ऋग्वेदप्रातिशाख्यम्

विकिस्रोतः तः

अथ ऋग्वेदप्रातिशाख्यम्

प्रथमोध्यायः[सम्पाद्यताम्]

अथ प्रथमोध्यायः

प्रथमं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ प्रथमं पटलम्
अष्टौ समानाक्षराण्यादितस्ततश्चत्वारि सन्ध्यक्षराण्युत्तराणि ।
एते स्वरा ह्यपरो दीर्घवत्प्लुतोऽनुस्वारो व्यञ्जनं वा स्वरो वा १

सर्वः शेषो व्यञ्जनान्येव तेषामाद्याः स्पर्शाः पञ्च ते पञ्चवर्गाः ।
चतस्रोऽन्तस्थास्तत उत्तरेऽष्टा ऊष्माणोऽन्त्या सप्त तेषामघोषाः २

वर्गे वर्गे च प्रथमावघोषौ युवमौ सोष्माणावनुनासिकोऽन्त्यः ।
तस्मादन्यमवसाने तृतीयं गार्ग्य स्पर्शं प्रथमं शाकटायनः ॥ ३

ओजा ह्रस्वाः सप्तमान्ताः स्वराणाम् अन्ये दीर्घा उभये त्वक्षराणि ।
गुरूणि दीर्घाणि यथेतरेषां संयोगानुस्वारपराणि यानि ॥ ४

अनुस्वारो व्यञ्जनम् चाक्षराङ्गं स्वरान्तरे व्यञ्जनान्युत्तरस्य ।
पूर्वस्यानुस्वारविसज्जनीयौ सयोगादिर्वा च परक्रमे द्वे ॥ ५ १

मात्रा ह्रस्वम् तावदवग्रहान्तरं द्वे दीर्घस्तिस्रः प्लुत उच्यते स्वरः ।
अधः स्विदासीदुपरि स्विदासीदर्थे प्लुतिर्भीरिव विन्दतींत्रिः ॥ ६

स्वरभक्तिः पूर्वभागक्षराङ्गं द्राघीयसी सार्धमात्रेतरे च ।
अर्धोनान्या रक्तसज्ञोऽनुनासिकः संयोगस्तु व्यञ्जनसनंनिपातः ॥ ७

कण्ठ्योऽकारः प्रथमपञ्चमौ च द्वा ऊष्मणा केचिदेता उरस्यौ ।
ऋकारल्कारावथ षष्ठ ऊष्मा जिह्वामूलीयाः प्रथमश्च वर्गः ॥ ८

तालव्यावेकारचकारवर्गाविकारैकारौ यकारः शकारः ।
मूर्धन्यौ षकारटकारवर्गौ दन्तमूलीयस्तु तकारवर्गः ॥ ९

सकाररेफलकाराश्च रेफं बर्स्व्यमेके शष ओष्ठ्योऽपवाद्य ।
नासिक्यान् नासिक्ययमानुस्वारान् इति स्थानान्यत्र यमोपदेशः ॥ १० २

जिह्रामूलं तालु चाचार्य आह स्थानं डकारस्य तु वेदमित्रः ।
द्वयोश्चास्य स्वरयोर्मध्यमेत्य सम्पद्यते स डकारो ळकारः ॥ ११

ळहकारतामेति स एव चास्य ढकार सन्नुष्मणा संप्रयुक्तः ।
इळा साळ्हा चात्र निदर्शनानि वीड्वङ्ग इत्येतदवग्रहेण ॥ १२

न्यायैर्मिश्रानपवादान्मतीयात् सर्वशास्त्रार्थं प्रतिकण्ठमुक्तम् ।
स्थानप्रश्लेषोपदेशे स्वराणा ह्रस्वादेशे ह्रस्वदीर्घौ सवर्णौ ॥१३

असावमुमिति तद्धावमुक्तं यथान्तरं पादवच्चैव प्रैषान् ।
प्राक्चानार्षादितिकरणात्पदान्तांस्तद्युक्तानां तेन येऽसंहितानाम् ॥ १४

सामवशा इति चैवापवादान् कुर्वन्ति ये संपदं पादवृत्तयोः ।
अप्रत्याम्नाये पदवञ्च पद्यान् ऋते नतोपाचरितक्रमस्वरान् ॥ १५ ३

अष्टावाद्यानवसानेऽप्रगृह्मानाचार्या आहुरनुनासिकान्स्वरान् ।
तत्त्रिमात्रे शाकल दर्शयन्त्याचार्यशास्त्रापरिलोपहेतवः ॥ १६

ऋकारादयो दश नामिनः स्वराः पूर्वो नन्ता नतिषु नम्यमुत्तरम् ।
सहोपधोऽरिफित एकवर्णवद्विसर्जनीयः स्वरघोषवत्परः ॥ १७

ओकार आमन्त्रितजः प्रगृह्यः पदं चान्योऽपूर्वपदान्तगश्च ।
षष्ठादयश्च द्विवचोऽन्तभाजस्त्रयो दीर्घाः साप्तात्रकौ च पर्वौ ॥ १८

अस्मे युष्मे त्वे अमी च प्रगृह्या उपोत्तमं नानुदात्तं न पद्यम् ।
उकारश्चेतिकरणेन युक्तो राक्तोऽपुक्तो द्राघितः शाकलेन ॥ १९

ऊष्मा रेफी पञ्चमो नामिपूर्वो महोऽपोवर्ज्जमितरो यथोक्तम् ।
अन्तोदात्तमन्तरक्षार्विपर्यये स्पर्शे चोषः प्रत्यये पूर्वपद्यः ॥ २० ४

प्रातर्देवं भार्वधराद्युदात्तं करनुदात्तम्? अबिभस्तदादः ।
स्तः प्रागाथमे तशे कर्दिवे कर् अपस्करत्सारविपूर्वमस्तः ॥ २१

स्वः स्वरितं न समासाङ्गमुत्तरं स्वरादेशोऽपूर्वपदेष्ववर्महः ।
अनर्घर्चान्ते स्वरघोषवत्परमूधर्न रेफेऽरुषासोऽतृणन्मही ॥ २२

वरवरावरिति चैकपादे व्यपपूर्वारयसमासाङ्गयोगे ।
पथ्या मघोनी दिवि चक्षसा मदे पूर्वोऽर्चिषातीतृषामोत्तरेषु न ॥ २३

होतः सनितः पोतर्नेष्टः सोतः सवितर्नेतस्त्वष्टः ।
मातर्जनितर्भ्रातस्त्रातस्थातर्जरितर्धातर्धर्तः ॥ २४

जामातर्दुहितर्दर्तः प्रशास्तरवितः पितः ।
दोषावस्तरवस्पर्तः प्रयन्तश्चेङ्ग्यमुत्तमम् ॥ २५

दीधरभारवरीवरदर्दर् दर्दरदर्धरजागरजीगः ।
वारपुनः पुनरस्परक स्पः सस्वरहः सनुतः सबरस्वाः २६ ५

इति ऋग्वेदप्रातिशाख्ये प्रथमं पटलम्

द्वितीयं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ द्वितीयं पटलम्
सहिता पदप्रकृतिः पदान्तान् पदादिभिः सन्दधदेति यत्सा ।
कालाव्यवायेन स्वरान्तरं तु विवृत्ति सा वा स्वरभक्तिकाला ॥ १

पदान्तादिष्वेव विकारशास्त्र पदे दृष्टेषु वचनाल्पतीयात् ।
पद पदान्तादिवदेकवर्णं प्रश्लिष्टमच्मानुपूर्व्येण सधीन् ॥ २

एष ख्य स च स्वराश्च पूर्वे भवन्ति व्यञ्जनमुत्तर यदैभ्य ।
तेऽन्वक्षरसधयोऽनुलोमा प्रतिलोमास्तु विपर्यये प एव ॥ ३

तत्र प्रथमास्तुतीयभाव प्रतिलोमेषु नियन्त्यथेतरेषु ।
ऊष्मा परिलुप्यते त्रयाणा स्वरवर्ज न त यत्र तानि पद्या ॥ ४

पुरएता तितउना प्रउग नमउक्तिभिभः ।
अन्तः पदं विवृत्तयो अतोऽन्या पदसंधिषु ॥ ५ १

समानाक्षरे सस्थाने दीर्घमेकमुभे स्वरम् ।
इकारोदय एकारमकारः सोदयस्तथा ॥ ६

उकारोदय ओकारं परेष्वैकारमोजयोः ।
औकारं ग्वमयोरेते प्रश्लिष्टा नाम संधयः ॥ ७

समानाक्षरमन्तस्थां स्वामकण्ठ्यं स्वरोदयम् ।
न समानाक्षरे स्वे स्वे ते क्षैप्राः प्राकृतोदयाः ॥ ८

विसर्ज्जनीयोऽरिफितो दीर्घपूर्वः स्वरोदयः
आकारमुत्तमौ च द्वौ स्वरौ ता पदहत्तयः ॥ ९

ह्रस्वपूर्वस्तु सोऽकारं पूर्वौ चोपोत्तमाक्त्स्वरौ ।
त उद्ग्राहा दीर्घपरा उद्याहपदवृत्तयः ॥ १० २

ओष्ठ्ययोन्योर्भुग्नमनोष्ठ्ये वकारोऽत्रान्तरागमः ।
ऋकार उदये कण्ठ्यावकारं तदुद्ग्राहवत् ॥ ११

उद्ग्राहाणां पूर्वरूपाण्यकारे प्रकृत्या द्वे ओ भवत्येकमाद्यम् ।
प्राच्यपञ्चालपदवृत्तयस्ताः पञ्चालानामोष्ठ्यपूर्वा भवन्ति ॥ १२

अथाभिनिहित सधिरेतैः प्राकृतवैकृतैः ।
एकीभवति पादादिरकारस्तेऽत्र सन्धिजाः १३

अन्तः पादमकाराञ्चेत् संहितायां लघोर्लघु ।
यकाराद्यक्षरं परं वकाराद्यपि वा भवेत् ॥ १४

अन्याद्यपि तथायुक्तमावोऽन्तोपहितात्सतः ।
अयेऽयोऽवेऽव इत्णन्तैरकारः सर्वथा भवन् ॥ १५ ३

व इत्येतेन चा न प्र क्व चित्र सवितेव कः ।
पदैरुपहितेनैतैः सर्वैरेवोदयाः परे ॥ १६

अदादवर्त्रोऽजनयन्ताव्यत्या अभेदयोऽपाष्टिरवन्त्ववीरता ।
अमुमुक्तनममतयेऽनशामहा अव त्वचोऽवीरतेऽवांस्यवोऽरथाः ॥ १७

वासोवायोऽभिभुवे कवष्यः संक्रन्दनो धीजवनः स्वधावः
उत्सादत ऋतावः सगर्भ्यो हिरण्यप्रशृङ्ग इति चोपधाभिः ॥ १८

येऽरा रायोऽध मेऽधायि नोऽहिरग्नेऽभिदासति ।
जायमानोऽभवोऽग्नेऽयं नृतोऽपोंहोऽतिपिप्रति ॥ १९

जम्भयन्तोऽहिं मरुतोऽनुभर्त्री यवसेऽविष्यन्वयुनेऽजनिष्ट ।
वृत्रहत्येऽवीः समरेऽतमाना मरुतोऽमदन्नभितोऽनवन्त ॥ २० ४

ब्रुवतेऽध्वस्तेवसेऽवाचि मेऽरपद्दधिरेऽग्ना नहुषोऽस्मत्पुरोऽभिनत् ।
उष तेऽधां वहतेऽयं यमोऽदितिर्जनुषोऽया सुवितोऽनु श्रियोऽधित ॥ २१

वपुषेऽनु विशोऽयन्त सन्तोऽवद्यानि खेऽनसः ।
भरन्तोऽवस्यवोऽवोऽस्तु बुध्न्योऽजो मायिनोऽधमः ॥ २२

देवोऽनयत्पुरूवसोऽसुरघ्रो भूतोऽभि श्वेतोऽरुषस्तेन नोऽद्य ।
येऽजामयस्तेऽरदकेऽधिवक्ता तेऽवर्धन्त तेऽरुरेणिभिः सदोऽधि ॥ २३

स्वाध्योऽजनयन्धन्वनोऽभिमातीरग्नेऽप दह मनसोऽधि योऽध्वनः ।
योऽह्मस्तेऽविन्दंस्तपसोऽधि न योऽधि पादोऽस्य योऽति ब्राह्मणोऽस्य योऽनयत् ॥ २४

सोऽस्माकं यो द्वेषोभ्योऽन्यकृतेभ्यस्तेभ्योऽकरं पयस्वन्तोऽमृताश्च ।
अन्योऽर्वाकेऽथो इति नोदयेषु पुत्रः पराके च परावतश्च ॥ २५ ५

अन्तः पादं च वयो अन्तरिक्षे वयो अस्याश्रथयो हेतयस्त्रयः ।
वो अन्धसः शयवे अश्विनोभये श्रवो अधि सार्ञ्जयो जामयः पयः ॥ २६

प्रकृत्येतिकरणादौ प्रगृह्याः स्वरेषु चाष्यां प्रथमो यथोक्तम् ।
सहोदयास्ताः प्रगृहीतपदाः सर्वत्रैव त्र्यक्षरान्तास्तु नेवे ॥ २७

आर्ष्यामेव सन्ध्ययकारपूर्वो विवृत्तेश्च प्रत्ययः सन्नुकारः ।
ऊकारादौ स्विति पूषेत्यकारे न चेत्तदेकाक्षरतत्रपूर्वम् ॥ २८

श्रद्धा सम्राज्ञी सुशमी स्वधोती पृथुज्रयी पृथिवीषा मनीषा ।
अया निद्रा ज्या प्रपेति स्वराणां मुख्ये परे पञ्चमषष्ठयोश्च ॥ २९

स्वरे पादादा उदये सचेति ष्वन्तं जोषं चर्षणीश्चर्षणिभ्यः ।
एकारान्तं मित्रयोरस्मदीवन् नमस्युरित्युपधं चेत्यपृक्तम् ॥ ३० ६

एकारौकारपरौ च कण्ठ्यौ लुशादर्वाग् गोतमे चामिनन्त ।
विभ्वा विधर्ता विपन्या कदा या मातेत्यृकारेऽप्यपादादिभाजि ॥ ३१

परुच्छेपे भीषा पथेत्यकार एवां अमिमत्रिषु सा प्लुतोपधा ।
सचादयो या विहिता विवृत्तयः प्लुतोपधान्ता अनुनासिकोपधाः ॥ ३२

सेदु सास्मिन्सेमभि साभिवेगः सेदृभवः सोपमा सौषधीरनु ।
सास्मा अरं सोत नः सेन्द्र विश्वा सेति सास्माकमनवद्य सासि ॥ ३३

सेदग्रे सेदग्निर्वासिष्ठं सास्माकेभिः सेदुग्नः सेमे ।
सैना सनं सेमं सोदञ्च सेमा सोषां सेशे सेदीशे ॥ ३४

नू इत्था ते सानो अव्ये वो अस्मे वासौ वेद्यस्याम् ।
धिष्ण्येमे नू अन्यत्रा चित् पादादौ नू इन्द्रोत्यर्वाक् ॥ ३५

उदू अयान्नजेषितं धनर्च्य शतर्चसं दशोणये दशोण्ये ।
यथोहिषे यथोचिषे दशोणिं स्वरोदयं पिबा इमं रथोळ्ह ॥ ३६

वीरास एतन तमू अकृण्वंस्ततारेव प्रैषयू रोदसीमे ।
धन्वर्णसः सरपसः सचोत प्रधीव वीळू उत सर्तवाजौ ॥ ३७

अश्विनेव पीवोपवसनानां महो आदित्यां उषसामिवेतयः ।
स्तोतव अम्ब्यं च सृजा इयध्यै सचेन्द्र सानो अव्यये स्वधामिता ॥ ३८

गोओपशागोऋजीकप्रवादौ मनीषा आ त्वा पृथिवी उत द्यौः ।
मनीषावस्यू रणया इहाव बृहतीइवेति च यथागृहीतम् ॥ ३९

योनिमारैगगादारैगरौग्दुर्योण आवृणक् ।
हन्त्यासदृप आरुपितमनायुधास आसता ॥ ४० ८

अस्त्वासतो निराविध्यदभ्यादेवं क आसतः ।
न्यावृणङ्गकिरादेवो न्याविध्यदेनमायुनक् ॥ ४१

अहिहन्निरिणक्पथ आयुक्षातामुदावता ।
रिक्थमारैग्य आयुक्त कुरुश्रवणमावृणि ॥ ४२

शुनश्चिच्छेपं निदितं नरा वा शंसं पूषणम् ।
नरा च शंसं दैव्यं ता अनानुपूर्व्यसंहिता ॥ ४३

यतो दीर्घस्ततो दीर्घा विवृत्तयो द्विषंधयस्तूभयतः स्वरस्वराः ।
प्राच्यपञ्चालउपधानिभोदयाः शाकल्यस्य स्थविरस्ये तरा स्थितिः ॥ ४४ ९

इति ऋग्वेदप्रातिशाख्ये द्वितीयं पटलम्

तृतीयं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ तृतीयं पटलम्
उदात्तश्चानुदात्तश्च स्वरितश्च त्रयः स्वराः ।
आयामविश्रामाक्षेपैस्त उच्यन्तेऽक्षराश्रयाः ॥ १

एकाक्षरसमावेशे पूर्वयोः स्वरितः स्वरः ।
तस्योदात्ततरोदात्तादर्धमात्रार्धमेव वा ॥ २

अनुदात्तः परः शेषः स उदात्तश्रुतिर्न चेत् ।
उदात्तं वोच्यते किञ्चित्स्वरितं वाक्षरं परम् ॥ ३

उदात्तपूर्वं स्वरितमनुदात्तं पदेऽक्षरम् ।
अतोऽन्यत्स्वरितं स्वारं जात्यमाचक्षते पदे ॥ ४

उभाभ्यां तु परं विद्यात्ताभ्यामुदात्तमक्षरम् ।
अनेकमप्यनुदात्तं न चेत्पूर्वं तथागतात् ॥ ५ १

उदात्तवत्येकीभाव उदात्तं सन्ध्यमक्षरम् ।
अनुदात्तोदये पुनः स्वरितं स्वरितोपधे ॥ ६

इकारयोश्च प्रश्लेषे क्षैप्राभिनिहितेषु च ।
उदात्तपूर्वरुषेषु शाकल्यस्यैवमाचरेत् ॥ ७

माण्डूकेयस्य सर्वेषु प्रश्लिष्टेषु तथा स्मरेत् ।
इत्येकीभाविनां धर्माः परैः प्रथमभाविनः ॥ ८

उदात्तपूर्वं नियतं विवृत्त्या व्यञ्जनेन वा ।
स्वर्यतेऽन्तर्हितं न चेदुदात्तस्वरितोदयम् ॥ ९

वैवृत्ततैरोव्यञ्जनौ क्षैप्राभिनिहितौ च तान् ।
प्रश्लिष्टं च यथासन्धि स्वारानाचक्षते पृथक् ॥ १०

स्वरितादनुदात्तानां परेषां प्रचयः स्वरः ।
उदात्तश्रुतितां यान्त्येकं द्वे वा बहूनि वा ॥ ११

केचित्त्वेकमनेकं वा नियच्छन्त्यन्ततोऽक्षरम् ।
आ वा शेषान्नियुक्तं तूदात्तस्वरितोदयम् ॥ १२

नियमं कारणादेके प्रचयस्वरधर्मवत् ।
प्रचयस्वर आचारः शाकल्यान्यतरेययोः ॥ १३

परिग्रहे त्वनार्षान्तात् तेन वैकाक्षरीकृतात् ।
परेषाम् न्यासमाचारं व्याळिस्तौ चेत्स्वरौ परौ ॥ ४

यथा सन्धीयमानानामनेकीभवतां स्वरः ।
उपदिष्टस्तथा विद्यादक्षराणामवग्रहे ॥ १५ ३

पद्यादींस्तु व्द्युदात्तानामसंहितवदुत्तरान् ।
जात्यवद्वा तथा वान्तौ तनू शचीति पूर्वयोः ॥ १६

त्रिमात्रयोरुत्तरयोरन्त्यापि प्रचयस्वरे ।
मात्रा न्यस्ततरैकेषामुभे व्याळिः समस्वरे ॥ १७

असन्दिग्धान्स्वरान्ब्रूयात् अविकृष्टानकम्पितान् ।
स्वरितं नतिनिर्हण्यान् पूर्वौ नातिविवर्तयेत् ॥ १८

जात्योऽभिनिहितश्चैव क्षैप्रः प्रश्लिष्ट एव च ।
एते स्वाराः प्रकम्पन्ते यत्रोञ्चस्वरितोदयाः ॥ १९ ४

इति ऋग्वेदप्रातिशाख्ये तृतीयं पटलम्

चतुर्थं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ चतुर्थं पटलम्
स्पर्शाः पूर्वे व्यञ्जनान्युत्तरारायास्थापितानामवशङ्गमम् तत् ।
घोषवत्पराः प्रथमास्तृतीयान् स्वानुत्तमानुत्तमेषूदयेषु ॥ १

सर्वैः प्रथमैरुपधीयमानः शकारः शाकल्यपितुश्छकारम् ।
पदान्तैस्तैरेव तृतीयभूतैस्तेषां चतुर्थानुदयो हकारः ॥ २

विस्याने स्पर्शे उदये मकारः सर्वेषामेवोदयस्योत्तमं स्वम् ।
अन्तस्थासु रेफवर्जं परासु तां तां पदादिष्वनुनासिकां तु ॥ ३

तथा नकार उदये मकारः ञकारं शकारचकारवर्जयोः ।
तकारो जकारलकारयोस्तौ तालव्येऽघोष उदये चकारम् ॥ ४

छकारं तयोरुदयः शकारो न शाकल्यस्य ता वशङ्गमानि ।
रेफोष्मणोरुदययोर्मकारोऽनुस्वारं तत्परिपत्रमाहुः ॥ ५ १

ङकारेऽघोषोष्मपरेनतरैके ककारं टकारनकारयोस्तु ।
आहुः सकारोदययोस्तकारं ञकारे शकारपरे चकारम् ॥ ६

तेऽन्तःपाता अकृतसंहितानामूष्मान्तानां पटलेऽस्मिन्विधानम् ॥
चित्कम्भनेनोष्मलोपः ककुद्मान् सत्वाट्शब्दः परिपन्नापवादः ॥ ७

विसर्जनीय आकारमरेफी घोषवत्परः ।
ओकारं ह्रस्वपूर्व स्तौ सन्धी नियतप्रश्रितौ ॥ ८

सर्वोपधस्तु स्वरघोषवत्परो रेफं रेफी तु पुना रेफसन्धयः ।
रेफोदयो लुप्यते द्राघितोपधा ह्रस्वस्या कामनियता उभाविमौ ॥ ९

अघोषे रेफ्यरेफी चोष्मणां स्पर्श उत्तरे ।
तत्सस्थानमनूष्मपरे तमेवोष्माणमूष्मिणि ॥ १० २

प्रथमोत्तमवर्गीये स्पर्शे वोष्मणि चानते ।
व्यापन्न ऊष्मसन्धिः स विक्रान्तः प्राकृतोपधः ॥ ११

ऊष्मण्यघोषोदये लुप्यते परे नतेऽपि सोऽन्वक्षरसधिर्वक्त्रः ।
अव्यापत्तिः कखषफेषु वृत्ती रेफ स्वर्धूः पूरघोषेष्वविग्रहे ॥ १२

नाक्षा इन्दुः स्वधितीवाह एव भूम्याददेऽहोभिरुषर्वसूयवः ।
आवर्तमोऽहोरात्र्याण्यदो पितो प्रचेता राजन्वर्तनीरहेति च ॥ १३

यथादिष्टं नामिपूर्वः षकारं सकारमन्योऽरिफितः ककारे ।
षकारे च प्रत्ययेऽन्तःपदं तु सर्वत्रैवोपाचरितः स सधिः । १४

अन्तःपादं विग्रहेऽकारपूर्वः पतिशब्दे द्व्यक्षरे पुंस्प्रवादे ।
करं कृतं कृधि करत्करित्यपि परेषु पादान्तगते परीति च ॥ १५ ३

असोऽन्तोऽरेफवतः पारशब्दे परि कृतानि करतीति चैषु ।
अपादान्तीयेष्वपि प्रत्ययेषु वास्तोरित्थेतत्पतिशब्द उत्तरे ॥ १६

आविर्हविर्ज्योतिरित्युत्तरश्चेत् ककारोऽथो पान्तपश्यन्तिशब्दौ ।
इळाया गा नमसो देवयुर्द्रुहो मातुरिळस्तानि पदप्रवादे ॥ १७

पूर्वं पुरः पूरिति पूर्वपद्यान् पदानि चापोद्य नवैतदेवम् ।
अस्या यः सोमो बृहतोऽस्य पूर्व्य उरुज्योतिर्जात इमो वृधोऽन्यः ॥ १८

ब्रह्मणो द्वे त्रातऋतो विदुर्वसुः पशुरेतानि कविशब्द उत्तरे ।
पथिशब्दे जिन्वथश्चेतथोमहः पृथुशब्दे विश्वतो वीळितो रज ॥ १९

कामपोषपूर्धिशब्देषु रायः पादादिरन्तश्च दिवस्परीति च ।
दिवस्पृथिव्या अधमस्पवीष्ट पूर्वं पादादौ यदि सस्पदीष्ट ॥ २० ४

शवसो महः सहस इळायाः पात्वित्येकं पुत्रशब्दे पराणि ।
रायस्खां महस्करथो महस्परं निष्क्रव्यादं निष्कथ निष्पिपर्तन ॥ २१

कबन्धं म्पृथु कण्वासः पुत्रः पातु पथा पयः ।
पायुः पृष्ठं पदं तेषां प्रवादा उदये दिवः ॥ २२

रजसस्पात्यन्तस्पथाः कस्काव्या चतुरस्कर ।
स्वादुष्किल निदस्पातु द्यौष्पितर्वसतिष्कृता ॥ २३

तपोष्पवित्रम् त्रिष्पूत्वी धीष्पीपाय विभिष्पतात् ।
द्यौष्पिता रजसस्पृष्टो ददुष्पज्राय नस्करः ॥ २४

वसुष्कुविन्मनुष्पिता पितुष्पिता पितुष्परि
प्र णस्पुरो मयस्करन् नभस्पयस्त्रयस्परः ॥ २५ ५

नकार आकारोपधः पद्यान्तोऽपि स्वरोदयः ।
लुप्यतेऽज्राञ्जग्रसानाञ्जघन्वान्देवहुतमान् ॥ २६

बद्वधानां इन्द्र सोमांस्तृषाणान् नो देव देवान् ।
हन्त देवां इति चैता आन्यदा पदवृत्तयः ॥ २७

विवृत्त्यभिप्रायेषु च पीवोअन्नां रयिवृधः ।
दधन्वां यो जुजुर्वां यः स्ववां या तु दद्वां वेति ॥ २८

हतं योनौ वचोभिर्यान् युवन्यूंर् वनिषीष्टेति ।
ईकारोकारोपहितो रेफमेषु स्वरेषु च ॥ २९

दस्यूंरको नॄ रभि च ते स्पर्शरेफसन्धयह् ।
नास्मानुपैतावान्स्फुरान् गच्छान् देवानयाड्वहान् ॥ ३० ६

हिरण्यचक्रान्मायावान् घोषांस्तानश्विनाविद्वान् ।
पयस्वान्पुत्राना धेह्या यजीयानपतीनुरोः ॥ ३१

चरति चक्रे चमसांश्च चो चिच् चरसि च्यौत्नश्चतुरश्चिकित्वान् ।
एतेषु सर्वत्र विसर्जनीयवत् दीर्घोपधोऽस्मान् चमसान्पशून्न ॥ ३२

तांस्ते सर्वास्तान्देवांस्त्वं तांस्त्रायस्वावदंस्त्वं च ।
विसर्जनीयम् परेष्विति ते सपर्शोष्मसन्धयः ॥ ३३

नॄंः पतिभ्यो नॄंः प्रणेत्रं नॄंः पात्रं स्वतवांः पायुः ।
सन्धिर्विक्रान्त एवैष न पाहि शृणुधीति च ॥ ३४

नकारस्य लोपरेफोष्मभावे पूर्वस्तत्स्थानादनुनासिकः स्वरः ।
आदिस्वरश्चोत्तरेषां पदेऽपि मांस्पचन्या मांश्चत्वे मंश्चतोश्च ॥ ३५ ७

ईमित्यन्तलोप एषूदयेषु गर्भं गावो वत्स मृजन्ति पृच्यते ।
सखायो विव्याच पुना रिणन्ति रथमित्यन्वक्षरसन्धिरेव सः ॥ ३६

पुरु पृथ्वधि पूर्वेषु शकार उपजायते ।
ह्रस्वे च पर्वपद्यान्ते चन्द्रशब्दे परेऽन्तरा ॥ ३७

परीति पद्ये कृपरे षकारो वनेति रेफः सदशब्द उत्तरे ।
परिष्कृण्वन्ति वेधसोऽस्कृतोषसं शौद्धाक्षराः सन्धय एत उक्ताः ॥ ३८

मेधातिथौ वरुणान्तव्रतान्तौ स्पर्शन्तस्थाप्रत्ययौ निर्ह्रसेते ।
आदित्या देवा वरुणासुरेति येत्यादिषु वयमित्यत्र मित्रा ॥ ३९

या सुप्रतीकं निष्कृतम् पुरोहितिः क्षत्रं दाशति शवसा भिषज्यथः ।
सो चिन्वगस्त्ये दशमे च मण्डले सा न्वीयते सः पलिक्नीर्हिषस्तव ॥ ४०

जुगुक्षतो दुदुक्षन्गा अदुक्षत् दुक्षन् वृधेऽस्य दुक्षतानु दक्षि ।
दक्षन्न पष्पन्दक्षुषोऽभि दक्षत् कृष्णासो दक्षि हियानस्य दक्षोः ४१ ८

इति ऋग्वेदप्रातिशाख्ये चतुर्थं पटलम्

पञ्चमं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ पञ्चमं पटलम्
अना पाद नाम्युपध सकार ५?..
अन्यैरेकारान् नतिरत्र पर्वा ततो व्यापत्तिर्म्मवतीति विद्यात् १

सूती नकि स्वैतर्युरु नस्त्रीस्प त्री नि हीति स द्व्यक्षरेणैव सक्त्य स्वबह्नरेण पदादयश्च स्थिति ओस्कति स्रित्य रेफस्य च स्मिति २n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

एकारेणापि स्थिति न परम् चेत् दीर्घो न क्त्वित्यु च नाख्यर्शपूर्वम् तकारवर्गस्तु टकारवर्गमन्त पदस्थोऽपि षकारपूर्व ३
सिता सधस्थात्स्तनिहि स्तवाम स्तवे स्तुवन्ति स्तुहि सी स्तुत स्थ साहि स्त स्तुष्मत्सि सत्सक्त्यनीति स्तोथेत्यादिश्चापि बह्णक्षरानयै ४ नि परीति स्व सीत्यादी चकारवर्गीयोदयौ
दकारे चोत्तरे परान् से स सिति स्वरोदये ५ १

स्वापय ससाद च
सना सना सन्ति पूर्वी २ स्था स्थादिति चोत्तर ६
हि षिञ्च तू षिञ्च रज सु षीदत्रितो षिञ्चताभि षत किमु ष्वित् सूरिर्म्मिष्ट्याम दिवि षन्तु के ५ प्रति स्फुर त्री षधस्था कमु ष्वित् ७ उ षुवाणो दिवि षन्मूरिर्म्मिष्ट्यामृच्छन्ति स्म नू ष्ठिर वसु षीदति नु ष प्र हि ष्ठो यशसा मही षा वि षा भूयामो षु यति ष्ठनेति च न वाजी स्तुतो वहन्ति सी पति ख्या दित्ससि स्तुत
अपो सु म्यक्ष श्रुधि सु त्रि स्म स्तुहि स्तुहीति न ९
युवमान्तस्थादन्तमूलीयपूर्वैरन्त पद नम्यतेऽन्त पदस्थै
अन्यपूर्वैरपि पद्यादिच्छाच्छन्ने काररेफपृतनोपधश्च १० २
रेफर्कारर्कारपर प्रकृत्या स स्युच्च सरिति चाक्षराणाम्
सेति चास्य परिपत्रोपधा चेत् सयोगख्य चाध्वनुनासिकादे ११ सहस्र सनिता स्थात्रा सावित्र सूवरी स्रुषे
समुद्ग सदृशा सारे सायक साधनी सह १२
सनित स्पष्ट सदृश सखाय सप्तैरेते सानुशब्दश्च पद्या
१४n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

सते सोमे वक्षरोऽप्रामि चर्षणि स्वोच्छष्टीत्येवमुपधाश्च सर्वे १३

अभिसत्वा रयिस्थानो यासिसीष्ठा सिसक्षि च
तिस्तिरे तिस्तिराणा च सिसिचे सिसिचुश्च न १४
गोष्ठादिव गोषतमा उपष्टुत् सप्रवादो नार्षद पर्यषस्वजत्
स्वादुषसद पुरुषन्तिशब्द सुषसद सुषमिधानुसेषिधत् १५ ३

तकारे पूर्वपद्यान्तो व्यापत्रोऽरेफसहिते
नामिपूर्वो विग्रहे तु त्वा त इत्णनुदात्तयो १६ अमिरेकाक्षरस्यादौ नकिश्चाथो तनुष्विति तत्ततन्युस्ततक्षुस्त तौय्यमिल्युत्तरेषु नि १७ पायुम्मि पर्तृभिस्त्रिर्स्पिr ददिर्वेरस्मयु शुचि उत्तरे त्वमितीयुष्टे वाभूवुष्टे सधिष्टव १८ गोर्म्मिष्टरेम क्रतुश्च नाहुर्निण्यिध्वरी प्रभो
वन्दारु षष्टिराविस्त्रिर बाह्नोरित्यानुदात्तयो १९

धकाररेफषकारा नकार समानपदेऽवबाह्म नमन्ति
अन्त पदस्थमककारपूर्वा अपि सध्या सच्च कध्माप्यनिङ्गःथे २० ४ न मध्यमै ख्यर्शव्यर्जोर्व्यवेत परिप्रशृषीन्द्रादिषु चोत्तमेन
तथा शकारसकारव्यवेत सर्वादिषु पूर्वपदान्तग च २१

नाच्छ्रिनिर्णिक्यवादादी यकारस्यर्शसहितम्
कर्मनिष्ठा दीर्घनीथे भानुशब्दे हिनोमि च २२
ह्रस्वोदय त्वेषपूर्वेवमादिषु त्रिशु श्रयुष्ट्यादिषु चोभयोदयम् अहकारेष्वधिकत्र्यक्षरेषु च पुर पुनर्दश्चतुर्ज्योतिरादिषु २३ १५n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

उस्रयान्योऽनुस्रयाम्यो सुषाम्येग भूषमरायवोऽधिषवराया प्रदाय दूह्न्यदूरगाशदूलभप्रवादा दुर्दूभूतमक्षर तेषु नत्र २४
अतयवेत विग्रहे वित्रकृद्धी रेफोष्ट्यारगौ सर्वपूर्वौ यथोक्तम् आनीन्नु त्य नोनुवुर्नोनुमश्च नयत्यर्थं च प्र परीति पूर्वौ २५ ५ पुरुप्रिया बह्म सुतेषु नेषि च्चुताकारान्त सषकारमिन्द्र
नते सु स्मेति सवनेषु पर्षि स्वरर्यमा प्रोरु परीति नैर्न २६ हेत्स्नो मुञ्चत मित्राय गया पूषा गध्यविषच्छकारवत्
नतयेर्म्मिस्त्वने वाजात्कृणोत द्वे नय प्रतर परेषु न २७
गोरोहेण निर्गमारगीन्द्र एणा इन्द्र एश स्वर्णं परा गुदस्व अमेरवेण वारी शक्र एणमेषा नतिर्दन्त्यमूर्धन्यच्छाव २८ ६ इति मृग्वेदप्रातिशारतये पञ्चमं पटलम्

षष्ठं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ षष्ठं पटलम्
स्वरानुस्वारोपहितो द्विरुच्यते सयोगादि स क्रमोऽविक्रमे सन् सोष्मा तु पूर्वेण सहोच्यते सकृत् स्वेना सयोगादिरपि च्छकार पर रेफात् स्पर्श एव लकारात् ऊष्मणो वा नावसित न रेफ वोष्ट्या समुत्ततोऽनुपधो न तूष्ट्या स्वरोच्मपरो न परक्रमोपधा २ सहातिहाय पवमान यस्य द्वे तने चेत्युपहित पदादि
छकारो दीर्घेण च मेतिवर्जं सयुक्त तु व्यञ्जन शाकलेन ३
षदान्तीयो हस्वपूर्वो ङकारो नकारश्च क्रामत उत्तरे स्वरे
अनादेशे पटलेऽस्मिन् विधान सर्वत्र विद्यादपि वैकृतानाम् ४

अभिनिधान कृतसहिताना स्थशन्तिस्थानामपवाद्य रेफम् सधारण सवरा श्रुतेश्च स्थर्शोदयानामपि चावसाने ५ १ ६n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

अन्तस्था स्वे स्वे च परेऽपि रक्ता लकार कच्मम्बपि शाकलेन रवकारे चैवमुदये ककार रतयातेर्धातो रप्यातेर्वा षकार ६
पदान्तीया यरवोध्मोदयाश्च स्पर्शा पदादिष्ववरे मकारात्
असमुत्त्प्त शाकल तत्र पद्ये ओच्चत्त्रुत्तरे वा त्वनेकाक्षरान्त्या ७ सवत्रैके करणस्थानस्पेदे वा शाकल प्रथमे स्पर्शवर्गे
स्पर्शा यमानननुनासिका स्वान् परेषु स्पर्शेष्वनुनासिकेषु न न स्पर्शख्योध्मप्रकृते प्रतीयात् यमापत्ति नाच्छ्रिनिधानच्छावम्
यम प्रकृत्यैव सदृक् श्रुतिर्वा यमेन मुरतयास्ति समानकाला ९ अनन्यस्तु प्रकृते प्रत्ययार्थे न सयोग स्वरभो?र्विहन्ति
यमात्रासिक्या स्वरभक्तिरुत्तरा गावर्यख्योष्ट्या सोध्मरगो वर्जयेत्तम

नाद परोऽच्छ्रिनिधानात् ध्रुव तत् तत्कालस्थानमश्रुति त्वघोषात् नासिकास्थानमनुनासिकाञ्चेत् अन्तस्थाया पूर्वस्वरुषमेव ११ व्याले सर्वत्राभिनिधानलोप परक्रमस्वररेफोपधे न
सवरर्गपूर्वच्च सहध्रुवच्च विपर्ययो ध्रुवशिष्टेऽपरेषाम् १२
रेफात्स्वरोपहितात् व्यञ्जनोदयाहकारवरगी स्वरभक्तिरुत्तरा
विच्छेदात् स्थर्शोष्ट्यपराज्ञ घोषिणो द्राघीयसी तूष्ट्यपरे तरा क्रमे सवत्रैके स्वरभक्तेनरभाव रेफोपधामपरे विद्यमानाम्
अक्रान्तोध्मप्रत्ययाभावमेके पर्वोत्तरस्वरसस्न्यपता च १४

ऊध्मोदय प्रथम स्पर्शमेके द्वितीयमाहुरपदान्तभाजम्

रवकारयकारा उ ०त्यु नामसु १५ ३ इति मृग्वेदप्रातिशारतये षष्ठ पटलम्
इति प्रथमोऽध्यायn।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

द्वितीयोध्यायः[सम्पाद्यताम्]

अथ द्वितीयोध्यायः

सप्तमं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ सप्तमं पटलम्
दीर्घं ह्रस्वो ७७.. ७७. स्तमेवश स सधि सैव स्तुतिर्या स्वरेषूपदिष्टा योनिमारैगादिषु चोदयादे १
मक्ष्विल्युकार प्लवते सर्वत्राप्यपदानाच्छाक्
सुता याहीत्यतोऽन्येषु पदेष्वच्छेति विग्रहे २
अनाकारोपधश्चान्त्यो येत्युत्तरपदख्य य
उदात्तादेर्व्यक्षरस्य नास्येति व्यञ्जनोपध ३

नियूय पिष्टतमयाभिपद्य प्राख्य सगत्यानुदृश्याभिहत्य
आरभ्य समील्य मक्षुङ्गमाभिरभितलवय यत्र निषद्य वीति च ४ नाहि जह्यभि वीर्येण कृधीति कृणुथेति च
एतान्येकाक्षरे पदे क्षैप्रीभातये पराणि च ५

युक्ष्यव मन्दस्व विद्येति हीति विद्धि पिब त्विति
जुहोत यज धासथ शिशीत भरेति स्थिति ६
सु नुहीत्येतेषु परेष्वधेति तुस्पर्तेन मुञ्चताद्येति वीति
सु न्विल्यनर्यपरयोरुकार पद तयोरुत्तरे योज थेति ७ मृच्छयद्ध्या वसुवित्तम यत्सोम जातवेदसम्
भरतेत्येतेष्व पादान्तोऽद्येति करणादिषु न
करण च चिल्करते वृणीमहे भवत कृणोतु भवत स्वस्तये पुर्विति चित्पुरुहूतो नुषूत सहस्राणि पुरुभुजा धियायते ९ वहेति त्वदुहितर्दैव्यमुत्तर अत्र रुद्र नज्यमेतेषु वर्धय
चिन्महित्वगीथवारगान सतेपर ओन्वल्यन्त्ये चेन्मर्तशब्दाद्रिव परे १० २ १n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

तूतुजानो मतिर्स्पिर्भोजनानि नो वद्धि स्तोम भूरि योनि त्वमेषु भरेत्येतन् न नु चिद्यो भवेति स्तोसृभ्यो द्युमी शत मे परेषु ११ शोचा यविष्ठ्यैवा यथा कर्ता यत्सादया सप्त
अर्चा मरुद्व्यस्तिष्ठा न सना स्व पारया नच्च १२

बोधा स्तोत्रे चकृमा ब्रह्मवाह शसा गोषूच्छा दुहितर्वदा दाना
अजा नष्ट वस्थया ता अधा महो गन्ता मा भुक्त्वा हि भूजा वनस्पते १३ अग्ने रक्षा णस्तिष्ठा हिरण्यय सोता वरेवय शोचा मरुहध
शिक्षा स्तोतृभ्यो भूमा त्रिक्ष्मधुर पित्रा मधूना सोता परीति च १४ सत्त्व ओममिच्यव दधिष्व वसिष्व श्रोत सुनोत हिनोत पुनात
विद्य च्छाव]भ्म ररभ्म ववन्म क्षाम सुपप्तनि मन्थत मत्स्य १५ ३ सर रद रण जिन्व धारयार्ष क्षर यज यच्छ दशच्छ साध सेध
तप रुज मृज्ज वर्ध यावयात्र श्रवय नमस्य विदाष्ट कृष्व घोष १६ भृगुधि शृणुत यन्त यच्छत स्तव सिम गूहत कत्र मोषथ
दिधृत पचत भूश्च विध्यताथ मदथात्त यदीत पाथन १७
उपागत्यारतरवलीकृत्य ववाजाविष्टनोरुष्य
इष्कर्तेविष्व मर्मृच्च बिभयेयर्त तच्छतम् १८
सार्धमद्यादिभि प्लुते पादादौ व्यञ्जनोदयम्
न्वेववर्ज न सयोगे शेषे चापक्तिते सति १९

वर्ध शुभे रुज य सेध राजन् वह हव्यानि यदि मेऽध यामनि विद्य दातारमध धारयाध यदध ते विश्व पुरु वचि गाय २० ४ वह वायो पिब मध्व पुरु विश्वान्यध वाय पुरु शस्त
n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

यदि भूत्योरध जिह्वा पुरु विश्वा पिब शुद्ध पिब राये वह कुत्सम् २१ भरद्वाजेऽर्च देवाय यदि वा पुरु दाशुषे
बह शुब्दगायाध बह्नध यत्पुरु हीति न २२
कृधीति परेषु सहस्रसा धिय जरित्रे न इति तत्रेति चान्त्ये सहख्येन सुश्रवस पवस्व द्वे नो अधीत्येषु परेषु तेन २३ देव वेन केतमित्युत्तरेषु दधातेति श्रुधि वस्वेति न परे
वेदेति विश्वख्यभुममउत्तर शुन शेपे च प्लवते यकारे २४ ब्रह्मेति नो द्वे च गिर कृणोति ते कृणोत तूतोदिति चोत्तरेषु अभीति नो नु नवन्ते सतो नर द्वा सोक्त्यत्यामेऽर्षपरे तु मुरतये २५ ५ चक्रुर्वदेते दशख्यन्ममुद्रो रथेन न सप्तशृषीन्मदन्ति
ते वो भयन्ते नियुद्धि कृपीट रथस्य सोमस्य मती रणन्ति २६ समुद्ग द्वे स्वर्णं नवग्वशब्दो दशवव वसिष्ठ वसूनि नो वसु वृत्र निद्रे नु यतिभ्य सहन्त पृथिव्या निर्हसि समत्सु पावक २७ यत्रेति चक्रुरादिषु नर सुपर्णा इति च
समुद्रादिषु येनेति तत्रेति मे सदो रथम् २८
अवेति नो नु कल्पेषु नून वाजेषु पृत्सुषु
आद्ये चेद्वाजयुषार्येकममेमथवन्यरे २९
रास्वा पित शतेना नो वर्धस्व सु श्रुधी हवम्
मन्दस्वा सु वहस्वा सु वनेमा ते नही नु व ३० ६
पाथा दिवो धाता रयि सृजता गयसाधनम्
रास्वा चोरू न शवधी न सूजता मधुमत्तमम् ३१
3०n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

जही चिकित्त्वो वेत्था हि रक्षथा न हता मखम्
युयोता शस् स्वेना हि वनेमा ररिमा वयम् ३२
प्रप्रा वो अस्मे धामा ह सना ज्योतिरपा हधि
श्रध्यामा ते वामदेवे जुहोता मधुमत्तमम् ३३
सत्त्वा महे धिष्वा शवो जनिष्वा देववीतये
अधा त्व ह्मद्याद्या श्व श्व सचस्वा न स्वस्तये ३४ ७ इति मृग्वेदप्रातिशारतये सप्तम पटलम्

अष्टमं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथाष्टम पटलम्
अन्त पाद विग्रहं एष्वयुत्ता उकारो वज्जख्य सु घा नमोर्स्पि शुचि पवित्र तु महीर्नु चाप्लुत सुतस्येति यद्युदयोदया न १ सोमसुति चकिराम स्तवाम स्तवाना गृभाय रथ श्रुधीति ते अस्ति ते महिमन प्र वोचत प्र वोच न सुमना द्वैपदाश्च २ महे दधिध्व तिर मुञ्च नो मृधश् चर नमध्व नम ते नयन्त स्वित्येतेष्वे काक्षरयो पराणि चेदुपेन्द्रामेऽत्राध्वरमायुरेत्चिति ३ सदेत्येतद्योनिषुपीतयेपर धन्वेत्येतत्सोम राट् पूयमान
यदीति कृथो मनस कवीना सकधवो गो सरमेति तेषु ४ चरेति पुष्टि सोम चर्षणिप्रा जनिमेति हन्ति स जातवेदा रन्धयेति येषुकशासदुत्तर न न कारे स्वित्युपसातयेपरे ५ १ महयात्र जय काव्येन गूर्धय भरेति च स्वरिति प्रत्यये षट् मद घर्षं पिपृत धन्व यच्छत रुहेमेति स्वसायउत्तराणि ६ दधिम मदत तन्वि सिञ्चत स्तव वदतानज रक्षतोक्षत
पिपृत पुरगत पृच्छत प्रुष स्थ च हिनवाय बुहोत पश्यत ७ n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

चकृमाकुत्र भूम स्म शिशीत स्तोत पप्तत
यथोदयानि सर्वाणि त्विति चैकाक्षरोपधम् न

कदा हरिवो वरुणस्य चक्रतु सूर्यस्य निष्टा इव भूम तेषु न
त्वस्त्राणि हि बाबधे यज्ञियाना पे दसो द्वे न स च शक्र तेष त ९

चकृमेति द्वैपदे भूरि दुष्कत वर्धता विप्रवचसो जिह्नयेति
काण्वायना निच्छुतीरेतयो स्थ जाता सरथा हवनश्रुतश्च १० २

सवापर धेति न स्म राशिमिल्यादिषु न प्रति स्म च स्म ते परेषु वचन वनस्पते शुभे परुब्दाया स्म पुरा भूषाकपौ ११

राशि वाजेषु मे सद्य पूषण प तुहदायि मा दुर्हणायत
यस्मै यत् हत्रहत्येषु मावते वातो य यस्य मदु7भियिसे १२

पृच्छा विपश्चितमवा पुरध्या घा त्वद्रिग्वीरान्वनुयामा त्वोता
जनया दैव्य भुजेमा तनूभिर् हा वहतो वासया मन्मना च १३ वेदा वसुधिति रोमा पृथिव्या वोचा सुतेषु धावता सुहस्त्व
मञ्चा सुषवष स्वाद्या पितूनामिहा वृणीष्व बोधया पुरधिम् १४

अवथा स कृयुथा सुप्रतीक तिरा शचीर्स्पि कृशुता सुरत्रान्
वमन्ता नहुषोऽनयता वियन्त क्त्वा च्यावयत्रीरया हष्टिमन्तम् १५ ३

असूजता मातर सू रथ हुवे नयता बद्ध स्वापया मिथूदृशा इता जयता गता सर्वतातय ईरयथा मरुतो नेषथा सुगम् १६

अन्यत्रा चित्पिबता मुञ्जनेजन घा ख्या वोचेमा विदथेष्विता धियम्
इता नि यत्रा वि दशख्यथा क्रिवि चा बोधाति द्रावया त्व किरा वसु १७ हा षदेव कर्तना श्रुष्टि योधया च जयभा वाचम्
33n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

पायया च तर्पया काम गातुया च मन्दया गोभि १८ घा ख्यालादेना सुमति वोचा नु व्यथया मन्युम् नेथा च चक्रा जरस भवता मृच्छयन्तश्च १९
एवा चन भजा राये ररिमा पे भजा भूरि
श्रुधी न उभयत्रा ते भजा त्व मृच्छया नश्च २० ४ एकादशिद्वादशिनोr लघावष्टममक्षरम्
उदये सहिताकाले न कारे च गुरावपि २१
दशम चैतयोरेव षष्ठ चाष्टाक्षरेऽक्षरम्
व्ययहै सषत्समीक्ष्योने क्षैप्रवर्णैकभाविनाम् २२

न वाभूधना वातख्यावद्यानि जिघाससि
सासह्याम वहत्याम दीदिह्यष्टममृर्युहि २३
पुरुप्रजातख्यार्स्पि न कृणुहि द्वयक्षरोपधम्
हर्यश्वोत भवन्त्यिन्द्र सदनायास्ति नाम चित २४

चमसा इवावि वसवान द्वादशिन भूजाख्य विमदस्थ
सुमरवाय धारय ददातु रक्ष धिया दधातु दिधिषेय २५ ५ अङ्ग सरस्वति पञ्च चरन्ति माच्छ्रिरिहेन्वसि रवयसि धाव
विद्धि षु रगोऽर्स्पि षत सुविताय त्वा समिधान दधीमहि देव २६ जामिषु जासु चिकेत किरासि स्मभ्युप पात्यसि सोम शतख्य आयुषि चेतति विष्टपि मास्व प्रोश्मसि मूर्धनि सद्य वरन्त २७ प्रदिवि वरुण तमसि तिरसि घृतमिव दिवि मम हि नु विश उषसि पृथिवि रजसि वहसि हनति पितरि वि जहि नि मध २८ २३n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

सहस्राणि श्रोमतेनासनाम च्छायामिवेषरायसि सस्तु पाहि
गोपीथ्याय पवमानो वसन्तान् सरतयाय वोचेमहि मानुषख्य २९ आज्य भूमेति पादान्तौ व्यञ्जनेषु श्रुधी हवम्
सद्या होता क्त्वा सनेमि धर्मा स भूषता रथ ३० ६
इति मृग्वेदप्रातिशारतयेऽष्टम पटलम्

नवमं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ नवमं पटलम्
सर्वत्र पूर्वपदान्ता प्लवन्ते ३?। क्ये छे क्वु
विश्व विच्च धन्व च्छति शत्रु अत्र यज्ञेति सहतौ प्र चाप्लुते १ सहप्रवादा उदयास्तमान्ता पर्यभ्यपापीति भूताहवण
अच्छीवर्त सूयवसो रथीतम पुरूतमोऽनन्तरर्धर्च उत्तम २

कवर्तु धान्य मिथु चर्षणि स्तन पिबेति सर्वत्र यथोदय च
त्विष्युक्थेत्येता उदये मकारे पर्युंर्वक्षेत्यमकारेऽनुनासिके ३
पित्र्य माहिनाकृषि भङ्गुराश्व विश्व विश्वदेव्य भेषज तुग्रथ यस्त्वस्य सुम्रर्तारातीत्युदये वकारे वैध्वादयश्च पृशनादयस्तु १४
यकारेऽराति कवि सुक्रतु श्रुचि पितु अत्र रच्मुताश्वेति चैते
न रणश्व सुमर्त भूषेति पद्या एकाक्षरादा उदये यकारे ५ १
पृशनाजिरर्जु मधु पुत्रि जनि क्रतु जले क्ष्मधुर हकाहृन् दम
हजिनाध्वरीषु वृष मध्य सखि स्तभु दुच्छुनाद्य यवि शत्रु वसु ६ वैभु हादुनि पुष्ट पर्वताहुति शुभ हृदयामति सह वृब्दाय शक्ति सप्ति स्वधिति कृशन वयुनरर्ग घृणि हित चित त्रिषु सुतर्त्विय नीथ ७ नर्तवाकेनाश्ववित्सुमयन्ता वसुवसु प्रसहानोऽभिवावृते
परिभूत नाभिवृत्याश्ववञ्च पादान्ते सर्वत्र परे मघस्य न
3n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

अश्वयूपाया=ऽ सहवाह सुमयन्ततयन्त
सहवसु सहवत्सर्तयुक्ति सहवीर वयुनवञ्चकार ९
सुमायुर्जुह्र मृतायवृतायुमुयादेव दक्षिरगावानृतायो
भूषारवाय सूमय शतावन्नपीभूवारीवृतोऽनपाहत् १० इन्द्रावत सोमावतीमवायती दीर्घाधियोऽमित्रायुधो रथीतर अत्राभूध विश्वापुष वसुजुव विश्वाभुवे यज्ञायते घृतामुधा सुमायन्निन्मित्रायुव मृषीवो देवावान्दिव
एवावदख्य क्षेत्रासाम् मृताज्जे सदनासदे १२
पदेष्वन्तरनिङ्ग्येषु च्चुति पद्येषु चोत्तरा
भूषस्व बन्ध भूतृच्चास वाता वातुर्वनो हतु १३
हते वृषाणा वृषाणो हजे वन्धि मृजुर्मुशु
मृजे मृजीत वानैषा व मेति सदृशादिषु १४
सहेत्यादि पूर्वपदोपध सन्नेकाक्षरचर्षणिधन्ववर्चम्
न तु पादख्याष्टिनोऽन्त गतख्य न द्वादशिनोऽनस्पिमातिपूव अभिमातिनृपृतनोपधस्तु सर्वत्र परे प्लवते यकारे
श्रायवादीनामुदयास्त्रिवर्णा पदैकदेशा इति तान्मतीयात्

श्रायव यावय च्यावय यामय रामय मामह वावस द्रावय दादृह वावृध तातृष सासह रारप १७
आद्यक्षर प्लुत तेषामनन्विल्यख्य मध्यमम्
द्विवर्ण प्रत्ययोऽन्त्यख्य प्रवादा षवित परे न

दूणाश उक्थशासखे कारान्तश्च दाभूषि 3 ऽn।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

पादान्तेऽपद्य सादनमर्धर्चान्ते तु पूरुष १९
दोषामस्मै राजतोऽक्रन्वनस्थतीन् महीयमाना कति तुभ्यमेभ्य उषासमित्युत्तर सर्वदेश्य पादस्य चैकादशिनो यदन्ते २० ४ यवयुररमय ससाहिषे ववृधन्तो रमया गिरा ररम्म
यवयसि ततृषाणमोषति श्रवयन्तोऽददृहन्त ते नृषह्ये २१
श्रवयत वाजसातौ नृसह्ये विम्बासह दूरगशा रोचनानि
न ततृषाणो यमयो ररप्यो पुरुषीरया यवयन्त्यिन्दवश्च २२

ररक्ष यवय यवया वधम् परमया द्रवयन्त श्रवयन् ररते च न २३

व सत्रासाह सादन्य सत्य तातान
नानाम श्रूया शुश्रूया रीषन्त गातूयन्तीव २४
वावर्त येषा रीषतोऽदकारे सान्त्यभि नुषाहमपूरुषच्च
सान्ति गुहा तन्व रीरिषीष्ट जानि पूर्व्योऽच्युहितेव श्रथाय २५ ५ साहन्माहा च्छहिषन्त प्रसाह नक्तोषासा सूर्यमुषासममिम् परिराप सूनृते वारयन्ती शुश्रूयात युयुवि सादना पे २६ करन्मुषाहा घृतवान्ति साह्लानृजूयेव सूयवसात् वृषाय
उषासानक्ता पृथुजाघने च तक्वयच्छी रीरिषत वलापयन्ति २७ अध्वानयद्रीरिषत्पावरोच्छी रथायन्तीवादमाय ससाहे
सासाह यूयुधिरिवाश्रथाय पुरुषश्च रीरिष पूरुषाद २८ अपूरुष वाहषाणेन रीषत मृतायुभी रथीना साहिषोमहि पवीतार कियात्ये पूरुषत्वत मृतावरीरिव हव्यानि गामय २९ 36n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

भूषायस्व प्रसवीता ससाहिषे पातुषाणा तातृपि सादनस्मृश
साह्मामेयान्ति पशुमान्ति जारसु पवीतार सूर्यमुषासमीमहे ३० ६ इति मृग्वेदप्रातिशारतये नवमं पटलम्

दशमं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ दशम पटलम्
क्रमो द्वाभ्यामस्पिक्रम्य प्रत्यादायोत्तर तयो
उत्तरेणोपसदध्यात् तथार्चच समापयेत् १

एकवर्णमनोकार नते सु स्मेति न परे
पदेन च व्यवेत यत् पद तञ्च व्यवायि च २

ईं लुप्तान्त प्वातादीनि स्कस्थनेनेति लुप्तवत् इतो षिञ्चतावर्तम पूर्वे द्वैपदयोर्द्वयो ३
स्वसारमस्कृतेत्युभे पर वीरास एतन
अतीत्यैतान्यवक्त्वन्ति प्लुतादिप्रभृतीनि च ४ पूर्वोत्तरकृत रूप प्रत्यादानावसानयो
न त्वयात् सर्वमेवान्यद्यथासहितमाचरेत् ५ १

अववाडारायतिक्रम्य सहेतिकरणानि च
घक्षिघुक्षिप्रवादौ च विकृतादी च्चुतादि च ६ अना पद च येषा स्याद् विकारोऽनन्यकारित एतानि परिगृह्णीयाद् बहुमध्यगतानि च ७ अर्धर्चान्त्य च नाकार प्रागतोऽननुनासिकम् प्रत्यादायैव प ब्रूयादुत्तरेण पुन सह न
उपस्थित सेतिकरण केवल तु पद स्थितम् तक्त्यितोपस्थित नाम यत्रोभे आह सहिते ९ 37n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्ताऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

४ प्र ख्यात्पदशक
एतदिष्टं समासोस्तु पुनर्वचन इङ्गयेत् १० २ इतिपूर्वेषु सधान पूर्वै स्व ख्यादसहितम्
तदवयहवत् त्वयात् सधिर्नार्धर्चयोर्भवेत् ११

दृष्टक्रमत्वात्समयान् सदध्यात्सर्वश क्रमे पदेन च पदाभ्या च प्रागवख्येदतीत्य च १२

नकारम्योष्ट्यवहत्त च्चुतोपाचरिते नति
प्रश्लेषश्च प्रवाडख्य प्रकृत्या रक्ष्य परिग्रहे १३
शौद्धाक्षरायामोऽऽपैति न्याय यान्त्युत्तरे त्रय
रिफितान्यूध्मरगोऽघोषे दूच्छाव स्वधितीव च १४ ३
इति मृग्वेदप्रातिशारतये दशम पटलम्

एकादशं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथैकादशं पटलम्
अथष्यिलोपेन यदाह स क्रम समानकाल पदसहित द्वयो
अथो बहुनामविलोपकारण परैरवज्ज्वन्त्यतिगम्य कानिचित् १

अपृक्तमेकाक्षरमद्वियोनि यत् तदानुनासिक्यभयादसीयते
नत च पूर्वेण परम्य कारण नते परम्योभयहेतुसावहात् २
परति इत्युत्तरमेतयोर्द्वयो पर हि पूर्वं नमतीत्यतीयते
ततोऽपरे सध्यमवेक्ष्य कारण तदर्थज द्विक्रममत्र कुर्वते ३
तम पर रेफनिमित्तसशयात् तथावरित्येतदपोद्यते पदम्
अदो पितो सो चिदुषर्वसूयवो न धक्षि धुक्षीत्यपि चातियन्ति किम् ४ स्वसारमित्येतदपोद्यते पद पर सकारोपजनोऽस्कृतेति च
निरस्कृतेति ह्मपसर्गकारितम् तदन्वयादाचरित त पञ्चभि ५
n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

सहेति चेमेति च रक्तसहितम् गुणाममादेतनच्छावि चेतन
पद च चाच्छस्थ चिदित्यत पर प्वातादि चैतानि निमित्तसशयात् ६ १

द्व्यस्पिक्रम पूर्वनिमित्तमानिनस् त्रिषूत्तमेष्वाहुरनन्तर हि पत् अनन्तर त्वेव चतुर्थषष्ठयो पर कथ तत्र च न द्व्यस्पिक्रमम् ७

अनानुपूतर्ये पदसध्यदर्शनात् पदव्यवेत च पद व्यवायि च
ततोऽपरे द्विक्रमम हुराश्रयात् कृताविलुप्तात्रे हि वर्णसहिता न पदानुपूर्व्येण सपूर्व आ ततस्ततो व्ययवेत च सह व्यवायि च ततो निराहेतरयोश्च ते पदे ततोऽतयवेतेन परम्य सहिता ९

अनन्तरे त्रिक्रमकारणे यदि त्रिभिश्च गार्ग्य पुनरेव च त्रिभि
त्रिसगमे पञ्चभिरच्चिनुग्रहश चतु क्रमस्त्वाचरितोऽत्र शाकलै १० अलोपच्छावादपरे बहुक्रम प्रतिस्वमार्षीति न कवते क्वचित्
असर्वशस्त्रिप्रभूतिष्वनेकश स्मरन्ति सरतयानियमेन शाकलम् ११

अयावने पूर्वविधानमाचरेद् यथापद सधिमपेतहेतुषु
अथो पदाभ्या समय पदेन च क्रमेष्ववच्छेदतिगम्य सदधत् १२ २

सहेतिकाराणि समासमन्तभाम् बहुक्रमे मध्यगतानि यानि च
इतीयता गच्छति यस्य सोष्ट्यधाननन्ययोग विकृत च्चुतादि च १३ अतीत्य तेषा पदता प्रदर्शयेत् कृते तु गार्ग्यस्य पुनस्न्मूयभिक्रमे
अदृष्टवर्णे प्रथमे प्रदर्शन स्मरन्ति तत्त्वत्र निराह चोदक १४

पद यदा केवलमाह सा स्थितिर यदेतिकारान्तमुपस्थित तदा
अथो विपयख्य समस्य चाह ते यदा स्थितोपस्थितमाचरन्त्युत १५ पुनत्वैवस्तेत्र समासमिङ्गयेत् म्बरित्यतोऽन्येषु च सधिमाचरेत्
39n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

अवयहख्येव हि कालधारणा परिग्रहेऽस्तीत्युपधेत्यनुस्मृता १६

अभिक्रमेतोच्छयतोऽनुसहित ततोऽस्य पश्चात्पदता प्रदर्शयेत् यथापद वान्यतरेण सदधत् त्रिषूत्तमेष्वेतदलोपसम्मवात् १७

अरत्त्प्तसध्येत्यपवाद्यते पद पुनस्तदुक्त्त्चाध्यवसाय पूर्ववत्
तथा यदृच्छोपनते बहुक्रमे क्रमेत तज्ज्वैकपदानि नि सृजन् १८ ३

नकारलोपोष्ट्यरभावमानयेदपेतरागा प्रकृति परिग्रहे
नति च्चुतोपाचरिते च यत्र च प्रवाह्ममेकभिवति स्वरोदयम् १९ प्रवादिनो दूरयाशहढ्यदूलभान् परेष्वघोषेषु च रेफनुष्यरग
महाप्रदेश स्वधितीव चानयन् नदेञ्च शौद्धाक्षरसध्यमायामम् २०

अभिक्रमे पूर्वविधानमाचरेत् पुनर्बवस्तूँत्तरकारित क्रमे
विकारमन्यद्यदतोऽनुसहित तदाचरेदन्तगताद्ययोस्तु न २१
सकृद्यथासहितमेषु वाचरेत् पुनर्विवक्षन्यदमच्मसदधत्
परिग्रहे सधिषु कारणान्वयादविक्रम द्व्यष्ट्यस चोष्ट्यमधिषु २२

वा यदि सनिगच्छत पदस्य दोषावथ हेत्वसयहे नियुक्तमष्यिन्यतरेण लुप्यते २३ मकारलोपे विकृतस्वरोपधे तृतीवच्छावे प्रथमस्य च ध्रुवम् विपर्ययो वेतरथाभ्युपेयुषामथोभग्रेषामनुनासिकोदये २४

अथो नतेनोपहितेऽनृनासिके तथाक्षरस्य क्रम एकपातिन
न चात्र पूर्व स्वरितेन सहिता लभेत ताछात्त्रयतस्वरोदये २५ ४

यदा च गच्छत्यनुदात्तमक्षर वश पदादेरुदयख्य तेन च
उदात्तपूर्वे नियतस्वरोदये परो विलोपऽविलोपोऽनियतो यदावर २६ ०n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

स्वरैकदेश स्वरितस्य चोत्तर यदा निहन्यादनिमित्तमक्षरम्
उदात्तपूर्वोऽप्यनुदात्तसगमो यदा स्वरौ द्वौ तच्छतेऽपि वा अहन् २७

यथा प्रम्लप्ते स्वरवर्णसहिते तयोस् तयोरक्षरवर्णयोस्तथा
अदर्शनेऽनच्चिविलोप उच्यते क्रमेष्वनार्षं ब्रुवतेऽपरे स्वरम् २८

अदृष्टमार्ष्यां यदि दृश्यते क्रमे विलोपमेव ब्रुवतेऽपरे तथा
स करणान्यच्चिविलोपविक्रम क्रमेण युक्तोऽपि बहूनि सदधत् २९

पद पदान्तश्च यदा न गच्छति स्वरावसान स तु योऽत्र युज्यते तदा न ल्मष लभते निराकृत न चेन्निराहोपनिहत्य तत्पदम् ३०

स्थितिस्थितोपस्थितयोश्च दृश्यते पद यथावद्व्ययवद्ध्युपस्थिते
क्त्यचिक्त्यितौ चैवमतोऽधि शाकला क्रमे स्थितोपस्थितमाचरनयत ३१

क्रमेत सर्वाणि पदानि निपतित स्मरन्त्या चरित तु नोत्क्रमेत्
क्रमच्च वर्म स्मृतिसभवौ ब्रुवन् समाधिमच्छान्वितराणि केतियेत् ३२ यथोपदिष्ट क्रमशास्त्रमादित पुन पृथज्ज्वैर्विविधैर्न साधुवत्
इति प्र बाअज्य उवाच च क्रम क्रमप्रवत्तता प्रथम शशस च ३३

क्रमेण नार्थ पदसहिताविद पुराप्रसिद्धाथयपूर्वसिद्धिभि
अकृत्स्रसिद्धश्च न चान्यसाधको न चोदयापायकरो न च श्रुत ३४ असिध्यत सिद्धिविपर्ययो यदि प्रसिध्यतोऽसिद्धिविपर्ययस्तथा सहापवादेषु च सत्सु न क्रम प्रदेशशास्त्रेषु भवल्यनर्थक ३५

विपर्ययाच्छास्त्रसमाधिदर्शनात् पुराप्रसिद्धेरुभयोरनाश्रयात्
समभ्युपेयात् बहुभिश्च साधुभि श्रुतेश्च सन्मानकर क्रमोऽर्थवान् ३६ मृते न च द्वैपदसहितास्वरौ प्रसिध्यत पारेरयकर्म चोत्तमम्n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

क्रमा दतोऽप्युग्यजुषा च बृहण पदै स्वरैश्चाध्ययन तथा त्रिभि ३७ ६ इति मृग्वेदप्रातिशारतये एकादश पटलम्

द्वादशं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ द्वादशं पटलम्
कच्मान्तस्थर्सोष्ट्यचकारवनी नान्त यानचन्यत्र विसर्जनीयात्
न्यूकारज्ज्वारौ परमर्धमूच्चरया नादि तकारादवरे च सप्त १
नान्योन्येन मध्यमा स्थर्शन्यनी सयुज्यन्ते न लकारेण रेफ
स्थर्शैर्वकारो न परैरनुत्तमैम् तथा तेषा घोषिण सर्वथोष्ट्यभि २ नान्त्यान्तस्था न प्रथमोच्चीस्प परैर् न रेफो रेफेण न सोध्मरगोध्मवान् न स्पर्शैरूष्ट्या प्रथम पर सन् नानुत्तमै स च सोष्मा च पूर्वौ ३ नानुत्तमा घोषिणोऽघोषिभि सह स्पर्शे स्पर्शा नोत्तमा कष्ट्यभि परै लकारस्यर्शैर्न यकार उत्तरैरूध्माणोऽन्योन्येन च नकं पदेष्विदम् ४ १ नामारतयातमुपसर्गो निपातश् चत्वार्याहु पदजातानि शाब्दा
तन्नाम येनाभिदधाति सत्त्व तदारतयात येन भाव सधातु ५
प्राध्मा परा निर्दुरनु व्युपाथ स परि प्रति न्यत्यधि सूदवापि
उपसर्गा विशतिरर्थवाचका सहेतराभ्यामितरे निपाता

विशतेरुपसरारियामुञ्चा एकाक्षरा नव
आद्युदात्ता दध्नैतेषाम् अन्तोदातस्त्वभीत्ययम् ७ क्रियावाचकमारतयातमुपसर्गो विशेषकृत्
सत्त्वास्पिधायक नाम निपात पादपरण न

निपातानामर्थवशान्निपातनात् अनर्थकानामितरे च सार्थका
नेयन्त इत्यस्ति सरतयेह वाङ्मये मिताक्षरे चाप्यमिताक्षरे च ये ९ २ इति मृग्वेदप्रातिशारतये द्वादश पटलम्n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

इति द्वितीयोऽध्यायः

तृतीयोध्यायः[सम्पाद्यताम्]

अथ तृतीयोध्यायः

त्रयोदशं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ त्रयोदशं पटलम्
वायु प्राण कोष्ठद्यमनुप्रदान कयह्नख्य खे विहते सहते वा आपद्यते श्वासता नादता वा वच्चीहायामुभय वान्तरोभौ १ ता वर्णाना प्रकृतयो भवन्ति श्वासोऽघोषारगमि तरेषा तु नाद सोध्मोच्चरगा घोषिरया श्वासनादौ तेषा स्थान प्रति नादात्तदुत्त(म् २ तद्विशेष करण ख्युष्टमस्थित दुलपृष्ठ तु प्राग्चकाराञ्चतुर्णाम् स्वरानुस्वारोच्मरगामच्चृष्ट स्थित नैके कयत्वथक्त्व स्थितमाहुरूच्मण ३ प्रयोक्तुरीहागुणसनिपाते वर्णीभवन्मुरगविशेषयोगात्
एक श्रुती कर्मरयाप्नोति बह्वीर् एके वर्णाच्छाश्वतिकान्न कार्यान् ४ आहुर्चोष घोषवतामकारमेकेऽनुस्वारमनुनासिकानाम्
सोष्ट्यता च सोच्मरयामूच्चरगाह सस्थानेन घोषिरया घोषिणैव ५ १ अत्रोत्पत्रावपर कच्मघोषौ शीद्यतर सोच्मसु प्राणमेके
रक्तो वचनो मुखनासिकाभ्याम् एतद्वर्णात्सगुणशास्त्रमाहु ६ नपुसक यदूध्मान्त दाख्य बह्णभिधानज
अनुस्वारो दीर्घपूर्वं सिष्यन्तेषु पदेषु स ७
स सा सौ स षदान्तेभ्य पूर्वोऽनाम्युपधस्तथा
यकारो वा वकारो वा पुरस्ताञ्चेदसधिज न
जिघासन्यासुरे मास पुमास पौक्त्वमित्यपि
पदेष्वेवप्रवादेषु नामकार उपोत्तमे ९
प्राहलष्टादभिनिहितान् माश्चत्वेऽयासमिल्यपिn।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

एतावाभुक्ष्वनुस्वारो दीर्घादि तरथेतर १० २
समापाद्यान्युत्तरे षट् षकारे राधो रथो मा दिवो जा मृतश्च
अञ्ज षा तु प्रेति च पूर्वपद्यावनिङ्गयन्विक्रममेषु कुर्यात् ११ समापाद्य नाम वदन्ति षत्व तथा णत्व सामवशाद्ये सधीन् उपाचार लक्षणतश्च सिद्धमाचार्या व्ययाछिशाकल्यगावर्य १२

वृह्नञ्जुस्वामधस्वञ्जैरवा[धक च २२१ दीर्घपूर्वं तदूनम् १३ रेफोऽस्त्वृकारे च परम्य चार्धे पूर्वे हसीयोस्तु न वेतरस्मात् मध्ये स तस्यैव लकारभावे धातौ स्वर कल्पयतान्वहकार १४ ३ अनन्तस्य तमनुस्वारमाहुr व्याज्जिर्नासिक्यमनुनासिक वा सध्यानि सध्यक्षरारायाहुरेके द्विस्थानतैतेषु तथोभयेषु १८ सध्येष्वकारोऽर्धमिकार उत्तर युजोरुकार इति शाकटायन मात्रासमगदिवरेऽपृथच्छुती ह्रस्वानुस्वारतयतिषङ्गवत्परे १६ त्रीणि मन्द्र मध्यममुत्तम च स्थानान्याहु सप्तयमानि वाच अनन्तरश्चात्र यमोऽविशेष सप्त स्वरा ये यमास्ते पृथववा १७ तिस्रो हत्तीरुषदिशन्ति वाचो विलम्बिता मध्यमा च द्रुता च वृत्त्यन्तरे कर्मविशेषमाहुr मात्राविशेष प्रातवृत्त्युपैति १८ अभ्यासार्थे द्रुता वृत्ति प्रयोगार्थे त मध्यमाम्
शिष्याणामुपदेशार्थे कुर्यात् हशि विलम्बिताम् १९
चाषस्तु वदते मात्रा द्विमात्रा वायसोऽन्नवीत्
शिखी त्रिमात्रो विज्ञेय एष मात्रापरिग्रह २० ४
४n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

इति मृग्वेदप्रातिशारतये त्रयोदशं पटलम्

चतुर्दशं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ चतुर्दशं पटलम्
समुद्दिष्टा वर्णगुणा पुरस्तान् निर्दिष्टाना साहितो यश्च धर्म
तदायापायज्यथनानि दोषास्ताक्त्वयारतयाख्यामोऽत्र निदर्शनाय

निरस्त स्थानकरणापकर्षे विहारसहारयोलयसिषीवने
ओष्ठाभ्यामम्बूकृतमाह नद्ध दुष्ट मुखेन सुषिरेण शूनम् २ सदष्ट तु वलिन आह हन्वो प्रकर्षो दातु विक्लिष्टमातु
जिह्रामूलनियहे यस्तमेतन् नासिकयोस्त्वनुषङ्गेऽनुनासिकम् ३ अयथामात्र वचन स्वरारया सदशो व्यास पीछन निरास ग्रास कयत्वथयोरनुनासिकाना सदष्टता विषमरागता वा ४ सान्तस्थानामादिलोपान्तलोपाच्च अदेशे वा वचन व्यञ्जनस्य अन्योन्येन व्यञ्जनाना विरागो लेशेन वा वचन पीच्छन वा ५

घोषवतामनुनाद पुरस्तादादिस्थाना क्रियते धारण वा
सोध्मोष्ट्यणामनुनादोऽप्यनादो लोमश्य च रुवेलनमूच्चरगा तु ६ वर्गेषु जिह्राप्रथन चतुर्षु यासो मुरतये प्रतिहारश्चतुर्थे
सरेफयोर्मध्यमयोर्निरासो ओवक्त्येश स्थाने सकले चतुर्थे ७ अतिस्थर्शो बर्बरता च रेफे जिह्रान्ताभ्या च वचन लकारे श्वासोऽघोषनिच्छता वा हकारे निरासोऽन्येषूष्ट्यसु पज्जिन वा न स्वरात्परम् पूर्वसस्थानमाहुर्दीर्घात्रिरसा तु विसर्जनीयम्
कराढ्याद्यथा रेफवतस्तथाहु रक्तात्तु नासिक्यमपीतरस्मात् ९ सयोगादेरूच्मण पूर्वमाहुर्विसर्जनीयमधिक स्वरोपधात्
 ऽn।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

पर यम रत्तमपरादघोषात् कच्मारग वा घोषिणस्तत्प्रयत्रम् १० २

शुनश्शेषो निष्यषी शास्मि निष्याछविक्रमा ब्रह्म ओवस्तु स्म पृश्नि स्पर्शोष्मसधीन्त्यरिफसधीनभिप्रायांश्च परिपादयन्ति ११
स्वरौ कुर्वन्त्योष्ठ्यनिच्छौ सरेफौ तिस्रो मातस्त्रील्पितन्यन् नृभिर्न दनयान् सकारोपनिच्छानघोषान् रथ्य पृथ्वी पृथिवी त्वा पृथीति १२ ऊष्ट्यान्तस्थाप्रत्यय रेफपूर्वं हस्व लभ्यनयाहुरथाच्मसन्तम्
पुरुषन्ति पुरुवारयिमाष्ट्रथा हरियोजनाय हरियूपीयायाम् १३
ऐयेरित्यैकारमकारमाहुर्वैयश्वेति क्रमयन्तो यकारम्
तदेवान्येषु विपरीतमाहुस्ते रय्या वच्च च हृदय्ययेति च १४ अकारस्य स्थान ऐकारमाहुर्लुम्पन्ति च सयमीकारमुत्तरम्
बह्णक्षर द्व्यक्षरता नयन्ति यथोनयीर्ध्वनयील्कोशयीरिति १५ ३ तदेव चान्यत्र विपर्ययेण कार्य ऐत्वे सयमीकारमाहु
धातोर्त्विच्येतेर्जयतेर्नियश्च]म्मैष्ट्य चाजैच्च नैष्टेति चैषु १६
इकारस्य स्थान धकारमाहुर्मूकार वा चन्द्रनिर्णित्सुशिल्पे
अनन्तरे तद्विपरीतमाहुस्तालज्ये शृङ्गे बिभयाद्विचूत्ता १७
तालुस्थानो व्यञ्जनादुत्तरश्चेदयकारस्तत्र यकारमाहु
शुन शेष शास्मि ववर्ज्जुषीणामल्के विरण्टीति निदर्शनानि १८ लुम्पन्ति वा सन्तमेव म्बकार ज्यैष्ठ्याय सम्बारवापृच्छ्यभुञ्जा व्यख्यन्त्यन्तर्महतोऽतयायत त दीर्घायु सूर्यो रुशदर्ति ऊर्जम् १९ लुम्यन्त्यन्तस्था क्रमयन्ति वैता स्वरात्सस्थानादवरा परा वा
स्वस्तयऽधायि भुवनेयमव रक्त हस्व द्राघयन्त्यये ओक २० ४ ६n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

हकारसोध्मोपहिताद्यकारात् वकाराद्वा सर्वसोध्मोष्ट्यपूर्वात्
तत्सस्थान पूर्वमूच्चारयमाहुस्तु?थान्दच्चा आपृच्छद्यमुच्चा ह्रयेऽह्य २१ पकारवर्गोपहिताञ्च रत्त्प्तादन्य यम तृणुताग्रानमौभ्रात्
अनुस्वारमुपधा वान्यवर्णां स्वरोपधात्सोष्ट्ययमोदयश्चेत् २२
पषक्षन्त्यस्यच्छो च्छणाच्चत ईद्ध्वयन्ती सज्ज्ञातरूपोऽथ सञ्ज्ञानमिन्न् सान्तस्थादौ धारयन्त परक्रम शर्मन्त्यामास्मिन्मु जनाश्च धीयत २३ रक्तैः राग समवाये स्वराणा न नून नृन्दग नृमणा नृभिर्त
रक्तात्तु सोष्मा क्रियते हकारो दध्यङ् ह देवान्दवते महान्द्रि २४ सयोगाना स्वरभक्त्या व्यवायो विक्रमा क्रमण वामथोक्तम्
विपर्ययो वा व्यततिल्विलेऽच्छन् द्रष्मोऽजुष्न्मञ्जियोऽष्ट्राप्रनेष्ट्रात् २५ ५ विहत्तिषु प्रत्ययादेरदर्शन यथा या ऐच्छश्च य औशिजश्च
इउसधौ सध्यवचन च कासुचित् स इदस्ता कस्त उषो यथैते २६ समानवर्णासु विपर्ययो वा यथा ह्यती इन्द्र क आसतश्च
अभितयादान च विहशिपूर्वे कयत्वथे ता आपोऽवसा एति दीर्घे २७ न दोषाणा स्वरसयोगजानामन्तो गम्य सरतययाथेतरेषाम्
शक्यस्तु शास्त्रादधि साधु धर्मो युक्तेन कृत्स्न प्रतिपत्तुमस्मात् २८ अकारस्य करणावस्थयान्यान् स्वरान्वूयात्तद्धि सपत्रमाहु
परानकारोदयवद्विवक्षेत सर्वत्र वरर्गनिति सपदेषा २९

शास्त्रापवादात् प्रतिपत्तिष्पेदात् निन्दन्त्यकृत्स्रेति च वरर्गशिक्षाम्
सैतेन शास्त्रैर्न विशिष्यतेऽन्यै कृत्स्न च वेदाङ्गमनिन्यमार्षम् ३० ६ इति मृग्वेदप्रातिशारतये चतुर्दश पटलम्n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

पञ्चदशं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ पञ्चदशं पटलम्
पारायण वर्तयेत् ब्रह्मचारी गुरु शिध्येभ्यस्तदनुवतेभ्य
अध्यासीनो दिशमेका प्रशस्ता प्राचीमुदीचीमपराजिता वा १ एक श्रोता दक्षिणतो निषीदेद द्वौ वा भूयासस्तु यथावकाशम् तेऽधीहि भोद्दइत्यभिचोदयन्ति गुरु शिष्या उपसबाह्म सर्वे २ स ओ३मिति प्रस्वरति त्रिमात्र प्रस्वार स्थाने स भवत्चुदात्त चतुर्मात्रो वार्धपूर्वानुदात्त षरामात्रो वा भवति द्वि स्वर सन् अध्येतुरध्यापयितुश्च नित्य स्वर्गद्वार बह्म वरिष्ठमेतत्
मुख स्वाध्यायस्य भवेन्न चैतत् सदध्याक्त्याध्यायवात परेण ४ प्रचोदितोऽभिक्रमते यथास्य क्रम परस्ताद्विहितस्तथैव
सर्वोदात्त त्विह तस्मिन्नपृक्तमक्षैप्रयुक्त द्विरुपस्थित वा ५ १ अभिक्रान्ते द्वैपदे वाधिके वा पूर्वं पद प्रथम प्राह शिष्य
निर्वाच्यं तु भोश्हति चोदना ख्याविरुक्त ओं भोद्दइति चाभ्यनुशा परिपत्र प्राकृतमूष्ट्यमधि नकारस्य लोपरेफोष्ट्यभावम्
असमुज्जमुपर रेफसधि विहत्तिमित्यत्र निदर्शनानि ७
प्रत्युञ्चार्यैतद्वचन परस्य शिष्यख्य ख्याज्जोश्हति चोदना वा
अर्धर्चोदर्केषु तु वर्चयेयुरध्यायान्तेषूभयथा स्मरन्ति न
गुरु शिष्यख्य पदमाह मुरतय समासश्चेदसमासो यदि द्वे
एतेन कल्पेन समाप्य प्रश्न प्रत्यामायुस्त पुनरेव सर्वे ९
पत ऊर्ध्वं सतत सवृतेन प्रवियहेण मृद्ववयहेण

सर्वोदात्तेन च चर्चयेयु सर्व इमान्यपस्थापयन्त पदानि १० २ 8n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

अभ्युत्परा निर्ज्युथ स प्रति प्र न्यध्यत्यपा तु स्वपि पर्यवानु
आद्य स्थितोपस्थितमेकमेषामर्चर्चान्ते कुर्युरथो द्विषधौ ११
च च हि वेति च सर्वत्र तेषामनेक चेत्सनिपदेत् द्वितीयम्
समक्त्यन्तश्च द्विपदाद्यर्धर्चौ व्यवक्त्यन्त इतराश्चर्चयेयु १२
दक्षिरगाय प्रथम प्रश्नमाह प्रदक्षिण तत ऊर्ध्वं परीयु
एव सरवे प्रश्नशोऽध्यायमुकचा उपसगृह्मातिसूष्टा यथार्थम् १३ प्रश्नस्तृच षङ्गिषु तु ह्रचो वा द्वे द्वे च पङ्केरधिकाक्षरेषु
एका च सूक्त समयास्त्वगराया परावरार्ध्या द्विपदे यथैका १४ सू?स्य शेषोऽल्पतरो यदि स्थात् पूर्वं स गच्छेत् यदि तु ह्रचो वा ते षष्टिरध्याय उपाधिका वा सूत्तोऽसमाप्ते यदि ते समाप्ता १५ भो३इत्यर्धर्चे गुरुणोक्त आह शिष्य ओं भो३इत्युचितामुच च
अथैके प्राहुरनुसहित तत् पारयणे प्रवचन प्रशस्तम् १६ ३
इति मृग्वेदप्रातिशारतये पञ्चदशं पटलम्

षोडशं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ षोडशं पटलम्
गायत्रयुब्दिगगनुष्टुp च बृहती च प्रजापते
पङ्किस्त्रिष्टुb जगती च सप्त च्छन्दासि तानि ह १ अष्टाक्षरप्रभृतीनि चतुर्भूय पर परम्
दैवान्यपि च सप्तैव सप्त चैवासुरारायपि २
एकोत्तराणि देवाना तान्येवैकाक्षरादधि
एकावमान्यसुराणा पत पञ्चदशाक्षरात् ३
तानि त्रीणि समागम्य सनामानि सनाम तत्
एक भवत्यृषिच्छन्दस्तथा गच्छन्ति सपदम् ४ n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

एव त्रिप्रकृतीन्याहुर्म्मुक्तानि चतुरुत्तरम्
मृषिच्छन्दासि तै प्रायो मन्त्र श्लोकश्च वतते ५ १

यजुषा छन्द सामा तु द्वाहचा त्रय गायत्र्यादि वगत्यन्तमेकद्विऽयधिक तु पत् ६ अषिवत्तत्समाहारो ब्राह्मो व्यजी षछत्तर
अक्षराणि तु षट्त्रिशत् गायत्री बह्मणो मिता ७ यजुषा पश्चा त्रि षट् सामा द्वादश सपदि मृषीणा तु त्रयो वर्गा सप्तका एकधेतरे न मृषिच्छन्दासि गायत्री सा चतुर्विंशत्यक्षरा अष्टाक्षरास्त्रय पादाश्चत्वारो वा षच्छक्षरा ९

इन्द्र शचीपतिर्बलेन वीच्छित
दुश्च्यवनो भूषा समत्स सासहि १० २
पञ्चका पञ्च षड् वान्त्य पदपङ्किहिसा भुरिक् द्वौ वा पादौ चतुष्कश्च षट्कश्चैकस्त्रिपञ्चका ११ अधा हीन्द्रेति च तृचौ घृतमग्ने तमिल्यृच
अष्टको दशक सप्ती विद्वासाविति सा भुरिक १२ युवाकु हीति गायत्री त्रय सप्ताक्षरा विराट् सैषा पादनिचूत्राम गायत्रेवैकविशिका १३ षट्क सप्तकयोर्मध्ये स्तोतृणा विवाचीति
यख्या सातिनिचून्नाम गायत्री द्विर्दशाक्षरा १४ षट्कसप्तकयोर्मध्ये साह्मासावातिथिम्
क्षn४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

षच्छक्षर प्रकृत्यैव व्यूहेनाष्टाक्षरोऽपि वा १५ ३ उत्तरोत्तरिरा पादा षट् सप्ताष्टाविति त्रय
गायत्री वर्धमानैषा त्वमग्ने यज्ञानामिति १६
अष्टकौ मध्यम षट्क एकेषामुपदिश्यते
स नो वाजेषु पादौ द्वौ जागतौ द्विपदोच्यते १७

स्व यख्या म च? यवमध्या च गायत्री स सुन्व इति दृश्यते १८

षच्छक्षर सप्ताक्षरस्तत एकादशाक्षर
एषोब्दिगन्तर्भा गायत्री ता मे अश्यानामिति १९

अष्टाविशत्यक्षरोब्दिगक सा पादैर्वर्तते त्रिभि
पूर्वावष्टाक्षरौ पादौ तृतीयो द्वादशाक्षर २० ४ पुरउब्दिगक तु सा तस्मिन् प्रथमे मध्यमे ककुप् अग्ने वाजस्य पञ्चक्षु सुदेव समहेति च २१ ऋचो निदर्शनायैता परा यास्ता यथोदिता
सप्तात्तरैश्चतुभिर्भद्धे नद मसीमहीति च २२
पादैरनुष्टुभौ विद्यादक्षरैरुष्विगहाविमे
ददी रेक्य इति त्वेषा ककुम्यडशिरा निशृत् २३

ऽक्त्वा प्रथम उत्तमश्चतुरक्षर
एकादशाक्षरौ च द्वौ मध्ये चैक षञ्जक्षर २४

उष्णिक् पिपीलिकमध्या हरी यच्छेति दृश्यते
ताभ्या पर षञ्जक्षर प्र या तनुशिरा नाम २५ ५ ४१n१०।। १२ ए'प्ततऽगप्तद्रा]पुप्त] प्रातिशारतय

अवृYjउउाद्यपञ्चम्पइrrईrऊाज्ज्व५क्त्यइ स्तु ५ २६ द्वात्रिशदक्षरानुष्टुp चत्वारोऽष्टाक्षरा समा
कतिर्द्वौ द्वादक्षाक्षरावेकश्चाष्टाक्षर पर २७

यख्यास्त्वष्टाक्षरो मध्ये सा पिपीलिकमध्यमा
नवकौ द्वादशी इञ्जना ता विद्वासेति काविराट् २८

तेषामेकाहिं नष्टल्मषा वि पृच्छामि
दशाक्षरास्त्रयो विराट् त्रयो वैकादशाक्षरा २९

षयमहापदपङ्किस्तु षट्कोऽन्त्य पञ्च पञ्चका मा कस्मै पर्यूषु श्रुध्यमे तव स्वादिष्ठा ता स्मृच ३० चतुष्पदा तु बृहती प्राय षट्त्रिशदक्षरा
अष्टाक्षरास्त्रय षादास्तुतीयो द्वादशाक्षर ३१ पुरस्ताद्वहती नाम प्रथमे द्वादशाक्षरे
उपरिष्टाद्वहत्यन्त्ये द्वितीये न्यङ्कुसारिणी ३२ ञ्छधोयीतयुरीबृहती त्रेधैना प्रतिजानते
त्रयो द्वादशका यस्या सा होर्ध्वबृहती विराट् ३३ महो योऽधीत्र त मत्सीजानमिदजीजन
अष्टिनोर्दशकौ मध्ये विष्टारबृहती युवम् ३४ एकागसचे पितुस्तोमे नवाक्षरपदोत्तमा
द्वयोश्चोपेदमाहार्षं सर्वे व्यूहे नवाक्षरा ३५ ७ त्रयोदशाक्षरौ च द्वौ मध्ये चाष्टाक्षरो भवेत् ४२n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

अभि वो वीरमित्येषा सा पिपीलिकमध्यमा ३६

नवकाष्ट दश सहैक परमोऽष्ट च यदि पादा बृहती विषमपदा सा सनित सुसनितरुग्र ३७

पङ्किरष्टाक्षरा पञ्च चत्वारो दशका विराट्
आदेशेऽष्टाक्षरौ विद्यात् सोपसर्गेषु नामसु ३-


सा सतोबृहती नाम विपरीता विपर्यये ३९

आस्तारपङ्किरादित प्रस्तारपङ्किरन्तत
सस्तारपङ्गिर्मध्यतो विष्टारपङ्किर्बाह्यत ४० न

मन्ये त्वा मा ते राधासि य शृष्व आमि महीति च पितुशृतो नामे तव ता स्मृचोऽत्र निदर्शनम् ४१

चतुश्चत्वारिशत् त्रिष्टb अक्षराणि चतुष्पदा एकादशाक्षरै पादौ चेत्तु द्वादशाक्षरौ ४२

प्रायख्योपजगत्येषा परम्याख्य तु सा त्रिष्टुp
वैराजजागतै पादैर् यो वाचेत्याचसारिणी ४३

नवको दशको वा स्याद् एकोऽनेकोऽपि त्रिष्टुभ एकादशाक्षरश्चापि विराट्स्थाना ह नाम सा ४४

पूर्वौ दशाक्षरौ पादा उत्तरेऽष्टाक्षरास्त्रय
विराट्पूर्वा ह नामैषा त्रिष्टुम् पङ्कदुत्तरव वा ४५ ९ त्रयश्चैकादशाक्षरा एकश्चाष्टाक्षर पर
विराड्ल्मषा ह नामैषा त्रिष्टश्चाक्षरसपदा ४६
४३n१०।। १२ ए'प्ततऽगप्तद्रा]पुप्त] प्रातिशारतय

त्रयश्च द्वादशाक्षरा एकश्चाष्टाक्षर क्वचित्
एषा ज्योतिष्मती नाम ततो ज्योतिर्यतोऽष्टक ४७

चत्वारोऽष्टाक्षरा पादा एकश्च द्वादशाक्षर
सा महाबृहती नाम यवमध्या तु मध्यमे ४२ सो चिनु सनेमि श्रुध्येव क्रछिन्यद्वामिनेन्द्रेण नमोवाके बृहद्भिश्च ता स्मृचोऽत्र निदर्शनम् ४९ पञ्चाशज्जगती द्वद्यूना चत्वारो द्वादशाक्षरा
तदस्या बहुल वृत्त महापङ्किन् षच्छष्टका
अष्टकौ सप्तक षटको दशको नवकश्च वा ५०

त्य ० सह
सपाते त्वेति पादान्ते देववान्मप्तावशके ५

अस्मा ऊ षूभे यदिन्द्र सेहान उयेति षट्
आ य पप्रौ विश्वासा च ता धचोऽत्र निदर्शनम् द्वावतिच्छन्दसा वर्गा उत्तरौ चतुरुत्तरौ
प्रथमातिजगत्च्यासा सा द्विपञ्चाशदक्षरा ५३

षट्पञ्चाशत्तु शक्यरी षष्टिरेवातिशक्यरी
उत्तराष्टिश्चतु षष्टिस्ततोऽष्टाषष्टिरत्यष्टि ५४ षट्सप्ततिस्त्वतिभूतिर्धृति पूर्वा द्विसप्तति सर्वा दाशतयीष्वेता उत्तरास्तु सुभेषजे ५५ कृति प्रकृतिराकृतिर्विकृति सस्कृतिस्तथा षष्ठी चाभिकृतिर्नाम सप्तम्युत्कृतिरुच्यते ५६ ययn४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

अशीतिश्चतुरशीतिरष्टाशीनिर्द्विनवति
षरानवति शत पूरर्गमुत्तमा तु चतु शतम् ५७ ११ तमिन्द्र प्रो षु सुषुम त्रिकद्रुकेष्वया रुचा
सखे च स हि शर्धश्च मध्यमो वर्गं उच्यते ८५

आ सु कृतिस्तु प्रकृतिश्चैव पूर्वा ततस्तु या
आकृतिर्यदि ते मात्रा मेषी विकृतिरुच्यते ५९
सकृतिस्तु न वै तत्र देवो अग्निस्त्वभिकृति
सर्वच्छेत्चुत्कृतिस्तत्र तृतीयो वर्ग उच्यते ६० १२
इति मृग्वेदप्रातिशारतये षोडश पटलम्

सप्तदशं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथ सप्तदशं पटलम्
एव क्यहप्तप्रमारगाना छन्दसामुपदिश्यते
एकद्वद्यूनाधिका सैव निददूनाधिका भुरिक् १ विराजस्तूत्तरस्याहुर्द्वाभ्या या विषये स्थिता
स्वराज एव पूर्वस्य या काश्चैवगता ऋच २ या काश्चित् बहुपादास्तु गायत्र्यो हीनता गता अक्षरैर्बहुभिस्तास्तु गायत्रय उपधारयेत् ३
ताराड् विराट् सम्राट् स्ववशिनी परमेष्ठी
प्रतिष्ठा प्रत्रममृत वृषा शुक्र जीव पय ४
तृप्तमर्णोऽशोऽस्थोऽम्बु वार्यापश्चोदकमुत्तमम्
दैवत छन्दसामत्र वक्ष्यते तत उत्तरम् ५
अग्नेर्गायत्र्यतोऽधि द्वे भक्त्या दैवतमाहपु
सप्ताना छन्दसामृचौ न पङ्के सा त वासवी ६ १ ४५n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

प्राजापत्या त्वतिच्छन्दा विच्छन्दा वायुदेवता द्विपदा पौरुष छन्दो ब्राह्मी त्वेकपदा स्मृता ७ एतेनैव क्रमेणैषा वर्णतो भो?रुच्यते
श्वेत सारङ्गमत पिशङ्ग कृष्णमेव च न
नील च लोहित चैव सुवर्णमिव सप्तमम्
अरुण श्यामगौरे च बभ्रु वै नकुल पथा ९ पृश्निवर्णं तु वैराज निदच्छथाव पृषद्भुरिक बह्मसामवर्यजुश्छन्द कपिल वरति स्मृतम् १० मा प्रमा प्रतिमोपमा समा च चतुरक्षरात्
चतुरुत्तरमुद्यन्ति पञ्च च्छन्दासि तानि ह ११ हर्षीका सर्षीका मर्षीका सर्वमात्रा विराट्कामा द्व्यक्षरादीनि मादीना वैराजान्यनुचक्षते १२ अक्षराण्येव सर्वत्र निमित्त बलवत्तरम्
विद्याद्विप्रतिपन्नाना पादहत्ताक्षरैर्श्वचाम् १३ व्यूहेदेकाक्षरीभावान् पादेषूनेषु सपदे
क्षैप्रवरगी ७ सयोगान् व्यवेयात्सदृशै स्वरै १४ पदाभेदेन पादाना विभागोऽच्छिसमीक्ष्य तु
छन्दस सपद ता ता या या मन्येत पादत १५

प्रायोऽर्थो हत्तमित्येते पादज्ञानख्य हेतव
विशेषसनिपाते तु पूर्व पूर्व पर परम् १६ ३ अनुदात्त तु पादादौ नोवर्जं विद्यते पदम्
४६n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ तैष. ककवेदप्रातिशारतय

पादादावनुदात्त तु यदन्यत्तदिहोदितम् १७ वशेऽस्तीयक्षसीत्येक तृचे चाभिष्ट इत्यपि नेतिपूर्वाणि सर्वाणि मधुच्छन्दस्मृतावृधौ १८ स्तोमशब्दे परेऽधायि मृतशब्दे परे स्रिधत् हुवे पुराणा यत्पूर्वं तृपन्मरुत उत्तरम् १९
प्रेद ब्रह्मेति चैतस्मिन् सूक्ते पादोऽस्ति पञ्चम सर्वानुदात्त षट्म्भूक्ष्वादितश्च चतुर्दश २० पादौ गायत्रवैराजावष्टाक्षरदशाक्षरौ
एकादशिद्वादशिनौ विद्यात् त्रैष्टभजागतौ २१

वर्षिष्टाटिष्ठयोरेषा लचूपोत्तममक्षरम्
गुर्ववेतरयोर्धक्षु पत् वृत्त छन्दसा प्राह २२ एतैश्छन्दासि वर्तन्ते सर्वारायन्यैरतोऽल्पश एतद्विकारा एवान्ये सर्वे तु प्राकृता समा २३ एक एकपदैतेषा द्वौ पादौ द्विपदोच्यते
ते तु तेनैव प्रोच्येते सरूपे यस्य पादत २४ न दाशतख्येकपदा काचिदस्तीति वै यास्क

अन्यत्र वैमद्या सैका वशिनी मुखतो विराट् २५ आहुस्त्वेकपदा अन्ये अध्यासानेकपातिन
अध्यासानपि केचित्त्वाहुरेकपदा इमा २६
आ वा सुग्ने असिक्त्वा द्वे उरौ देवा सिषक्तु न पादा एकाधिका सन्ति च्छन्दसा चतुरक्षरात् २७ ५ या

।।। 1५१८ वृ द्वे १८३। ३ हा 8 त ।। 8]n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

सन्त्यतिच्छन्दसा पादा एकोत्कर्षेण वागतात् षोञ्जशाक्षरपर्यन्ता एकश्चाष्टादशाक्षर २८

च्छन्दसि पादा ये षोच्छशाक्षरा सर्वे त्रिकद्रुकीयासु नाकुलोऽष्टादशाक्षर २९ अवर्महोऽविकर्षेण ज्येष्ठा दाशतयीष्वृचाम् विकर्षेण तु पादैश्च स हि शर्ध इति स्मृता ३० अणिष्ठा बहुपादाना भारद्वाजी पुरूतमम्
अविकर्षेण सौभरी प्रेष्ठम्बादि ह्रसीयसी ३१

विराजो द्विपदा केचित् सर्वा आहुश्चतुष्पदा
कृत्वा पञ्चाक्षरान्यादात्तएं तास्तथाक्षरपङ्कय ३२ ६
इति मृग्वेदप्रातिशारतये सप्तदश पटलम्

अष्टादशं पटलम्[सम्पाद्यताम्]

अथाष्टादशं पटलम्
बार्हतो बृहतीपूर्व ककुप्यूर्वस्तु काकुभ
एतौ सतोबृहत्यन्तौ प्रगाथौ भवतो हचौ १

त्वमत्र प्र प्र वो यह्र मा चित् बृहदु गायिषे बार्हता काकुभानाहुस् त गूर्धय वयम्बिति २ अनुष्टुब्दे च गायत्र्यावेष आनुष्टुम स्मृत
विराजावीच्युसपन्न पद्याक्षर्ये स उत्थित ३

आकृतिर्ज्यपदेशाना प्राय आदित आदित
गायत्र्यादिस्तु बाहते प्रायो गायत्रबहित ४
गायत्रकाकुभो नाम प्रायो भवति काकुभे
औब्दिगहस्तब्दिगहापूर्व पङ्कद्यन्त पाङ्ककाकुभ ५ १ ४८n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

तमिन्द्रम् च सुनीथश्च यमादित्यास एव च
अदान्मे पौरुकुत्च्छश्च सा स्मृचोऽत्र निदर्शनम् ६ महासतोबृहत्यन्तो यो महाबृहतीमुख
स महाबार्हतो नाम बार्हतो बृहतीमुख ७
अथो अतिजगत्यन्तो यवमध्योत्तरोऽपि च
बृहद्धिस्त वो नेमि च वामी वामस्य ता ऋच न



नहि ते विपरीतान्तो मो षु त्वा द्विपदाधिक अनुष्टुज्जगती चैव विश्वेषामिरज्यन्त च ९ द्विपदा बृहती चैव स नो वाजेष्विति स्मृत ककुप्यूर्वस्तु को वेद स्मृत काकुभबार्हत १० आनुष्टुभौब्दिगह विद्यात् ते म आहर्य आययु ते नस्त्राच्च बृहत्यादिबर्हितानुष्टुभ स्मृत ११ अमि व पूतर्यमित्येषोऽनुष्टुण्यङ्किरेव च
यदधिगावो अधिः ककुप् च त्रिष्टुबेव च १२ यदद्य वामनुष्टुp च त्रिष्टुp चैवोपदिश्यते
यक्त्यो दीर्घेति च त्वेष बृहती त्रिष्टुबेव च १३ आ यन्मा वेनास्त्रिष्टुp च जगती चोपदिश्यते ता भूधन्तावनुष्टुp च महासतोमुखैव च १४ वागतसचददा अभी प्रागाथस्त्रिष्टुबुत्तर
उत्तरस्त्रैष्टच्छस्तस्माज्जगत्युत्तर उच्यते १५ ३ त्वमेताञ्जन च द्वौ द्वौ स घा राजेति च स्मृतौ ४n।।। 1५ प दृ त ए ाप्त ।1 ३ ।। ८८ ।। ५१ प्रातिशारतय १९१४७ गप्राऽप्तक्ताZ०ापाप्राप्तZऽाााप्त7गग०ाप्रप्तसग०ापगत्तसप्ताास्०ापभा

त्वमच्छ पारे रजसो जागतौ त्रिष्टुबुत्तरौ १६
सज्यञ्जन सानुस्वार शुद्धो वापि स्वरोऽक्षरम् व्यञ्जनान्युत्तरम्यैव स्वरस्थानच तु पूर्वभाक् १७ विसर्जनीयानुस्वारौ भजेते पूर्वमक्षरम्
सयोगादिश्च वैव च सहक्रम्य परक्रमे १८

२११५? ७३२२।।.. १९
गुरु दीर्घं गरीयस्तु यदि सज्यञ्जन भवेत्
लघु सतयञ्जन ह्रस्व लघीयो व्यञ्जनादृते २० ४
छन्दस्तुरीयेण समानसरतया याश् छन्दसोऽन्यख्य भवन्त्युचोऽन्या यावत्तुरीय भवति स्वमासा तावच्च एता इतरा भवन्ति २१
द्वाभ्यामवच्छेत् त्रिपदासु पूर्वं पादेन पश्चात्क्लचिदन्यथैतत्
मध्येऽवसान तु चतुष्पदाना त्रिभि समस्तैरवरै परैर्वा २२
पङ्कथा द्विशो वा तत उत्तरेण त्रिभि परैर्वा विपरीतमेतत्
द्विशस्त्रिशो वा परतश्चतुर्भि ख्यात्यट्पदानामवमानमेतत् २३ त्रिभिस्तु पूर्वं पत उत्तर स्याद् द्विशस्त्रिशो वा यदि वा समस्तम् द्वाभ्या पुन सप्तपदावसान द्वाभ्या च मध्येऽष्टपदासु विद्यात् २४ अग्निमीले दृतेरिव गायन्त्येतमधीन्विति
अय चक्र नकिष्ट च नकिर्देवा मिनीमसि २५ ५

विश्वान्देवान्दवामहे स क्षपो निष्क सुषुम
नहि वा प्रो ष स हि शर्धस् ता स्मृचोऽत्र निदर्शनम् २६ ५।n४२क१२१६७७०ः २२२-०२ भा ककवेदप्रातिशारतय ।।। 1५१८ त ए १८३। ऽ त 8५ त? 8]

द्वाभ्या पादेन द्वाभ्या तु दाव त्यत्पञ्चपदाष्टि
अतयूहेनातिशक्त्यरी तृतीय षोच्छशाक्षर २७
चतुर्र्म्मिस्तत एकेनामे तमद्येति च
चतुर्भिस्तु पर द्वाभ्या दाव स्वादिष्ठा तयो २८
भरद्वाजाय तच्छक्षुरधीत् वृक्षा द्वतेरिव
एतासु न व्यवज्ज्वन्त्येके द्वादशकादिषु २९
प्रश्नस्तृच षङ्गिषु तु ह्रचो वा द्वे द्वे च पङ्केरधिकाक्षरेषु
एका च सूक्त समयास्त्वगराया परावरार्ध्या द्विपदे यथैका ३० सू?स्य शेषोऽल्पतरो यदि स्थात् पूर्वं स गच्छेद्यदि तु ह्रचो वा ते षष्टिरध्याय उपाधिका वा सूत्तोऽसमाप्ते यदि ते समाप्ता ३१ ६ सर्वाणि भूतानि मनो गतिश्च स्पर्शाश्च गन्धाश्च रसाश्च सर्वे शब्दाश्च रूपाणि च सर्वमेतत् त्रिष्टुज्जगत्यौ समुपैति भक्त्या ३२ गुर्वक्षराणा गुरुवृत्ति सर्वं गुर्वक्षर त्रैष्टुभमेव विद्यात्
लम्बक्षराणा लघुहशि सर्वं लज्जक्षर जागतमेव विद्यात् ३३ यश्छन्दसा वेद विशेषमेत भूतानि च त्रैष्टुमजागतानि
सर्वाणि रूपाणि च भक्तितो य स्वर्ग जयत्येभिरथामृतत्वम् ३४ स्वर्गं जयत्येस्पिरथामृतत्वम् ७
इति मृग्वेदप्रातिशारतयेऽष्टादश पटलम् इति तृतीयोऽध्याय
इति मृग्वेदप्रातिशारतय समाप्तम्

"https://sa.wikisource.org/w/index.php?title=ऋग्वेदप्रातिशाख्यम्&oldid=201338" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्