निरुध्यैव सदा स्थिता ।। १२ ।।
स्वमुखेन सदावेष्ट्य ब्रह्मरन्ध्रमुखं मुने ।
कुण्डलिनीस्थानं तत्स्वरूपं चाह- नाभीति ।
पृथिव्यप्तेजोवायवाकाशमनोबुद्ध्यहंकाररूपिण्यः अष्टौ
प्रकृतयः ।। ११- १२ ।।
नाडीस्थानानि
सुषुम्नाया इडा सव्ये दक्षिणे पिङ्गला स्थिता ।। १३ ।।
सरस्वती कुहूश्चैव सुषुम्नापार्श्वयोः स्थिते ।
गान्धारा हस्तिजिह्वा च इडायाः पृष्ठपूर्वयोः ।। १४ ।।
पूषा यशस्विनी चैव पिङ्गलापृष्ठपूर्वयोः ।
कुहोश्च हस्तिजिह्वाया मध्ये विश्वोदरा स्थिता ।। १५ ।।
यशस्विन्याः कुहोर्मध्ये वरुणा सुप्रतिष्ठिता ।
पूषायाश्च सरस्वत्या मध्ये प्रोक्ता यशस्विनी ।। १६ ।।
गान्धारायाः सरस्वत्या मध्ये प्रोक्ता च शङ्खिनी ।
अलम्बुसा स्थिता पायुपर्यन्तं कन्दमध्यगा ।। १७ ।।
पूर्वभागे सुषुम्नाया राकायाः संस्थिता कुहूः ।
अधश्चोर्ध्वं स्थिता नाडी याम्यनासान्तमिष्यते ।। १८ ।।
प्. १६४) इडा तु सव्यनासान्तं संस्थिता मुनिपुंगव ।
यशस्विनी च वामस्य पादाङ्गुष्ठान्तमिष्यते ।। १९ ।।
पूषा वामाक्षिपर्यन्ता पिङ्गलायास्तु पृष्ठतः ।
पयस्विनी च याम्यस्य कर्णान्तं प्रोच्यते बुधैः ।। २० ।।
सरस्वती तथा चोर्ध्वं गता जिह्वा तथा मुने ।
हस्तिजिह्वा तथा सव्यपादाङ्गुष्ठान्तमिष्यते ।। २१ ।।
शङ्खिनी नाम या नाडी सव्यकर्णान्तमिष्यते ।
गान्धारा सव्यनेत्रान्ता प्रोक्ता वेदान्तवेदिभिः ।। २२ ।।
विश्वोदराभिधा नाडी कन्धमध्ये व्यवस्थिता ।
सुषुम्नानाडीपरितः प्रधाननाड्यः तिष्ठन्तीत्याह-
सुषुम्नाया इति ।। १३-२२ ।।
नाडीषु वायुसंचारः
प्राणोऽपानस्तथा व्यानः समानोदान एव च ।। २३ ।।
नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनंजयः ।
एते नाडीषु सर्वासु चरन्ति दश वायवः ।। २४ ।।
तेषु प्राणादयः पञ्च मुख्याः पञ्चसु सुव्रत ।
प्राणसंज्ञस्तथापानः पूज्यः प्राणस्तयोर्मुने ।। २५ ।।
आस्यनासिकयोर्मध्ये नाभिमध्ये तथा हृदि ।
प्राणसंज्ञोऽनिलो नित्यं वर्तते मुनिसत्तम ।। २६ ।।
प्. १६५) अपानो वर्तते नित्यं गुदमध्योरुजानुषु ।
उदरे सकले कट्यां नाभौ जङ्घे च सुव्रत ।। २७ ।।
व्यानः श्रोत्राक्षिमध्ये च ककुद्भ्यां गुल्फयोरपि ।
प्राणस्थाने गले चैव वर्तते मुनिपुंगव ।। २८ ।।
उदानसंज्ञो विज्ञेयः पादयोर्हस्तयोरपि ।
समानः सर्वदेहेषु व्याप्य तिष्ठत्यसंशयः ।। २९ ।।
नागादिवायवः पञ्च त्वगस्थ्यादिषु संस्थिताः ।
एवमुक्तासु नाडीषु प्राणादयश्चरन्तीत्याह- प्राण इति ।। २३##-
वायुव्यापाराः
निःश्वासोच्छ्वासकासाश्च प्राणकर्म हि सांकृते ।। ३० ।।
अपानाख्यस्य वायोस्तु विण्मूत्रादिविसर्जनम् ।
समानः सर्वसामीप्यं करोति मुनिपुंगव ।। ३१ ।।
उदान ऊर्ध्वगमनं करोत्येव न संशयः ।
व्यानो विवादकृत् प्रोक्तो मुने वेदान्तवेदिभिः ।। ३२ ।।
उद्गारादिगुणः प्रोक्तो नागाख्यस्य महामुने ।
धनंजयस्य शोभादि कर्म प्रोक्तं हि सांकृते ।। ३३ ।।
निमीलनादि कूर्मस्य क्षुधा तु कृकरस्य च ।
देवदत्तस्य विप्रेन्द्र तन्द्रीकर्म प्रकीर्तितम् ।। ३४ ।।
प्राणादिदशवायुव्यापारानाह- निःश्वासेति ।। ३०-३४ ।।
प्. १६६) नाडीदेवताः
सुषुम्नायाः शिवो देव इडया देवता हरिः ।
पिङ्गलाया विरिच्चः स्यात् सरस्वत्या विराण्मुने ।। ३५ ।।
पूषाधिदेवता प्रोक्तो वरुणा वायुदेवता ।
हस्तिजिह्वाभिधायास्तु वरुणो देवता भवेत् ।। ३६ ।।
यशस्विन्या मुनिश्रेष्ठ भगवान् भास्करस्तथा ।
अलम्बुसाया अबात्मा वरुणः परिकीर्तितः ।। ३७ ।।
कुहो क्षुद्देवता प्रोक्ता गान्धारी चन्द्रदेवता ।
शङ्खिन्याश्चन्द्रमास्तद्वत् पयस्विन्याः प्रजापतिः ।। ३८ ।।
विश्वोदराभिधायास्तु भगवान् पावकः पतिः ।
सुषुम्नादिचतुर्दशनाडीदेवताभेदमाह- सुषुम्नाया इति ।।
३५-३८ ।।
नाडीषु चन्द्रसूर्यसंचारः
इडायां चन्द्रमा नित्यं चरत्येव महामुने ।। ३९ ।।
पिङ्गलायां रविस्तद्वन्मुने वेदविदां वर ।
सदेडापिङ्गलयोश्चन्द्रसूर्यौ चरत इत्याह- इडायामिति ।। ३९ ।।
नाडीषु संवत्सरात्मकप्राणसूर्यसंचारः
पिङ्गलाया इडायां तु वायोः संक्रमणं तु यत् ।। ४० ।।
तदुत्तरायणं प्रोक्तं मुने वेदान्तवेदिभिः ।
इडायाः पिङ्गलायां तु प्राणसंक्रमणं मुने ।। ४१ ।।
प्. १६७) दक्षिणायनमित्युक्तं पिङ्गलायामिति श्रुतिः ।
इडापिङ्गलयोः संधिं यदा प्राणः समागतः ।। ४२ ।।
अमावस्या तदा प्रोक्ता देहे देहभृतां वर ।
मूलाधारं यदा प्राणः प्रविष्टः पण्डितोत्तम ।। ४३ ।।
तदाद्यं विषुवं प्रोक्तं तापसैस्तापसोत्तम ।
प्राणसंज्ञो मुनिश्रेष्ठ मूर्धानं प्राविशद्यदा ।। ४४ ।।
तदन्त्यं विषुवं प्रोक्तं तापसैस्तत्त्वचिन्तकैः ।
निःश्वासोच्छ्वासनं सर्वं मासानां संक्रमो भवेत् ।। ४५ ।।
इडया कुण्डलीस्थानं यदा प्राणः समागतः ।
सोमग्रहणमित्युक्तं तदा तत्त्वविदां वर ।। ४६ ।।
यदा पिङ्गलया प्राणः कुण्डलीस्थानमागतः ।
तदा तदा भवेत् सूर्यग्रहणं मुनिपुङ्गव ।। ४७ ।।
संवत्सरात्मकप्राणसूर्यस्य नाडीराशिसंचारतो
दिनपक्षमासायनादिग्रहणादिः भवतीत्याह- पिङ्गलाया इति ।। ४०##-
अन्तस्तीर्थप्राशस्त्यम्
श्रीपर्वतं शिरःस्थाने केदारं तु ललाटके ।
वाराणसीं महाप्राज्ञ भ्रूवोर्घ्राणस्य मध्यमे ।। ४८ ।।
कुरुक्षेत्रं कुचस्थाने प्रयागं हृत्सरोरुहे ।
चिदम्बरं तु हृन्मध्ये आधारे कमलालयम् ।। ४९ ।।
प्. १६८) आत्मतीर्थं समुत्सृज्य बहिस्तीर्थानि यो व्रजेत् ।
करस्थं स महारत्नं त्यक्त्वा काचं विमार्गते ।। ५० ।।
भावतीर्थं परं तीर्थं प्रमाणं सर्वकर्मसु ।
अन्यथालिङ्ग्यते कान्ता अन्यथालिङ्ग्यते सुता ।। ५१ ।।
तीर्थानि तोयपूर्णानि देवान् काष्ठादिनिर्मितान् ।
योगिनो न प्रपद्यन्ते स्वात्मप्रत्ययकारणात् ।। ५२ ।।
बहिस्तीर्थात् परं तीर्थमन्तस्तीर्थं महामुने ।
आत्मतीर्थं महातीर्थमन्यत्तीर्थं निरर्थकम् ।। ५३ ।।
चित्तमन्तर्गतं दुष्टं तीर्थस्नानैर्न शुध्यति ।
शतशोऽपि जलैर्धौतं सुराभाण्डमिवाशुचि ।। ५४ ।।
विषुवायनकालेषु ग्रहणे चान्तरे सदा ।
वारणस्यादिके स्थाने स्नात्वा शुद्धो भवेन्नरः ।। ५५ ।।
ज्ञानयोगपराणां तु पादप्रक्षालितं जलम् ।
भावशुद्ध्यर्थमज्ञानां तत्तीर्थं मुनिपुङ्गव ।। ५६ ।।
मस्तकाद्याधारान्तं श्रीशैलादिपुण्यस्थलं भवतीत्याह-
श्रीपर्वतमिति ।। ४८-४९ ।। एवं भावनामयमात्मतीर्थं तदेव
मुमुक्षुभिः सेव्यम् इति स्तौति- आत्मतीर्थमिति । काचं- काचमणिम्
।। ५० ।। देहादिनिर्वर्त्यसर्वकर्मसु तीर्थबुद्धिः गरीयसीत्यर्थः । तत्र
दृष्टान्तस्तु- अन्यथेति ।। ५१ ।। अत एवं तीर्थानीति ।। ५२ ।। तदेव
आत्मतीर्थम् ।। ५३ ।। बाह्यतीर्थस्नानेन कोऽपि न शुध्यतीति
सदृष्टान्तमाह- चित्तमिति ।। ५४ ।। न तथा भावतीर्थस्नानेनेत्याह##-
प्. १६९) भ्रूमध्यादिस्थानेषु स्वात्मलक्ष्यानुसंधानतः
शुद्धात्मैव भवतीत्यर्थः ।। ५५ ।।
एवात्मतीर्थस्नानानधिकारो[री] तीर्थपादचरणोदकस्पर्शतः
शुद्धो भवतीत्याह- ज्ञानेति ।। ५६ ।।
आत्मनि शिवदृष्टिः
तीर्थे दाने जपे यज्ञे काष्ठे पाषाणके सदा ।
शिवं पश्यति मूढात्मा शिवे देहे प्रतिष्ठिते ।। ५७ ।।
अन्तःस्थं मां परित्यज्य बहिष्ठं यस्तु सेवते ।
हस्तस्थं पिण्डमुत्सृज्य लिहेत् कूर्परमात्मनः ।। ५८ ।।
शिवमात्मनि पश्यन्ति प्रतिमासु न योगिनः ।
अज्ञानां भावनार्थाय प्रतिमाः परिकल्पिताः ।। ५९ ।।
स्वाज्ञाः स्वातिरिक्तात्मानं द्रष्टुमिच्छन्ति, स्वज्ञाः
स्वामात्मानं पश्यन्तीत्याह- तीर्थ इति ।। ५७-५८ ।। अत एव शिवमिति ।
अयोगिजनानुकम्पया प्रतिमापि विकल्पितेत्याह- अज्ञानामिति ।। ५९ ।।
ब्रह्मदर्शनेन ब्रह्मभावः
अपूर्वमपरं ब्रह्म स्वात्मानं सत्यमद्वयम् ।
प्रज्ञानघनमानन्दं यः पश्यति स पश्यति ।। ६० ।।
नाडीपुञ्जं सदासारं नरभावं महामुने ।
समुत्सृज्यात्मनात्मानमहमित्यवधारय ।। ६१ ।।
अशरीरं शरीरेषु महान्तं विभुमीश्वरम् ।
आनन्दमक्षरं साक्षान्मत्वा धीरो न शोचति ।। ६२ ।।
प्. १७०) विभेदजनकेऽज्ञाने नष्टे ज्ञानबलात्मुने ।
आत्मनो ब्रह्मणो भेदमसन्तं किं करिष्यति ।। ६३ ।।
निर्विशेषं ब्रह्म यः पश्यति स तदेव भवतीत्याह-
अपूर्वमिति । यस्मात् पूर्वं कारणं परं कार्यं वा न विद्यते तत्
कार्यकारणकलनाशून्यं ब्रह्म स्वमात्रमिति यः पश्यति स
तन्मात्रमवशिष्यत इत्यर्थः ।। ६० ।। यावच्चित्तशुद्धिः तावत्
नरभावनया योगं युञ्जीत, ततः शुद्धावुदितायां नरभावं
विहाय ब्रह्मभावेन वर्तस्वेत्याह- नाडीति ।। ६१ ।। यः
कोऽप्येवमात्मानं जानाति स कृतकृत्यो भवतीत्याह- अशरीरमिति ।।
६२ ।। स्वज्ञानजभेददृष्ट्यपाये निर्भेदं ब्रह्म प्रसीदतीत्याह-
विभेदेति । वस्तुतः कालत्रयेऽप्यसंभवभेदः किं करिष्यति ? स्वस्य
लब्धात्मकत्वान्निर्भेदं ब्रह्मावशिष्यते इत्यर्थः ।। ६३ ।।
इति चतुर्थःखण्डः
पञ्चमः खण्डः
नाडीशोधनम्
सम्यक्कथय मे ब्रह्मन् नाडीशुद्धिं समासतः ।
यया शुद्ध्या सदा ध्यायन् जीवन्मुक्तो भवाम्यहम् ।। १ ।।
सांकृते शृणु वक्ष्यामि नाडीशुद्धिं समासतः ।
विध्युक्तकर्मसंयुक्तः कामसंकल्पवर्जितः ।। २ ।।
यमाद्यष्टाङ्गसंयुक्तः शान्तः सत्यपरायणः ।
स्वात्ममन्यवस्थितः सम्यक् ज्ञानिभिश्च सुशिक्षितः ।। ३ ।।
प्. १७१) पर्वताग्रे नदीतीरे बिल्वमूले वनेऽथवा ।
मनोरमे शुचौ देशे मठं कृत्वा समाहितः ।। ४ ।।
आरभ्य चासनं पश्चात् प्राङ्मुखोदङ्मुखोऽपि वा ।
समग्रीवशिरःकायः संवृतास्यः सुनिश्चलः ।। ५ ।।
नासाग्रे शशभृद्बिम्बे बिन्दुमध्ये तुरीयकम् ।
स्रवन्तममृतं पश्येन्नेत्राभ्यां सुसमाहितः ।। ६ ।।
इडया प्राणमाकृष्य पूरयित्वोदरस्थितम् ।
ततोऽग्निं देहमध्यस्थं ध्यायन् ज्वालावलीयुतम् ।। ७ ।।
बिन्दुनादसमायुक्तमग्निबीजं विचिन्तयेत् ।
पश्चाविरेचयेत् सम्यक् प्राणं पिङ्गलया बुधः ।। ८ ।।
पुनः पिङ्गलयापूर्य वह्निबीजमनुस्मरेत् ।
पुनर्विरेचयेद्धीमानिडयैव शनैः शनैः ।। ९ ।।
त्रिचतुर्वासरं वाथ त्रिचतुर्वारमेव च ।
षट्कृत्वो विचरेन्नित्यं रहस्येवं त्रिसंधिषु ।। १० ।।
नरभावभावितनाडीशुद्धिबुभुत्सया पृच्छतीत्याह-
सम्यगिति ।। १ ।। प्रश्नोत्तरं भगवानाह- सांकृत इति ।।
कस्तत्प्रकारः इत्यत्र- विध्युक्तेति ।। २-५ ।।
स्रवदमृतचन्द्रबिम्बं नासाग्रे अवलोकयन् योगं समारभेदित्यर्थः
।। ६-७ ।। रामिति अग्निबीजं ।। ८-९ ।। प्रतिदिनं त्रिचतुर्वारम् ।। १०-१४
।।
प्. १७२) नाडीशुद्धिचिह्नानि
नाडीशुद्धिमवाप्नोति पृथक्चिह्नोपलक्षितः ।
शरीरलघुता दीप्तिर्वह्नेर्जाठरवर्तिनः ।। ११ ।।
नादाभिव्यक्तिरित्येतच्चिह्नं तत्सिद्धिसूचकम् ।
यावदेतानि संपश्येत् तावदेवं समाचरेत् ।। १२ ।।
स्वात्मशुद्धिः
अथवैतत् परित्यज्य स्वात्मशुद्धिं समाचरेत् ।
आत्मा शुद्धः सदा नित्यः सुखरूपः स्वयंप्रभः ।। १३ ।।
अज्ञानान्मलिनो भाति ज्ञानाच्छुद्धो विभात्ययम् ।
अज्ञानमलपङ्कं यः क्षालयेज्ज्ञानतोयतः ।
स एव सर्वदा शुद्धो नान्यः कर्मरतो हि सः ।। १४ ।।
इति पञ्चमः खण्डः
षष्ठः खण्डः
प्राणायामलक्षणम्
प्राणायामक्रमं वक्ष्ये सांकृते शृणु सादरम् ।
प्राणायाम इति प्रोक्तो रेचपूरककुम्भकैः ।। १ ।।
वर्णत्रयात्मकाः प्रोक्ता रेचपूरककुम्भकाः ।
स एष प्रणवः प्रोक्तः प्राणायामश्च तन्मयः ।। २ ।।
प्. १७३) इडया वायुमाकृष्य पूरयित्वोदरस्थितम् ।
शनैः षोडशभिर्मात्रैरकारं तत्र संस्मरेत् ।। ३ ।।
पूरितं धारयेत् पश्चाच्चतुःषष्ट्या तु मात्रया ।
उकारमूर्तिमत्रापि संस्मरन् प्रणवं जपेत् ।। ४ ।।
यावद्वा शक्यते तावद्धारयेज्जपतत्परः ।
पूरितं रेचयेत् पश्चान्मकारेणानिलं बुधः ।। ५ ।।
शनैः पिङ्गलया तत्र द्वात्रिंशन्मात्रया पुनः ।
प्राणायामो भवेदेष ततश्चैवं समभ्यसेत् ।। ६ ।।
पुनः पिङ्गलयापूर्य मात्रैः षोडशभिस्तथा ।
अकारमूर्तिमत्रापि स्मरेदेकाग्रमानसः ।। ७ ।।
धारयेत् पूरितं विद्वान् प्रणवं संजपन् वशी ।
उकारमूर्तिं स ध्यायन् चतुःषष्ट्या तु मात्रया ।। ८ ।।
मकारं तु स्मरन् पश्चाद्रेचयेदिडयानिलम् ।
एवमेव पुनः कुर्यादिडयापूर्य बुद्धिमान् ।। ९ ।।
एवं समभ्यसेन्नित्यं प्राणायामं मुनीश्वर ।
एवमभ्यासतो नित्यं षण्मासाद् ज्ञानवान् भवेत् ।। १० ।।
वत्सराद्ब्रह्मविद्वान् स्यात् तस्मान्नित्यं समभ्यसेत् ।
योगाभ्यासरतो नित्यं स्वधर्मनिरतश्च यः ।। ११ ।।
प्राणसंयमनेनैव ज्ञानमुक्तो भविष्यति ।
विशेषतः प्राणायामेति ।। १-११ ।।
प्. १७४) पूरकादिलक्षणम्
बाह्यदापूरणं वायोरुदरे पूरको हि सः ।। १२ ।।
संपूर्णकुम्भवद्वायोर्धारणं कुम्भको भवेत् ।
बहिर्विरेचनं वायोरुदराद्रेचकः स्मृतः ।। १३ ।।
पूरकादिलक्षणमाह- बाह्यादिति ।। १२-१३ ।।
प्राणायामसिद्धयः
प्रस्वेदजनको यस्तु प्राणायामेषु सोऽधमः ।
कम्पनं मध्यमं विद्यादुत्थानं चोत्तमं विदुः ।। १४ ।।
पूर्वपूर्वं प्रकुर्वीत यावदुत्थानसंभवः ।
संभवत्युत्तमे प्राज्ञः प्राणायामे सुखी भवेत् ।। १५ ।।
प्राणायामेन चित्तं तु शुद्धं भवति सुव्रत ।
चित्ते शुद्धे शुचिः साक्षात् प्रत्यग्ज्योतिर्व्यवस्थितः ।। १६ ।।
प्राणश्चित्तेन संयुक्तः परमात्मनि तिष्ठति ।
प्राणायामपरस्यास्य पुरुषस्य महात्मनः ।। १७ ।।
देहश्चोत्तिष्ठते तेन किंचिज्ज्ञानाद्विमुक्तता ।
रेचकं पूरकं मुक्त्वा कुम्भकं चित्यमभ्यसेत् ।। १८ ।।
सर्वपापविनिर्मुक्तः सम्यग्ज्ञानमवाप्नुयात् ।
मनोजवत्वमाप्नोति पलितादि च नश्यति ।। १९ ।।
प्. १७५) प्राणायामैकनिष्ठस्य न किंचिदपि दुर्लभम् ।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन प्राणायामान् समभ्यसेत् ।। २० ।।
स्वेदादिसिद्धिमाह- प्रस्वेदेति ।। १४-१७ ।। उत्तिष्ठते भूतलात् ।।
१८-२० ।।
रोगनिवर्तकप्राणायामभेदाः
विनियोगान् प्रवक्ष्यामि प्राणायामस्य सुव्रत ।
संध्ययोर्ब्राह्मकालेऽपि मध्याह्ने वाथवा सदा ।। २१ ।।
बाह्यं प्राणं समाकृष्य पूरयित्वोदरेण च ।
नासाग्रे नाभिमध्ये च पादाङ्गुष्ठे च धारणात् ।। २२ ।।
सर्वरोगविनिर्मुक्तो जीवेद्वर्षशतं नरः ।
नासाग्रधारणाद्वापि जितो भवति सुव्रत ।। २३ ।।
सर्वरोगनिवृत्तिः स्यान्नाभिमध्ये तु धारणात् ।
शरीरलघुता विप्र पादाङ्गुष्ठनिरोधनात् ।। २४ ।।
जिह्वया वायुमाकृष्य यः पिबेत् सततं नरः ।
श्रमदाहविनिर्मुक्तो योगी नीरोगतामियात् ।। २५ ।।
जिह्वया वायुमाकृष्य जिह्वामूले निरोधयेत् ।
पिबेदमृतमव्यग्रं सकलं सुखमाप्नुयात् ।। २६ ।।
इडया वायुमाकृष्य भ्रूवोर्मध्ये निरोधयेत् ।
यः पिबेदमृतं शुद्धं व्याधिभिर्मुच्यते हि सः ।। २७ ।।
प्. १७६) योगोपनिषदः
इडया वेदतत्त्वज्ञ तथा पिङ्गलयैव च ।
नाभौ निरोधयेत्तेन व्याधिभिर्मुच्यते नरः ।। २८ ।।
मासमात्रं त्रिसंध्यायां जिह्वयारोप्य मारुतम् ।
अमृतं च पिबन्नाभौ मन्दं मन्दं निरोधयेत् ।। २९ ।।
वातजाः पित्तजा दोषा नश्यन्त्येव न संशयः ।
नासाभ्यां वायुमाकृष्य नेत्रद्वन्द्वे निरोधयेत् ।। ३० ।।
नेत्ररोगा विनश्यन्ति तथा श्रोत्रनिरोधनात् ।
तथा वायुं समारोप्य धारयेच्छिरसि स्थितम् ।। ३१ ।।
शिरोरोगा विनश्यन्ति सत्यमुक्तं हि सांकृते ।
योगसिद्ध्यन्तरायरोगनिरासकान् धारणाभेदानाह-
विनियोगानिति । ब्रह्मकाले ब्राह्मे मुहूर्ते ।। २१-३५ ।।
षण्मुखीमुद्राभ्यासादिना वायुजयः
स्वस्तिकासनमास्थाय समाहितमनास्तथा ।। ३२ ।।
अपानमूर्ध्वमुत्थाप्य प्रणवेन शनैः शनैः ।
हस्ताभ्यां धारयेत् सम्यक् करणादिकरणानि च ।। ३३ ।।
अङ्गुष्ठाभ्यां मुने श्रोत्रे तर्जनीभ्यां तु चक्षुषी ।
नासापुटावस्थान्याभ्यां प्रच्छाद्य करणानि वै ।। ३४ ।।
आनन्दाविर्भवो यावत् तावन्मूर्धनि धारयेत् ।
प्राणः प्रयात्यनेनैव ब्रह्मरन्ध्रं महामुने ।। ३५ ।।
प्. १७७) ब्रह्मरन्ध्रं गते वायौ नादश्चोत्पद्यतेऽनघ ।
शङ्खध्वनिनिभश्चादौ मध्ये मेघध्वनिर्यथा ।। ३६ ।।
शिरोमध्यगते वायौ गिरिप्रस्रवणं यथा ।
पश्चात् प्रीतो महाप्राज्ञ साक्षादात्मोन्मुखो भवेत् ।। ३७ ।।
पुनस्तज्ज्ञाननिष्पत्तिर्योगात् संसारनिह्नुतिः ।
दक्षिणोत्तरगुल्फेन सीविनीं पीडयेत् स्थिराम् ।। ३८ ।।
सव्येतरेण गुल्फेन पीडयेद् ब्द्धिमान् नरः ।
जान्वोरधः स्थितां संधिं स्मृत्वा देवं त्रियम्बकम् ।। ३९ ।।
विनायकं च संस्मृत्य तथा वागीश्वरीं पुनः ।
लिङ्गनालात् समाकृष्य वायुमप्यग्रतो मुने ।। ४० ।।
प्रणवेन नियुक्तेन बिन्दुयुक्तेन बुद्धिमान् ।
मूलाधारस्य विप्रेन्द्र मध्ये तं तु निरोधयेत् ।। ४१ ।।
निरुध्य वायुना दीप्तो वह्निरूहति कुण्डलीम् ।
पुनः सुषुम्नया वायुर्वह्निना सह गच्छति ।। ४२ ।।
एवमभ्यसतस्तस्य जितो वायुर्भवेद् भृशम् ।
एवं षण्मुखीमुद्राभ्यासतः ब्रह्मरन्ध्रमिति ।। ३६ ।। यथा तथा
चन्द्रमण्डलगिरितः अमृतप्रवाहो जायते । तेन
भ्रूमध्यस्थज्योतिर्लिङ्गमभिषिच्य तदमृतास्वादनतो योगी विमृत्युः
भवति । ततः पश्चात् ।। ३७-३८ ।। दक्षिणेतरगुल्फाभ्यां सीविनीं
मेढ्रगुदान्तरालस्थनाडीं संपीडयन् जान्वोरधः- स्थितसंधिं
शिवलिङ्गं स्मृत्वा विनायकं वागीश्वरीं च ध्यात्वा ततो
लिङ्गनालादित्यादि ।। ३९-४२ ।।
प्. १७८) वायुजयचिह्नानि
प्रस्वेदः प्रथमः पश्चात् कम्पनं मुनिपुङ्गव ।। ४३ ।।
उत्थानं च शरीरस्य चिह्नमेतज्जितेऽनिले ।
वायुजयसूचकाचिह्नान्याह- प्रस्वेद इति ।। ४३-४८ ।।
वायुजयेन रोगपापविनाशवैराग्यपूर्विका ज्ञानोत्पत्तिः
एवमभ्यसतस्तस्य मूलरोगो विनश्यति ।। ४४ ।।
भगंधरं च नष्टं स्यात् सर्वरोगाश्च सांकृते ।
पातकानि विनश्यन्ति क्षुद्राणि च महान्ति च ।। ४५ ।।
नष्टे पापे विशुद्धं स्याच्चित्तदर्पणमद्भुतम् ।
पुनर्ब्रह्मादिभोगेभ्यो वैराग्यं जायते हृदि ।। ४६ ।।
विरक्तस्य तु संसाराज्ज्ञानं कैवल्यसाधनम् ।
तेन पाशापहानिः स्यात् ज्ञात्वा देवं सदाशिवम् ।। ४७ ।।
ज्ञानामृतरसो येन सकृदास्वादितो भवेत् ।
स सर्वकार्यमुत्सृज्य तत्रैव परिधावति ।। ४८ ।।
ज्ञानस्वरूपमेवाहुर्जगदेतद्विचक्षणाः ।
अर्थस्वरूपमज्ञानात् पश्यन्त्यन्ये कुदृष्टयः ।। ४९ ।।
आत्मस्वरूपविज्ञानादज्ञानस्य परिक्षयः ।
क्षीणेऽज्ञाने महाप्राज्ञ रागादीनां परिक्षयः ।। ५० ।।
प्. १७९) रागाद्यसंभवे प्राज्ञ पुण्यपापविमर्शनम् ।
तयोर्नाशे शरीरेण न पुनः संप्रयुज्यते ।। ५१ ।।
विचक्षणाः ज्ञानिनः ।। ४९-५० ।। विमर्शनं विशोधनं
विनाशनमित्यर्थः ।। ५१ ।।
इति षष्ठः खण्डः
सप्तमः खण्डः
प्रत्याहारलक्षणम्, तद्भेदाश्च
अथातः संप्रवक्ष्यामि प्रत्याहारं महामुने ।
इन्द्रियाणां विचरतां विषयेषु स्वभावतः ।। १ ।।
बलादाहरणं तेषां प्रत्याहारः स उच्यते ।
यत् पश्यति तु तत् सर्वं ब्रह्म पश्यन् समाहितः ।। २ ।।
प्रत्याहारो भवेदेष ब्रह्मविद्भिः पुरोदितः ।
यद्यच्छुद्धमशुद्धं वा करोत्यामरणान्तिकम् ।। ३ ।।
तत् सर्वं ब्रह्मणे कुर्यात् प्रत्याहारः स उच्यते ।
अथवा नित्यकर्माणि ब्रह्माराधनबुद्धितः ।। ४ ।।
काम्यानि च तथा कुर्यात् प्रत्याहारः स उच्यते ।
अथवा वायुमाकृष्य स्थानात् स्थानं निरोधयेत् ।। ५ ।।
दन्तमूलात् तथा काष्ठे कण्ठादुरसि मारुतम् ।
उरोदेशात् समाकृष्य नाभिदेशे निरोधयेत् ।। ६ ।।
प्. १८०) नाभिदेशात् समाकृष्य कुण्डल्यां तु निरोधयेत् ।
कुण्डलीदेशतो विद्वान् मूलाधारे निरोधयेत् ।। ७ ।।
अथापानात् कटिद्वन्द्वे तथोरौ च सुमध्यमे ।
तस्माज्जानुद्वये जङ्घे पादाङ्गुष्ठे निरोधयेत् ।। ८ ।।
प्रत्याहारोऽयमुक्तस्तु प्रत्याहारपरैः पुरा ।
यमनियमासनप्राणायामेयत्तां प्रतिपाद्य ततः
प्रत्याहारस्वरूपमाह- अथेति ।। १-१२ ।।
प्रत्याहारफलम्
एवमभ्यासयुक्तस्य पुरुषस्य महात्मनः ।। ९ ।।
सर्वपापानि नश्यन्ति भवरोगश्च सुव्रत ।
वायुधारणात्मकप्रत्याहारः
नासाभ्यां वायुमाकृष्य निश्चलः स्वस्तिकासनः ।। १० ।।
पूरयेदनिलं विद्वानापादतलमस्तकम् ।
पश्चात् पादद्वये तद्वत् मूलाधारे तथैव च ।। ११ ।।
नाभिकन्दे च हृन्मध्ये कण्ठमूले च तालुके ।
भ्रुवोर्मध्ये ललाटे च तथा मूर्धनि धारयेत् ।। १२ ।।
वेदान्तसंमतप्रत्याहारः
देहे त्वात्ममतिं विद्वान् समाकृष्य समाहितः ।
आत्मनात्मनि निर्द्वन्द्वे निर्विकल्पे निरोधयेत् ।। १३ ।।
प्. १८१) प्रत्याहारः समाख्यातः साक्षाद्वेदान्तवेदिभिः ।
एवमभ्यसतस्तस्य न किंचिदपि दुर्लभम् ।। १४ ।।
किं बहुना- देहे इति ।। १३-१४ ।।
इति सप्तमः खण्डः
अष्टमः खण्डः
पञ्चभूतेषु धारणा
अथातः संप्रवक्ष्यामि धारणाः पञ्च सुव्रत ।
देहमध्यगते व्योम्नि बाह्याकाशं तु धारयेत् ।। १ ।।
प्राणे बाह्यानिलं तद्वत् ज्वलने चाग्निमौदरे ।
तोयं तोयांशके भूमिं भूमिभागे महामुने ।। २ ।।
हयरावलकाराख्यं मन्त्रमुच्चारयेत् क्रमात् ।
धारणैषा परा प्रोक्ता सर्वपापविशोधिनी ।। ३ ।।
जान्वन्तं पृथिवी ह्यंशो ह्यपां पायवन्तमुच्यते ।
हृदयांशस्तथाग्न्यंशो भ्रूमध्यान्तोऽनिलांशकः ।। ४ ।।
आकाशांशस्तथा प्राज्ञ मूर्धांशः परिकीर्तितः ।
ब्रह्माणं पृथिवीभागे विष्णुं तोयांशके तथा ।। ५ ।।
अग्न्यंशे च महेशानमीश्वरं चानिलांशके ।
आकाशांशे माहाप्रज्ञ धारयेत्तु सदाशिवम् ।। ६ ।।
प्रत्याहारलक्षणमुक्त्वा धारणालक्षणमाह- अथेति ।। १##-
प्. १८२) आत्मनि धारणा
अथ वा तव वक्ष्यामि धारणां मुनिपुंगव ।
पुरुषे सर्वशास्तारं बोधानन्दमयं शिवम् ।। ७ ।।
धारयेद्बुद्धिमान् नित्यं सर्वपापविशुद्धये ।
ब्रह्मादिकार्यरूपाणि स्वे स्वे संहृत्य कारणे ।। ८ ।।
सर्वकारणमव्यक्तमनिरूप्यमचेतनम् ।
साक्षादात्मनि संपूर्णे धारयेत् प्रणवे मनः ।
इन्द्रियाणि समाहृत्य मनसात्मनि योजयेत् ।। ९ ।।
पुरुषे प्रतीचि स्वातिरिक्तसर्वग्रासतया शिवं धारयेत् । यद्वा-
पुरुषे परमात्मनि सर्वशास्तारं प्रत्यञ्चं धारयेत् ।। ७-९ ।।
इत्यष्टमः खण्डः
नवमः खण्डः
सवेशेषब्रह्मध्यानम्
अथातः संप्रवाक्ष्यामि ध्यानं संसारनाशनम् ।
ऋतं सत्यं परं ब्रह्म सर्वसंसारभेषजम् ।। १ ।।
ऊर्ध्वरेतं विरूपाक्षं विश्वरूपं महेश्वरम् ।
सोऽहमित्यादरेणैव ध्यायेद्योगीश्वरेश्वरम् ।। २ ।।
धारणामुक्त्वा सविशेषनिर्विशेषब्रह्मध्यानमाह- अथेति ।
ऋतं कर्मफलमपरं ब्रह्म । सत्यं ज्ञानफलं प्रं ब्रह्म ।।
१-२ ।।
प्. १८३) निर्विशेषब्रह्मध्यानम्
अथ वा सत्यमीशानं ज्ञानमानन्दमद्वयम् ।
अत्यर्थममलं नित्यमादिमध्यान्तवर्जितम् ।। ३ ।।
तथास्थूलमनाकाशमसंस्पृश्यमचाक्षुषम् ।
न रसं न च गन्धाख्यमप्रमेयमनूपमम् ।। ४ ।।
आत्मानं सच्चिदानन्दमनन्तं ब्रह्म सुव्रत ।
अहमस्मीत्यभिध्यायेद्देहातीतं विमुक्तये ।। ५ ।।
अर्थजातमतीत्य ज्ञप्तिमात्रतया वर्तते इति अत्यर्थम् ।। ३ ।।
अनाकाशमित्यादिपञ्चविशेषणतः पञ्चभूतवैलक्षण्यमुक्तं
भवति ।। ४-६ ।।
ध्यानफलम्
एवमभ्यासयुक्तस्य पुरुषस्य महात्मनः ।
क्रमाद्वेदान्तविज्ञानं विजायेत न संशयः ।। ६ ।।
इति नवमः खण्डः
दशमः खण्डः
समाधिस्वरूपम्
अथातः संप्रवक्ष्यामि समाधिं भवनाशनम् ।
समाधिः संविदुत्पत्तिः परजीवैकतां प्रति ।। १ ।।
नित्यः सर्वगतो ह्यात्मा कूटस्थो दोषवर्जितः ।
एकः सन् भिद्यते भ्रान्त्या मायया न स्वरूपतः ।। २ ।।
प्. १८४) तस्मादद्वैतमेवास्ति न प्रपञ्चो न संसृतिः ।
तथाकाशो घटाकाशो मठाकाश इतीरितः ।। ३ ।।
तथा भ्रान्तैर्द्विधा प्रोक्तो ह्यात्मा जीवेश्वरात्मना ।
नाहं देहो न च प्राणो नेन्द्रियाणि मनो न हि ।। ४ ।।
सदा साक्षिस्वरूपत्वाच्छिव एवास्मि केवलः ।
इति धीर्या मुनिश्रेष्ठ सा समाधिरिहोच्यते ।। ५ ।।
ध्यानप्रकारमुक्त्वा समाधिप्रकारमाह- अथेति ।। १-२ ।।
यस्मादेवं तस्मात् । यथाकाश एव घटाकाशः ।। ३-६ ।।
ब्रह्ममात्रावशेषः
सोऽहं ब्रह्म न संसारी न मत्तोऽन्यः कदाचन ।
यथा फेनतरङ्गादि समुद्रादुत्थितं पुनः ।। ६ ।।
समुद्रे लीयते तद्वत् जगन्मययनुलीयते ।
तस्मान्मनः पृथङ् नास्ति जगन्माया च नास्ति हि ।। ७ ।।
यस्यैव परमात्मायं प्रत्यग्भूतः प्रकाशितः ।
स तु याति च पुंभावं स्वयं साक्षात् परामृतम् ।। ८ ।।
यदा मनसि चैतन्यं भाति सर्वत्रगं सदा ।
योगिनोऽव्यवधानेन तदा संपद्यते स्वयम् ।। ९ ।।
यदा सर्वाणि भूतानि स्वात्मन्येव हि पश्यति ।
सर्वभूतेषु चात्मानं ब्रह्म संपद्यते तदा ।। १० ।।
प्. १८५) यदा सर्वाणि भूतानि समाधिस्थो न पश्यति ।
एकीभूतः परेणासौ तदा भवति केवलः ।। ११ ।।
यदा पश्यति चात्मानं केवलं परमार्थतः ।
मायामात्रं जगत् कृत्स्नं तदा भवति निर्वृतिः ।। १२ ।।
यस्मादेवं तस्मात् मनः मत्तः पृथक् नास्ति ।। ७ ।।
प्रत्यक्परचितोरेकत्वात् स्वयम् इत्यादि । स्वातिरिक्तप्रपञ्चे मायामात्रपदं
गते स्वयमेव निष्प्रतियोगिकब्रह्ममात्रमवशिष्यते इति
दर्शनोपनिषत्फलितोऽर्थः ।। ८-१२ ।।
उपसंहारः
एवमुक्त्वा स भगवान् दत्तात्रेयो महामुनिः ।
सांकृतिः स्वस्वरूपेण सुखमास्तेऽतिनिर्भयः ।। १३ ।।
इति ।।
आख्यायिकामुपसंहरति- एवमिति । इति शब्दो
दर्शनोपनिषट्परिसमाप्त्यर्थः ।। १३ ।।
इति दशमः खण्डः
श्रीवासुदेवेन्द्रशिष्योपनिषद्ब्रह्मयोगिना ।
दर्शनोपनिषद्व्याख्या लिखिता ब्रह्ममात्रगा ।।
दर्शनोपनिषद्व्याख्याग्रन्थस्तु द्विशतं स्मृतः ।।
इति श्रीमदीशाद्यष्टोत्तरशतोपनिषच्छास्त्रविवरणे
नवतिसंख्यापूरकं दर्शनोपनिषद्विवरणं संपूरणम्