ऋग्वेदः सूक्तं ३.४५
| ← सूक्तं ३.४४ | ऋग्वेदः - मण्डल ३ सूक्तं ३.४५ गाथिनो विश्वामित्रः |
सूक्तं ३.४६ → |
| दे. इन्द्रः। बृहती |
आ मन्द्रैरिन्द्र हरिभिर्याहि मयूररोमभिः ।
मा त्वा के चिन्नि यमन्विं न पाशिनोऽति धन्वेव ताँ इहि ॥१॥
वृत्रखादो वलंरुजः पुरां दर्मो अपामजः ।
स्थाता रथस्य हर्योरभिस्वर इन्द्रो दृळ्हा चिदारुजः ॥२॥
गम्भीराँ उदधीँरिव क्रतुं पुष्यसि गा इव ।
प्र सुगोपा यवसं धेनवो यथा ह्रदं कुल्या इवाशत ॥३॥
आ नस्तुजं रयिं भरांशं न प्रतिजानते ।
वृक्षं पक्वं फलमङ्कीव धूनुहीन्द्र सम्पारणं वसु ॥४॥
स्वयुरिन्द्र स्वराळसि स्मद्दिष्टिः स्वयशस्तरः ।
स वावृधान ओजसा पुरुष्टुत भवा नः सुश्रवस्तमः ॥५॥
सायणभाष्यम्
'आ मन्द्रैः' इति पञ्चर्चं सप्तमं सूक्तं वैश्वामित्रं बार्हतमैन्द्रम् । ‘आ मन्द्रैः' इत्यनुक्रमणिका । पूर्वसूक्ते ‘बार्हतं तु ' इत्युक्तत्वादस्यापि बार्हतत्वम् । “ विशेष विनियोगस्तु यत्र श्रुत्या न सूत्रितः । स्मार्तं तत्र विजानीयादृग्विधानादिशास्त्रतः ' ॥
आ मं॒द्रैरिं॑द्र॒ हरि॑भिर्या॒हि म॒यूर॑रोमभिः ।
मा त्वा॒ के चि॒न्नि य॑म॒न्विं न पा॒शिनोऽति॒ धन्वे॑व॒ ताँ इ॑हि ॥१
आ । म॒न्द्रैः । इ॒न्द्र॒ । हरि॑ऽभिः । या॒हि । म॒यूर॑रोमऽभिः ।
मा । त्वा॒ । के । चि॒त् । नि । य॒म॒न् । विम् । न । पा॒शिनः॑ । अति॑ । धन्व॑ऽइव । तान् । इ॒हि॒ ॥१
आ । मन्द्रैः । इन्द्र । हरिऽभिः । याहि । मयूररोमऽभिः ।
मा । त्वा । के । चित् । नि । यमन् । विम् । न । पाशिनः । अति । धन्वऽइव । तान् । इहि ॥१
हे "इन्द्र "मन्द्रैः मादयितृभिः "मयूररोमभिः मयूररोमसदृशरोमयुक्तैः "हरिभिः अश्वैरुपेतस्त्वम् “आ "याहि यज्ञं प्रत्यागच्छ । "के “चित् अपि जनाः “त्वा त्वां “मा "नि "यमन् मा नियच्छन्तु । गमनप्रतिबन्धं मा कुर्वन्तु इत्यभिप्रायः । प्रतिबन्धे दृष्टान्तः । "विं “न । यथा “पाशिनः पाशहस्ता व्याधाः विं गच्छन्तं पक्षिणं नियच्छन्ति तद्वत् मा नियच्छन्तु । किंच “धन्वेव । यथा पान्था धन्व मरुदेशं शीघ्रम् "अति गच्छन्ति तद्वद्गमनप्रतिबन्धकानतीत्य शीघ्रम् "इहि आगच्छ॥ मन्द्रैः । मदि स्तुत्यादिषु इत्यस्य ‘स्फायितञ्चि° ' इत्यादिना रक्प्रत्ययः । इदित्त्वान्नुम् । प्रत्ययस्वरः । मयूररोमभिः । मयूररोमवद्रोमाणि येषामिति ‘ सप्तम्युपमानपूर्वपदस्य बहुव्रीहिरुत्तरपदलोपश्च' (पा.सू. २. २. २४. १२) इति समासः उत्तरपदलोपश्च । मयूरशब्दः ‘मीनातेरूरन्' (उ. सू. १. ६७) इत्यूरन्प्रत्ययान्तः । मीनाति सर्पानिति मयूरो बर्ही । नित्त्वादाद्युदात्तत्वे प्राप्ते ‘ मादीनाम् । (फि. सू. ५३ ) इति सूत्रेण मध्योदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरः । यमन् । ‘यम उपरमे इत्यस्य लेट्यडागमे रूपम् । इहि । इण् गतौ ' इत्यस्य लोटि रूपम् ॥
वृ॒त्र॒खा॒दो व॑लंरु॒जः पु॒रां द॒र्मो अ॒पाम॒जः ।
स्थाता॒ रथ॑स्य॒ हर्यो॑रभिस्व॒र इंद्रो॑ दृ॒ळ्हा चि॑दारु॒जः ॥२
वृ॒त्र॒ऽखा॒दः । व॒ल॒म्ऽरु॒जः । पु॒राम् । द॒र्मः । अ॒पाम् । अ॒जः ।
स्थाता॑ । रथ॑स्य । हर्योः॑ । अ॒भि॒ऽस्व॒रे । इन्द्रः॑ । दृ॒ळ्हा । चि॒त् । आ॒ऽरु॒जः ॥२
वृत्रऽखादः । वलम्ऽरुजः । पुराम् । दर्मः । अपाम् । अजः ।
स्थाता । रथस्य । हर्योः । अभिऽस्वरे । इन्द्रः । दृळ्हा । चित् । आऽरुजः ॥२
सोयम् "इन्द्रः “वृत्रखादः । वृत्रं खादति हिनस्तीति वृत्रखादः । "वलंरुजः । वृणोत्याकाशम् इति वलो मेघः । तस्य भञ्जकः । तथा च मन्त्रवर्णः---’ बिभेद वलम् ' ( ऋ. सं. ३. ३४. १०) इति । ततः "अपामजः मेघभेदनद्वारा अपां प्रेरकः “पुरां शत्रुसंबन्धिनां पुराणां "दर्मः दारकः । तथा “हर्योः अश्वयोः “अभिस्वरे अस्मदाभिमुख्येन प्रेरणे निमित्तभूते सति “रथस्य “स्थाता रथमधिष्ठाता । तथा “दृळ्हा “चित् दृढानामतिबलवतां शत्रूणामपि "आरुजः समन्ताद्भञ्जको भवति । वृत्रखादः । ‘ खाद्द भक्षणे ' इत्यस्मात् कर्मण्यण् । कृदुत्तरपदस्वरः । वलंरुजः । ‘ रुजो भङ्गे'। कर्मण्युपपदे मूलविभुजादित्वात् कप्रत्ययः । ' तत्पुरुषे कृति बहुलम्' इति द्वितीयाया अलुक् । थाथादिस्वरः । आरुजः । ‘ रुजो भङ्गे' इत्यस्मादिगुपधलक्षणः कः । समासे थथादिस्वरः ॥
गं॒भी॒राँ उ॑द॒धीँरि॑व॒ क्रतुं॑ पुष्यसि॒ गा इ॑व ।
प्र सु॑गो॒पा यव॑सं धे॒नवो॑ यथा ह्र॒दं कु॒ल्या इ॑वाशत ॥३
ग॒म्भी॒रान् । उ॒द॒धीन्ऽइ॑व । क्रतु॑म् । पु॒ष्य॒सि॒ । गाःऽइ॑व ।
प्र । सु॒ऽगो॒पाः । यव॑सम् । धे॒नवः॑ । य॒था॒ । ह्र॒दम् । कु॒ल्याःऽइ॑व । आ॒श॒त॒ ॥३
गम्भीरान् । उदधीन्ऽइव । क्रतुम् । पुष्यसि । गाःऽइव ।
प्र । सुऽगोपाः । यवसम् । धेनवः । यथा । ह्रदम् । कुल्याःऽइव । आशत ॥३
हे इन्द्र त्वं "गम्भीरान् महावकाशान् "उदधीन् समुद्रान्” उदकैर्यथा पोषयसि तद्वत् "क्रतुं यज्ञस्य कर्तारमिमं यजमानमभिमतफलप्रदानेन “पुष्यसि पोषयसि । अत्र दृष्टान्तः। यथा "सुगोपाः समीचीनो गोपालः यवसेन “गाः पोषयति तद्वत् । "यथा “धेनवः "यवसं तृणादिकं प्राप्नुवन्ति तद्वत् त्वं सोमान् प्राप्नोषि । ते च सोमाः “कुल्याइव कृत्रिमसरितः "ह्रदं महाजलाशयं यथा प्राप्नुवन्ति तद्वत् त्वाम् “प्र “आशत व्याप्नुवन्ति ॥ गम्भीरान् । 'गाधृ प्रतिष्ठालिप्सयोर्ग्रन्थे च इत्यस्मात् ' गभीरगम्भीरौ ' (उ. सू. ४. ४७५ ) इत्यनेन सूत्रेण इरच्प्रत्ययः । नुमागमोपधाह्रस्वभकाराः सर्वे निपात्यन्ते । चित्त्वादन्तोदात्तः । उदधीनिव। उदकशब्दे उपपदे दधातेरधिकरणेऽर्थे ‘ कर्मण्यधिकरणे च ' इति किप्रत्ययः । उदकशब्दस्य ‘ पेषंवासवाहनधिषु च ' (पा. सू. ६.३.५८) इत्युदभावः । कृत्स्वरः । इवेन विभक्त्यलोपः । पुष्यसि ।' पुष पुष्टी ' इत्यस्यान्तर्णीतण्यर्थस्य लटि रूपम् । निघातः । सुगोपाः । गोपायतेः क्विपि रूपम् । यथा । ‘ यथेति पादान्ते' (फि. सू. ८५ ) इति निघातः । आशत । अशू व्याप्तौ ' इत्यस्माल्लङि • बहुलं छन्दसि ' इति विकरणस्य लुक् । निघातः
आ न॒स्तुजं॑ र॒यिं भ॒रांशं॒ न प्र॑तिजान॒ते ।
वृ॒क्षं प॒क्वं फल॑मं॒कीव॑ धूनु॒हींद्र॑ सं॒पार॑णं॒ वसु॑ ॥४
आ । नः॒ । तुज॑म् । र॒यिम् । भ॒र॒ । अंश॑म् । न । प्र॒ति॒ऽजा॒न॒ते ।
वृ॒क्षम् । प॒क्वम् । फल॑म् । अ॒ङ्कीऽइ॑व । धू॒नु॒हि॒ । इन्द्र॑ । स॒म्ऽपार॑णम् । वसु॑ ॥४
आ । नः । तुजम् । रयिम् । भर । अंशम् । न । प्रतिऽजानते ।
वृक्षम् । पक्वम् । फलम् । अङ्कीऽइव । धूनुहि । इन्द्र । सम्ऽपारणम् । वसु ॥४
हे "इन्द्र "नः अस्माकं "तुजं शत्रूणां बाधकं "रयिं धनेनोपलक्षितं पुत्रम् "आ "भर संपादय । तत्र दृष्टान्तः। "अंशं "न । यथा पिता “प्रतिजानते व्यवहारज्ञाय पुत्राय स्वकीयस्य धनस्य भागं ददाति तद्वत् । किंच "पक्वं "फलं प्रति "वृक्षम् "अङ्कीव अङ्कुशी यथा धूनोति तथा त्वं "संपारणम् अस्मदिच्छायाः सम्यक् पूरकं “वसु धनं “धूनुहि चालय । प्रयच्छेत्यर्थः ॥ प्रतिजानते । ‘ज्ञा अवबोधने ' इत्यस्य शतरि रूपम् । प्रादिसमासः । ‘ शतुरनुमः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । धूनुहि । ‘धूञ् कम्पने' इत्यस्य लोटि रूपम्। संपारणम् ।' पॄ पालनपूरणयोः' इत्यस्य ण्यन्तस्य करणे ल्युट् । समासे कृत्स्वरः ॥
स्व॒युरिं॑द्र स्व॒राळ॑सि॒ स्मद्दि॑ष्टिः॒ स्वय॑शस्तरः ।
स वा॑वृधा॒न ओज॑सा पुरुष्टुत॒ भवा॑ नः सु॒श्रव॑स्तमः ॥५
स्व॒ऽयुः । इ॒न्द्र॒ । स्व॒ऽराट् । अ॒सि॒ । स्मत्ऽदि॑ष्टिः । स्वय॑शःऽतरः ।
सः । व॒वृ॒धा॒नः । ओज॑सा । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ । भव॑ । नः॒ । सु॒श्रवः॑ऽतमः ॥५
स्वऽयुः । इन्द्र । स्वऽराट् । असि । स्मत्ऽदिष्टिः । स्वयशःऽतरः ।
सः । ववृधानः । ओजसा । पुरुऽस्तुत । भव । नः । सुश्रवःऽतमः ॥५
हे “इन्द्र "स्वयुः धनवानसि । तथा “स्वराट् स्वर्गस्य राजा "असि । "स्मद्दिष्टिः भद्रवाक्यः “स्वयशस्तरः अतिशयेन प्रभूतकीर्तिरसि । हे "पुरुष्टुत बहुभिराहूतेन्द्र "सः त्वम् "ओजसा बलेन “वावृधानः वर्धमानः सन् "नः अस्मदर्थं "सुश्रवस्तमः अतिशयेन शोभनान्नोपेतः “भव ॥ स्वयुः । स्वशब्दात् मत्वर्थीयो युः । स्वराट् ।' राजृ दीप्तौ ' । क्विप् । व्रश्चादिना षत्वम् । स्मद्दिष्टिः । स्मत् सुमदित्यर्थे। उकालोपश्छान्दसः। बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः । पुरुष्टुत । संहितायां स्तुतस्तोमयोश्छन्दसि इति षत्वम् । भव । भवतेर्लोटि रूपम् । ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः ' इति संहितायां दीर्घः । सुश्रवस्तमः । श्रवःशब्दोऽसुन्नन्तः । बहुव्रीहौ ' आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । तदन्तादतिशायने तमप् । तस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे बहुव्रीहिस्वरः ॥ ॥ ९ ॥
| मण्डल ३ | |||
|---|---|---|---|