शब्दकल्पद्रुमः/सूर्य्यलता

पृष्ठ ५/४०२

सूर्य्यलता, स्त्री, (सूर्य्यप्रिया लता ।) आदित्यभक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ सूर्य्यलोकः, पुं, (सूर्य्यस्य लोकः ।) सौरभुवनम् । यथा, -- “विनौषधैर्विना वैद्यैर्विना पथ्यपरिग्रहैः । कालेन निधनं प्राप्य सूर्य्य लोके महीयते ॥” इति काशीखण्डे सूर्य्यार्घ्य दानफलम् ॥ अपि च । “सौरं लोकमथावाप्य क्षणेन स विमानगः । यथा कदम्बकुसुमं किञ्जल्कैः सर्व्वतोवृतम् ॥ देदीप्यमानं हि तथा समन्ताद्भानुभानुभिः । दूराद्रविं स विज्ञाय धृततामरसद्वयम् ॥ नवभिर्य्योजनानाञ्च सहस्रैः सम्मितेन च । विचित्रेणैकचक्रे ण सप्तसप्तियुतेन च ॥ अनूरुणाधिष्ठितेन सर्व्वतो धृतरश्मिना । अप्सरोमुनिगन्धर्व्वसर्पग्रामणिनैरृतैः ॥ स्यन्दनेनातिजविना प्रणनाम कृताञ्जलिः । तस्य प्रणामं देवोऽपि भ्रूभङ्गेनानुमन्य च । अतिदूरं नभोवर्त्म प्रतिचक्राम स क्षणात् ॥ प्रक्रान्ते द्युमणौ दूरं शिवशर्म्मातिशर्म्मवान् । प्रोवाच भगवद्भृत्यौ कथं लभ्यं रवेः पदम् ॥” इति स्कन्दपुराणे काशीखण्डे सूर्य्यलोकवर्णनं नाम ९ अध्यायः ॥ सूर्य्यवंशः, पुं, (सूर्य्यस्य वंशः ।) सूर्य्यस्य सन्तानः । तद्विवरणं यथा । परमेश्वरात् ब्रह्मा जातः । तस्य पुत्त्रो मरीचिः । तस्य कश्यपः । तस्य सूर्य्यः । तस्य वैवस्वतो मनुः । सत्ययुगे मनु- रेव राजासीत् । त्रेतायुगे तस्य पुत्त्रः इक्ष्वाकुः अयोध्यायां राजासीत् । अस्मिन् युगे अति- दीर्घायुषो राजानो बहुकालं राज्यं कृतवन्तः । त्रेताद्वापरयोः सन्धौ श्रीरामचन्द्रो दशरथसुत- रूपेण अवतीर्णः । द्वापरयुगस्य प्रथमे तस्य पुत्त्रः कुशो जातः । तद्वंशः सुमित्रान्तः कलेः सहस्रवर्षपर्य्यन्तं राज्यं कृतवन्तः एतत्पर्य्यन्तं सूर्य्यवंशविश्रान्तिः । पुनः सत्ययुगे मरुः नष्टं सूर्य्यवशं भावयिष्यति । यः योगसिद्धः सन् कलापग्रामे आस्ते । इति श्रीभागवतमतम् ॥ वंशवर्णनविस्तारस्तु मत्स्यपुराणे ११ अध्या- यादौ गरुडपुराणे १४३ अध्याये च द्रष्टव्यः ॥ सूर्य्यवल्ली, स्त्री, (सूर्य्यप्रिया वल्ली ।) अर्कपुष्पि- कावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ सूर्य्यसंज्ञं, क्ली, (सूर्य्यस्य संज्ञा संज्ञा यस्य ।) कुङ्कुमम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (पुं, अर्कवृक्षः । इत्यमरे अर्काह्व इति दर्शनात् । २ । ४ । ८० ।) सूर्य्यसारथिः, पुं, (सूर्य्यस्य सारथिः ।) अरुणः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यदुक्तं महाभारते । १ । १६ । २३ । “अरुणो दृश्यते ब्रह्मन् प्रभातसमये सदा । आदित्यरथमध्यास्ते सारथ्यं समकल्पयत् ॥”) सूर्य्यहृदयं, क्ली, (सूर्य्यस्य हृदयमिव ।) सूर्य्यस्य स्तवविशेषः । यथा, -- “अथोपतिष्ठे दादित्यमुदयन्तं समाहितः । मन्त्रैस्तु विविधैः सौरैरृग्यजुःसामसम्भवैः ॥ उपस्थाय महायोगं देवदेवं दिवाकरम् । कुर्व्वीत प्रणति भूमौ मूर्ध्ना नित्यञ्च मन्त्रतः ॥

ॐ खं खसोल्काय शान्ताय कारणत्रयहेतवे । निवेदयामि चात्मानं नमस्ते ज्ञानरूपिणे ॥ क्वचित् पुस्तके खखोल्कायेति च पाठः । नमस्ते घृणिने तुभ्यं सूर्य्याय ब्रह्मरूपिणे । त्वमेव ब्रह्म परममापो ज्योती रसोऽमृतम् ॥ भूर्भुवः स्वस्त्वमोङ्कारः सर्व्वे रुद्राः सनातनाः । पुरुषः सम्महोऽतस्त्वां प्रणमामि कपर्द्दिनम् ॥ त्वमेव विश्वं बहुधा जातं वै जायते च न । नमो रुद्राय सूर्य्याय त्वामहं शरणं गतः ॥ प्रचेतसे नमस्तुभ्यमुमायाः पतये नमः । नमो नमस्ते रुद्राय त्वामहं शरणं गतः ॥ हिरण्यबाहवे तुभ्यं हिरण्यपतये नमः । अम्बिकापतये तुभ्यमुमायाः पतये नमः ॥ नमस्ते नीलकण्ठाय नमस्तुभ्यं पिनाकिने । विलोहिताय भर्गाय सहस्राक्षाय ते नमः ॥ नमो हंसाय ते नित्यं आदित्याय नमोऽस्तु ते । प्रपद्ये त्वां विरूपाक्ष महतं परमेश्वरम् ॥ हिरण्मये गृहे गुप्तमात्मानं सर्व्वदेहिनाम् । नमस्यामि परं ज्योतिर्ब्रह्माणं त्वां परामृतम् ॥ विश्वं पशुपतिं भीमं नरनारीशरीरिणम् । नमः सूर्य्याय रुद्राय भास्वते परमेष्ठिने ॥ उग्राय सर्व्वभक्षाय त्वां प्रपद्ये सदैव हि ॥ एतद्बै सूर्य्यहृदयं जप्त्वा स्तवमनुत्तमम् । प्रातःकालेऽथ मध्याह्ने नमस्कुर्य्याद्दिवाकरम् ॥ इदं पुत्त्राय शिष्याय धार्म्मिकाय द्विजातये । प्रदेयं सूर्य्य हृदयं ब्रह्मणा तु प्रदर्शितम् ॥ सर्व्वपापप्रशमनं वेदसारं समुद्धृतम् । ब्राह्मणानां हितं पुण्यं ऋषिसङ्घैर्निषेवितम् ॥ यस्तु नित्यं पठेद्धीमान् प्रेक्षन्नादित्यमण्डलम् । महापातकयुक्तोऽपि पूयते नात्र संशयः ॥ क्षयापस्मारकुष्ठाद्यै र्व्याधिभिः पीडितोऽपि सन् जप्त्वा शतगुणं स्तोत्रं स श्लाघ्यो भवति द्रुतम् ॥ भूतग्रहपिशाचातिबीजव्यसनकर्षिभिः । स्तुवन् ध्यात्वा हरिं विप्रो मुच्यते महतो भयात् ॥ इति कूर्म्मपुराणे उपविभागे १७ अध्यायः ॥ गारुडे ५० अध्याये चैतद्द्रष्टव्यम् ॥ (भविष्यो- त्तरोक्तसूर्य्यहृदयन्तु बहुभिः समाद्रियते पठ्यते च अतस्तत् सप्रक्रियमुच्यते । अथ आदित्यहृदय- प्रारम्भः । आचम्य देशकालौ संकीर्त्य ममा- रोग्यावाप्तये श्रीसवितासूर्य्यनारायणप्रीत्यर्थं द्वादशनमस्काराख्यं कर्म्म करिष्ये । अथ ध्यानम् “ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्त्ती नारायणः सरसिजासनसन्निविष्टः । केयूरवान् मकरकुण्डलवान् किरीटी हारी हिरण्मयवपुर्धृ तशङ्खचक्रः ॥ एकचक्रो रथो यस्य दिव्यः कनकभूषितः । स मे भवतु सुप्रीतः पद्महस्तो दिवाकरः ॥” मित्राय नमः । रवये नमः । सूर्याय नमः । भानवे नमः । खगाय नमः । पूष्णे नमः । हिरण्यगर्भाय नमः । मरीचये नमः आदि- त्याय नमः । सवित्रे नमः । अर्काय नमः । भास्कराय नमः ।

“नमः सवित्रे जगदेकचक्षुषे जगत्प्रसूतिस्थितिनाशहेतवे । त्रयीमयाय त्रिगुणात्मधारिणे विरिञ्चिनारायणशङ्करात्मने ॥ नमोऽस्तु सूर्य्याय सहस्ररश्मये सहस्रशाखान्वितसम्भवात्मने । सहस्रयोगोद्भवभावभागिने सहस्रसङ्ख्यायुगधारिणे नमः ॥ आदित्यस्य नमस्कारं ये कुर्व्वन्ति दिने दिने । जन्मान्तरसहस्रेषु दारिद्र्यं नोपर्जायते ॥ इति नमस्काराः ॥ शतानिक उवाच । “कथमादित्यमुद्यन्तमुपतिष्ठे द्द्विजोत्तमः । एतन्मे ब्रूहि विप्रे न्द्र प्रपद्ये शरणं तव ॥ सुमन्तुरुवाच । इदमेव पुरा पृष्टः शंखचक्रगदाधरः । प्रणम्य शिरसा देवमर्ज्जुनेन महात्मना ॥ कुरुक्षेत्रे महाराज निवृत्ते भारते रणे । कृष्णनाथं समासाद्य प्रार्थयित्वाब्रवीदिदम् ॥ अर्ज्जुन उवाच । ज्ञानञ्च धर्म्मशास्त्राणां गुह्माद्गुह्यतरं तथा । मया कृष्ण परिज्ञातं वाङ्मयं सचरावरम् ॥ सूर्य्यस्तुतिमयं न्यासं वक्तुमर्हसि माधव । भक्त्या पृच्छामि देवेश कथयस्व प्रसादतः ॥ सूर्य्यभक्तिं करिष्यामि कथं सूर्य्यं प्रपूजयेत् ॥ तदहं श्रोतुमिच्छामि त्वत्प्रसादेन यादव ॥ श्रीभगवानुवाच । रुद्रादिदैवतैः सर्वैः पृष्टेन कथितं मया । वक्ष्येऽहं सूर्य्यविन्यासं शृणु पाण्डव यत्नतः ॥ अस्माकं यत्त्वया पृष्टमेकचित्तो भवार्ज्जुन । तदहं सम्प्रवक्ष्यामि आदिमध्यावसानकम् ॥ अर्ज्जुन उवाच । नारायण सुरश्रेष्ठ पृच्छामि त्वां महायशाः । कथमादित्यमुद्यन्तमुपतिष्ठेत् सनातनम् ॥ श्रीभगवानुवाच । साधु पार्थ महाबाहो बुद्धिमानसि पाण्डव । यन्मां पृच्छस्युपस्थानं तत् पवित्रं विभावसोः ॥ सर्व्वमङ्गलमाङ्गल्यं सर्व्वपापप्रणाशनम् । सर्व्वरोगप्रशमनमायुर्व्वर्द्धनमुत्तमम् ॥ अमित्रदमनं पार्थ संग्रामे जयवर्द्धनम् । वर्द्धनं धनपुत्त्राणामादित्यहृदयं शृणु ॥ यच्छ्रुत्वा सर्व्वपापेभ्यो मुच्यते नात्र संशयः । त्रिषु लोकेषु विख्यातं निःश्रेयसकरं परम् ॥ देवदेवं नमस्कृत्य प्रातरुत्थाय चार्ज्जुन । विघ्नान्यनेकरूपाणि नश्यन्ति स्मरणादपि ॥ तस्मात् सर्व्वप्रयत्ने न सूर्य्य मावाहयेत् सदा । आदित्यहृदयं नित्यं जाप्यं तच्छृणु पाण्डव ॥ यज्जपान्मुच्यते जन्तुर्दारिद्र्यादाशु दुस्तरात् । लभते च महासिद्धिं कुष्ठव्याधिविनाशिनीम् ॥ अस्मिन् मन्त्रे ऋषिच्छन्दोदेवताशक्तिरेव च । सर्व्वमेव महावाहो कथयामि तवाग्रतः ॥ मया ते गोपितं न्यासं सर्व्वशास्त्रप्रबोधितम् ।

पृष्ठ ५/४०३

अथ ते कथयिष्यामि उत्तमं मन्त्रमेव च ॥” ॐअस्य आदित्यहृदयस्तोत्रमन्त्रस्य । श्रीकृष्ण ऋषिः श्रीसूर्य्यात्मा त्रिभुवनेश्वरो देवता । अनुष्टुप् छन्दः । हरितहयरथं दिवाकरं घृणिरिति बीजम् । ॐ नमो भगवते जित- वैश्वानरजातवेदसे इति शक्तिः । ॐ नमो भगवते आदित्याय नम इति कीलकम् ॥ ॐ अग्निगर्भदेवता इति मन्त्रः ॥ ॐ नमो भगवते तुभ्यमादित्याय नमो नमः । श्रीसूर्य्य- नारायणप्रीत्यर्थ जपे विनियोगः । अथ न्यासः । ॐ ह्रां अङ्गुष्ठाभ्यां नमः । ॐ ह्रीं तर्ज्जनीभ्यां नमः । ॐ ह्रूं मध्यमाभ्यां नमः । ॐ ह्रैंअना- मिकाभ्यां नमः । ॐ ह्रौं कनिष्ठिकाभ्यां नमः । ॐ ह्रः करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः । ॐ ह्रां हृदयाय नमः । ॐ ह्रीं शिरसे स्वाहा । ॐह्रूं शिखायै वषट् । ॐ ह्रैं कवचाय हुम् । ॐह्रौं नेत्रत्रयाय वौषट् । ॐ ह्रः अस्त्राय फट् । ॐ ह्रां ह्रीं ह्रूं ह्रैं ह्रौं ह्रः । इति दिग्बन्धः ॥ अथ ध्यानम् । “भास्वद्रत्नाढ्यमौलिं स्फुरदधररुचा रञ्जितं चारुकेशं भास्वन्तं दिव्यतेजः करकमलयुतं स्वर्णवर्ण- प्रभाभिः । विश्वाकाशावकाशग्रहपतिशिखरे भाति यश्चोदयाद्रौ सर्व्वानन्दप्रदाता हरिहरनमितः पातु मां विश्वचक्षुः ॥ पूर्व्वमष्टदलं पद्मं प्रणवादिप्रतिष्ठितम् । मायाबीजं दलाष्टाग्रे यन्त्रमुद्धारयेदिति ॥ आदित्यं भास्करं भानुं रविं सूर्य्यं दिवाकरम् । मार्त्तण्डं तपनं चेति दलेष्वष्टसु योजयेत् ॥ दीप्ता सूक्ष्मा जया भद्रा विभूतिर्व्विमला तथा । अमोघा विद्युता चेति मध्ये श्रीः सर्व्वतोमुस्ती ॥ सर्व्वज्ञः सर्व्वगश्चैव सर्व्वकारणदेवता । सर्व्वेशं सर्व्वहृदयं नमामि सर्व्वसाक्षिणम् ॥ सर्व्वात्मा सर्व्वकर्त्ता च सृष्टिजीवनपालकः । हितः स्वर्गापवर्गश्च भास्करेश नमोऽस्तु ते ॥” इति प्रार्थना ॥ “नमो नमस्तेऽस्तु सदा विभावसो सर्व्वात्मने सप्तहयाय भानवे । अनन्तशक्तिर्मणिभूषणेन ददस्व भुक्तिं मम मुक्तिमव्ययाम् ॥ अर्कन्तु मूर्ध्नि विन्यस्य ललाटे तु रविं न्यसेत् । विन्यसेन्नेत्रयोः सूर्य्यं कर्णयोश्च दिवाकरम् ॥ नासिकायां न्यसेद्भानुं मुखे वै भास्करं न्यसेत् । पर्ज्जन्यमोष्ठयोश्चैव तीक्ष्णं जिह्वान्तरं न्यसेत् ॥ सुवर्णरेतसं कण्ठे स्कन्धयोस्तिग्मतेजसम् । बाह्वोस्तु पूषणश्चै व मित्रं वै पृष्ठतो न्यसेत् ॥ वरुणं दक्षिणे हस्ते त्वष्टारं वामतः करे । हस्तावुष्णकरः पातु हृदयं पातु भानुमान् ॥ उदरे तु यमं विन्द्यादादित्यं नाभिमण्डले । कठ्यां तु विन्यसेद्ध्वंसं रुद्रमूर्व्वोस्तु विन्यसेत् ॥

जान्वोस्तु गोपतिं न्यस्य सवितारन्तु जङ्घयोः । पादयोश्च विवस्वन्तं गुल्फयोश्च दिवाकरम् ॥ बाह्यतस्तु तमोध्वंसं भगमभ्यन्तरे न्यसेत् । सर्व्वाङ्गेषु सहस्रांशु दिग्विदिक्षु भगं न्यसेत् ॥” इति दिग्बन्धः ॥ “एष आदित्यविन्यासो देवानामपि दुर्लभः । द्वमं भक्त्या न्यसेत् पार्थ स याति परमां गतिम् कामक्रोधकृतात् पापात् मुच्यते नात्र संशयः । सर्पादपि भयं नैव संग्रामेषु पथिष्वपि ॥ रिपुसंघट्टकालेषु तथा चोरसमागमे । त्रिसन्ध्यं जपतो न्यासं महापातकनाशनम् ॥ विस्फोटकसमुत्पन्नं तीव्रज्वरसमुद्भवम् । शिरोरोगं नेत्ररोगं सर्व्वव्याधिविनाशनम् ॥ कुष्ठव्याधिस्तथा दद्रुरोगाश्च विविधाश्च ये । जपमानस्य नश्यन्ति शृणु भक्त्या तदर्जुन ॥ आदित्यो गन्त्रसंयुक्त आदित्यो भुवनेश्वरः ॥ आदित्यान्नापरो देवो ह्यादित्यः परमेश्वरः ॥ आदित्यमर्च्चयेद् ब्रह्मा शिव आदित्यमर्च्चयेत् । यदादित्यमयं तेजो मम तेजस्तदर्जुन ॥ आदित्यं मन्त्रसंयुक्तमादित्यं भुवनेश्वरम् । आदित्यं ये प्रपश्यन्ति मां पश्यन्ति न संशयः ॥ त्रिसन्ध्यमर्च्चयेत् सूर्य्यं स्मरेद्भक्त्या तु यो नरः न स पश्यति दारिद्र्यं जन्मजन्मनि चार्जुन ॥ एतत्ते कथितं पार्थ आदित्यहृदयं मया ॥ शृण्वन्मुक्त्वा च पापेभ्यः सूर्य्यलोके महीयते । ॐनमो भगवते तुभ्यमादित्याय नमो नमः । आदित्यः सविता सूर्य्यः खगः पुषा गभस्तिमान् सुवर्णः स्फटिको भानुः स्फुरितो विश्वतापनः । रविर्व्विश्वो महातेजाः सुवर्णः सुप्रबोधकः ॥ हिरण्यगर्भस्त्रिशिरास्तपनो भास्करो रविः । मार्त्त ण्डो गोपतिः श्रीमान् कृतज्ञश्च प्रतापवान् तमिस्रहा भगो हंसो नासत्यश्च तमोनुदः । शुद्धो विरोचनः केशो सहस्रांशुर्महाप्रभुः ॥ विवस्वान् पूषणो मृत्युर्मिहिरो जामदग्न्यजित् धर्म्मरश्मिः पतङ्गश्च शरण्योऽमित्रहा तपः ॥ दुर्व्विज्ञेयगतिः शूरस्तेजो राशिर्म्महायशाः । शम्भुश्चित्राङ्गदः सौम्यो हव्यकव्यप्रदायकः ॥ अंशुमानुत्तमो देव ऋग्यजुः साम एव च । हरिदश्वस्तमोदारः सप्तसप्तिर्मरीचिमान् ॥ अग्निगर्भोऽदितेः पुत्त्रः शम्भुस्तिमिरनाशनः । पूषा विश्वम्भरो मित्रः सुवर्णः सुप्रतापवान् ॥ आतपी मण्डली भास्वान् तपनः सर्व्वतापनः । कृतविश्वो महातेजाः सर्व्वरत्नमयोद्भवः ॥ अक्षरश्च क्षरश्चैव प्रभाकरविभाकरौ । चन्द्रश्चन्द्राङ्गदः सौम्यो हव्यकव्य प्रदायकः ॥ अङ्गारकोऽङ्गदोऽगस्तो रक्ताङ्गश्चाङ्गवर्द्धनः । बुद्वो बुद्धासनो बुद्धिर्बुद्धात्मा बुद्धिवर्द्धनः ॥ बूहद्भानुर्बृहद्भासो बृहद्भामा बृहस्पतिः । शुक्लस्त्वं शुक्लरेतास्त्वं शुक्लाङ्गः शुक्लभूषणः ॥ शनिमान् शनिरूपस्त्वं शनैर्गच्छसि सर्व्वदा । अनादिरादिरादित्यस्ते जोराशिर्म्महातपाः ॥ अनादिरादिरूपस्त्वमादित्यो दिक्पतिर्य्यमः ।

भानुमान् भानुरूपस्त्वं स्वर्भानुर्भानुदीप्तिमान् ॥ धूमकेतुर्म्महाकेतुः सर्व्वकेतुरनुत्तमः । तिमिरावरणः शम्भुः स्रष्टा मार्त्तण्ड एव त ॥ नमः पूर्व्वाय गिरये पश्चिमाय नमो नमः । नमोत्तराय गिरये दक्षिणाय नमो नमः ॥ नमो नमः सहस्रांशो ह्यादित्याय नमो नमः । नमः पद्मप्रबोधाय नमस्ते द्वादशात्मने ॥ नमो विश्वप्रबोधाय नमो भ्राजिष्णुजिष्णवे । ज्योतिषे च नमस्तुभ्यं ज्ञानार्काय नमो नमः ॥ प्रदीप्ताय प्रगल्भाय युगान्ताय नमो नमः । नमस्ते होतृपतये पृथिवीपतये नमः ॥ नमोङ्कार वषट्कार सर्व्वयज्ञ नमोऽस्तु ते । ऋगवेदादि यजुर्वेद सामवेद नमोऽस्तु ते ॥ नमो हाटकवर्णाय भास्कराय नमो नमः । जयाय जयभद्राय हरिदश्वाय ते नमः ॥ दिव्याय दिव्यरूपाय ग्रहाणां पतये नमः । नमस्ते शुचये नित्यं नमः कुरु कुलात्मने ॥ नमस्त्रैलोक्यनाथाय भूतानां पतये नमः । नमः कैवल्यनाथाय नमस्ते दिव्यचक्षुषे ॥ त्वं ज्योतिस्त्वं द्युतिर्ब्रह्मा त्वंविष्णुस्त्व प्रजापतिः त्वमेव रुद्रो रुद्रात्मा वायुरग्निस्त्वमेव च ॥ योजनानां सहस्रे द्वे द्वे शते द्वे च योजने । एकेन निमिषार्द्धेन क्रममाण नमोऽस्तु ते ॥ नवयोजनलक्षाणि सहस्रद्विशतानि च । यावद्घटौप्रमाणेन क्रममाण नमोऽस्तु ते ॥ अग्रतश्च नमस्तुभ्यं पृष्ठतश्च सदा नमः । पार्श्वतश्च नमस्तुभ्यं नमस्ते चास्तु सर्व्वदा ॥ नमः सुरारिहन्त्रे च सोमसूर्य्याग्निचक्षुषे । नमो दिव्याय व्योमाय सर्व्वतन्त्रमयाय च ॥ नमो वेदान्तवेद्याय सर्व्वकर्म्मादिसाक्षिणे । नमो हरितवर्णाय सुवर्णाय नमो नमः ॥ अरुणो माघमासे तु सूर्य्यो वै फाल्गुने तथा । चैत्रमासे तु वेदाङ्गो भानुर्वैशाखतापनः ॥ ज्यैष्ठमासे तपेदिन्द्र आषाढे तपते रविः ॥ गभस्तिः श्रावणे मासि यमो भाद्रपदे तथा ॥ इषे सुवर्णरेताश्च कार्त्तिके च दिवाकरः ॥ मार्गशीर्षे तपेन्मित्रः पौषे विष्णुः सनातनः ॥ पुरुषस्त्वधिके मासे मासाधिक्ये तु कल्पयेत् । इत्येते द्वादशादित्याः काश्यपेयाः प्रकीर्त्तिताः ॥ उग्ररूपा महात्मानस्तपन्ते विष्णुरूपिणः । धर्म्मार्थकाममोक्षाणां प्रस्फुटा हेतवो नृप ॥ सर्व्वपापहरश्चैवमादित्यं संप्रपूजयेत् । रुकधा दशधा चैव शतधा च सहस्रधा ॥ तपन्ते विश्वरूपेण सृजन्ति संहरन्ति च । एष विष्णुः शिवश्चैव ब्रह्मा चैव प्रजापतिः ॥ महेन्द्रश्चैव कालश्च यमो वरुण एव च । नक्षत्रग्रहताराणामधिपो विश्वतापनः ॥ वायुरग्निर्धनाध्यक्षो भूतकर्त्ता स्वयं प्रभुः । एष देवो हि देवानां सर्व्वमाप्यायते जगत् ॥ एष कर्त्ता हि भूतानां संहर्त्ता रक्षकस्तथा । एष लोकानुलोकश्च सप्तद्वीपाश्च सागराः ॥ एष पातालम्नप्तस्थो दैत्यदानवराक्षसाः ।

पृष्ठ ५/४०४

एष धाता विधाता च बीजं क्षेवं प्रजापतिः ॥ एष एव प्रजा नित्यं संवर्द्धयति रश्मिभिः । एष यज्ञः स्वधा स्वाहा ह्रीः श्रीश्च पुरुषोत्तमः एष भूतात्मको देवः सूक्ष्मो व्यक्तः सनातनः । ईश्वरः सर्व्वभूतानां परमेष्ठी प्रजापतिः ॥ कालात्मा सर्व्वभूतात्मा वेदात्मा विश्वतोमुखः जन्ममृत्युजराव्याधिसंसारभयनाशनः ॥ दारिद्र्यव्यसनध्वंसी श्रीमान् देवो दिवाकरः । विकत्तनो विवस्वांश्च मार्त्तण्डो भास्करो रविः लोकप्रकाशकः श्रीमाँल्लोकचक्षुर्ग्रहेश्वरः । लोकसाक्षी त्रिलोकेशः कर्त्ता हर्त्ता तमिस्रहा ॥ तपनस्तापनश्चैव शुचिः सप्ताश्ववाहनः । गभस्तिहस्तो ब्रह्मण्यः सर्व्वदेवनमम्कृतः ॥ आयुरारोग्यमैश्वर्यं नरा नार्य्यश्च मन्दिरे । यस्य प्रसादात् सन्तुष्टिरादित्यहृदयं जपेत् ॥ इत्येतैर्नामभिः पार्थ आदित्यं स्तौति नित्यशः । प्रातरुत्थाय कौन्तेय तस्य रोगभयं न हि ॥ पातकान्मुच्यते पार्थ व्याधिभ्यश्च न संशयः । एकसन्ध्यं द्विसन्ध्यं वा सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥ त्रिसन्ध्यं जपमानस्तु पश्येच्च परमं पदम् ॥ यदहः कुरुते पापं तदहः प्रतिमुच्यते ॥ यद्रात्र्याः कुरुते पापं तद्रात्र्याः प्रतिमुच्यते । दद्रुस्फोटककुष्ठानि मण्डलानि विषूचिका ॥ सर्व्वव्याधिमहारोगभूतवाधास्तथैव च ॥ डाकिनी शाकिनी चैव महारोगभयं कुतः ॥ ये चान्ये दुष्टरोगाश्च ज्वरातीसारकादयः । जपमानस्य नश्यन्ति जीवेच्च शरदां शतम् ॥ संवत्सरेण मरणं यदा तस्य ध्रुवं भवेत् । आशीर्षां पश्यति छायामहोरात्रं धनञ्जय ॥ यस्त्विदं पठते भक्त्या भानुवारे महात्मनः । प्रातःस्नाने कृते पार्थ एकाग्रकृतमानसः ॥ सुवर्णचक्षुर्भवति न चान्धस्तु प्रजायते । पुत्त्रवान् धनसम्पन्नो जायते चारुजः सुखी ॥ सर्व्वसिद्धिमवाप्नोति सर्व्वत्र विजयी भवेत् । आदित्यहृदयं पुण्यं सूर्य्यनामविभूषितम् ॥ श्रुत्वा च निखिलं पार्थ सर्व्वपापैः प्रमुच्यते । अतःपरतरं नास्ति सिद्धिकामस्य पाण्डव ॥ एतज्जपस्व कौन्तेय येन श्रेयो ह्यवाप्स्यसि । आदित्यहृदयं नित्यं यः पठेत् सुसमाहितः ॥ भ्रूणहा मुच्यते पापात् कृतघ्नं ब्रह्मघातकः । गाघ्नः सुरापो दुर्भोगी दुष्प्रतिग्रहकारकः ॥ पातकानि च सर्व्वाणि दहत्यव न संशयः । य इदं शृणुयान्नित्यं जपेद्वापि समाहितः ॥ सर्व्वपापविशुद्धात्मा सूर्य्यलोके महीयते । अपुत्त्रा लभते पुत्त्रान् निर्धनो धनमाप्नुयात् ॥ कुरोगी मुच्यते रोगाद्भक्त्या यः पठते सदा । यस्त्वादित्यदिने पार्थ नाभिमात्रजले स्थितः ॥ उदयाचलमारूढं भाम्करं प्रणतः स्थितः । जपते मानवा भक्त्या शृणुयाद्वापि भक्तितः ॥ स याति परमं स्थानं यत्र देवो दिवाकरः । अमित्रदमनं पार्थं यदा कर्त्तुं समारभेत् ॥ तदा प्रतिकृतिं कृत्वा शत्रोश्च रणपांशुभिः ।

आक्रम्य वामपादेन आदित्यहृदयं जपेत् ॥ एतन्मन्त्रं समाहूय सर्व्वसिद्धिकरं परम् ॥” ॐ ह्रों हिमालीढं स्वाहा । ॐ ह्रों निलीढं स्वाहा । ॐ ह्रीं मालीढं स्वाहा । इति मन्त्रः । “त्रिभिश्च रोगी भवति ज्वरी भवति पञ्चभिः । जपैस्तु सप्तभिः पार्थ राक्षसीं तनुमाविशेत् ॥ राक्षसेनाभिभूतस्य विकारान् शृणु पाण्डव । गीयते नृत्यते नग्न आस्फोटयति धावति ॥ शिवारुतञ्च कुरुते हसते क्रन्दते पुनः । एवं संपीड्यते पार्थ यद्यपि स्यान्महेश्वरः ॥ किं पुनर्मानुषः कश्चिच्छौचाचारविवर्जितः । पीडितस्य न संदेहो ज्वरो भवति दारुणः ॥ यदा चानुग्रहं तस्य कत्तुमिच्छेच्छुभङ्करम् । तदा सलिलमादाय जपेन्पन्त्रमिमम्बु धः ॥ नमो भगवते तुभ्यमादित्याय नमो नमः । जयाय जयभद्राय हरिदश्वाय ते नमः ॥ स्नापयेत्तेन मन्त्रेण शुभं भवति नान्यथा ॥ अन्यथा च भवेद्दोषो नश्यते नात्र संशयः ॥ अतस्ते निखिलः प्रोक्तः पूजाञ्चैव निबोध मे । उपलिप्ते शुचौ देशे नियता वाग्यतः शुचिः ॥ वृत्तं वा चतुरस्रं वा लिप्तभूमौ लिखेच्छुचिः । त्रिधा तत्र लिखेत् पद्ममष्टपत्रं सकर्णिक्रम् ॥ अष्टपत्रं लिखेत् पद्मं लिप्तगोमयमण्डले । पूर्व्वपत्रे लिखेत् सूर्य्यमाग्नेय्यान्तु रविं न्यसेत् याम्यायाञ्च विवस्वन्तं नैरृ त्यान्तु भगं न्यसेत् । प्रतीच्यां वरुणं विन्द्याद्वायव्यां मित्रमेव च ॥ आदित्यमुत्तरे पत्रे ईशान्यां विष्णुमेव च । मध्ये तु भास्करं विन्द्यात् क्रमेणैव समर्च्चयेत् ॥ अतः परतरं नास्ति सिद्धिकामस्य पाण्डव । महातेजःसमुद्यन्तं प्रणमेत् सकृताञ्जलिः ॥ सकेसराणि पद्मानि करवीराणि चार्ज्जुन । तिलतण्डुलसंयुक्तं कुशगन्धोदकेन च ॥ रक्तचन्दनमिश्राणि कृत्वा वै ताम्रभाजने । धृत्वा शिरसि तत्पात्रं जानुभ्यां धरणीं स्पृशेत् ॥ मन्त्रपूतं गुडाकेशं चार्घ्यं दद्याद्गभस्तये । सायुधं सरथञ्चव सूर्य्यमावाहयाम्यहम् ॥” स्वागतो भव । सुप्रतिष्ठो भव । सन्निधो भव । सन्निहितो भव । सम्मुखो भव । इति पञ्चमुद्राः स्फुटयित्वाह्वयेत् सूर्य्यं भुक्तिं मुक्तिं लभेन्नरः ॥ ॐ श्रीं विद्यां किलिकिलि कटकेष्टसर्व्ढार्थसा- धनाय स्वाहा । ॐ श्रीं ह्रां ह्रीं ह्रः हंसः सूर्य्याय नमः स्वाहा । ॐ श्रीं ह्रां ह्रीं ह्रूं ह्रैं ह्रौं ह्रः सूर्य्यमूर्त्तये स्वाहा । ॐ श्रीं ह्रीं खं खः लोकाय सर्व्वमूत्तये स्वाहा । ॐ ह्रूं मात्तण्डाय स्वाहा । “नमोऽस्तु सूर्य्याय सहस्रभानवे नमोऽस्तु वैश्वानर जातवेदसे । त्वमव चाघ्यं प्रतिगृह्ण देव देवाधिदेवाय नमो नमस्ते ॥ नमो भगंवते तुभ्यं नमस्त जातवेदसे । दत्तमर्ध्यं मया भानो त्वं गृहाण नमोऽस्तु ते एहि सूर्य्य सहस्रांशो तेजोराशे जगत्पते । अनकम्पय मां देव गृहाणार्ध्यं नमोऽस्तु ते ॥

नमो भगवते तुभ्यं नमस्ते जातवेदसे ॥ ममेदमर्घ्यं गृह्ण त्वं देवदेव नमोऽस्तु ते ॥ सर्व्वदेवाय देवाय आधिव्याधिविनाशिने । इदं गृहाण मे देव सर्व्वव्याधिर्विनश्यतु ॥ नमः सूर्य्याय शान्ताय सर्व्वरोगविनाशिने । ममेप्सितं फलं दत्त्वा प्रसीद परमेश्वर ॥” ॐ नमो भगवते सूर्य्याय स्वाहा । ॐ शिवाय स्वाहा । ॐ सर्व्वात्मने सूर्य्याय नमः खाहा । ॐ अक्षय्यतेजसे नमः स्वाहा । “सर्व्वसंकष्टदारिद्रं शत्रुं नाशय नाशय । सर्व्वलोकेषु विश्वात्मा सर्व्वात्मा सर्व्वदर्शकः ॥ नमो भगवते सूर्य्य कुष्ठरोगान् विखण्डय । आयुरारोग्यमैश्वर्य्यं देहि देव नमोऽस्तु ते ॥ नमो भगवते तुभ्यमादित्याय नमो नमः ॥” ॐ अक्षय्यतेजसे नमः । ॐ सूर्य्याय नमः । ॐ विश्वमूर्त्तये नमः । “आदित्यञ्च शिवं विन्द्याच्छिवमादित्यरूपिणम् उभयोरन्तरं नास्ति आदित्यस्य शिवस्य च ॥ एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं पुरुषो वै दिवाकरः । उदये ब्रह्मणो रूपं मध्याह्ने तु महेश्वरः ॥ अस्तमाने स्वयं विष्णुस्त्रिमूर्त्तिश्च दिवाकरः । नमो भगवते तुभ्यं विष्णवे प्रभविष्णवे ॥ ममेदमर्घ्यं प्रतिगृह्ण देव देवाधिदेवाय नमो नमस्ते ॥” श्रीसूर्य्याय साङ्गाय मपरिवाराय श्रीसूर्य्य- नारायणायेदमर्घ्यम् । “हिमघ्नाय तमोघ्नाय रक्षोघ्नाय च ते नमः । कृतघ्नघ्नाय सत्याय तस्मै सत्यात्मने नमः ॥ जयो जयश्च विजयो जितप्राणो जितश्रमः । मनोजवो जितक्रोधो वाजिनः सप्त कीर्त्तिताः ॥ हरितहयरथं दिवाकरं कनकमयाम्बुजरेणुपिञ्जरम् । प्रतिदिनमुदयं नवं नवं शरणमुपेमि हिरण्यरेतसम् ॥ न तं व्यालाः प्रवाधन्ते न व्याधिभ्यो भयं भवेत् न नागेभ्यो भयञ्चैव न च भूतभयं क्वचित् ॥ अग्निशत्रुभयं नास्ति पार्थिवेभ्यस्तथैव च । दुर्गतिं तरते घोरां प्रजाञ्च लभते पशून् ॥ सिद्धिकामो लभेत् सिद्धिं कन्याकामस्तु कन्यकाम् । एतत्पठेत्स कौन्तेय भक्तियुक्तेन चेतसा ॥ अश्वमेधसहस्रस्य वाजपेयशतस्य च । कन्याकोटिसहस्रस्य दत्तस्य फलमाप्नुयात् ॥ इदमादित्यहृदयं योऽधीते सततं नरः । सर्व्वपापविशुद्धात्मा सूर्य्यलोके महीयते ॥ नास्त्यादित्यसमो देवो नास्त्यादित्यसमा गतिः प्रत्यक्षो भगवान् विष्णुर्येन विश्वं प्रतिष्ठितम् ॥ नवतिर्योजनं लक्षं सहस्राणि शतानि च । यावद्घटीप्रमाणेन तावच्चरति भास्करः ॥ गवां शतसहस्रस्य सम्यग् दत्तस्य यत् फलम् । तत् फलं लभते विद्वान् शान्तात्मा स्तौति यो रविम् ॥

पृष्ठ ५/४०५

योऽधीते सूर्य्यहृदयं सकलं सफलं भवेत् । अष्टानां ब्राह्यणानाञ्च लेखयित्वा समर्पयेत् ॥ ब्रह्मलोकऋषीणाञ्च जायते मानुषोऽपि वा । जातिस्मरत्वमाप्नोति शुद्धात्मा नात्र संशयः ॥ अजाय लोकत्रयपावनाय भूतात्मने गोपतये वृषाय । सूर्य्याय सर्व्वप्रलयान्तकाय नमो महाकारुणिकोत्तमाय ॥ विवस्वते ज्ञानभृतान्तरात्मने जगत्प्रदीपाय जगद्बितैषिणे । स्वयम्भुवे दीप्तसहस्रचक्षुषे सुरोत्तमायामिततेजसे नमः ॥ सुरैरनेकैः परिसेविताय हिरण्यगर्भाय हिरण्मयाय । महात्मने मोक्षपदाय नित्यं नमोऽस्तु ते वासरकारणाय ॥ आदित्यश्चार्चितो देव आदित्यः परमं पदम् । आदित्यो मातृको भूत्वा आदित्यो वाङ्मयं जगत् आदित्यं पश्यते भक्त्या मां पश्यति ध्रुवं नरः । नादित्यं पश्यते भक्त्या न स पश्यति मां नरः ॥ त्रिगुणञ्च त्रितत्त्वञ्च त्रयो वेदास्त्रयोऽग्नयः । त्रयाणाञ्च त्रिमूर्त्तिस्त्वं तुरीयस्त्वं नमोऽस्तु ते ॥ नमः सवित्रे जगदेकचक्षुषे जगत्प्रसूतिस्थितिनाशहेतवे । त्रयीमयाय त्रिगुणात्मधारिणे विरिञ्चिनारायणशङ्करात्मने ॥ यस्योदये नेह जगत्प्रबुद्ध्यते प्रवर्त्तते चाखिलकर्म्मसिद्धये । ब्रह्मेन्द्रनारायणरुद्रवन्दितः स नः सदा यच्छतु मङ्गलं रविः ॥ नमोऽस्तु सूर्य्याय सहस्ररश्मये सहस्रशाखान्वितसम्भवात्मने । सहस्रयोगोद्भवभावभागिने सहस्रसंख्यायुगधारिणे नमः ॥ यन्मण्डलं दीप्तिकरं विशालं रत्नप्रभं तीव्रमनादिरूपम् । दारिद्र्यदुःखक्षयकारणञ्च पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ यन्मण्डलं देवगणैः सुपूजितं विप्रैः स्तुतं भावनमुक्तिकोविदम् । तं देवदेवं प्रणमामि सूर्य्यं पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ यन्मण्डलं ज्ञानघनं त्वगम्यं त्रै लोक्यपूज्यं त्रिगुणात्सरूपम् । समस्ततेजोमयदिव्यरूपं पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ यन्मण्डलं गूढमतिप्रबोधं धर्म्मस्य वृद्धिं कुरुते जनानाम् । तत् सर्व्वपापक्षयकारणञ्च पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ यन्मण्डलं व्याधिविनाशदक्षं ऋग्यजुःसामसु सम्प्रगीतम् ।

प्रकाशितं येन च भूर्भुवः स्वः पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ यन्मण्डलं वेदविदो वदन्ति गायन्ति यच्चारणसिद्धसङ्घाः । यद्योगिनो योगजुषाञ्च सङ्घाः पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ यन्मण्डलं सर्व्वजनेषु पूजितं ज्योतिश्च कुर्य्यादिह मर्त्यलोके । यत्कालकालादिमनादिरूपं पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ यम्मण्डलं विष्णुचतुर्मुखाख्यं यदक्षरं पापहरं जनानाम् । यत्कालकल्पक्षयकारणञ्च पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ यन्मण्डलं विश्वसृजं प्रसिद्ध- मुत्पत्तिरक्षाप्रलयप्रगल्भम् । यस्मिन् जगत् संहरतेऽखिलञ्च पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ यन्मण्डलं सर्व्वगतस्य विष्णो- रात्मा परं धाम विशुद्धतत्त्वम् । सूक्ष्मान्तरैर्योगपथानुगम्यं पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ यन्मण्डलं ब्रह्मविदो वदन्ति गायन्ति यच्चारणसिद्धसङ्घाः । यन्मण्डलं वेदविदः स्मरन्ति पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ यन्मण्डलं वेदविदोपगीतं यद्योगिनां योगपथानुगम्यम् । तत् सर्व्ववेदं प्रणमामि सूर्य्यं पुनातु मां तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ मङ्गलाष्टमिदं पुण्यं यः पठेत् सततं नरः । सर्व्वपापविशुद्धात्मा सूर्य्यलोके महीयते ॥ ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्ती नारायणः सरसिजासनसन्निविष्टः । केयूरवान् मकरकुण्डलवान् किरिटी हारी हिरण्मयवपुर्धृ तशङ्खचक्रः ॥ सशङ्खचक्रं रविमण्डले स्थितं कुशेशयाक्रान्तमनन्तमच्युतम् ॥ भजामि बुद्ध्या तपनीयमूर्त्तिं सुरोत्तमं चित्रविभूषणोज्ज्वलम् ॥ एवं ब्रह्मादयो देवा ऋषयश्च तपोधनाः । कीर्त्तयन्ति सुरश्रेष्ठं देवं नारायणं विभुम् । वेदवेदाङ्गशारीरं दिव्यदीप्तिकरं परम् । रक्षोघ्नं रक्तवर्णञ्च सृष्टिसंहारकारकम् ॥ एकचक्रो रथो यस्य दिव्यः कनकभूषितः । स मे भवतु सुप्रीतः पद्महस्तो दिवाकरः ॥ आदित्यः प्रथमं नाम द्वितीयन्तु दिवाकरः । तृतीयं भास्करः प्रोक्तं चतुर्थन्तु प्रभाकरः ॥ पञ्चमन्तु सहस्रांशुः षष्ठञ्चैव त्रिलोचनः । सप्तमं हरिदश्वश्च अष्टमञ्च विभावसुः ॥ नवमं दिनकृत् प्रोक्तं दशमं द्बादशात्मकः । एकादशं त्रयीमूर्त्ति र्द्वादशं सूर्य्य एव च ॥

द्वादशादित्यनामानि प्रातःकाले पठैन्नरः । दुःस्वप्ननाशनञ्चैव सर्व्वदुःखञ्च नश्यति ॥ दद्रुकुष्ठहरञ्चैव दारिद्र्यं हरते ध्रुवम् । सर्व्वतीर्थप्रदञ्चैव सर्व्वकामप्रवर्द्धनम् ॥ यः पठेत् प्रातरुत्थाय भक्त्या नित्यमिदं नरः । सौख्यमायुस्तथारोग्यं लभते मोक्षमेव च ॥ अग्निमीले नमस्तुभ्यमिषेत्वोर्जेस्वरूपिणे । अग्न आयाहि वीतस्त्वं नमस्ते ज्योतिषां पते । शन्नोदेवी नमस्तुभ्यं जगच्चक्षुर्नमोऽस्तु ते । पञ्चमायोपवेदाय नमस्तुभ्यं नमो नमः ॥ पद्मासनः पद्मकरः पद्मगर्भसमद्युतिः । सप्ताश्वरथसंयुक्तो द्विभुजः स्यात् सदा रविः ॥ आदित्यस्य नमस्कारं ये कुर्व्वन्ति दिने दिने । जन्मान्तरसहस्रेषु दारिद्र्यं नोपजायते ॥ उदयगिरिमुपेतं भास्करं पद्महस्तं निखिलभुवननेत्रं भक्तरत्नोपमेयम् । तिमिरकरिमृगेन्द्रं बोधकं पद्मिनीनां सुरवरमभिवन्दे सुन्दरं विश्ववन्द्यम् ॥” इति श्रीभविष्योत्तरपुराणे श्रीकृष्णार्ज्जुनसंवादे आदित्यहृदयस्तीत्रं संपूर्णम् ॥ * ॥) सूर्य्या, स्त्री, (सूर्य्यस्य भार्य्या । टाप् ।) सूर्य्यभार्य्या संज्ञा । इति शब्दरत्नावली ॥ इन्द्रवारुणी । इति राजनिर्घण्टः । नवोढा । इति शब्दरत्ना- वली ॥ यथा, श्रीभागवते । १० । १ । २९ । “तस्यां हि कर्हिचिच्छौरिर्व्वसुदेवः कृतोद्वहः । देवक्या सूर्य्यया सार्द्धं प्रयाणे रथमारुहत् ॥” (वाक् । इति निघण्टुः । १ । ११ । “सर्त्ते- र्गत्यर्थात् सुवतेर्व्वा प्रेरणार्थात् राजसूय- सूर्य्येत्यादिना निपातनात् क्यपि सर्त्तेरूत्वं सुवतेर्व्वा रुडागमः । सरति गच्छति स्तोतॄन् प्रति, कर्णशष्कुलिं वा सुवति प्रे रयति चोदना- रूपा पुरुषादीनिदं कुर्व्विति । यद्वा, सुपूर्व्वा- दीरतेः कृत्यल्युटो बहुलम् । इति कर्म्मणि क्यपि निपातनाद्रूपसिद्धिः । सुष्ठु ईर्य्यते उच्चार्य्यते इति सूर्य्या । यद्वा, षु प्रेरणेसुसूधीगृधिभ्यः क्रनिति क्रन्-प्रत्ययः । प्रेर्य्यते उच्चारणकाले प्राणेन सूरा छन्दसि स्वाथ इति यत्प्रत्ययः सूर्य्या । यद्वा, सूरयो मेधाविनः तानर्हति छन्दसि च, इति यत् प्रत्ययः । यद्वा, सूरिषु साधुः । तत्र साधुः इति यत् ।” इति तट्टीकायां देवराजयज्वा ॥) सूर्य्यार्घ्यं, क्ली, (सूर्य्याय देयमर्घ्यम् ।) सूर्य्यसम्प्र- दानकार्घ्यम् । शक्तिपूजायां अच्छिद्रावधार- णार्थं सूर्य्यार्घ्यदानम् । यथा, -- “ततो भास्करबीजेन सहितेनामुना पुनः । मन्त्रेण भास्करायार्घ्यमच्छिद्रार्थं निवेदयेत् ॥ नमो विवस्वते ब्रह्मन् भास्वते विष्णुतेजसे । जगत्सवित्रे शुचये सवित्रे कर्म्मदायिने ॥ ततः कृताञ्जलिर्भूत्वा पठित्वा मन्त्रमीरितम् । एकाग्रमनसा वाग्भिरच्छिद्रमवधारयेत् ॥ यज्ञच्छिद्रं तपश्छिद्रं यच्छिद्रं पूजने मम । सर्व्वं तदच्छिद्रमस्तु भास्करस्य प्रसादतः ॥” इति कालिकापुराणे ५६ अध्यायः ॥ * ॥

पृष्ठ ५/४०६

रोगादिशान्त्यर्थं सूर्य्य स्य हंसादिसप्ततिनामभिः सप्ततिधार्घ्यप्रदानप्रमाणं यथा, -- “हंसो भानुः सहस्रांशुस्तपनस्तापनो रविः । विकर्त्तनो विवस्वांश्च विश्वकर्म्मा विभावसुः ॥ विश्वरूपो विश्वकर्त्ता मार्त्त ण्डो मिहिरोऽंशु- मान् । आदित्यश्चोष्णगुः सूर्य्योऽर्य्यमा व्रध्रो दिवा- करः ॥ द्वादशात्मा सप्तहयो भास्करोऽहस्करः खगः । सूरः प्रभाकरः श्रीमान् लोकचक्षुर्ग्रहेश्वरः ॥ त्रिलोकेशो लोकसाक्षी तमोऽरिः शाश्वतः शुचिः । गभस्तिहस्तस्तीव्रांशुस्तरणिः सुमहोरणिः ॥ द्युमणिर्हरिदश्वोऽर्को भानुमान् भयनाशनः । छन्दोऽश्वो वेदवेद्यश्च भास्वान् पूषा वृषाकपिः ॥ एकच रिथो मित्रो मन्देहारिस्तमिस्रहा । दैत्यह पापहर्त्ता च धर्म्माधर्म्मप्रकाशकः ॥ हेलिकश्चित्रभानुश्च कलिघ्नस्तार्क्ष्यवाहनः । दिक्पतिः पद्मिनीनाथः कुशेशयकरो हरिः ॥ धर्म्मरश्मिर्दु र्निरीक्षश्चण्डांशुः कश्यपात्मजः । एभिः सप्ततिसंख्याकैः पुण्यैः सूर्य्यस्य नामभिः ॥ प्रणवादिचतुर्थ्यन्तैर्न्न मस्कारसमन्वितैः । प्रत्येकमुच्चरन्नाम दृष्ट्वा दृष्ट्रा दिवाकरम् ॥ विगृह्य पाणियुग्मेन ताम्रपात्रं सुनिर्म्मलम् । जानुभ्यामवनीं गत्वा परिपूर्य्यं जलेन च ॥ करवीरादिकुसुमै रक्तचन्द्रनमिश्रितैः । दूर्व्वाङ्कुरैरक्षतैश्च निःक्षिप्तैः पात्रमध्यतः ॥ दद्यादर्घ्यमनर्घ्याय सवित्रे ध्यानपूर्व्वकम् । उपमौलिसमानीय तत्पात्रं नान्यदृङ्मनाः ॥ प्रतिमन्त्रं नमस्कुर्य्यादुदयास्तमये रविम् । अनया नाम सप्तत्या महामन्त्ररहस्यया ॥ ॥ एवं कुर्व्वन्नरो जातु न दरिद्रो न दुःखभाक् । व्याधिभिर्म्मुच्यते धोरैरपि जन्मान्तरार्ज्जितैः ॥ विनौषधैर्व्विना वैद्यैर्व्विना पथ्यपरिग्रहैः । कालेन निधनं प्राप्य सूर्य्य लोके महीयते ॥” इति स्कन्दपुराणै काशीखण्डे ९ अध्यायः ॥ सूर्य्यालोकः, पुं, (सूर्य्यस्य आलोकः ।) आतपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सूर्य्यावर्त्तः, पुं, (सूर्य्य इव आवर्त्तते इति । आ + वृत् + अच् ।) क्षुपविशेषः । हुडहुडिया इति भाषा । अस्य गुणः । सूर्य्यावर्त्तो विबन्धघ्नः । इति राजवल्लभः ॥ शाकविशेषः । सुलचिया इति भाषा । तत्पर्य्यायः । “पार्व्वतेयश्च करभो वशिरः कपिपिप्पली । जामातासौ क्वचित् प्रोक्तः सूर्य्यावर्त्तः सितो- ऽपरः ॥” इति रत्नमाला ॥ “वराहकाली कथितः सूर्य्यावर्त्तस्तु शाब्दिकैः ॥” इति हारावली ॥ सूर्य्यावर्त्ता, स्त्री, (सूर्य्य इव आवर्त्तते या । आ + वृत् + अच् । टाप् ।) आदित्यभक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥

सूर्य्याश्मा, [न्] पुं, (सूर्य्यप्रियोऽश्मा प्रस्तरः ।) सूर्य्यकान्तमणिः । इति हेमचन्द्रः ॥ सूर्य्याश्वः, पुं, (सूर्य्यस्य अश्वः ।) सूर्य्यघोटकः । तत्पर्य्यायः । वाताटः २ हरितः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सूर्य्यास्तं, क्ली, (सूर्य्यस्य अस्तम् ।) सूर्य्यस्यास्ता- चलगमनम् । यथा, -- “निशीथादध इत्यनेन अर्द्धरात्रपूर्व्वकालत्वेन सूर्य्यास्तमयकालस्यापि लाभात् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सूर्य्याह्वं, क्ली, (सूर्य्यस्य आह्वा आह्वा यस्य ।) ताम्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सूर्य्य नामके, त्रि ॥ सूर्य्याह्वः, पुं, (सूर्य्यस्य आह्वा आह्वा यस्य ।) अर्कवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सूर्य्येन्दुसङ्गमः, पुं, (सूर्य्येण सह इन्दोः सङ्गम एकराश्यवस्थानरूपमेलनं यत्र ।) अमावास्या । इत्यमरः । १ । ४ । ८ ॥ सूर्य्यचन्द्रमेलनञ्च ॥ सूर्य्योढः, पुं, (सूर्य्य ऊढोऽस्तगतो यत्र ।) सूर्य्या- स्तकालप्राप्तोऽतिथिः । यथा, -- “सूर्य्योढस्तु स सम्प्राप्तो यः सूर्य्येऽस्तं गते- ऽतिथिः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ यथा, विष्णुपुराणम् । “दिवातिथौ तु विमुखे गते यत् पातकं भवेत् तदेवाष्टगुणं विद्यात् सूर्य्योढे विमुखे गते ॥” इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ सूर्य्योदयः, पुं, (सूर्य्यस्य उदयः ।) सूर्य्यस्य प्रकाशः । यथा, विष्णुधर्म्मोत्तरे । “सावने च तथा मासि त्रिंशत्सूर्य्योदयाः स्मृताः आदित्यराशिभोगेन सौरो मासः प्रकीर्त्तितः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ तत्र शयननिषेधो यथा, -- “सूर्य्योदये चास्तमिते च शायिनं विमुञ्चति श्रीरपि चक्रपाणिनम् ॥” इति लक्ष्मीचरितम् ॥ * ॥ तत्काले स्नानादेः कत्त व्यता यथा, -- “सूर्य्योदयं विना नैव स्नानदानादिकाः क्रियाः इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ सूष, प्रसवे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० पर०- सक०-सेट् ।) षष्ठस्वरी । सूषति । इति दुर्गा- दासः ॥ सृ, गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर- सक०-अनिट् ।) सरति । नालानं करिणा सस्रे इति रघौ कर्म्मकर्त्तृत्वादिति रमानाथः । तच्चिन्त्यं कर्त्तृस्थभावधातूनां तन्निषेधात् । वस्तुतस्तु गणकृतानित्यत्वादात्मनेपदम् । ना- लानैरिति वा पाट्यं तंत्र कर्म्माविक्षायां भावे प्रत्ययः । इति दुर्गादासः ॥ सृ, क गतौ । स्तृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) क, सारयति । इति दुर्गादासः ॥

सृ, र लि गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (ह्वा०- पर०-सक०-अनिट् ।) र, वैदिकः । लि, ससर्त्ति । इति दुर्गादासः ॥ सृक्, [ज्] पुं, (सृजतीति । सृज् + क्विप् ।) सृष्टिकर्त्ता । तस्य रूपान्तराणि । सृग् । सृट् । सृड् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ सृकः, पुं, (सरतीति । सृ गतौ + “सृवृभूशुषि- मुषिभ्यः कक् ।” उणा० ३ । ४१ । इति कक् । कैरवः । बाणः । इत्युनादिकोषः ॥ पद्मम् । वायुः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (वज्रः । इति निधण्टुः । २ । २० ॥ सरणशीले, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १० । १८० । २ । “सृकं संशाय पविमिन्द्रतिग्मम् ॥” “सृकं सरणशीलम् ।” इति तद्भाष्यम् ॥) सृकण्डुः, स्त्री, कण्डूरोगः । इति शब्दरत्नावली ॥ सृकालः, पुं, सृगालः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सृक्क, [न्] क्ली, (सृजति लालादीनिति । सृज् + बाहुलकात् कनिन् ।) सृक्कणी । इति सुभूतिः ॥ इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १२५ । २ । “भयात्संस्तम्भितभुजः सृक्वणी लेलिहन्मुहुः ॥”) सृक्कं, क्ली, सृक्वणी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, सुश्रुते । २ । १६ । “जन्तवश्चात्र मूर्च्छन्ति सृक्कस्योभयतोमुखात् ॥”) सृक्कणी, स्त्री, ओष्ठयोः प्रान्तभावः । इति पाणिनिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, सुश्रुते । ६ । ६० । “भूमौ यः प्रसरति सर्पवत् कदाचित् सृक्कण्यौ विलिहति जिह्वया प्रसक्तम् ॥”) सृक्कि, क्ली, सृक्कणी । इत्यरुणः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सृक्व, [न्] क्ली, (सृजति लालादीनिति । सृज + वनिप् ।) ओष्ठप्रान्तभागः । यथा, -- “ -- प्रान्तावोष्ठस्य सृक्वणी ।” इत्यमरः ॥ “ओष्ठयोर्व्वामदक्षिणौ प्रान्तौ सृक्वणी उच्येते ओष्ठस्येति जातावेकत्वम् । सृजतो लालादि सृक्वणी त्रासुसिति क्वनिप् निपातनात् कङ् । सृक्वणा कणेतिप्रयोगात् वसंयोगः । अन्यथा टायां सदानोऽल्लोप इत्यल्लोपः स्यात् । ‘महासृक्काय शोभितो नृसिंहनखराग्रवत् ।’ इति श्लेषात् ककारद्वयसंयोगोऽपि । सृक्व नान्तं क्लीवं सृक्वणी क्लीवे इति सुभूतिः । प्रान्तावोष्ठस्य सृक्वणी क्लीवकाण्डे ऽमरदत्तश्च । ईबन्तापि सृक्वणी । सृक्वण्यौ विलिहति जिह्वया तथैवेति रुग्विनिश्चयः । ‘स सृक्वणीप्रान्तमसृक्प्रदिग्धं प्रलेलिहानो हरिणा विरुच्चैः ।” इति पाणिनिः ॥ सृक्वि क्लीवमिदन्तञ्च सक्थ्यस्थिनी दधि ससृक्विं तथा वारिः स्यादित्यरुणः । सृक्वं क्लीवमदन्तञ्च ‘सृक्वे द्वे चैव विज्ञेये चत्वारिंशच्च वक्त्रजाः ।”

पृष्ठ ५/४०७

इत्युक्तेः । वामं लिहन् सृक्वमरण्यघूर्ण इति वसन्तराजप्रयोगाच्च ।” इति भरतः ॥ सृक्वं, क्ली, ओष्ठप्रान्तभागः । इति वसन्तराज- प्रयोगः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सृक्वणी, स्त्री, ओष्ठप्रान्तभागः । कस इति भासा । इति पाणिनिः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ६ । ९१ ॥ सृक्वि, क्ली, ओष्ठयोः प्रान्तभागः । इत्यरुणः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ६ । ९१ ॥ सृक्विणी, स्त्री, ओष्ठयोरन्तरम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ सृगः, पुं, (सरतीति । सृ + बाहुलकात् गक् ।) भिन्दिपालः । इत्यमरः । २ । ८ । ९१ ॥ सृगालः, पुं, (सृजति मायामिति । सृज् + बाहु- लकात् कालन् । न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् ।) जम्बुकः । इति शब्दरत्नावली ॥ दैत्यविशेषः । इति केचित् ॥ सृङ्का, स्त्री, शब्दवती रत्नमयी माला । यथा, -- “तमब्रवीत् प्रीयमाणो महात्मा वरं तवेहाद्य ददामि भूयः । तवैव नाम्ना भवितायमग्निः सृङ्कां चेमामनेकरूपां गृहाण ॥” इति कठोपनिषदि प्रथमा वल्ली ॥ “सृङ्कां शब्दवतीं रत्नमयीं मालां इमामनेक- रूपां विचित्रां गृहाण स्वीकुरु । सृङ्कां वाकुत्- सितां गतिं कर्म्ममयीं गृहाण । अन्यदपि कर्म्मविज्ञानमनेकहेतुत्वात् स्वीकुर्व्वित्यर्थः ।” इत्यादिशाङ्करभाष्यम् ॥ सृज, औ श विसर्गे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुद० पर०-सक०-अनिट् ।) औ, अस्राक्षीत् । श, सृजति । इति दुर्गादासः ॥ सृज, य ङ औ विसर्गे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-आत्म०-सक०-अनिट् ।) य ङ, सृज्यते । औ, स्रष्टा । सरीसृज्यते । विसर्गस्त्यागः । त्यागो व्युद्भ्यां पर एव अन्यत्र करोतीत्यर्थः । यथा । उपासनामेत्य पितुः स्म सृज्यते इति नैषधम् ॥ संपूर्व्वोऽयमकर्म्मकः । यथा । संसृ- ज्यते सरसिजैररुणांशुभिन्नैः निशापरिणाम- वायुरिति रघुः । इति दुर्गादासः ॥ सृजकाक्षारः, पुं, सर्ज्जिकाक्षारः । इत्यमर- टीकायां रमानाथः ॥ सृणिः, पुं, (सरतीति । सृ + “सृविषिभ्यां कित् ।” उणा ० ४ । ४९ । इति निः । सच कित् । णत्वञ्च ।) शत्रुः । इति शब्दमाला ॥ सृणिः, स्त्री, (सृ + निः । णत्वञ्च ।) अङ्कुशः । इत्यमरः । २ । ८ । ४१ ॥ (सृणिद्वयोरित्यणादि- वृत्तौ उज्ज्वलदत्तः ॥ तथा च शिशुपालवधे । ५ । ५ । “आरक्षमग्नमवमत्य सृणिं सिताग्र- मेकः पलायत जवेन कृतार्त्तनादः ॥”) सृणिका, स्त्री, लाला । इत्यमरः । २ । ६ । ६७ ॥ सृणी, स्त्री, (सृणि + कृदिकारादिति ङीष् ।) अङ्कुशः । इत्यमरः । २ । ८ । ४१ ॥

सृणीका, स्त्री, लाला । इत्यमरटीकायां रामा- श्रमः । २ । ६ । ६७ ॥ सृतः, त्रि, (सृ + क्तः ।) गतः । (यथा, महा- भारते । ९ । २३ । २९ । “गान्धारराजस्तु पुनर्वाक्यमाह तता बली । निवर्त्तध्वमधर्म्मज्ञा युध्यध्वं किं सृतेन वः ॥”) सृतिः, स्त्री, (सृ + क्तिन् ।) गमनम् । मार्गः । इति मेदिनी ॥ (यथा, गीतायाम् । ८ । २७ । “नैते सृती पार्थ जानन् योगी मुह्यति कश्चन । तस्मात् सर्व्वेषु कालेषु योगयुक्तो भवार्ज्जुन ॥” * जन्म । इति स्वामी ॥ यथा, भागवते । १० । ६० । ४३ । “स्यान्मे तवाङ्घ्रिवरणं सृतिभिर्भ्रमन्त्या यो वै भजन्तमुपयात्यनृतापवर्गः ॥” निर्म्माणम् । यथा, भागवते । ३ । २ । १३ । “कार्त्स्न्येन चाद्येह गतं विधातु- रर्व्वाक्सृतौ कौशलमित्यमन्यत ॥” “अर्व्वाक्सृतौ अर्व्वाचीनसंसारनिर्म्माणे मनुष्य- निर्म्माणे वा ।” इति तट्टीका ॥) सृत्वरः, त्रि, (सरति तच्छीलः । सृ गतौ + “इन्- नश्जिसर्त्तिभ्यः करप् ।” ३ । २ । १६३ । इति क्वरप् ।) गमनकर्त्ता । सृधातोः क्ष्वरप्प्रत्यये तनागमेन निष्पन्नः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सृत्वरी, स्त्री, (सृ + क्वरप् । सृ + क्वनिप् । ङीप् ।) माता । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ गमन- कर्त्त्री । इति सुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सृत्वा, [न्] पुं, (सृ गतौ + “शीङ्क्रुशीरुहीति ।” उणा० ४ । ११३ । इति क्वनिप् ।) विसर्पः । वृद्धिः । प्रजापतिः । इति संक्षिप्तसारोणादि- वृत्तिः ॥ सृदरः, पुं, (दॄ विदारणे + “कृदरादयश्च ।” उणा० ५ । ४१ । इति अच्प्रत्ययेन निपा- तनात् साधुः ।) सर्पः । इति सिद्धास्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ सृदाकुः, पुं, (सरतीति । सृ + “सर्त्तेर्दुक् च ।” उणा० ३ । ७८ । इति काकुर्दुगागमश्च ।) वायुः । वज्रम् । अग्निः । प्रतिसूर्य्यकः । इति मेदिनी ॥ मृगः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ सृदाकुः, स्त्री, (सरतीति । सृ गतौ + काकुर्दुगा- गमश्च ।) नदी । इत्युणादिकोषः ॥ सृप, सृ औ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (म्वा०- पर०-सक०-अनिट् ।) ऌ, असृपत् । अस्य ऌ- दित्वेऽपि कृषमृशस्पृश इति विशेषविधानात् पक्षे ट्यां सिः तेन असार्प्सीत् अस्राप्सीत् इत्यपि । औ, सर्प्ता । इति दुर्गादासः ॥ सृपाटः, पुं, सृपाटी । इति स्त्रीपुंलिङ्गसंग्रह- टीकायां भरतः । ३ । ५ । ३८ ॥ सृपाटिका, स्त्री, चञ्चुः । इति हेमचन्द्रः ॥ सृपाटी, स्त्री, (सृपाट + गौरादित्वात् ङीष् ।) परिमाणभेदः । इति स्त्रीपुंलिङ्गसंग्रहटीकायां भरतः । ३ । ५ । ३८ ॥ रक्तधारा । इति तत्रैव गोवर्द्धनः ॥

सृप्रः, पुं, (सृप गतौ + “स्फायितञ्चिवञ्चीति ।” उणा ० २ । १३ । इति रक् ।) चन्द्रः । इत्य- णादिकोषः ॥ सृफ, उ हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर- सक०-सेट् । क्वावेट् ।) सप्तमस्वरी । उ, सर्भित्वा सृब्ध्वा । इति दुर्गादासः ॥ सृमरः, पुं, (सरति तच्छीलः । सृ गतौ + “सृच- स्यदः क्मरच् ।” ३ । २ । १६० । इति क्मरच् ।) पशुविशेषः । इत्यमरः । २ । ५ । ११ ॥ बाल- मृगः । इति केचित् ॥ (यथा, रामायणे । ३ । १०३ । ४२ । “वराहमृगसिंहाश्च महिषाः सृमरास्तथा । व्याघ्रगोकर्णगवया वित्रेसुः पृषतैः सह ॥” सृष्टं, त्रि, (सृज् + क्तः ।) निर्म्मितम् । युक्तम् । निश्चितम् । बहुलम् । इति मेदिनी ॥ भूषितम् । इत्यजयः ॥ त्यक्तम् । (यथा, रामायणे । २ । ३५ । १५ । “महाब्रह्मर्षिसृष्टा वा ज्वलन्तो भीमदर्शनाः । धिक्वाग्दण्डा न हिंसन्ति रामप्रव्राजने स्थिताम् ॥”) सृष्टिः स्त्री, (सृज् + क्तिन् ।) निर्म्मितिः । स्वभावः । इति मेदिनी ॥ निर्गुणः इति शब्दरत्रावली ॥ * ब्रह्माण्डसृष्टिर्यथा । सृष्टेः पूर्व्वं मनश्चक्षुराद्य- गोचरो भगवान् एक एवासीत् । यदा स स्वेच्छया द्रष्टा सन् दृश्यं नापश्यत् तदा त्रिगुणमयीं मायां प्रकाशयामास । ततो भग- वान् स्वांशेन पुरुषरूपं कृत्वा तस्यां मायायां स्ववीर्य्यं चैतन्यं आधत्त । सा समष्टिजीवरूपं महत्तत्त्वं जनयमास । तस्यात् त्रिविधोऽह- ङ्कारो जातः तत्र सात्त्विकाहङ्कारात् मनैन्द्रि- याधिष्ठातृदेवताश्च जाताः । राजसाहङ्कारात् दशेन्द्रियाणि जातानि । तामसाहङ्कारात् पञ्च महाभूतानि तेषां पञ्च गुणाश्च जाताः । एवं प्रकृत्यादिभिरैतैश्चतुर्विंशतितत्त्वैर्ब्रह्माण्डंनिर्म्माय भगवान् तस्मिन्नेकेनांशेन प्रविश्य गर्भोदकसंज्ञकं जलं ससर्ज । तज्जलमध्ये योगनिद्रया सहस्र- युगमितं कालं स्थितवान् । तदन्ते उत्थाय स्वय- मंशेन ब्रह्मा भूत्वा सर्व्वान् सृष्ट्वा नानावता- रान् कृत्वा पालयति । कल्पान्ते रुद्ररूपेण संहरति च । इति श्रीभागवतमते संक्षेप- सृष्टिः ॥ * ॥ अपि च । “स्थावरान्ताः सुराद्यास्तु प्रजा ब्रह्मंश्चतु- र्व्विधाः । ब्रह्मणः कुर्व्वतः सृष्टिं जज्ञिरे मानसीस्तु ताः ॥ ततो देवासुरपितॄऋन् मनुष्यांश्च चतुष्टयम् । सिसृक्षुरम्भांस्येतानि स्वमात्मानमयूयुजत् ॥ युक्तात्मनस्तमोमात्रा उद्रिक्ताभूत् प्रजापतेः । सिसृक्षोर्जवनात् पूर्व्वममुरा जज्ञिरे ततः ॥ उत्मसर्ज ततस्तान्तु तमोमात्रात्मिकां तनुम् । सा तु त्यक्ता तनुस्तेन मैत्रे याभूद्विभावरी ॥ सिसृक्षुरन्यदेहस्थः प्रीतिमाप ततः सुराः । सत्त्वोद्रिक्ताः समुद्भूता मुखतो प्रह्मणो द्विज ॥

पृष्ठ ५/४०८

त्यक्ता सापि तनुस्तेन सत्त्वप्रायमभूद्दिनम् । ततो हि बलिनो रात्रावसुरा देवता दिवा ॥ मत्त्वमात्रात्मिकामेव ततोऽन्यां जगृहे तनुम् । पितृवन्मन्यमानस्य पितरस्तस्य जज्ञिरे ॥ उत्ससर्ज्ज ततस्तान्तु पितॄन् सृष्ट्वापि स प्रभुः । सा चोत्सृष्टाभवत् सन्ध्यादिननक्तान्तरस्थितिः ॥ रजोमात्रात्मिकामन्यां जगृहे स तनुं ततः । रजोमात्रोत्कटा जाता मनुष्या द्विजसत्तम ॥ तामप्याशु स तत्याज तनुमाद्यः प्रजापतिः । ज्योत्स्ना समभवत् सापि प्राक्सन्ध्या याभिधी- यते ॥ ज्योस्नोद्गमे तु बलिनो मनुष्याः पितरस्तथा । मैत्रैय सन्ध्यासमये तस्मादेते भवन्ति वै ॥ ज्योत्स्ना रात्र्यहनी सन्ध्या चत्वार्य्येतानि वै प्रभोः । ब्रह्मणस्तु शरीराणि त्रिगुणोपाश्रयाणि तु ॥ रजोमात्रात्मिकामेव ततोऽन्यां जगृहे तनुम् । ततः क्षुद्ब्रह्मणो जाता जज्ञे कोपस्तया ततः ॥ क्षुत्क्षामानन्धकारेऽथ सोऽसृजद्भगवांस्ततः । विरूपाः श्मश्रुला जातास्तेऽभ्यधावन्त तं प्रभुम् ॥ मैवं भो रक्षतामेष यैरुक्तं राक्षसास्तु ते । ऊचुः खादाम इत्यन्ये ये ते यक्षास्तु यक्षणात ॥ अप्रियेणाथ तान् दृष्ट्वा केशाः शीर्य्यन्त वेधसः । हीनाश्च शिरसो भूयः समारोहन्त ते शिरः ॥ सर्पणात्त्व भवन् सर्पा हीनत्वादहयः स्मृताः । ततः क्रुद्धो जगत्स्रष्टा क्रोधात्मानो विनिर्म्ममे ॥ वर्णेन कपिशेनोग्राः भूतास्ते पिशिताशनाः । धयन्तो गां समुत्पन्ना गन्धर्व्वास्तस्य तत्क्षणात् पिबन्तो जज्ञिरे वाचं गन्धर्व्वास्तेन ते द्विज । एतानि सृष्ट्वा भगवान् ब्रह्मा तच्छक्तिचोदितः ॥ ततः स्वच्छन्दतोऽन्यानि वयांसि वयसोऽसृजत् अवयो वक्षसश्चक्रे मुखतोऽजाः स सृष्टवान् ॥ सृष्टवानुदराद्गाश्च पार्श्वाभ्याञ्च प्रजापतिः । पद्भ्यां चाश्वान् समातङ्गान् रासभान् गवयान् मृगान् ॥ उष्ट्रानश्वतरांश्चैव न्यङ्कूनन्यांश्च जातयः । ओषध्यः फलमूलानि रोमभ्यस्तस्य जज्ञिरे ॥ त्रेतायुगमुखे ब्रह्मा कल्पस्यादौ द्विजोत्तम । सृष्ट्या पश्वौषधीः सम्यक् युयोज स तदाध्वरे ॥ गौरजो पौरुषो मेषो अश्वाश्वतरगर्द्दभाः । एतान् ग्राम्यपशूनाहुरारण्यांश्च निबोध मे ॥ श्वापदो द्विखुरो हस्ती वानरः पक्षिपञ्चमः । औदकाः पशवः षष्ठाः सप्तमास्तु सरीसृपाः ॥ गायत्त्रञ्च ऋचश्चैव त्रिवृत्सामरथन्तरम् । अग्निष्टोमञ्च यज्ञानां निर्म्ममे प्रथमान्मुखात् ॥ यजूंपि त्रैष्णुभं छन्दः स्तोमं पञ्चदशं तथा । बृहत्साम तथोक्थञ्च दक्षिणादसृजन्मुखात् ॥ सामानि जगती च्छन्दः स्तोमं सप्तदशं तथा । वेरूपमतिरात्रञ्च पश्चिमादसृजन्मुखात् ॥ एकविंशमथर्व्वाणमाप्तोयामाणमेव च । अनुष्टुभं स वैराजमुत्तरादसृजन्मुखात् ॥

उच्चावचानि भूतानि गात्रे भ्यस्तस्य जज्ञिरे । देवासुरपितॄन् सृष्ट्वा मनुष्यांश्च प्रजापतिः ॥ ततः पुनः ससर्ज्जादौ सङ्कल्पात् स पितामहः । यक्षान् पिशाचान् गन्धर्व्वान् तथैवाप्सरसां गणान् ॥ नरकिन्नररक्षांसि वयःपशुमृगोरगान् । अव्ययञ्च व्ययञ्चैव यदिदं स्थाणुजङ्गमम् । तत् ससर्ज तदा ब्रह्मा भगवानादिकृत् प्रभुः ॥ तेषां ये यानि कर्म्माणि प्राक्सृष्ट्यां प्रतिपेदिरे तान्येव ते प्रपद्यन्ते सृज्यमानाः पुनः पुनः ॥ हिंस्राहिंस्रे मृदुक्रूरे धर्म्माधर्म्मावृतानृते । तद्भाविताः प्रपद्यन्ते तस्मात्तत्तस्य रोचते ॥ इन्द्रियार्थेषु भूतेषु शरीरेषु च स प्रभुः । नानात्वं विनियोगञ्च धातैव व्यसृजत् स्वयम् ॥ नाम रूपञ्च भूतानां कृत्यानाञ्च प्रपञ्चनम् । वेदशब्देभ्य एवादौ देवादीनां चकार सः ॥ ऋषीणां नामधेयानि यथा वेदश्रुतानि वै । तथा नियोगयोग्यानि अन्येषामपि सोऽकरोत् ॥ यथार्त्तावृतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्य्यये । दृश्यन्ते तानि तान्ये व तथा भावा युगादिषु ॥ करोत्येवंविधां सृष्टिं कल्पादौ स पुनः पुनः । सिसृक्षाशक्तियुक्तोऽसौ सृज्यशक्तिप्रचोदितः ॥” इति विष्णुपुराणे । १ । ५ । २७ -- ६५ ॥ सृष्टिप्रदा, स्त्री, (सृष्टिं तद्धेतुभूतगर्भं प्रददातीति प्र + दा + कः ।) गर्भदात्रीक्षुपः । इति राज- निर्घण्टः ॥ सॄ, गि हिंसे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०- पर०-सक०-अनिट् ।) दन्त्यादिर्वकारोपधः तद्रहितोऽपीति केचित् । गि, सॄणाति । सीर्णः सीर्णिः । इति दुर्गादासः ॥ सेक, ऋ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट् ।) ऋ, असिसेकत् । ङ, सेकते । इति दुर्गादासः ॥ सेकः, पुं, (सिच् + घञ् ।) सेत्तनम् । तत्- पर्य्यायः । घारः २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुः । १ । ५१ । “सेकान्ते मुनिकन्याभिस्तत्क्षणोज्झितवृक्ष- कम् । विश्वासाय विहङ्गानामालबालाम्बुपायिनाम् ॥ तथास्य गुणाः । “सेकः श्रमघ्नोऽनिलहृद्भग्नसन्धिप्रसाधकः । क्षताग्निदग्धाभिहतविघृष्टानां रुजापहः ॥ जलसिक्तस्य वर्द्धन्ते यथा मूलेऽङ्कु रास्तरो तथा धातुविवृद्धिर्हि स्नेहसिक्तस्य जायते ॥” इति सुश्रुते चिकित्सास्थाने २४ अध्याये ॥) सेकपात्रं, क्ली, (सेकाय पात्रम्) जलसेचना- धारः । सिँउनी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सेचनम् ३ । इत्यमरः । १ । १० । १३ ॥ सेकिमं, क्ली, (सेकेन निर्वृत्तमिति । सेक + “भाव प्रत्ययान्तादिमप् वक्तव्यः ।” ४ । ४ । २० । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या इमप् ।) मूलकम् । इति हेम- चन्द्रः ॥ (सेकनिर्वृत्ते, त्रि ॥)

सेक्ता, [ऋ] पुं, (सिञ्चति रेतः । सिच् + तृच् ।) भर्त्ता । इति हेमचन्द्रः ॥ सेचनकर्त्तरि, त्रि ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ३ । ३२ । १५ । “सेक्तेव कोशं सिसिचे पिबध्यै ॥”) सेक्त्रं, क्ली, (सिञ्चत्यनेनेति । सिच् + “दाम्नीशसयु युजेति ।” ३ । २ । १८२ । इति करणे ष्ट्रन् ।) सेकपात्रम् । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ सेचकः, पुं, (सिञ्चतीति । सिच् + ण्वुल् ।) मेघः । सेककर्त्तरि, त्रि । इति मेदिनी ॥ सेचनं, क्ली, (सिच क्षरणे + ल्युट् ।) क्षरणम् । सेकः । (यथा, मार्कण्डेये । ३१ । १३ । “भुक्त्वा चाचामतां यच्च जलं यच्चाङ्घिसेचने । ब्राह्मणानां तथैवान्ये तेन तृप्तिं प्रयान्ति वै ॥”) नौकायाः सेकभाजनम् । इति मेदिनी ॥ (अभिषेकः । यथा, महानिर्व्वाणे । २ । ११५ । “तद्दशांशेन हवनं तर्पणं तद्दशांशतः । सेचनं तद्दशांशेन तद्दशांशेन सुन्दरि ! ॥”) सेटुः, पुं, फलविशेषः । तरमुज् इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । चेलानः २ चित्रफलम् ३ सुखाशः ४ राजतेमिषः ५ लतापनसः ६ नाटाम्रः ७ । इति त्रिकाण्डशेषः जटाधरश्च ॥ सेतिका, स्त्री, अयोध्या । इति भूतशुद्धितन्त्रम् ॥ सेतुः, पुं, (सिनोति बध्नाति जलमिति । सि ञ बन्धने + “सितनिगमिमसीति ।” उणा ० १ । ७० । इति तुन् । क्षेत्रादेरालिः । इत्यमरः । २ । १ । १४ ॥ तत्पर्य्यायः । आली २ । इति भरतः ॥ पूरणः ३ पिण्डलः ४ । इति हारा- वली ॥ पङ्कारः ५ जङ्गालः ६ सञ्चरः ७ । इति जटाधरः ॥ पिण्डिलः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ धरणः ९ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ * ॥ तद्दानादि- फलं यथा, -- “सेतुप्रदानादिन्द्रस्य लोकमाप्नोति मानवः । प्रपाप्रदानाद्वरुणलो कमाप्नोत्यसंशयम् ॥ संक्रमाणान्तु यः कर्त्ता स स्वर्गं तरते नरः । खर्गलोके च निवसेदिष्टकासेतुकृत् सदा ॥” इति मठादिप्रतिष्ठातत्त्वम् ॥ * ॥ वरुणवृक्षः । इति मेदिनी राजनिर्घण्टश्च ॥ (अस्य पर्य्यायो गुणाश्च यथा, -- “वरुणो वराणः सेतुस्तिक्तशाकोऽग्निदीपनः । वरुणः पित्तलो भेदो श्लेष्मकृच्छ्राश्ममारुतान् ॥ निहन्ति गुल्भवातास्रक्रिमींश्चोष्णोऽग्निदीपनः । कषायो मधुरस्तिक्तः कटुको रूक्षको लघुः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) प्रणवः । इति तन्त्रसारः ॥ अपि च । “मन्त्राणां प्रणवः सेतुस्तत्सेतुः प्रणवः स्मृतः । स्रवत्यनोंकृतं पूर्व्वं परस्ताच्च विशीर्य्यते ॥ नमस्कारो महामन्त्रो देव इत्युच्यते सुरैः । द्विजातीनामयं मन्त्रः शूद्राणां सर्व्वकर्म्मणि ॥ अकारञ्चाप्युकारञ्च मकारञ्च प्रजापतिः । वेदत्रयात् समुद्धृत्य प्रणवं निर्म्ममे पुरा ॥ स उदात्तो द्विजातीनां राज्ञां स्यादनुदात्तकः । स्वरितश्चोरुजातानां मनसापि तथा स्मरेत् ॥

पृष्ठ ५/४०९

चतुर्द्दशस्वरो योऽसी सेतुरौकारसंज्ञकः । स चानुस्वारचन्द्राभ्यां शूद्राणां सेतुरुच्यते ॥ निःसेतुञ्च यथा तोयं क्षणान्निम्नं प्रसर्पति । मन्त्रस्तथैव निःसेतुः क्षणात् क्षरति यज्वनाम् ॥ तस्मात् सर्व्वेषु मन्त्रेषु चतुर्व्वर्णा द्विजादयः । पार्श्वयोः सेतुमादाय जपकर्म्म समारभेत् ॥ शूद्राणामादिसेतुर्व्वा द्विसेतुर्व्वा यथेच्छतः । द्वे सेतू वः समाख्याताः सर्व्वदैव द्विजातयः ॥” इति कालिकापुराणे ५५ अध्यायः ॥ सेतुकः, पुं, (सेतुरेव । स्वार्थे कन् ।) वरुणवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ सेतुबन्धः, पुं, (सेतोर्बन्धः ।) लङ्कागमनार्थश्रीराम- कृतसमुद्रबन्धनसेतुः । तत्पर्य्यायः । समुद्रारुः २ । इति जटाधरः ॥ तद्विवरणं यथा, -- “ततोऽब्रवीद्रघुश्रेष्ठं सागरो विनयान्वितः । नलः सेतुं करोत्वस्मिन् जले मे विश्वकर्म्मणः ॥ सुतो धीमान् समर्थोऽस्मिन् कार्य्ये लब्धवरो हरिः । कीर्त्तिं गायन्तु ते लोकाः सर्व्वलोकमलापहाम् ॥ इत्युक्त्वा राघवं नत्वा ययौ सिन्धुरदृश्यताम् । ततोरामस्तु सुग्रीवलक्ष्मणाभ्यां समन्वितः । नलमाज्ञापयच्छीघ्रं वानरैः सेतुबन्धने ॥ ततोऽतिहृष्टः प्लवगेन्द्रयूथपै- र्महानगेन्द्रप्रतिमैर्युतो नलः । बबन्ध सेतुं शतयोजनायतं सुविस्तरं पर्व्वतपादपैर्दृढम् ॥” इति श्रीमदध्यात्मरामायणे लङ्काकाण्डे ३ अः ॥ “सेतुमारभ्यमाणस्तु तत्र रामेश्वरं शिवम् । सङ्कल्पनियतो गत्वा पुरीं वाराणसीं नरः ॥ आनीय गङ्गासलिलं रामेशमभिषिष्य च । क्षिप्त्वा समुद्रे तद्वारि ब्रह्म प्राप्नोत्यसंशयः ॥ कृतानि प्रथमेनाह्रा योजननां चतुर्द्दश । द्वितीयेन तथा चाह्रा योजनानाञ्च विंशतिः ॥ तृतीयेन तथा चाह्रा योजनान्ये कविंशतिः । चतुथन तथा चाह्रा द्वाविंशति तथा कृतम् ॥ पञ्चमेन त्रयोविंशयोजननां समन्ततः । बबन्ध सागरे सेतुं नलो वानरसत्तमः ॥ तेनैव जम्मुः कपयो योजनानां शतं द्रुतम् । असंख्याताः सुवेलाद्रिं रुरुहुः प्लवगोत्तमाः ॥ आरुह्य मारुतिं रामो लक्ष्मणाऽप्यङ्गदं तथा । दिदृक्षू राघवो लङ्कां नानाचित्रध्वजाकुलाम् ॥” इति तत्रैव ४ अध्यायः ॥ (क्षेत्रादेरालिबन्धनम् । यथा, महाभारते । ७ । ८४ । २ । “गतोदके सेतुबन्धो यादृक् तादृगयं तव । विलापो निष्फलो राजन् मा शुची भरतर्षभ ॥” सेतुभेदी, [न्] पुं, (सेतुं भिनत्तोति । भिद् + णिनिः ।) दन्तीवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सेतुवृक्षः, पुं, (सेतुनामको वृक्षः ।) वरुणवृक्षः । इति शब्दमाला राजनिर्घण्टश्च ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् । “वरुणस्तिक्तशाकश्च सेतुवृक्षोऽम्भसां प्रतिः ॥”)

सेत्रं, क्ली, (सीयतेऽनेनेति । षिज् बन्धने + “दाम्नीशसयुयुजेति ।” ३ । २ । १८२ । इति ष्ट्रन् ।) निगडः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ वेडी इति भाषा ॥ सेना, स्त्री, चतुर्व्विंशतिवृत्तार्हन्मातॄणां तृतीया माता । इति हेमचन्द्रः ॥ इनेन प्रभुणा सह वर्त्तते या । (यद्वा, सिनोति शत्रुमिति । षिञ् बन्धने + “कॄवृजॄषीति ।” उणा० ३ । १० । इति नः । स च नित् । टाप् ।) चतुरङ्गबलम् । फौज इति पारस्यभाषा । (यथा, रघुः । १ । १९ । “सेनापरिच्छदस्तस्य द्वयमेवार्थसाधनम् । शास्त्रेष्वकुण्ठिता बुद्धिर्मौर्व्वी घनुषि चातता ॥”) तत्पर्य्यायः । ध्वजिनी २ वाहिनी ३ पृतना ४ अनीकिनी ५ चमूः ६ वरूथिनी ७ बलम् ८ सैन्यम् ९ चक्रम् १० अनीकम् ११ । इत्य- मरः । २ । ८ । ७८ ॥ वाहना १२ पूतना १३ गुल्मिनी १४ वरचक्षुः १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ केचित्तु ध्वजिन्यादि सप्तकं सेनायाम् । बलादि चतुष्कं सेनाङ्गे इत्याहुः । अतएव ध्वजिन्यादि सप्तकंसामान्येन सेनायाम् । बलादि चतुष्कन्तु सामान्ये न सेनायां सेनाङ्गे च इति मतम् ॥ इति भरतः ॥ सेनाङ्गं, क्ली, (सेनाया अङ्गम् ।) हस्त्यश्वरथ- पदातीनां समूहः । यथा, -- “हस्त्यश्वरथपादातं सेनाङ्गं स्याच्चचष्टयम् ॥” इत्यमरः । २ । ८ । ३३ ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ११ । ४२ । “सेनाङ्गेषु नृपाणां गृहतरुशैलेषु चापि देशानाम् ॥”) सेनाचरः, त्रि, (सेनायां चरतीति । चर + “भिक्षासेनादायेषु ।” ३ । २ । १७ । इति टः ।) सैन्यानुगामी । सेनया सह गन्ता । इति केक्षित् ॥ (यथा, महाभारते । १ । १३० । १४ । “मृगयाञ्चरतो राज्ञः शान्तनोश्च यदृच्छया । कश्चित् स्रेनाचरोऽरण्ये मिथुनं तदपश्यत ॥”) सेनानीः, पुं, (सेनां नयतीति । नी + “सत्सूद्वि- षेति ।” ३ । २ । ६१ । इति क्विप् ।) कार्त्ति- केयः । इत्यमरः । १ । १ । ४२ ॥ (यथा, रघुः । २ । ३७ । “अथैनमद्रे स्तनया शुशोच सेनान्यमालीढमिवासुरास्त्रैः ॥”) वाहिनीपतिः । इति चामरः । २ । ८ । ६२ ॥ (यथा, महाभारते । ४ । २ । ६ । “स तु कामाग्निसंतप्तः सुदेष्णामभिगम्य वै । प्रहसन्निव सेनानीरिदं वचनमब्रबीत् ॥”) सेनापतिः, पुं, (सेनायाः पतिः ।) कार्त्तिकेयः । (क्वचित् वाच्यलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, महा- निर्व्वाणतन्त्रे १ । १४ । “किमुच्यते महाप्राज्ञे कथ्यतां प्राणवल्लभे । यदकथ्यं गणेशेऽपि स्कन्दे सेनापतावपि ॥”) अनीकाधिपतिः । इति मेदिनी ॥ अस्य पर्य्यायः । सेनानीः २ वाहिनीपतिः ३ । इत्य- मरः । २ । ८ । ६२ ॥ सेनापतिलक्षणं यथा, --

“कुलीनः शीलसम्पन्नो धनुर्व्वेदविशारदः । हस्तिशिक्षाश्वशिक्षासु कुशलः श्लक्ष्णभाषणः ॥ निमित्ते शकुनज्ञाने वेत्ता चैव चिकित्सिते । कृतज्ञः कर्म्मणां शूरस्तथा क्लेशसहो ऋजुः ॥ व्यूहतत्त्वविधानज्ञः फल्गुसारविशेषवित् । राज्ञा सेनापपिः कार्य्यो ब्राह्मणः क्षत्त्रियो- ऽथवा ॥” इति मात्स्ये राजधर्म्मे । २१५ । ८ -- १० ॥ सेनापतौ वर्णनीयानि यथा, -- “सेनापतिर्ज्जितावासः स्वामिभक्तः सुधीरभीः । अभ्यासी वाहने शस्त्रे शास्त्रे च विजयी रणे ॥” इति कविकल्पलतायाम् १ स्तवके वर्ण्यस्थिति- र्नाम ३ कुसुमम् ॥ सेनामुखं, क्ली, (सेनाया मुखम् ।) पत्तित्रयः । स तु सेनासङ्ख्याविशेषः । तद्यथा । हस्ती ३ रथः ३ अश्वः ९ पदातिः १५ समुदायेन त्रिंशत् ३० । इत्यमरः । २ । ८ । ८१ ॥ (यथा च महा- भारते । १ । २ । १९ । “एको रथो गजश्चैको नराः पञ्च पदातयः । त्रयश्च तुरगास्तज्ज्ञैः पत्तिरित्यभिधीयते ॥ पत्तिन्तु त्रिगुणामेतामाहुः सेनामुखं बुधाः ॥”) पुरद्वारसंमुखवृत्तिपथः । इति केचित् ॥ सेनारक्षः, पुं, (सेनां रक्षतीति । रक्ष + अण् ।) सेनारक्षकप्रहरिकादिः । तत्पर्य्यायः । मैनिकः २ इत्यमरः । २ । ८ । ६१ ॥ सेफः, पुं, शेफः । इति जटाधरः ॥ सेमन्ती, स्त्री, पुष्पविशेषः । से उती इति भाषा । यथा, नारसिंहे ५२ अध्याये । “चम्पकानां पुष्पशतादशोकं पुष्पमुत्तमम् । अशोकानां सहस्राद्धि सेमन्ती पुष्पमुत्तमम् ॥” सेराहः, पुं, पीयूषवर्णाश्वः । स तु दुग्धवच्छ्रेतवर्णः इति हेमचन्द्रः ॥ सेरुः, त्रि, (षि ञ् बन्धने + “दाधेट्सिशदसदो रुः ।” ३ । २ । १५९ । इति रुः ।) बन्धन- कर्त्ता । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ सेल, ऋ चालगत्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा ० पर०-सक० सेट् ।) ऋ, असिसेलत् । इति दुर्गादासः ॥ सेलुः पुं, शेलुवृक्षः । स तु श्लेष्मातकः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ सेव, ञ ङ ऋ सेवने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-आत्म०-च-सक०-सेट् ।) ञ, सेवति सेवते । ङ, सेवते । ऋ, असिसेवत् । सेवनं आराधनं उपभोगः आश्रयणञ्च । विष्णुं सेवते । सुखं सेवते । तीर्थं सेवते साधुः । अन्ये त्वस्मात् परस्मैपदममन्यमानाः । नीचं समृद्धमपि सेवति नीच एव । स्वाधीने विभवेऽप्यहो नरपतिं सेवन्ति किं मानिनः ॥ इत्यादौ गणकृतानित्य- त्वमाहुः । इति दुर्गादासः ॥ सेवं, क्ली, (सेव्यते यदिति । सेव + घञ् ।) सेवि- फलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो गुणाश्च यथा --

पृष्ठ ५/४१०

“मुष्टिप्रमाणं वदरं सेवं सिवितिकाफलम् । सेवं समीरपित्तघ्नं वृंहणं कफकृद्गुरुः । रसे पाके च मधुरं शिशिरं रुचिशुक्रकृत् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सेवकः, पुं, (सेवते इति । सेव + ण्वुल् ।) प्रसे- वकः । इति मेदिनी ॥ सेवकः, त्रि, (सेवते इति । सेवृ सेवने + ण्वुल् ।) अनुजीवी । भृत्यः । इति मेदिनी शब्दरत्नावल्यौ ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ५ । ३४ । “पूर्व्वेण सलिलपूर्णां करोति वसुधां समागतो दैत्यः । पश्चात् कर्षकसेवकबीजविनाशाय निर्द्दिष्टः ॥”) तस्य प्रभुसन्निधौ प्रश्नकरणक्षमत्वं यथा, -- “किङ्करः किङ्करी वापि सर्व्वथा प्रष्टुमीश्वरः । यो यस्य सेवानिरतः स कं पृच्छति तं विना ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १३ अध्यायः ॥ (आश्रयिता । यथा, भागवते । ४ । १६ । १६ । “दृढव्रतः सत्यसन्धो ब्रह्मण्यो वृद्धसेवकः । शरण्यः सर्व्वभूतानां मानदो दीनवत्सलः ॥”) सेवकालुः, पुं, निशाभङ्गावृक्षः । दुग्धपेया इति ख्यातः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ सेवती, स्त्री, पुष्यविशेषः । सेँउती इति भाषा । तत्पर्य्यायगुणाः । “शतपत्री तरुण्युक्ता कर्णिका चारुकेसरा । महाकुमारी गन्धाढ्या लक्षपुष्पातिमञ्जुला ॥ शतपत्री हिमा हृद्या ग्राहिणी शुक्रला लघुः । दोषत्रयास्रजिद्वर्ण्या तिक्ता कट्वी च पाचनी ॥” इति भावप्रकाशः ॥ सेवधिः, पुं, (सेवः सेवनं धीयतेऽस्मिन्निति । सेवां विना निधिलाभाभावादित्यर्थः । धा + किः ।) निधिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तालव्य- शकारादिरप्ययम् ॥ सेवनं, क्ली, (सिव तन्तुसन्ताने + ल्युट् ।) सूच्या- दिना वस्त्रादिसीवनम् । सेलाइ इति सेयासी इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । सीवनम् २ सूतिः ३ । इत्यमरः । ३ । २ । ५ ॥ ऊतिः ४ व्यूतिः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ८ । “सूच्यः सेवने । इत्यष्टविधे कर्म्मण्युपयोगः शस्त्राणां व्याख्यातः ॥” * ॥ सेवृ सेवने + ल्युट् ।) उपास्तिः । उपासना । इति मेदिनी ॥ (यथा, भागवते । ४ । १९ । १६ । “तमन्वीयुर्भागवता ये च तत्सेवनोत्सुकाः ॥” आथयः । यथा, भागवते । ७ । १२ । २० । “सत्यानृतञ्च बाणिज्यं श्ववृत्तिर्नीचसेवनम् । वर्ज्जयेत् तां मदा विप्रो राजन्यश्च जुगुप्सिताम् ॥” उपभोगः । यथा, मनुः । ११ । १७९ । “यत् करोत्येकरात्रेण वृषलीसेवनात् द्विजः । तद्भ क्ष्यभुग्जपन्नित्यं त्रिभिर्व्वर्षैर्व्यपोहति ॥”) सेवनी, स्त्री, (सीव्यत्यनयेति । सिव + ल्युट् । ङोप् ।) सूची । इति हेमचन्द्रः ॥ शरीरा- वयवमयोगविशेषः । यथा, -- “मेषन्यः सप्त तासान्तु भवेयुः पञ्च मस्तके ।

एका शेफसि जिह्रायामेको विद्धेन्न ताः क्वचित् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (यथा च माधवकरसंगृहीतरुग्विनिश्चयेऽश्वर्य्य- धिकारे । “सामान्यलिङ्गं रुङ्नाभिसेवनीवस्तिमूर्द्धमु ॥”) सेवा, स्त्री, (सेवृ सेवने + “गुरोश्च हलः ।” ३ । ३ । १०३ । इत्यः । टाप् ।) सेवनम् । तत्प- र्य्यायः । श्ववृत्तिः २ । इत्यमरः । २ । ९ । २ ॥ (यथा, मनुः । ४ । ६ । “सत्यानृतञ्च बाणिज्यं तेन चैवापि जीव्यते । सेवाश्ववृत्तिराख्याता तस्मात् तां परिवर्ज्जयेत् ॥”) आराधना । उपभोगः । आश्रयणम् ॥ इति सेवधात्वर्थदर्शनात् ॥ (यथा, मनुः । १२ । ८७ । “वेधाभ्यासस्तपो ज्ञानमिन्द्रियाणाञ्च संयमः । अहिंसा गुरुसेवा च निःश्रेयसकरं परम् ॥”) अथ माघादिद्वादशमासेषु विष्णुसेवाविधिस्तत्- फलञ्च । यथा, -- व्यास उवाच । “विप्र द्वादशमासेषु माघादिषु सनातनः । पूजितव्यो विधानैश्च शृणु तानि वदाम्यहम् ॥ माघे मासि समायाते सर्व्वमासोत्तमे शुभे । आमिषं मैथुनञ्चैव वर्ज्जयेद्वैष्णवो जनः ॥ प्रातःस्नायी भवेन्नित्यं तैलान्यपि च वर्ज्जयेत् । द्विर्भोजनं परान्नञ्च माघे मासि परित्यजेत् ॥ प्रातः शुक्लाम्बरधरः कृतपञ्चमहाध्वरः । सपर्य्यामारभेद्विष्णोः स्थिरवृत्तो हि वैष्णवः ॥ ईषदुष्णजलैर्द्दिव्यैः स्नापयेद्विष्णुमव्ययम् । अतिश्लक्ष्णै श्चन्दनैश्च विष्णोरङ्गञ्च लेपयेत् ॥ पूजायै जगदीशस्य देवदेवस्य चक्रिणः । प्रक्षालितानि पात्राणि जलहीनानि कारयेत् ॥ स्नापयित्वा जगन्नाथमीषदुष्णजलैस्ततः । प्रोञ्छितव्य तच्छरीरं दिव्यवस्त्रेण यत्नतः ॥ सलिलैरीषदुष्णैश्च यः स्नापयति केशवम् । माघे मासि द्विजश्रेष्ठ फलं तस्य मयोच्यते ॥ विमुक्तः पातकैः सर्व्वैर्ज्जन्मजन्मान्तरार्ज्जितैः । इह भुक्त्वा सुखं सर्व्वं शेषे याति हरेर्गृ हम् ॥ यत्नात् प्रक्षाल्य पात्राणि कृत्वा हीनानि वारिभिः । यः पूजयेज्जगन्नाथं तस्य पुण्यं निशामय ॥ इह भुक्त्वा वरान् भोगान् रोगशोकविवर्ज्जितः । अन्ते युगसहस्राणि तिष्ठेत् केशवमन्दिरे ॥ प्रभातेऽपि च सन्ध्यायां पुरतश्चक्रपाणिनः । ज्वलन्तं स्थापयेद्वह्निं निर्धूमं वैष्णवो जनः ॥ शीतस्यावरणार्थाय प्रातः सायञ्च यो जनः । माघे विष्ण्वग्रतो वह्निं ज्वालयेत्तत्फलं शृणु ॥ इह भुक्त्वाखिलान् भोगान् पुत्त्रपौत्त्रसमन्वितः । अन्ते विष्णुपुरं याति दैवतैरपि दुर्लभम् ॥ यथैवात्मा तथा विष्णुः सन्देहो नात्र विद्यते । तस्मादात्मानुमानेन विष्णुसेवा विधीयते ॥ प्रभाते रौद्रदेशे च पवित्रे स्थापयेद्धरिम् । न भुनक्ति द्विजश्रेष्ठ यावत् शीतं सुदुःसहम् ॥ स्वपन्तं देवदेवेशं पर्य्यङ्कोपरि केशवम् ।

स्थापयेन्निशि निर्व्वाते देशे च वैष्णवो जनः ॥ न प्राप्नोति यथा शीतं देवदेवो जगदगुरुः । शुक्लैः पवित्रैर्द्दिव्यैस्तं वस्त्रे राच्छादयेद्ब धः ॥ आत्मनः कुरुते मर्त्यो यथा शीतनिबारणम् । तथा शीतक्षयं कुर्य्याद्दे वदेवस्य चक्रिणः ॥ क्षीरेण स्नापयेद्यस्तु माघे मासि जनार्द्धनम् । तस्मै देवोत्तमो विष्णुः सन्तुष्टो न ददाति किम् ॥ यः पूजयेत् सकृन्माघे स्नापयित्वा जनार्द्दनम् । नारिकेलोदकैर्द्दुग्धैः फलं तस्य वदाम्यहम् ॥ नरकाब्धौ मज्जमानान् दुस्तरे स्वेन कर्म्मणा । उद्धृत्य कोटिपुरुषान् मन्दिरं याति चक्रिणः ॥ माघे मासि च शुक्लायां पञ्चम्यां द्विजसत्तम । एकादश्याञ्च सप्तम्यां हरिः पूज्यो विशेषतः ॥ दातव्यो देवदेवाय सपद्माय मुरारये । पायसोऽपूपसहितो माघे मासि दिने दिने ॥ अपूपं पायसं यस्तु माघे यच्छति चक्रिणे । तस्य पुण्यमहं वच्मि शृणु वेष्णव जैमिने ॥ अन्ते विष्णुपुरं गत्वा मन्वन्तरचतुष्टयम् । भुङ्क्ते मनोरथान् भोगान् प्रसादाच्चक्रयाणिनः ॥ पुनरागत्य धरणीं चक्रवर्त्ती नृपो भबेत् । भुङ्क्ते भोगञ्च सुचिरं मृतो याति हरेगृहम् ॥ पञ्चम्याञ्चैव सप्तम्यामेकादश्याञ्च जैमिने । अशक्त्या वैष्णवो दद्यात् परमान्नं मुरारये ॥ कृष्णपक्षाद्ध्विजश्रेष्ठ शुक्लपक्षो विशिष्यते । शुक्लपक्षं तिथिष्वासु दद्यादन्नं मुरारये ॥ एकाहमपि यो माघे विष्णवे दैत्यजिष्णवे । सापूपं पायसं दद्यान्न तस्य दुर्ल्लभो हरिः ॥ यत्किञ्चित् विष्णुतृप्त्यर्थं माघे मासि प्रदीयते । तदक्षय भवेत् सर्व्वं कोऽपि नास्त्यत्र संशयः ॥ माघे मासि कृतं कर्म्म शुभं वाशुभमेव च । तस्य नास्ति क्षयं विप्र मन्वन्तरशतैरपि ॥ माघे चम्पकपुष्पेण योऽर्च्चयेत् कमलापतिम् । स गच्छेत् परमं धाम विमुक्तः सर्व्वपातकैः ॥ यावन्ति स्वर्णपुष्पाणि दीयन्ते चक्रपाणये । तावत् युगसहस्राणि स्थीयते विष्णुमन्दिरे ॥ मेरुतुल्यसुवर्णानि दत्त्वा भवति यत् फलम् । एकेन स्वणपुष्पेण दत्त्वा भवति तत् फलम् ॥ सुवर्णपुष्पं विप्रेन्द्र सर्व्वंदा केशवप्रियम् । माघं मासि विशेषेण पवित्रे केशवोपमे ॥ सुवर्णकुसुमैर्द्दिव्यैर्येन नाराधितो हरिः । रत्नैर्हीनः सुवर्णाद्यैः स भवेज्जन्मजन्मनि ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे ९ । १० अध्यायौ ॥ * ॥ व्यास उवाच । “फाल्गुने ब्राह्मणश्रेष्ठ श्रीकृष्णं सुरवन्दितम् । पूजयेद्भक्तिभावेन प्रत्यहं वैष्णवो जनः ॥ फाल्गुने स्नापयेद्यस्तु सर्पिषा देवकौसुतम् । फलं तस्य प्रवक्ष्यामि मत्तः सम्यक् निशामय ॥ सर्व्वयज्ञफलं प्राप्य सर्व्वदानफलं तथा । अन्ते याति हरेः स्थानं सर्व्वपापविवर्ज्जितः ॥ युगकोटिसहस्राणि भुक्त्वा भोगं हरेर्गृहे । तत्रैव मोक्षमाप्नोति संप्राप्य ज्ञानमुत्तमम् ॥ यस्तु यच्छति कृष्णाय शिशिरे गोपमूर्त्तये ।

पृष्ठ ५/४११

तिलानां मोदकं दिव्यं स गच्छेद्धरिमन्दिरम् ॥ यो दुग्धलड्डुकं दद्यात् केशवाय महात्मने । स पिबेदमृतं स्नात्वा मन्वन्तरशतावधि ॥ हरये ललितं खण्डं यस्तु यच्छति जैमिने । तस्य विष्णुः प्रसन्नात्मा छिन्नत्ति भवबन्धनम् ॥ विचित्रफाणितं यस्तु दद्याद्भगवते द्विज । अन्ते शक्रपुरं गत्वा स भवेत् सुरवन्दितः ॥ निर्म्मलां शर्करां यच्छेद्यस्तु कृष्णाय भक्तिमान् स किं न लभये विप्र वासुदेवप्रसादतः ॥ सुपक्वं फाल्गुने मासि मधुरं बरदीफलम् । यस्तु यच्छति कृष्णाय फलं तस्य मयोच्यते ॥ इह भुङ्क्ते सुखं सव्वं पुत्त्रपौत्त्रसमन्वितः । अन्ते हरेर्गृहं याति रथमारुहा शोभनम् ॥ न दद्याद्गुडसंयुक्तं हरये बदरीफलम् । अज्ञानाद्ब्राह्मणश्रेष्ठ दद्याच्चेन्नारकी भवेत् ॥ फाल्गुने मासि यो दद्याद्धरये दाडिमीफलम् । सुपक्वं तत्फलंविप्र वदतो मे निशामय ॥ तत्र यावन्ति बीजानि तिष्ठन्ति दाडिमीफले । तावन्मन्वन्तरं विष्णोर्गृहे तिष्ठति वैष्णवः ॥ फाल्गुने मासि यो दद्याद्धरये गुडपिष्टकम् । सविज्ञेयो द्विजश्रेष्ठ वाजिमेधसहस्रकृत् ॥ * ॥ चैत्रे मासि द्विजश्रेष्ठ मधुना मधुसूदनम् । स्नापयेल्लभते मर्त्यस्तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ मधुना स्नापयेत् यस्तु नारायणमनामयम् । न चर्च्चा क्रियते तस्य कदाचिद्रविसूनुना ॥ चैत्रे किंशुकपुष्पेण योऽर्च्चयेत् कमलापतिम् । तन्नाम चित्रगुप्तेन पञ्जिकायां न लिख्यते ॥ चैत्रिके जगतामीशं कृष्णं तिलकपुष्पकैः । यजतो नास्ति वै जन्म पुनरस्मिन् महीतले ॥ कृष्णं वञ्जुलपुष्पेण सर्व्वदेवशिरोमणिम् । पूजयेन्मनुजो विप्र लभते नापदं क्वचित् ॥ वासन्तीभिः सुगन्धाभिर्व्वसन्ते यस्तु पूजयेत् । भगवन्तं परात्मानं स देवैरपि पूज्यते ॥ जयाकिशलयैर्द्दिव्यैरखण्डैर्योऽर्च्चयेद्धरिम् । तं वदन्ते समुत्थाय स्वयं पीठाद्यमोऽपि च ॥ धात्रीपत्रैर्नवीनैश्च कोमलैर्हरिमर्च्चयन् । अचिरेणैव लभते सकलं वाच्छितं जनः ॥ शाण्डिल्याखण्डपत्रैश्च धुस्तूरैश्चार्कपुष्पकैः । योऽर्च्चयेद्धिष्णुमीशञ्च स संसाराब्धिपारगः ॥ यो दद्याद्विष्णवे विप्र कदलीफलमुत्तमम् । शक्राद्यास्त्रिदशाः सर्व्वे वदन्ते तमहर्न्निशम् । यो दद्याच्चैत्रिके मासि भक्त्या गोपालरूपिणे । गोधूमपिष्टकं विप्र सर्व्वपापैः प्रमुच्यते ॥ * ॥ आयाते माधवे मासि पवित्रे माधवप्रिये । आमिषं मैथुनं तैलं विष्णुभक्तः परित्यजेत् ॥ प्रातः समाचरेत् स्नानं माधवे मासि वैष्णवः । परित्यजेत् परान्नञ्च न च कुर्य्यात् द्विभोजनम् ॥ प्रभाते पूजयेद्विष्णुं पूर्व्वोक्तविधिना द्बिजः । वैशाखे स्नापयेद्विष्णुं पुष्पवासितवारिणा ॥ स्नापयेत् शीततोयेन सन्ध्यापर्य्यन्तमच्युतम् । त्रिसन्ध्यं पूजयेद्भक्त्या नैविद्यैर्व्विविधैः प्रभुम् ॥ वैशाखे चामलस्रग्भिर्लक्ष्मीपतिरलङ्कृतः ।

न किं ददातिःविप्रर्षे प्रसन्नः परमेश्वरः ॥ वैशाखे मासि यो दद्यात् यवान्नं चक्रपाणये । तस्य पुण्यानि संख्यातुं कः समर्थोऽस्ति पण्डितः यत्किञ्चिन्माधवे मासि माधवप्रीतिहेतवे । दीयते मानवैर्व्विप्र तत् सर्व्वमक्षयं भवेत् । यदन्यत् सुकृतं कर्म्म क्रियते मासि माधवे । माधवप्रीतये विप्र क्षयं तस्य न विद्यते ॥ वैशाखो दुर्ल्ल भो मासः सर्व्वकामफलप्रदः । पूजितव्यो हरिस्तत्र हित्वा कार्य्यशतान्यपि ॥ एकाहमपि यः पूजां वैशाखे कुरुते हरेः । शतवर्षं हरिं यष्ट्वा यत् फलं लभते स तत् ॥ वैशाखे मासि यः कुर्य्यात् प्रपां माधवतुष्टये । दिने दिनेऽश्वमेधस्य फलं प्राप्नोति मानवः ॥ वैशाखे सिञ्चयेन्नित्यं विष्णुमश्वत्थरूपिणम् । चतुर्व्वर्गफलावाप्तिहेतवे वैष्णवो जनः ॥ गण्डूषमात्रतोयेन कुर्य्याद्योऽश्वत्थसेचनम् । सोऽपि याति परं स्थानं विमुक्तः पाप- कोटिभिः ॥ व्यास उवाच । साक्षाद्देवः स्वयं विष्णुरश्वत्थोऽखिलविश्वराट् । तद्भक्तिं कुर्व्वतः पुंसो विद्यते नाशुभं क्वचित् ॥ अश्वत्थं सेवते यस्तु विष्णुबुद्ध्या नरोत्तमः । तस्य प्रसन्नो भगवान् ददाति परमं पदम् ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे ११ अध्यायः ॥ * ॥ व्यास उवाच । “ज्यैष्ठे मासि द्विजश्रेष्ठ भगवन्तं जनार्द्दनम् । पूजयेद्भक्तिभावेन जलैः संस्थाप्य शीतलैः ॥ उद्वर्त्तनञ्च दातव्यं सुगन्धामलकीं तथा । तैलं सुगन्धं हरये ग्रीष्मकाले दिने दिने ॥ सुवासिते शीतले च मन्दिरेऽतिमनाहरे । प्रत्यहं कमलाकान्तं स्थापयेत् जलमण्डपे ॥ न रौद्रदेशे विप्रे न्द्र सधूमे रन्धनालये । न सूतिकागृहे चैव स्थापयेत् कमलापतिम् ॥ चामरैर्वीजितः श्वेतैः सुदीर्घैः कमलापतिः । ज्यैष्ठे मासि द्विजश्रेष्ठ सुप्रीतः किं न यच्छति ॥ मयूरपुच्छव्यजनैर्निदाघे पूजितो हरिः । ददात्यभिमतं सर्व्वं अचिरेणैव सत्तम ॥ तालवृन्तकवातेन पवित्राम्बरवायुना । यैर्ग्रीष्मे वीज्यते विष्णु स्ते सर्व्वे स्वर्गगामिनः ॥ यो गात्रलेपनं कुर्य्यात् सुवन्धैर्यक्षकर्द्दमैः । ग्रीष्मे हरेश्चन्दनेश्च स विशेन्माधवों तनुम् ॥ गन्धैर्म्मृगमदाद्यैश्च यो लिम्पेन्माधवों तनुम् । उष्मागमे द्बिजश्रे ष्ठ स मुक्तो नात्र संशयः ॥ प्रफुल्लकुमुदोद्याने तुलसीकानने तथा । सन्ध्यायां स्थापयेद्विष्णुं देशे धीरसमीरणे ॥ स्रग्भिः पाटलिपुष्पाणां येन विष्णु रलङ्कृतः । ज्यैष्ठे मासि स विज्ञेयो वाजिमेधसहस्रकृत् ॥ यस्तु मुक्तावलीं दद्यात् ग्रीष्मे श्रीपतये जनः । भूपालत्वं हरिस्तस्मै यच्छेज्जन्मनि जन्मनि ॥ यस्तु मण्डयति ग्रीष्मे श्रीकृष्णं मणिमालया । तस्य पुण्यफलं विप्र वदतो मे निशामय ॥ यावद्ब्रह्मा सृजत्येतत् जैमिने सकलं जगत् ।

तावद्विष्णुपुरे तिष्ठे न्मणिमालाविभूषितः ॥ सुवर्णाभरणैर्यस्तु रजताभरणेस्तथा । कृष्णं मण्डयति ग्रीष्मे सोऽपि तत्फलमाप्नुयात् विचित्रं यस्तु पर्य्यङ्कं सगण्डूकं प्रयच्छति । हरये देवदेवाय न स्याद्दुःखी कदापि सः ॥ ग्रीष्मकाले न देयानि गुरूणि वसनानि च । हरये ब्राह्मणश्रेष्ठ देयं तन्वंशूकं शूचि ॥ यस्तु चूतफलैर्दिव्यैः सुपक्वैः पूजयेद्धरिम् । अन्ते शक्रपुरं गत्वा स पिबेदमृतं मुदा ॥ पियालानां फलैः पक्कैर्योऽर्च्चयेत् कमलापतिम् सोऽपि तत्फलमाप्नोति किमन्यैर्ब्बहुभाषितैः ॥ निदाघे हरये दद्याद्यवागूमतिशीतलाम् । नानाव्यञ्जनसंयुक्तां श्रद्धया वैष्णवो जनः ॥ * ॥ आषाढे मासि विप्रेन्द्र देवदेवं जगत्पतिम् । दधिभिः स्नापयित्वा तु पूजयेद्भक्तितो बुधः ॥ दधिभिः स्नापयेद्यस्तु भगवन्तं जनार्द्दनम् । मातुः पयोधरपयः पुनस्तेन न पीयते ॥ घनागमे घनश्यामं कदम्बकुसुमैर्हरिम् । आराध्य यान्ति विप्रर्षे पापिनोऽपि परां गतिम् ॥ कदम्बपुष्पमालाभिर्म्मण्डयत्यब्जलोचनम् । यस्तस्य ब्राह्मणश्रेष्ठ पुण्यं वच्मि निशामय ॥ तस्यां यावन्ति मालायां तिष्ठन्ति कुसुमानि वै । प्रतिपुष्पे द्विजश्रेष्ठ वाजिमेधफलं लभेत् ॥ सुगन्धैः केतकीपुष्पैः पूजितः कमलेक्षणः । सर्व्वं दुःखं हरत्येष मानवानां द्विजोत्तम ॥ पनसानां फलैर्दिव्यैः सुपक्वैर्घृतमिश्रितैः । पूजितो भगवान् विष्णुर्द्द दात्यैश्वर्य्यमुत्तमम् ॥ आषाढे मासि दध्यन्नं हरये प्रतिवासरम् । श्रद्धया वैष्णवो दद्यान्मुक्तिमिच्छुर्द्विजोत्तम ॥ कृष्णाय नवनीतं यो ददाति वैष्णवो जनः । तस्य पुण्यं न संख्यातुं शक्नोम्यब्दशतैरपि ॥ हैयङ्गवीनं यो दद्याद्गोपालाय महात्मने । आमिक्षां सगुडाञ्चैव स महात्मा हरेः प्रियः ॥ सशर्कराणि दुग्धानि कृष्णाय यस्तु यच्छति । तस्य प्रसन्नो भगवान् ददात्यभिमतं फलम् ॥ * ॥ श्रावणे मासि विप्रेन्द्र दैवकीनन्दनं प्रभुम् । स्नापयेन्निर्म्मलैस्तोयैः शुद्धैः कलुषवर्ज्जितैः ॥ मल्लिकाकुसुमैर्विष्णुं योऽर्च्चयेद् वैष्णवो जनः । विमुक्तः सकलैः पापैर्ब्रह्मलोकं स गच्छति ॥ शेफालिकाप्रसूनैश्च यूथिकाकुसुमैस्तथा । अर्च्चयन् कमलाकान्तं मनुजो नावसीदति ॥ सुगन्धैस्तगरैः पुष्पैः सप्तलाकुसुमैस्तथा । योऽर्च्चयेत् कमलाकान्तं तस्य वश्यं जगत्त्रयम् ॥ प्रफुल्लैर्म्मालतीपुष्पैः सुगन्धैर्योऽर्च्चयेद्धरिम् । तत्पुण्यं नास्ति तत्तुल्यो येन स्याद्भुवि मानवः ॥ कुन्दपुष्पै श्च बन्धूकैर्ज्जगद्बन्धुं जनार्द्दनम् । अर्च्चयन् सकलं काममाप्नोति भुवि मानवः ॥ महासहाप्रसूनैश्च तथा कुरुवकैर्हरिम् । कुरुण्टकैः पूजयेद्यस्तस्य तुष्टः सदा हरिः ॥ शैरीषकुसुमैर्विष्णुं प्रस्थपुष्पैश्च योऽर्च्चयेत् ।

पृष्ठ ५/४१२

करवीरप्रसूनैश्च स याति हरिसन्निधिम् ॥ श्रावणे मासि यो दद्यात् लाजान् घृतसम- न्वितान् । हरये तस्य विप्रर्षे न विपत्तिर्गृहे भवेत् ॥ श्रावणे पिष्टकं यस्तु हरये मुद्गपूरकम् । ददाति तस्य विप्रर्षे गृहे श्रीर्निश्चला भवेत् ॥ * ॥ भाद्रे मासि द्विजश्रेष्ठ नारायणमनामयम् । श्रद्धया पूजयेत् प्राज्ञश्चतुर्व्वर्गफलप्रदम् ॥ निवीडे नूतनागारे सर्व्वोपद्रववर्ज्जिते । स्थापयेत् पुण्डरीकाक्षं भगवन्तं जनार्द्दनम् ॥ दंशैश्च मसकैश्चैव प्रकीर्णैर्म्मक्षिकादिभिः । हरिं पुरातनागारे स्थापयेन्न हि भक्तिमान् ॥ सकर्दमे पतद्वारि गलद्भित्तौ गृहे तथा । हरिं न स्थापयेत् प्राज्ञो वर्षासु परमेश्वरम् ॥ विष्ण्वालये द्विजश्रेष्ठ बध्नीयाद्यस्तु भानवः । चन्द्रातपं विचित्रञ्च चन्द्रलोकं स गच्छति ॥, रात्रौ नानाविधैर्धूपैर्म्मन्दिरे जगतीपतेः । दंशांश्च मशकांश्चैव वर्षाकाले निवारयेत् ॥ मसारिकाभिः प्रावृत्य मञ्चशायिनमच्युतम् । प्रावृषि स्थापयेद्विष्णुं निशायां दिव्यमन्दिरे ॥ कह्लारपत्रर्देवेशं सुगन्धैर्नूतनैस्तथा । मुमुक्षुः पूजयेन्मर्त्यो भाद्रेमासि दिने दिने ॥ न भाद्रे केतकीपुष्पैः पूजितव्यो जनार्दनः । यतो भाद्रपदे मासि केतकी स्यात् सुरासमा ॥ पक्वस्तालफलैर्द्दिव्यैर्योऽर्च्चयेद्यदुनन्दनम् । गर्भवाममहादुःखं स भूयो लभते न हि ॥ संयुक्तं घृतदुग्धाभ्यां पक्वतालं मुरारये । या दद्यात् श्रद्धया मर्त्यः स गच्छेन्मन्दिरं हरेः ॥ भाद्रे मासि द्विजश्रे ष्ठ हरये तालपिष्टकम् । सघृतं वैष्णवो दद्यात् कैवल्यप्राप्तिहेतवे ॥ मासि भाद्रपदे विप्र न कुर्य्याच्छाकभक्षणम् । न रात्रौ भोजनं कुर्य्यान्मुमुक्षुर्वैष्णवो जनः ॥ * ॥ आश्विने मासि विप्रेन्द्र केशवं क्लेशनाशनम् । पूजयेद्भक्तिभावेन पूर्व्वोक्तविधिना जनः ॥ पूर्व्वाह्णे पूजयेद्यस्तु भक्त्या लक्ष्मौपतिं हरिम् । विष्णुपूजाफलं विप्र सम्पूर्णं तेन लभ्यते ॥ यत्तोयं दीयते विप्र पूर्व्वाह्णे हरये जनैः । पीयूषमिव तत्तोयं गृह्णाति कमलापतिः ॥ मध्याह्ने दीयते यच्च सलिलं चक्रपाणये । तोयं तोयमिव स्वामी तद्गृह्णाति द्विजोत्तम ॥ अपराह्णे तु यत्तोयं गोविन्दाय प्रदीयते । ततोयं रक्ततुल्यं स्यान्न गृह्णाति यतो हरिः ॥ अतएव द्विजश्रेष्ठ पूर्व्वाह्णे हरिमर्च्चयेत् । मकलं लभते कामं केशवस्यानुकम्पया ॥ एकवस्त्रेण विप्रेन्द्र न कुर्य्यात् पूजनं हरेः । कुर्य्याद्वापि तदा पूजां तां न गृह्णाति केशवः ॥ अधौतेन च वस्त्रेण या पूजा कमलापतेः । विफला मा च पूजा स्यान्न च विष्णः प्रसोदति यस्त्ववद्वशिखः पूजां चक्रिणः कुरुते जनः । पूजाफलं न चाप्नोति अनिर्ग्राह्या च सा भवेत् ॥ असंस्कृतगृहे पूजा क्रियते या जगत्पतेः । सा पूजा ब्राह्मणश्रेष्ठ अनिर्ग्राह्या भवेत् खलु ॥

स्नानं देवार्च्चनञ्चैव दानञ्च पितृतर्पणम् । तिलकेन विना विप्र न च कुर्य्याद्विचक्षणः ॥ तिलकान्न गृहोत्वा यत् पुण्यकर्म्म विधीयते । भस्मीभवति तत् सर्व्वं कर्त्ता च नारकी भवेत् शङ्खचक्रगदापद्मेरङ्कितं यस्य दृश्यते । शरीरं ब्राह्मणश्रेष्ठ विज्ञेयः सोऽच्य तः स्वयम् ॥” इत्यादि ॥ “त्रिपत्रीकृतदूर्व्वाभिराश्विने योऽर्च्चयेद्धरिम् । दूर्व्वेव सन्ततिस्तस्य अविच्छिन्ना प्रवर्त्तते ॥ आश्विने मासि यो दद्याद्धरये कर्क्कटीफलम् । शोको न जायते तस्य कदाचिद्धृदये द्विज ॥ * ॥ कार्त्तिके तु समायाते सर्व्वमासोत्तमे शुभे । दामोदरं देवदेवं भक्त्या प्राज्ञः प्रपूजयेत् ॥ कार्त्तिके मासि विप्रेन्द्र विष्णुप्रीणनहेतवे । यथोक्तविधिना प्राज्ञः प्रातःस्नानं समाचरेत् ॥ आमिषं मैथुनञ्चैव कार्त्तिके मासि यस्त्यजेत् । जन्मान्तरार्ज्जितैः पापैर्म्मुक्तो याति परां गतिम् ॥ तुलाराशिगते सूर्य्ये प्रातःस्नानं द्विजोत्तम । हविष्यं ब्रह्मचर्य्यञ्च महापातकनाशनम् ॥ आमिषं मैथुनञ्चैव कार्त्तिके यस्तु न त्यजेत् । जन्मजन्मनि विप्रेन्द्र स भवेत् ग्राम्यशूकरः ॥ द्विर्भोजनं परान्नञ्च तैलञ्च वैष्णवो जनः । आयाते कार्त्तिके मासि यत्नादपि परित्यजेत् ॥ दामोदराय नभसि प्रदीपं यस्तु यच्छति । फलं तस्य प्रवक्ष्यामि समासेन शृणु द्विज ॥ ब्रह्महत्यादिभिः पापैर्व्विमुक्तः क्लेशदायकैः । दामोदरपुरं गत्वा तिष्ठेत् कोटियुगावधि ॥ दीपं ज्वलन्तं नभसि त्रिदशा वासवादयः । विलोक्य हर्षिताः सर्व्वे वदन्तीति परस्परम् ॥ असौ पुण्यात्मनां श्रेष्ठः केशवार्च्चनतत्परः । प्रदीपं कार्त्तिके मासि यतो यच्छति चक्रिणे ॥ आगमिष्यति पुण्यात्मा कदायं त्रिदिवं प्रति । करिष्यामि कदा सख्यमनेन हरिसेविना ॥ मुहूर्त्तमपि यो दद्याद्दीपं नभसि चक्रिणे । कात्तिके मासि विप्रे न्द्र तस्य तुष्टः सदा हरिः ॥ दद्यादक्षयदीपं यः कार्त्तिके हरिमन्दिरे । दिने दिनेऽश्वमेधस्य फलं प्राप्नोति मानवः ॥ तुलसीदललक्षैर्यः कार्त्तिके पूजयेद्धरिम् । लक्षैकवाजिमेधस्य मानवो लभते फलम् ॥ विल्वच्छदनलक्षेण योऽर्च्चयेत् विष्णुमव्ययम कार्त्तिके शङ्करं वापि लभते सोऽपि तत् फलम् कार्त्तिके वकपुष्पेण हरिपूजनकृन्नरः । परम मोक्षमाप्नोति प्रसादाज्जगतीपतेः ॥ यत्किञ्चित् कार्त्तिके मासि विष्णुमुद्दिश्य दीयते तदक्षयं भवेत् सर्व्वं सत्यमेतन्मयोच्यते ॥ घृताक्तं शूरणान्नं यः कार्त्तिके विष्णवे नरः । दद्याद्दिने दिने विप्र तस्य विष्णुपुरे स्थितिः ॥ प्रफुल्लपद्मपुष्पेण सितेनाप्यसितेन वा । योऽर्श्चयेत् कमलाकान्तंतस्य किं भुवि दुर्लभम् कमलैः कार्त्तिके मासि सितैर्व्वा लोहितैस्तथा । संपूज्य पद्मिनं मर्त्यो लभते परमं पदम् ॥ प्रदत्तं कार्त्तिके मासि हरये येन पङ्कजम् ।

न दत्तं तेन किं विप्र विष्णवे दैत्यजिष्णवे ॥ एकमेवाम्बुजं यस्तु ददाति कैटभारये । तस्मै किं भगवान् विष्णुर्न ददाति श्रियः पतिः ॥ कमलैः कार्त्तिके मासि येन नाराधितो हरिः । जन्मजन्मनि तद्गेहे कमला न हि तिष्ठति ॥ पद्यबीजानि यो दद्यात् केशवाय महात्मने । स जायते विप्रकुले शुद्धे च प्रतिजन्मनि ॥ ब्राह्मणस्य कुले जातः स चतुर्व्वेदविद्भवेत् । धनवान् बहुपुत्त्रश्च कुटुम्बानाञ्च पोषकः ॥ नास्ति पद्मसमं पुष्पं जैमिने सत्यमुच्यते । येन संपूज्य गोविन्दं पापात्मापि च मोक्षभाक् ॥ सत्यं सत्यं पुनः सत्यं सत्यमेव मयोच्यते । कमलैर्हरिमभ्यर्च्च्य लभते परमं पदम् ॥ एकमेवारविन्दं यः प्रददाति मुरारये । तस्य नास्ति पुनजन्म ससारेऽस्मिन् सुभैरवे ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे १२ अध्यायः ॥ * ॥ व्यास उवाच । “मार्गशीर्षे द्विजश्रे ष्ठ महालक्ष्म्या समन्वितम् पूजयेदव्ययं विष्णं भक्तिभावेन वैष्णवः ॥ उच्छिष्टदेशे विप्रेन्द्र तथेव पतितालये । दुर्गन्धैश्च परिव्याप्ते स्थाने विष्णुं न पूजयेत् ॥ पाषण्डानां समीपे तु महापातकिनां तथा । असत्यभाषिणाञ्चैव न कुर्य्याद्विष्णुपूजनम् ॥ तस्मादेकमना भूत्वा भक्तिश्रद्धासमन्वितः । पूजयेत् कमलाकान्तं चतुर्व्वर्गफलाप्तये ॥ शाल्यन्नं सघृतञ्चैव मुद्गपूपसमन्वितम् । सवास्तूकादिशाकञ्च दद्यात् सदधि विष्णवे ॥ नागरङ्गफलं दिव्यं सुपक्वं यस्तु यच्छति । केशवाय द्विजश्रे ष्ठ सोऽस्माभिरपि पूज्यते ॥ यद्यन्यं नूतनं वस्तु प्रियं भगवतो हरेः । तदेवाग्रहायणे मासि भक्त्या दद्यान्मुरारये ॥ * ॥ पौषे मासि समायाते श्रीकृष्णं वरदं प्रभुम् । नित्यमिक्षुरसैर्द्दिव्यैः स्नापयेद्वैष्णवो जनः ॥ यः स्नापयति विप्रेन्द्र विष्णुमिक्षुरसैः प्रभुम् । इह भुङ्क्ते सुखं सर्व्वं मृतो यातीक्षुसागरम् ॥ यो दद्यादिक्षुनैवेद्यं देवदेवाय विष्णवे । सोऽपि तत्फलमाप्नोति किमन्यैर्बहुभाषितैः ॥ सदुग्धं पृथुकं पौषे दधिभिर्व्वा समन्वितम् । दत्त्वा मुरारये मर्त्त्यः सर्व्वान् कामानवाप्नु यात् सव्वं पुरातनं वस्त्रं दूरीकृत्य मुरारये । शीतस्य वारणार्थाय दद्याद्वस्त्रञ्च नूतनम् ॥ पौषे संक्रमणे विप्र सलक्ष्मीकाय विष्णवे । दद्यान्मुमुक्षुर्म्मनुजो दशवर्णञ्च पिष्टकम् ॥ यस्तु शङ्खध्वनिं कुर्य्यात् संपूज्य कमलापतिम् । तस्य पुण्यफलं वच्मि शृणु वत्स समाहितः ॥ अगम्यागमनाच्चैव विमुक्तः सर्व्वपातकैः । शेषे विष्णुपुरं गत्वा विष्णुना सह मोदते ॥ वैनतेयाञ्चितां घण्टां यस्तु वादयते हरेः । पूजाकाले द्विजश्रेष्ठ तस्य पुण्यं वदाम्यहम् ॥ अभक्षभक्षणाच्चैव मुक्तः पापैः सुदारुणैः । प्रयाति मन्दिरं विष्णो रथमारुह्य शोभनम् ॥ तत्र भुक्त्वाखिलं भोगं कल्पकोटिशतावधि ।

पृष्ठ ५/४१३

पुनरागत्य धरणीं चतुर्व्वेदी द्विजो भवेत् ॥ तत्र भुक्त्वा सुखं सर्व्वं शोकदुःखविवर्ज्जितः । पुनर्व्विष्णुपुरं गत्वा मोक्षं प्राप्नोत्यनुत्तमम् ॥ बीणां वादयते यस्तु पूजाकाले जगत्पतेः । पण्डितानामग्रणीः स्यात् प्रतिजन्मनि जन्मनि ॥ मृदङ्गवाद्यकृद्यस्तु पूजायां कैटभद्विषः । तस्य प्रसन्नो देवेशो ददात्यभिमतं फलम् ॥ डमुरुं डिण्डिमञ्चव झर्झरीं मधुरीं तथा । पटहं दुन्दुभिञ्चैव काहलं सिन्धुवादनम् ॥ कांस्यञ्च करतालञ्च वेणुं वादयते च यः । पूजाकाले महाविष्णोस्तस्य पुण्यं निशामय ॥ स्तेयाद्यैः पातकैर्म्मुक्तो मन्दिरं याति चक्रिणः । परमं स्थानमासाद्य तत्रैव परिमुच्यते ॥ करशब्दञ्च यः कुर्य्यात् पूजाकाले जगद्गुरोः । मुखवाद्यञ्च विप्रेन्द्र तस्य पुण्यं मयोच्यते ॥ कोटिकोटिकुलैर्युक्तः प्रयाति हरिमन्दिरम् । ज्ञानमासाद्य तत्रैव मोक्षमक्षयमाप्नुयात् ॥ विष्णोरायतने यस्तु भक्तियुक्तः प्रनृत्यति । स याति ब्राह्मणश्रे ष्ठ तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ यस्तु गायति गीतानि भक्त्या नारायणाग्रतः । स नर्त्तकत्वमाप्नोति गन्धर्व्वाणां पुरेषु च ॥ स्तौति स्तोत्रं जगन्नाथं यो भक्त्या वैष्णवो जनः । तस्य प्रसन्नो भगवान् सर्व्वान् कामान् प्रयच्छति मासे मासे हरिं यस्तु विधिनानेन पूजयेत् । अचिरेणैव विप्रर्षे प्रसादयति सोऽच्युतम् ॥ जगदुदधिमिमं ये तर्त्तुमिच्छन्ति मर्त्याः प्रचुरतरगभीरं सर्व्वदुःखप्रदञ्च । परमपुरुपपादाम्भोजयुग्मं मनोज्ञं त्रिदशनिवहसेव्यं ते तु सर्व्वे यजन्तु ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारे १३ अध्यायः ॥ * ॥ अथ द्वात्रिंशत् सेवापराधाः । भगवद्भक्तानां क्षत्त्रियसिद्धान्नभोजनम् १ अनिषिद्धदिने दन्त- धावनमकृत्वा विष्णोरुपसर्पणम् २ मैथुनं कृत्वास्नात्वा विष्णोरुपसर्पणम् ३ मृतं नरं स्पृष्ट्वास्नात्वा विष्णुकर्म्मकरणम् ४ रजस्वलां स्पृष्ट्वा विष्णुगृहप्रवेशनम् ५ मानवं शवं स्पृष्ट्वा- स्नात्वा विष्णुंसन्निधावस्थानम् ६ विष्णुं स्पृशतः पायुवायुप्रयोगः ७ विष्णोः कर्म्म कुर्व्वतः पुरीष- त्यागः ८ विष्णुशास्त्रमनादृत्य शास्त्रान्तर- प्रशंसा ९ अतिमलिनं वासः परिधाय विष्णु- कर्म्माचरणम् १० अविधानेनाचम्य विष्णोरुप- सपणम् ११ विष्णोरपराधं कृत्वा विष्णोरुप्र- सर्पणम् १२ क्रुद्धस्य विष्ण्वस्पर्शनम् १३ निषिद्ध- पुष्पेण विष्ण्वर्च्चनम् १४ रक्तं वासः परिधाय विष्णोरुपसर्पणम् १५ अन्धकारे दीपेन विना विष्णोश्च स्पर्शनम् १६ कृष्णवस्त्रं परिधाय विष्णोः कर्म्माचरणम् १७ वायसोद्धृतवासः परिधाय विष्णोः कर्म्माचरणम् १८ विष्णवे कुक्कुरोच्छिष्ट- दानम् १९ वराहमांसं भुक्त्वा विष्णोरुप- सर्पणम् २० हंसजालपदसरारिमांसं भुक्त्वा विष्णोरुपसर्पणम् २१ दीपं स्पृष्ट्वा हस्तमप्रक्षाल्य विष्णोः स्पर्शनं कर्म्मकरणं वा २२ श्मशानं

गत्वास्नात्वा विष्णूपसर्पणम् २३ पिण्याकं भुक्त्वा विष्णोरुपसर्पणम् २४ विष्णवे वराहमांस- निवेदनम् २५ मद्यमादाय पीत्वा वा स्पृष्ट्वा विष्णुगृहप्रवेशनम् २६ परकीयेणाशुचिना वस्त्रेण परिहितेन विष्णुकर्म्माचरणम् २७ विष्णवे नवान्नमप्रदाय तद्भोजनम् २८ गन्ध- पुष्पेऽप्रदाय धूपदीपदानम् २९ उपानहावारुह्य विष्णुस्थानप्रवेशनम् ३० भेरीशब्देन विना विष्णु- प्रबोधनम् ३१ अजीर्णे सति विष्णुस्पर्शनम् ३२ । एतदुपलक्षणम् । इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ * ॥ अपि च । धरण्युवाच । “तवापराधात् देवेश वर्ज्यान् यान् वैष्णवेन च । निरापराधो मनुजः सापराधश्च जायते ॥ कर्म्मणाचरणे येन करणेन जुगुप्सितम् । तच्च पूजाफलं सर्व्वं जायते तद्वदस्व मे ॥ वराह उवाच । कर्म्मणा मनसा वाचा ये पापरुचयो जनाः । भक्षणं दन्तकाष्ठस्य राजान्नस्य तु भोजनम् ॥ मैथुनं शवसंस्पर्शं पुरीषोत्सगमेव च । सूतक्युदक्याः क्षपणं स्पर्शनं मेहनं तथा ॥ अभाष्यभाषणं कोपं पिण्याकस्य च भक्षणम् । रक्तपारक्यमलिनं वस्त्रधारित्वनीलिजम् ॥ गुरोश्चालीकनिर्ब्बन्धं पतितान्नस्य भक्षणम् । अभक्ष्यभक्षणञ्चैव तण्डुलीयविभीतकम् ॥ अदानं तु वरान्नस्य जालपादवराकयोः । भक्षणं देवतागारे सोपानत्कोपसर्पणम् ॥ तथैव देवपूजाजां निषिद्धकुसुमार्च्चनम् । अनुत्तार्य्य च निर्म्माल्यं पूजा जीर्णान्धकारयोः ॥ पानं सुराया देवस्य अन्धकारे प्रबोधनम् । वातकर्म्मार्च्चने विष्णोरनमस्करणं तथा ॥ अपराधास्त्रयस्त्रिंशत् समाख्याता मया धरे । एभिर्युक्तस्तु पुरुषो विष्णुं नैव प्रपश्यति ॥ दूरस्थो न नमस्कारं कुर्य्यात् पूजा तु राक्षसी ॥” तत्प्रायश्चित्तं यथा, -- “एकरात्रं द्विरात्रं वा त्रिरात्रं स्नानमेव च । स्रवासाः पञ्चगव्याशी मलवस्त्रान्तिकं क्रमात् ॥ नीलीरङ्गापनोदार्थं गोमयेन प्रघर्षणम् । प्राजापत्येन शुद्धिः स्यात् नीलीवस्त्रस्य धार- णात् । चान्द्रायणद्वयं कुर्य्यात् गुरोः क्षमितमुत्तमम् । चान्द्रायणं पराकञ्च पतितान्नस्य भक्षणात् ॥ चान्द्रायणं पराकञ्च प्राजापत्यं तथैव च । गोप्रदानञ्च भोज्यञ्च अभक्ष्यस्य च भक्षणे ॥ उपवासस्तु पञ्चाहं पञ्चगव्येन शुध्यति । सोपानत्कश्चरेत् पादं कृच्छ्रस्य द्विरभोजनम् ॥ पुष्पाभावेऽर्च्चनं स्नानं देवस्पर्शञ्च कारयेत् । अनिर्म्माल्ये नमस्कारं स्नानं पञ्चामृतेन तु ॥ सुरापाने द्विजातीनां चान्द्रायणचतुष्टयम् । तथैव द्वादशाष्टौ तु प्राजापत्यत्रयं चरेत् ॥ ब्रह्मकूर्च्चेन शुद्धिः स्यात् गोप्रदानत्रयेण च । त्रयाणामेकरात्रेण पञ्चामृतनिषेवणात् ॥

मुच्यते त्वपराधैस्तु तथा विष्णोः स्तवं पठन् । एतत्ते कथितं गुह्यं किमन्यत् श्रोतमिच्छमि ॥ धरण्युवाच । अस्ति कश्चिदुपायोऽत्र येन त्वं नृषु तुष्यमि । पूजितः सफलश्चासि अपराधविशोधनः ॥ वराह उवाच । संवत्सरस्य मध्ये तु तीर्थे सौकरवे मम । कृतोपवासः स्नानेन गङ्गायां शुद्धिमाप्नु यात् । मथुरायां तथाप्येवं सापराधः शुचिर्भवेत् ॥ अनयोस्तीर्थयोरेव यः सेवेत सकृन्नरः । सहस्रजन्मजनि तानपराधान् जहाति सः । स्नानात् पानात् तथा ध्यानात् कीर्त्तनाद्धा रणात्तथा । श्रवणान्मननाच्चैव दर्शनाद् याति पातकम् ॥ इति वाराहपुराणे अपराधप्रायश्चित्तनामा- ध्यायः ॥ सेवि, क्ली, (सेव्यते लोकैरिति । सेव + इन् ।) फलविशेषः । सेओ इति हिन्दी भाषा । तत्प- र्य्यायः । वदरम् २ सिञ्चितिकाफलम् ३ मुष्टि- प्रमाणम् ४ सेवितम् ५ सेवम् ६ । अस्य गुणाः । वातपित्तहरत्वम् । गुरुत्वम् । बृंह- णत्वम् । कफकरत्वम् । वृष्यत्वम् । पाके स्वादु- रसत्वम् । हितत्यञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ सेविका, स्त्री, मिष्टान्नविशेषः । सेओयाञि इति भाषा । यथा, -- “समितावर्त्तिकाः कृत्वा सुसूक्ष्मा यवसन्निभाः । शुष्काः क्षीरेण संसाध्या भोज्या घृतसिता- न्विताः ॥” अस्या गुणाः । “सेविका तर्पणी बल्या गुर्व्वी पित्तानिलापहा ग्राहिणी सन्धिकृद्रुच्या तां खादेन्नातिमात्रयया” इति भावप्रकाशः ॥ (दासी । भुजिष्या । इति केचित् ॥) सेवितः, त्रि, (सेव + क्तः ।) समुपासितगुर्व्वादिः । तत्पर्य्यायः । वरिवसितः २ वरिवस्यितः ३ उपासितः ४ उपचरितः ५ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ आराधितः । उपभुक्तः । आश्रितः । इति सेवधात्वर्थदर्शनात् ॥ (यथा, महाभारते । १ । १७ । ६ । “काञ्चनाभरणं चित्रं देवगन्धर्व्वसेवितम् ॥”) सेविफले, क्ली, । इति राजनिर्घण्टः ॥ सेव्यं, क्ली, (सेव्यते इति । सेव + ण्यत् ।) वीरण- मूलम् । इत्यमरः । २ । ४ । १६४ ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “वीरणस्य तु मूलं स्यादुशीरं नलदञ्च तत् । अमृणालञ्च सेव्यञ्च समगन्धिकमित्यपि ॥” इति भावप्रकाशे पूर्व्वखण्डे १ भागे ॥ लामज्जकम् । उशीरवत्पीतच्छवितृणविशेषः । तत्पर्य्यायो यथा, -- “लामज्जकं सुनालं स्यादमृणालं लयं लघुः । इष्टकापथकं सेव्यं नलदञावदातकम् ॥ इति च भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥

पृष्ठ ५/४१४

“स्यादुशोरं मृणालञ्च सेव्यं लामज्जकन्तथा ।” इति गारुडे २०८ अध्यायः ॥) सेव्यः, पुं, (सेव्यते इति । सेव + ण्यत् ।) अश्वत्थ- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ हिज्जलवृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ सेव्यः, त्रि, (सेवृ सेवने + ण्यत् ।) सेवार्ह्यः । इति मेदिनी ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । ५२ । १३७ । “अहं तं सेव्यमन्येषां करिष्यामीश्वरं क्षणात् । तत्तं वृणीष्व भर्त्तारं यदि ते पुत्त्रि रोचते ॥”) सेव्या, स्त्री, (सेव + ण्यत् । टाप् ।) वन्दावृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ सै, क्षित्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर- अक०-अनिट् ।) सायति । क्षितिः क्षयः । इति दुर्गादासः ॥ सेंहः, त्रि, (सिंहस्यायमिति । सिंह + अण् ।) सिंहसम्बन्धी । सिंहतुल्यः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (स्त्रियां ङीप् । यथा, माघे । १ । ४७ । “सटाच्छटाभिन्नघनेन विभ्रता नृसिंह सैंहौमतनुं तनुं त्वया । स मुग्धकान्तास्तनसङ्गभङ्गुरै- रुरोविदारं प्रतिचस्करे नखैः ॥ सैंहली, स्त्री, (सिंहले देशे भवा । सिंहल + अण् । ङीप् ।) सिंहपिप्पली । तत्पर्य्यायः । सर्प- दण्डा २ सर्पाङ्गी ३ ब्रह्मभूमिजा ४ पार्व्वती ५ शैलजा ६ ताम्रा ७ लम्बबीजा ८ उत्कटा ९ अद्रिजा १० सिंहलस्था ११ लम्बदन्ता १२ जीवला १३ जीवाला १४ जीवनेत्री १५ कुरुम्बी १६ । अस्या गुणाः । कटुत्वम् । उष्ण- त्वम् । जन्तुनाशित्वम् । दीपनत्वम् । कफश्वास- समीरात्तिशमनत्वम् । कोष्ठशोधनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिंहलद्वीपभवे, त्रि ॥ सेंहिकः, पुं, (सिंहिकायां भवः । अण् ।) राहुः । इति शब्दरत्नावली ॥ सहिकेयः, पुं, (सिंहिकाया अपत्यं पुमानिति । सिंहिका + ढक् ।) राहुः । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । २ । ३५ । “ध्नियते यावदेवकोऽपि रिपुस्तावत् कुतः सुखम् पुरः क्लिश्नाति सोमं हि सैंहिकेयोऽसुर- द्विषाम् ॥”) सेकतं, क्ली, (सिकताः सन्त्यत्रेति । अण् ।) वालुकामयतटम् । इत्यमरः । १ । ३ । २६ ॥ (यथा, कुमारे । १ । २९ । “मन्दाकिनीसैकतवेदिकाभिः सा कन्दुकैः कृत्रिमपुत्त्रकैश्च । रेमे मुहुर्मध्यगता सखीनां क्रीडारसं निर्विशतीव बाल्ये ॥” सैकतः, त्रि, (सिकताः सन्त्यत्रेति । सिकता + “सिकताशर्कराभ्याञ्च ।” ५ । २ । १०४ । इति अण् ।) सिकतामयः । इत्यमरः । १ । १० । ९ ॥ तत्पर्य्यायः । सिकतिलः २ सिकतावान् ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, भागवते । ११ । २८ । १२ ।

“शैली दारुमयी लौही लेप्या लेख्या च सैकती । मनोमयी मणिमयी प्रतिमाष्टविधा स्मृता ॥”) सैकतिकं, क्ली, मातृयात्रा । मङ्गलसूत्रकम् । इति मेदिनी ॥ सैकतिकः, पुं, (सैकतं पुलिनं प्रियत्वेनास्त्यस्येति । सैकय + ठन् ।) संन्यस्तः । क्षपणकः । सन्देह- जीविनि, त्रि । इति मेदिनी ॥ सैकतेष्टं, क्ली, (सैकतं स्थानमिष्टमस्य ।) आर्द्रकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वालुकामयप्रिये, त्रि ॥ सैतवाहिनी, स्त्री, बाहुदानदी । इत्यमरः । १ । १० । ३३ । सैद्धान्तिकः, त्रि, (सिद्धान्तं वेत्तीति । सिद्धान्त + ठक् ।) सिद्धान्तज्ञः । इति हेमचन्द्रः कौमुदी च ॥ सैनापत्यं, क्ली, (सेनापतेर्भावः कर्म्म वा । सेनापति + “पत्यन्तपुरोहितादिभ्यो यक् ।” ५ । १ । १२८ । इति यक् ।) सेनापतेर्भावः । तत्कर्म्म च । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, मनुः । १२ । १०० । “सैनापत्यश्च राज्यञ्च दण्डनेतृत्वमेव च । सर्व्वलोकाधिपत्यञ्च वेदशास्त्रविदर्हति ॥” सेनापतेरिदमिति । “दित्यदित्यादित्येति ।” ४ । १ । ८५ । इति ण्यः ।) सेनापतिसम्बन्धिनि, त्रि ॥ सैनिकः, पुं, (सेनां समवैतीति । सेना + “सेनाया वा ।” ४ । ४ । ४५ । इति पक्षे ठक् ।) सेनायां समवेतः । इत्यमरः । २ । ९ । ६१ ॥ मिलित- हंस्त्यश्वरथपादातं सेना तत्र ये समवेताः एक- देशीभूतास्ते सैन्याः सैनिकाश्च । इति भरतः ॥ (यथा, रघुः । ३ । ६१ । “निमेषमात्रादवधूय तद्व्यथां सहोत्थितः सैनिकहर्षनिस्वनैः ॥”) सैन्यरक्षकः । इति मेदिनी अमरश्च ॥ प्राणि- वधनियुक्तः । यथा, श्रीभागवते पञ्चमस्कन्ध- गद्यम् । ये त्विह वै पुरुषाः पुरुषमेधेन यजन्ते याश्च स्त्रियो नृपशून् खादन्ति तांश्च ताश्च ते पशव इह निहता यमसदने यातयन्तो रक्षो- गणाः सैनिका इव स्वधितिना अवदायासृक् पिबन्तीति । सैनिकाः प्राणिवधनियुक्ताः । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सेनासम्बन्धिनि, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ७ । १९० । ४१ । “एवं तं निहतं संख्ये ददृशे सैनिको जनः ॥”) सैन्धवं, क्ली, पुं, (सिन्दौ समुद्रतीरे सिन्धुदेशे वा भवम् । सिन्धु + “अणञौ च ।” ४ । ३ । ३३ । इति अण् ।) लवणविशेषः । स तु सिन्धुनद्युपलक्षित- देशोद्भवः । तत्पर्य्यायः । शीतशिवम् २ माणि- मन्थम् ३ सिन्धुजम् ४ । इत्यमरः । २ । ९ । ४२ ॥ वशिरम् ५ सिन्धुदेशजम् ६ माणिबन्धम् ७ । इति जटाधरः ॥ शितशिवम् ८ । इति शब्द- रत्रावली ॥ नादेयम् ९ शिवम् १० सिद्धम् ११ शिवात्मजम् १२ पथ्यम् १३ । अस्य गुणाः । “सैन्धवं लवणं वृष्यं चक्षुष्यं दीपनं रुचि ।

पूतं स्वादु त्रिदोषघ्नं व्रणदोषविबन्धजित् ॥ सैन्धवं द्विविधं ज्ञेयं सितं रक्तमिति क्रमात् ॥ रसवीर्य्यविपाकेषु गुणाढ्यं कथितं सितम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “सैन्धवं लवणं स्वादु दीपनं पाचनं तघु । स्निग्धं रुच्यं हिमं वृष्यं सूक्ष्मनेत्रं त्रिदोषहृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ किञ्च । “सैन्धवं दोषजिद्वृष्यं चक्षुष्यमविदाहि च । अग्निसन्दीपनं स्निग्धं रोचनं मधुरं लघु ॥” इति राजवल्लभः ॥ तत्तु हविष्यान्नम् । यथा, स्मृतिः । “लवणे सेन्धवसामुद्रे गव्ये च दधिसर्पिषी ।” इति हविष्यान्नगणने तिथ्यादितत्त्वम् ॥ सैन्धवः, पुं, (सिन्धुरभिजनोऽस्येति । सिन्धु + “सिन्धुतक्षशिलादिभ्योऽणञौ ।” ४ । ३ । ९३ । इति अण् ।) घोटकः । स तु सिन्धोरदूरभवः । विकारसंघेति अदूरभवार्थे ष्णः । इत्यमर- भरतौ । २ । ८ । ४४ । (यथा, भागवते । ९ । १ । २३ । “स एकदा महाराज ! विचरन् मृगयां वने । वृतः कतिपयामात्यैरश्वमारुह्य सैन्धवम् ॥” सिन्धुदेशाधिपतिः । जयद्रथः । यथा, महा- भारते । १ । १ । १९६ । “यदा द्रोणः कृतवर्म्मा कृपश्च कर्णो द्रौणिर्भद्रराजश्च शूरः । अमर्षयन् सैन्धवं वध्यमानं तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ॥” सिन्धुदेशोत्पन्नमात्रे । यथा, तत्रैव । ३ । ५१ । २४ “हारहूनांश्च चीनांश्च तुखारान् सैन्धवांस्तथा ॥”) सैन्धी, स्त्री, तालादिरसनिर्य्यासः । तत्पर्य्यायः । हाला २ । अस्या गुणाः । शीतत्वम् । कषाय- त्वम् । अम्लत्वम् । पित्तदाहनाशित्वम् । वात- दत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ सैन्यं, क्ली, (सेना एव । चतुवर्णादित्वात् ष्यञ् ।) सेना इत्यमरः । २ । ८ । ७८ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८७ । २१ । “हतशेषं ततः सैन्यं दृष्ट्वा चण्डं निपातितम् । मुण्डञ्च सुमहावीर्य्यं दिशो भेजे भयातुरम् ॥”) सैन्यः, पुं, (सेनां समवैतीति । सेना + “सेनाया वा ।” ४ । ४ । ४५ । इति ण्यः ।) सेनासमवेतः । इत्यमरः । २ । ८ । ६१ । “मिलितहत्स्यश्वरथ- पादातं सेना तत्र ये समवेता एकदेशीभूतास्ते सैन्याः सैनिकाश्च ।” इति भरतः ॥ किञ्च । “सैन्यं क्लीवं बलेऽंशे ना समवेते तु वाच्यवत् ॥” इति मेदिनी ॥ सैन्यपृष्ठं, क्ली, (सैन्यस्य पृष्ठम् ।) सैन्यस्य पश्चा- द्भागः । यत्र स्थिते राजा स्वसैन्यं प्रतिगृह्णाति । तत्पर्य्यायः । प्रतिग्रहः २ । इत्यमरः ॥ परि- ग्रहः ३ । इति भरतः ॥ पतद्ग्रहः ४ । इति टीकान्तरम् ॥

पृष्ठ ५/४१५

सैमन्तिकं, क्ली, सिन्दूरम् । इति केचित् ॥ सीमन्त- शब्दात् ष्णिकप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सैरन्ध्री, स्त्री, (स्वैरं स्वाच्छन्द्यं धरतीति । धृ + मूलविभुजादित्वात् कः । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) अन्यवेश्मस्था स्वतन्त्रा शिल्पजीविनी । इत्यमरः । २ । ६ । १८ । (यथा, महाभारते । ३ । ६५ । ५१ । “सैरन्ध्रीमभिजानीष्व सुनन्दे देवरूपिणीम् । वयसा तुल्यतां प्राप्ता सखी तव भवत्वियम् ॥”) द्रौपदी । इति हेमचन्द्रः ॥ (वर्णसङ्करसम्भूत- स्त्री । यथा, महाभारते । १३ । ४८ । १९ । “अगम्यागमनाच्चैव जायते वर्णसङ्करः । बाह्यानामनुजायन्ते सैरन्ध्र्यां मागधेषु च । प्रसाधनोपचारज्ञमदासन्दासजीवनम् ॥”) सैरिकः, पुं, (सीर + ठक् ।) सीरेण लाङ्गलेन खनति यः । कृषान् इति भाषा ॥ (सीरं वह- तीति । सीर + “हलसीरात् ठक् ।” ४ । ४ । ८१ । इति ठक् ।) सीरस्य वोढा । हेलेगरु- इति भाषा ॥ (सीरस्येदमिति । “हलसीरात् ठक् ।” ४ । ३ । १२४ । इति ठक् ।) सीर- सम्बन्धिनि, त्रि । तेषां पर्य्यायः । हालिकः २ लाङ्गलिकः ३ । इत्यमरः । २ । ९ । ६४ ॥ सैरिन्ध्री, स्त्री, (स्वैरं स्वातन्त्र्यं धरतीति । धृ + मूलविभुजादित्वात् कः । पृषोदरादित्वात् साधुः । गौरादित्वात् ङीष् ।) परवेश्मस्था स्ववशा शिल्पकारिका । इत्यमरः । २ । ६ । १८ ॥ तत्पर्य्यायः । सैरन्ध्री २ सैरिन्ध्रिः ३ । इति तट्टीका ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ८ । २ । “वासश्च परिधायैकं कृष्णं सुमलिनं महत् । कृत्वा वेशं हि सैरिन्ध्य्राः कृष्णा च व्यचरत् तदा ॥”) वर्णसङ्करसम्भूतस्त्री । महल्लिका । इति मेदिनी । द्रौपदी । इति धरणिः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । २३ । ५ । “यथा सैरिन्ध्रीदोषेण न ते राजन्निदं पुरम् । विनाशमेति वै क्षिप्रं तथा नीतिर्विधीयताम् ॥” सैरिभः, पुं, (सीरे लाङ्गलवहने इभ इव । शक- न्धादित्वात् साधुः । ततः स्वार्थे अण् ।) महिषः । इत्यमरः । २ । ५ । ४ ॥ स्वर्गः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ सैरीयः, पुं, (सीरे भवः । अण् । सैरः कर्षस्तत्र भवः । वृद्धात् छः ।) झिण्टी । इति शब्द- रत्नावली ॥ सैरीयकः, पुं, (सैरीय एव । स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) झिण्टी । इत्यमरः । २ । ४ । ७५ ॥ अस्य गुणः । कफवातनाशित्वम् । इति राज- वल्लभः ॥ सैरेयः, पुं, (सैरे कर्षे भवः । सैर + “नद्यादिभ्यो ढक् ।” ४ । २ । ९७ । इति ढक् ।) झिण्टी । इति शब्दमाला भरतश्च ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “सैरेयकः श्वेतपुष्पः सैरेयः कटसारिका । सहाचरः सहचरः स च भिन्द्यपि कथ्यते ॥”

अथास्य गुणाः । “सैरेयः कुष्ठवातास्रकफकण्डूविषापहः । तिक्तोष्णो मधुरोऽनम्लः सुस्निग्धः केशरञ्जनः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) सैरेयकः, पुं, (सैरेय एव । स्वार्थे कन् ।) झिण्टी । इति राजनिर्घण्टो भरतश्च ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे । “सैरेयकः श्वेतपुष्पः सैरेयः कटसारिका । सहाचरः सहचरः स च भिन्द्यपि कथ्यते ॥”) सैवालं, क्ली, शैवालम् । यथा, -- “या पांशुपाण्डरवपुर्व्विरसा पुरासीत् सैवालकाङ्कुरलतामधुना विभर्त्ति । वक्रं प्रसर्पति तनोर्वितनोति लक्ष्मीं प्रायः पयोधरसमुन्नतिरत्र हेतुः ॥” इति प्रसिद्धश्लेषकाव्यम् ॥ सोः, स्त्री, पार्व्वती । इति केचित् ॥ षोधातोः क्विप्प्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ सोढः, त्रि, (सह मर्षणे + क्तः । “सहिवहोरोद- वर्णस्य ।” ६ । ३ । ११२ । इति अवर्णस्य ओत् ।) क्षान्तः । इत्यमरः । ३ । १ । ९७ ॥ दुःखादिसहनशीलः । इति तट्टीकायां नील- कण्टः ॥ सोढा, [ऋ] त्रि, (सहते इति । सह + तृच् ।) क्षमायुक्तः । शक्तः । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । ७ । २६ । ६ । “सोढा शस्त्रनिपातानामग्निस्पशस्य चानघ । स पाण्डवबलं सर्व्वमद्येको नाशयिष्यति ॥”) सोत्कण्टः, त्रि, (उत्कण्टया सह वर्त्तमानः ।) उत्कण्टायुक्तः । तत्पर्य्यायः । उत्कः २ उन्मनाः ३ । इति जटाधरः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ३१ । ४५ । “तत्रोद्यानगत सा तं वत्सेशं सख्युदीरितम् । ददर्श दूरात् सोत्कण्ठा चकीरीवामृतत्वि- षम् ॥”) सोत्प्रासं, क्ली, (उत्प्रासेन सह वर्त्तमानम् ।) प्रियावाक्यम् । यथा, शब्दरत्नावल्याम् । “सोल्लुण्टनन्तु सोत्प्रासं चटु चाटु प्रियोदितम् ॥” सोत्प्रासः, पुं, (उत्प्रासेन आधिक्येन सह वर्त्त- मानः ।) सशब्दहास्यम् । यथा, -- “सोत्प्रास आच्छुरितकमवच्छुरितकं तथा । अट्टहासो महाहासो हासः प्रहास इत्यपि ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ सोदयं, त्रि, उदयेन सह वर्त्तमानम् । वृद्धियुक्तम् । सुद् समेत् इति भाषा । यथा, -- “दत्तां कन्यां हरन् दण्ड्यो व्ययं दद्याच्च सोदयम् मृतायां वर आदद्यात् परिशोध्योभयव्ययम् ॥” इत्युद्वाहतत्त्वधृतयाज्ञवल्क्यवचनम् ॥ सोदरः, पुं, (सह समानं उदरं यस्य । सहस्य सः ।) सहोदरः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, मनुः । ८ । २९९ । “भार्य्या पुत्त्रश्च दासश्च शिष्यो भ्राता च सोदरः । प्राप्तापराधास्ताड्याः स्यूरज्वा वेणुदलेन वा ॥”)

सोदरा, स्त्री, सहोदरा भगिनी । इति सोदर- शब्दादाप्प्रत्ययेन निष्पन्ना ॥ सोदर्य्यः, पुं, (समानोदरे शयितः । सोदर + “सोदरात् यः ।” ४ । ४ । १०९ । इति यः ।) सहो- दरः । इत्यमरः । २ । ६ । ३४ ॥ (यथा, रघुः । १५ । २६ । “स हत्वा लवणं वीरस्तदा मेने महौजसम् । भ्रातुः सोदर्य्यमात्मानमिन्द्रजिद्वधशोभिनः ॥”) सोनहः, पुं, लसुनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ सोन्मादः, त्रि, (उन्मादेन सह वर्त्तमानः ।) उन्मदः । उन्मदिष्णुः । तस्य रूपान्तराणि यथा ! उन्मादः । सून्मादः । सून्मदः । इत्य- मरटीकायां भरतः । ३ । १ । २३ ॥ सोपकरणं, त्रि, उपकरणेन सह वर्त्तमानम् । उपकरणविशिष्टम् । यथा, -- “एवञ्च अमुककाम इति सोपकरणं वत्सतरी- चतुष्टययुक्तं वृषमिति चाभिलप्य उत्सर्गः सङ्ग- च्छते ।” इति वृषोत्सर्गतत्त्वम् ॥ इदं सोप- करणमामान्ननैवेद्यममुकदेवतायै नमः । इति च पूजापद्धतिः ॥ सोपकारः, त्रि, उपकारविशिष्टः । उपकारेण सह वर्त्तमान इति बहुव्रीहिसमासे कृते सह- शब्दस्य सादेशेन निष्पन्नः ॥ सोपधं, त्रि, (उपधया सह वर्त्तमानमिति ।) सच्छद्मदानादि । यथा हारीतः । अथासद्द्रव्य- दानमस्वर्ग्यं यच्च दत्त्वा परितप्यते । तह्यदान- मफलं यच्चोपकारिणे ददाति तन्मात्रं परि- क्लिष्टं यच्च सोपधं ददाति अन्यश्रावितमल्पं यच्चापात्राय ददाति अनिष्टदानं स्रवति यच्च दत्त्वा प्रकीर्त्ताते स्मयदानं यच्चाश्रद्धया ददाति क्रोधाद्राक्षसं यच्चाक्रुश्य ददाति दत्त्वा वाक्रो- शति असत्कृतं पैशाचं यच्चावज्ञातं ददाति दत्त्वा वावजानीते मुमूर्षोस्तामसं यच्चाप्रकृतो ददाति । एते दानोपसर्गा यैरुपसृष्टं दान- मप्रसिद्धमस्वर्ग्य मयशस्यमध्रुवफलं भवत्यल्पफलं वेति । तर्हि त्यागानन्तरकाले हस्तार्पणसम्भवे- ऽपि अदानमसमर्पणम् । उपकारिणे व्यसनो- पकारिणे । तन्मात्रं यथोक्तोपकरणरहितम् । सोपधं सच्छद्म । अन्यश्रावितं लोकसम्भाव- नार्थं प्रकाशितम् । अनिष्टदानं शत्रवे दानम् । स्मयो मानभङ्गः । अप्रकृतो भयादिमान् । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ सोपप्लवः, पुं, (उपप्लवेन सह वत्तमानः ।) राहु- ग्रस्तः चन्द्रः सूर्य्यश्च । इत्यमरः । १ । ४ । १० ॥ सोपवासः, त्रि, (उपवासेन सह वर्त्तमानः ।) उपवासविशिष्टः । यथा, -- “मत्स्यांस्तु कामतो जग्ध्वा सोपवासस्त्र्यहं वसेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वे याज्ञवल्क्यवचनम् ॥ सोपाकः, पुं, श्वपाकः । इति केचित् ॥ (चण्डालात् पुक्कस्यां समुत्पन्नोऽन्त्यजजातिविशेषः । यथा, मनुः । १० । ३८ । “चण्डालेन तु सोपाको मूलव्यसनवृत्तिमान् । पुक्कस्यां जायते पापः सदा सज्जनगर्हितः ॥”)

पृष्ठ ५/४१६

सोपाधिः, त्रि, (उपाधिना सद्व वर्त्तमानः ।) उपाधियुक्तः । प्रतिलाभेच्छादिना दानादिः । यथा नारदः । “अदत्तन्तु भयक्रोधकामशोकरुगन्वितैः । बालमूढास्वतन्त्रार्त्तमत्तोन्मत्तापवर्जितैः ॥ कर्त्ता ममेदं कर्म्मेति प्रतिलाभेच्छया च यत् ॥” प्रतिलाभेच्छया सोपाधिदत्तमुपाध्यसिद्धावसिद्ध- मिति विवादचिन्तामणिः । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ सोपानं, क्ली, (उपानमुपरिगमनं तेन सह विद्य- मानम् ।) आरोहणम् । इत्यमरः । २ । २ । १८ ॥ इष्टंकादिरचिते पयिठा इति ख्याते । देशान्तरे खडखडीति यत् प्रसिद्धम् । आरुह्यते अनेन आरोहणं अनट् । उपपूर्व्वादनितेर्भावे अल् अनेकार्थत्वादुपानं ऊर्द्धगमनं तेन सह वर्त्तते सोपानम् । सोपानसिद्धसाध्याः संवाधसमूढ- सत्राणीति दन्त्यादावुष्मविवेकः । इति भरतः ॥ किञ्च । “आरोहणश्च सोपानं पैठा इति समाह्वये । सोपाने काष्ठघटिते निःश्रेणिस्त्वधिरोहिणी ॥ निःश्रेणी स्यान्निःश्रयणी तथा निःश्रेयिणी- त्यपि ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । १ । २९ । “मध्ये न सा वेदिविलग्नमध्वा बलित्रयं चारु बभार बाला । आरोहणार्थं नवयौवनेन कामस्य सोपानमिव प्रयुक्तम् ॥” सोभाञ्जनः, पुं, शोभाञ्जनः । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ४ । २१ ॥ सोमं, क्ली, (सुप्रसवैश्वर्य्ययोः + मन् ।) काञ्जिकम् । स्वर्गः । इति केचित् ॥ सोमः, पुं, (सौति अमृतमिति । सु प्रसवे + “अर्त्तिस्तुसुहुस्रिति ।” उणा० १ । १३९ । इति मन् ।) चन्द्रः । इत्यमरः । १ । ३ । १४ ॥ (यथा, हरिवंशे । ४ । २ । “द्विजानां वीरुधाञ्चैव नक्षत्रग्रहयोस्तथा । यज्ञानां तपसाञ्चैव सोमं राज्येऽभ्यषेचयत् ॥”) कर्पूरः । इति चामरः । २ । ६ । १३० ॥ वानरः । कुबेरः । यमः । वायुः । वसुभेदः । (यथा, मात्स्ये । ५ । २१ । “आपो ध्रुवश्च सोमश्च धरश्चैवानिलोऽनलः । प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्त्तिताः ॥”) जलम् । सोमलतौषविः । इति मेदिनी ॥ (अस्य विवरणं यथा, -- “ब्रह्मादयोऽसृजन् पूर्व्वममृतं सोमसंज्ञितम् । जरामृत्युविनाशाय विधानं तस्य वक्ष्यते ॥ एक एव खलु भगवान् सोमः स्थाननामाकृति- वीर्य्यविशेषैश्चतुर्व्विंशतिधा भिद्यते । तद्यथा, अंशुमान् भूञ्जवांश्चैव चन्द्रमा रजतप्रभः । दूर्व्वासोमः कनीयांश्च श्वेताक्षः कनकप्रभः ॥ प्रतानवांस्तालवृन्तः करवीरोऽंशवानपि । स्वयम्प्रभो महासोमो यश्चापि गरुडाहृतः ॥

गायत्र्यस्त्रैष्टुभः पाङ्क्तो जागतः शाङ्करस्तथा । अग्निष्टोमो रैवतश्च यथोक्त इति संज्ञितः ॥ गायत्र्या त्रिपदा युक्तो यश्चोडु पतिरुच्यते । एते सोमाः समाख्याता वेदोक्तैर्नामभिः शुमैः ॥ सर्व्वेषामव चैतेषामेको विधिरुपासने । सर्व्वे तुल्यगुणाश्चैव विधानं तेषु वक्ष्यते ॥ अतोऽन्यतमं सोममुपयुयुक्षुः सर्व्वोपकरणपरि- चारकोपेतः प्रशस्तदेशे त्रिवृतमागा कार- यित्वा हृतदोषः प्रतिसंसृष्टभक्तः प्रशस्तेषु तिथिकरणमुहूर्त्तनक्षत्रेषु अंशुमन्तमादाय- ध्वरकल्पेनाहृतमभियुतमभिहुतं चान्तरागारे कृतमङ्गलः सोमकन्दं सुवर्णसूच्या विदार्य्य पयो गृह्णीयात् सौवर्णे पात्रेऽञ्जलिमात्रं ततः सकृ- देवोपयुञ्जीत नास्वादयंस्तत उपस्पृश्य शेषम- प्स्ववसाद्य यमनियमाभ्यामात्मानं संयोज्य वाग्- यतोऽभ्यन्तरतः सुहृद्भिरुपास्यमानो विहरेत् ॥ रसायनं पीतवांस्तु निवाते तन्मनाः शुचिः । आसीत तिष्ठेत् क्रामेच्च न कथञ्चन संविशेत् ॥ सायं वा भुक्तवान् श्रुतशान्तिः कुशशय्यायां कृष्णाजिनोत्तरायां सुहृद्भिरुपास्यमानः शयीत तृषितो वा शीतोदकमात्रां पिबेत्ततः प्रात- रुत्थायोपश्रुतशान्तिः कृतमङ्गलो गां स्पृष्ट्वा तथैवासीत । तस्य जीर्णे सोमे छर्दिरुपपद्यते ततः शोणिताक्तं कृमिव्यामिश्रं छर्द्दितवतः सायं शृतशीतं क्षीरं वितरेत् । ततस्तृतीयेऽहनि कृमिव्यामिश्रमतिसार्य्यते स तेनानिष्टप्रतिग्रह- भुक्तप्रभृतिभिर्विशेषैर्मुक्तः शुद्धतनुर्भवति ततः सायं स्नातस्य पूर्व्ववदेव क्षीरं वितरेत् । क्षौम- वस्त्रास्तृतायां चैनं शय्यायां शाययेत ततश्चतुर्थ- ऽहनि तस्य श्वयथुरुत्पद्यते । ततः सर्व्वाङ्गेभ्यः कृमयो निष्क्रामन्ति तदहश्च शय्यायां पांशुभिर- वकीर्य्यमाणः शयीत । ततः सायं पूर्व्ववदेव क्षीरं वितरेत् । एवं पञ्चमषष्ठयोर्दिवसयो- र्वर्त्तेत केवलसुभयकालमस्मै क्षीरं वितरेत्ततः सप्तमेऽहनि निर्म्मांसस्त्वगस्थिभूतः केवलं सोम- परिग्रहादेवोच्छसिति । तदहश्च क्षीरेण सुखो ष्णेन परिषिच्य तिलमधुकचन्दनानुलिप्तदेहं पयः पाययेत् । ततोऽष्टमेऽहनि प्रातरेव क्षीर- परिषिक्तं चन्दप्रदिग्धगात्रं पयः पाययित्वा पांशुशय्यां समुत्सृज्य क्षौमास्तृतायां शायये- त्ततो मांसमाप्याय्यते त्वक्चावदलति । दन्त- नखरोमाणि चास्य पतन्ति । तस्य नवमदिव- सात् प्रभृत्यणुतैलाभ्यङ्गः सोमवल्ककषायपरि- षेकः । ततो दशमेऽहन्येतदेव वितरेत्ततोऽस्य त्वक्स्थिरतामुपैति । एवमेकादसद्वाशयोर्व- र्त्तेत । तत्र त्रयोदशात् प्रभृति सोमवल्ककषाय- परिषेकः । एवमाषोडशाद्वर्त्तेत ततः सप्तदशा- ष्टादशयोर्द्दिवसयोर्द्दशना जायन्ते शिखरिणः स्निग्धवज्रवैदूर्य्यस्फटिकनिकाशाः समाः स्थिराः सहिष्णवः । तदा प्रभृति चानवैः शालितण्डुलैः क्षीरयवागूमुपसेवेत यावत् पञ्चविंशतिरिति । ततोऽस्मै दद्याच्छाल्योदनं मृदूभयकालं पयसा

ततोऽस्य नखा जायन्ते विद्रुमेन्द्रगोपकतरुणा- दित्यप्रकाशाः स्थिराः स्निग्धा लक्षणसम्पन्नाः केशाश्च जायन्ते त्वक् च नीलोत्पलातसीपुष्पवै- दूर्य्यप्रकाशा । ऊर्द्घञ्च सामान् केशान् वाप- येत् वापयित्वा चोशीरचन्दनकृष्णतिलकल्कैः शिरः प्रदिह्यात् पयसा वा स्नापयेत् ॥ ततोऽस्यानन्तरं सप्तरात्रात् केशा जायन्ते भ्रमराञ्जननिभाः कुञ्चिताः स्निग्धास्ततस्त्रिरा- त्रात् प्रथमपरिसरान्निष्क्रम्य मुहूर्त्तं स्थित्वा पुन- रेवान्तः प्रविशेत्ं । ततोऽस्य षलातैलमभ्यङ्गा- र्थेऽवचार्य्यम् । यवपिष्टमुद्वर्त्तनार्थे । सुखोष्णञ्च पयः परिषेकार्थे । अजकर्णकषायमुत्मादंनार्थे । सोशीरं कूपोदकं स्नानार्थे । चन्दनमनुलेपनार्थे । आमलकरस-विमिश्राश्चास्य यूषसूपविकल्पाः । क्षीरमधुकसिद्धञ्च कृष्णतिलमवचारणार्थे । एवं दशरात्रं ततोऽन्यद्दशरात्रं द्वितीये परिसरे वर्त्तेत । ततस्तृतीये परिसरे स्थिरीकुर्व्वन्नात्मान- मन्यदशरात्रमासीत । किञ्चिदातपपवनान् वा सेवेत पुनश्चान्तः प्रविशेत् । न चात्मानमादर्शेषु वा निरीक्षेत रूपशालित्वात् ततोऽन्यद्दशरात्रं क्रोधादीन् परिहरेदेवं सर्व्वेषामुपयोगः । विशेषतस्तु वल्लीप्रतानक्षुपादयः सोमा भक्ष- यितव्याः । तेषान्तु प्रमाणमर्द्धचतुर्थमुष्टयः । अंशवन्तं सौवर्णे पात्रेऽभिषुणुयात् । चन्द्र- मसं राजते चोपज्याष्टगुणमैश्वर्य्यमवाप्येशा- नन्देवमनुप्रविशति । शेषांस्तु ताम्रमये मृण्मये वा रोहिते वा चर्म्मणि वितते शूद्रवर्ज्जं त्रिभि- र्वर्णैः सोमा उपयोक्तव्याः । ततश्चतुर्थे मासे पौर्णमास्यां शुचौ देशे ब्राह्मणानर्च्चयित्वा कृत- मङ्गलो निःक्रम्य यथोक्तं व्रजेदिति ॥ ओषधीनाम्पतिं सोममुपयुज्य विचक्षणः । दशवर्षसहस्राणि नवान् धारयते तनुम् ॥ नाग्निर्न तोयं न विषं न शस्त्रं नास्त्रमेव च । तस्यालमायुःक्षपणे समर्थाश्च भवन्ति हि ॥ भद्राणां षष्टिवर्षाणां प्रसुतानामनेकधा । कुञ्जराणां सहस्रस्य बलं समधिगच्छति ॥ क्षौरोदं शक्रसदनमुत्तरांश्च कुरूनपि । यत्रेच्छति स गन्तुं वा तत्राप्रतिहता गतिः ॥ कन्दर्प इव रूपेण कान्त्या चन्द्र इवापरः । प्रह्वादयति भूतानां मनांसि स महाद्युतिः ॥ साङ्गोपाङ्गांश्च निखिलान् वेदान्बिन्दति तत्त्वतः चरत्यमोघसङ्कल्पो देववच्चाखिलं जगत् ॥ सर्व्वेषामेव सोमानां पत्राणि दश पञ्च च । तानि शुक्ले च कृष्णे च जायन्ते निपतन्ति च ॥ एकैकं जायते पत्रं सोमस्याहरहस्तदा । शुक्लस्य पौर्णमास्यान्तु भवेत् पञ्चदशच्छदः ॥ शीर्य्यते पत्रमेकैकं दिवसे दिवसे पुनः । कृष्णपक्षक्षये चापि लता भवति केवला ॥ अंशुमानाज्यगन्धस्तु कन्दवानजतप्रभः । कदल्याकारकन्दस्तु मुञ्जवांल्लशुनच्छदः ॥ चन्द्रमाः कनकाभासो जले चरति सर्व्वदा । गरुडाहृतनामा च श्वेताक्षश्चापि पाण्डुरौ ॥

पृष्ठ ५/४१७

सर्पनिर्म्मोकसदृशौ तौ वृक्षाग्रावलम्बिनौ । तथान्यैर्मण्डलैश्चित्रैश्चित्रिता इव भान्ति ते ॥ सर्व्व एव तु विज्ञेयाः सोमाः पञ्चदशच्छदाः । क्षीरकन्दलतावन्तं पत्रै र्नानाविधैः स्मृताः ॥ हिमवत्यर्व्वुदे सह्ये महेन्द्रे मलये तथा । श्रीपर्व्वते देवगिरौ गिरौ देवसहे तथा ॥ पारिपात्रे च विन्ध्ये च देवसुन्दे ह्रदे तथा । उत्तरेण वितस्तायाः प्रवृद्धा ये महीधराः ॥ पञ्च तेषामधो मध्ये सिन्धुनामा महानदः । हठवत् प्लवते तत्र चन्द्रमाः सोमसत्तमः ॥ तस्योद्देशेषु वाप्यस्ति मुञ्जवानंशुमानपि । काश्मीरेषु सरो दिव्यं नाम्ना क्षुद्रकमानसम् ॥ गायत्र्यस्त्रैष्टुभः पाङ्क्ती जागतः शाङ्करस्तथा । अत्र सन्त्यपरे चापि सोमाः सोमसमप्रभाः ॥ न तान् पश्यन्त्यधर्म्मिष्ठाः कृतघ्नाश्चापि मानवाः भेषजद्वेषिणश्चापि ब्राह्नणद्वेषिणस्तथा ॥” इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने एकोनत्रिं शत्तमो- ऽध्यायः ॥ * ॥ “सोमनामौषधिराजः पञ्चदश- पर्णः स सोम इव हीयते वर्द्धते च ।” इति चरके चिकित्सास्थाने प्रथमेऽध्याये ॥ * ॥ * ॥) शिवः । दीधितिः । इत्युणादिकोषः । दिव्यौषधिः । सोमलतारसः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मनुः । ३ । २५७ । “मुन्यन्नानि पयः सोमो मांसं यच्चानुपस्कृतम् । अक्षारलवणञ्चैव प्रकृत्या हविरुच्यते ॥”) अमृतम् । पर्व्वतविशेषः । इति केचित् ॥ * ॥ चन्द्रस्य विवरणं तथा । स च वायुकोणस्त्री- वैश्यजातिसत्त्वगुणलवणरसमृगशिरोनक्षत्रसमु द्राणामधिपतिः । इति बृहज्जातकादयः ॥ एकहस्तप्रमाणशरीरः । श्वेतवस्त्रपरिधानः । शुक्लवर्णः । दक्षिणहस्तवरदः । गदायुक्तवाम- हस्तः । दशाश्वः । श्वेतपद्मस्थः । उमाधि- दैवतः । जलप्रत्यधिदैवतः । सूर्य्याभिमुखः । यथा, -- “सामुद्रं वैश्यमात्रेयं हस्तमात्रं सिताम्बरम् । श्वेतं द्बिबाहुं वरदं दक्षिणं सगदेतरम् ॥ दशाश्वं श्वेतपद्मस्थं विचिन्त्योमाधिदैवतम् । जलप्रत्यधिदैवञ्च सूर्य्यास्यमाह्वयेत्तथा ॥” इति ग्रहयागतत्त्वम् ॥ * ॥ तस्योत्पत्त्यादिर्यथा, -- ऋषय ऊचुः । “सोमः पितॄणामधिपः कथं शास्त्रविशारद । तद्वंशे के तु राजानो बभूवुः कीर्त्तिवर्द्धनाः ॥ सूत उवाच । आदिष्टो ब्रह्मणा पूर्व्वमत्रिः सर्गविधौ पुरा । अनुत्तमं नाम तपः सृष्ट्यर्थं तप्तवान् प्रभुः ॥ सदानन्दकरं ब्रह्म जगतः क्लेशनाशनम् । ब्रह्मविष्ण्वर्करुद्राणामभ्यन्तरमतीन्द्रियम् ॥ शान्तिकृच्छान्तमनसस्तदन्तर्नयने स्थितम् । माहात्म्यात्तपसो विप्राः परमानन्दकारकम् ॥ यस्मादुमापतिः सार्द्धमुमया तमधिष्ठितः । तद्दृष्ट्वा अष्टमांशेन तस्मात् सोमोऽभवद्विधुः ॥

अथ सुस्राव नेत्राभ्यां धाम तच्चाक्षुषं क्षये । दीपयन् विश्वमखिलं ज्योत्स्नया सचराचरम् ॥ तद्दिशो जगृहुर्द्धाम स्त्रीरूपेण सुतेच्छया । गर्भो भूत्वोदरे तासामास्थितोऽब्दशतत्रयम् ॥ तास्तमूचुर्व्वयं गर्भमशक्ता धारणे ततः । समादायाथ तद्गर्भमेकीकृत्य चतुर्म्मुखः ॥ युवानमकरोद्ध्रह्मा सर्व्वायुधधरं वरम् । स्यन्दनेऽथ सहस्राश्वे वेदशक्तिमये प्रभुः ॥ आरोप्य लोकमनयदात्मीयं स पितामहः । ततो ब्रह्मर्षिभिः प्रोक्तमस्मत्स्वामी भवत्वयम् ॥ ऋषिभिर्देवगन्धर्व्वैरोषधीभिस्तथैव च । तुष्टुबुः सोमदैवत्यैर्ब्रह्माद्या मन्त्रसंग्रहैः ॥ स्तूयमानस्य तस्याभूदधिको महसाञ्च यः । तेजोवितानादभवद्भुवि दिव्यौषधीगणः ॥ तद्दीप्तिरधिका तस्माद्रात्रौ भवति सर्व्वदा । तेनौषधीशः सोमोऽभूत् द्विजेशश्चाभिगद्यते ॥ वेदधामा रसश्चापि यदिदं चन्द्रमण्डलम् । क्षीयते वर्द्धते चैव शुक्ले कृष्णे च सर्व्वदा ॥ ततो विंशत्तथा सप्त दक्षः प्राचेतसो ददौ । रूपलावण्यसंयुक्तास्तस्मै कन्याः सुवर्च्चसः ॥” इति मात्स्ये । २३ । १ -- १५ ॥ * ॥ अपि च । महातपा उवाच । “ब्रह्मणो मानसः पुत्त्रः अत्रिर्नाम महातपाः । तस्य पुत्त्रोऽभवत् सोमो दक्षजामातृतां गतः ॥ सप्तविंशतिर्याः कन्या दाक्षायण्यः प्रकीर्त्तिताः । सोमपत्न्योऽपि मान्यास्तास्तासां श्रेष्ठा तु रोहिणी ॥ तामेव रमते सोमः नेतरा इति शुश्रुम । इतराः प्रोचुरागत्य चन्द्रस्यासमतां पितुः ॥ दक्षोऽप्यसकृदागत्य तमुवाच स नाकरोत् । समतां सोऽपि तं दक्षः शशापान्तर्हितो भव ॥ एवमुक्तः क्षयं सोमो अगमद्दक्षशापतः ॥ देवा मनुष्याः पशवो नष्टे सोमे सवीरुधः । क्षीणाभवंस्तदा सर्व्वा ओषध्यश्च विशेषतः ॥ क्षयं गच्छद्भिरत्यर्थमोषधीभिः सुरर्षभाः । मूलेषु वीरुधां सोमः स्थित इत्यूचुरातुराः ॥ तेषां चिन्ताभवत्तीव्रा विष्णुञ्च शरणं ययुः । भगवानाह तान् सर्व्वान् ब्रूत किं क्रियते मया ते चाहुर्देव दक्षेण शप्तः सोमो विनाशितः । तानुवाच तदा देवो मथ्यतां कलसोदधिः ॥ ओषध्यः सर्व्वतो देवाः प्रक्षिप्याम्बुषु संयतैः । एवमुक्त्वा ततो देवान् दध्यौ रुद्रं हरिः स्वयम् ॥ ब्रह्माणञ्च तथा दध्यौ वासुकिं नेत्रकारणात् । ते सर्व्वे तत्र सहिता ममन्थुर्वरुणालयम् ॥ तस्मिंस्तु मथिते जातः पुनः सोमो महीपते । योऽसौ क्षेत्रज्ञसंज्ञो वै देहेऽस्मिन् पुरुषः परः ॥ स एव सोमो मन्तव्यो देहिनां जीवसंज्ञकः । परेच्छया स मूर्त्तिन्तु पृथक् सौम्यां प्रपेदिवान् तमेव देवमनुजाः षोडशेमाश्च देवताः ॥ उपजीवन्ति वृक्षाश्च तथैवौषधयः प्रभुम् ॥ रुद्रस्तमेव सकलं दधार शिरसा तदा ।

तदात्मिका भवन्त्यापो विश्वमूर्त्तिरसौ स्मुतः ॥ तस्य ब्रह्मा ददौ प्रीतः पीर्णमासीतिथिं प्रभुः । तस्यामुपोषयेद्राजन् तमर्थं प्रतिपादयेत् ॥ स चान्नाहारश्च भवेत् तस्य ज्ञानं प्रयच्छति । कान्तिं पुष्टिञ्च राजेन्द्र धनं धान्यञ्च केवलम् ॥” इति वाराहे सोमोत्पत्तिरहस्यनामाध्यायः ॥ * ॥ तस्य क्षयवृद्धिकारणं यथा, -- ब्रह्मोवाच । “राका चानुमती चैव द्विविधा पूर्णिमा मता । सिनीवाली कुहूश्चैव अमावास्या द्विधैव तु ॥ अमा नाम रवे रश्मिश्चन्द्रलोके प्रतिष्ठिता । यस्मात् सोमो वसत्यस्याममावासी ततः स्मृता ॥ पूर्व्वोदितकलाभिन्नपौर्णमास्या निशाकरे । पूर्णिमानुमती ज्ञेया पश्चात् स्तमितभास्करे ॥ यस्मात्तामतुमन्यन्ते देवताः पितृभिः सह । तस्मादनुमती नाम पूर्णिमा प्रथमा स्मृता ॥ यदा चास्तमिते सूर्य्ये पूर्णचन्द्रस्य चोद्गमः । युगपत् सोत्तरारागस्तदानुमतिपूर्णिमा ॥ राकां तामनुमन्यन्ते देवताः पितृभिः सह । रञ्जनाच्चैव चन्द्रस्य राकेति कवयोऽब्रूवन् ॥ सिनीवाली प्रमाणन्तु क्षीणशेषो निशाकरः । अमावास्यां विशत्यर्कं सिनीवाली ततः स्मृता ॥ कुहेति कोकिलेनोक्तो यः कालस्तु समाप्यते । तत्कालसंज्ञा त्वेषा वै अमावस्या कुहूः स्मृता ॥ अनुमत्याः सराकायाः सिनीवाल्याः कुहूंविना एतासां विरलः कालः कुमात्रेति कुहूः स्मृता ॥” विरलस्थाने द्विलवेति च पाठः । “कलाः षोडश सोमस्य शुक्ले वर्द्धयते रविः । अमृतेनामृतं कृष्णे पीयते दैवतैः क्रमात् ॥ प्रथमां पिबते वह्निर्द्वितीयां पवनः कलाम् । विश्वेदेवास्तृतीयान्तु चतुर्थीन्तु प्रजापतिः ॥ पञ्चमीं वरुणश्चापि षष्ठीं पिबति वासवः । सप्तमीमृषयो दिव्या वसवोऽष्टौ तथाष्टमीम् ॥ नवमीं कृष्णपक्षस्य पिबतीन्द्रः कलामपि । दशमीं मरुतश्चापि रुद्रा एकादशीं कलाम् ॥ द्वादशीन्तु कलां विष्णुर्धनदश्च त्नयोदशीम् । चतुर्द्दशों पशुपतिः कलां पिबति नित्यशः ॥ ततः पञ्चदशीञ्चैव पिबन्ति पितरः कलाम् । कलावशिष्टो निष्पीतः प्रविष्टः सूर्य्यमण्डलम् ॥ अमायां विशते रश्मौ अमावासी ततः स्मृता ॥ पूर्व्वाह्णे विशते चार्कं मध्याज्ञे तु वनस्पतिम् । अपराह्णे विशत्यप्सु स्वयोनिं वारिसम्भवः ॥ आपः प्रविष्टः सोमश्च शेषया कलयैकया । तृणगुल्मलतावृक्षान्निष्पादयति चौषधीः ॥ तमोषधिं स्थितं गावश्चरन्त्यापः पिबन्ति च । तदङ्गानुगतं गोभ्यः क्षीरत्वमुपगच्छति ॥ तत् क्षीरममृतं भूत्वा मन्त्रभूतं द्विजातयः । स्वाहाकारवषट्कारैर्जुह्वत्याहुतयः क्रमात् । हुतमम्निषु देवाय पुनः सोमं विवर्द्धयेत् ॥ एवं संक्षीयते सोमः क्षीणश्चाप्याय्यते पुनः । तस्मात् सूर्य्यः शशाङ्कस्य क्षयवृद्धिविधेर्विभुः ॥” इत्याद्ये देवीपुराणे चन्द्रक्षयवृद्धिनामाध्यायः ॥ *

पृष्ठ ५/४१८

तस्य राहुग्रासकारणं यथा, -- ब्रह्मोवाच । “यदयं वदते लीको वालिशत्वान्महामते । तदहं संप्रवक्ष्यामि चन्द्रसूर्य्योपरागिकम् ॥ यदि सत्यमयं ग्रस्तस्तेजोराशिर्द्दिवाकरः । तत् कथं नोदरस्थेन राहुर्न भस्मसात् कृतः ॥ अथवा राहुणाक्रम्य शत्रुवक्त्रं प्रवेशितः । तत् कथं दशनैस्तीक्ष्णैः शतधा न विखण्डितः ॥ विभुक्तश्च पुनर्द्द ष्टस्तथवाखण्डमण्डलः । न चास्यापहृतं तेजो न स्थानादपसारितः ॥ यदि वा ह्येष निष्पीतः कथं दीप्ततरोऽभवत् । तस्मान्न तेजसां राशी राहोर्व्वक्त्रं गमिष्यति ॥ भक्ष्यार्थं सर्व्वदेवानां सोमः सृष्टः स्वयम्भुवा । तत्रस्थममृतञ्चापि सम्भूतं सूर्य्यतेजसा ॥ पिबन्त्यम्बुमयं देवाः पितरश्च स्वधामृतम् । त्रयञ्च त्रिंशतञ्चैव त्रयत्रिंशत्तथैव च । त्रयश्च त्रिसहस्राश्च देवाः सोमं पिबन्ति ये ॥ राहोरप्यमृतं भागं पुरा सृष्टं स्वयम्भुवा । तस्मात्तद्राहुरागत्य पातुमिच्छति पर्व्वसु ॥ उद्धृत्य पार्थिवों छायामभ्राकारां तमोमयः । पातुमिच्छन् ततश्चे न्द्रमाच्छादयति छायया ॥ शुक्ले च चन्द्रमभ्येति कृष्णे पर्व्वणि भास्करम् । सूर्य्यमण्डलसंस्थस्तु चन्द्रमेव जिघांसति ॥ तस्मात् पिबति तं राहुस्तनुमस्याविनाशयन् । अविहिंसन् यथा पद्मं पिबति भ्रमरो मधु । चन्दस्थममृतं तद्वदभेदाद्राहुरश्नुते ॥ चन्द्रकान्तो मणिर्यद्वत्तुहिनं क्षरते क्षणात् । क्षरन्नपि न हीयेत तेजसा नैव मुच्यते ॥ यथा सूर्य्यमणिः सूर्य्यादुत्पाट्य पावकं शुभम् । न भवत्यङ्गहीनोऽपि तेजसा नैव मुच्यते ॥ एवं चन्द्रश्च सूर्य्यश्च छादितावपि राहुणा । स्वतेजसा न मुच्येते नाङ्गहीनौ बभूवतुः ॥ पर्व्वस्वथ च चन्द्रस्य माणिक्यकनकाकृतिः । सोमो दैवतसंयोगात् छायायोगाच्च पार्थिवात् राहोश्च वरलब्धाद्वै प्रक्षरेदमृतं शशी ॥ स्वदीहकाले सम्प्राप्ते वत्सं दृष्ट्वा च गौर्यथा । स्वाङ्गादेव क्षरेत् क्षीरं तथेन्दोः क्षरतेऽमृतम् ॥ पितेव सूर्य्यो देवानां सोमो मातेव लक्ष्यते । यथा मातुः स्तनं पीत्वा जीवन्ते सर्व्वजन्तवः । पीत्वामृतं तथा सोमात् तृप्यन्ते सर्व्वदेवताः ॥ सम्भृतं सर्व्वयागेषु तथा यं क्षरते शशी । तं क्षरन्तं यथामागमुपजीवन्ति देवताः ॥ तस्मिन् काले समभ्येति राहुरप्यवकर्षति । सर्व्वमर्द्धं त्रिभागञ्च पादं पादार्द्धमेव च ॥ आक्रम्य पार्थिवीच्छायां यावन्तं चन्द्रमण्डलम् स्मृतः स भागो राहोस्तु देवभागास्तु शेषकाः ॥ तृप्तिं विधाय देवानां राहोः पर्व्वगतस्य च । चन्द्रो न क्षयमायाति तेजसा नैव मुच्यते ॥ तिथिभागाश्च यावन्तः पुनन्त्यर्कं प्रमाणतः । सर्व्वच्छायास्थितः कालस्तावानेव प्रकीर्त्तितः ॥ अतो राहुभुजः सोमः सोमाद्वृद्धिं दिवाकरः । पर्व्वकाले स्थितिस्त्वेवं विपरीता पुनः पुनः ॥

अतश्छादयते राहुरभ्रवच्छशिभास्करौ । राहुरभ्रकसंस्थानः सोममाच्छाद्य तिष्ठति ॥ उद्धूत्य पार्थिवीं छायां धूममेघ इवोत्थितः । चन्द्रस्य यदवष्टब्धं राहुणा भास्करस्य च ॥ तन्नावखण्डितं तस्य केवलं श्यामलीकृतम् । कर्द्दमेन यथा वस्त्रं शुक्लमप्युपहन्यते ॥ एकदेशेऽथ सर्व्वं वा राहुणा चन्द्रमास्तथा । प्रक्षालितं तदेवेह पुनः शुक्लतरं भवेत् ॥ राहुयुक्तं भवेत्तद्वत् निर्म्मलं चन्द्रमण्डलम् । राहुणाच्छादितौ वापि दृष्ट्वा चन्द्रदिवाकरौ ॥ विप्राः शान्तिपरा भूत्वा पुनराप्याययन्ति तम् । एवं न गृह्यते सूर्य्यश्चन्द्रमास्तत्र गृह्यते ॥ अबुधास्तं न पश्यन्ति मानुषा मांसचक्षुषः । जगत्सम्मोहनञ्चैतत् ग्रहणं चन्द्रसूर्य्ययोः ॥” इति देवीपुराणे ग्रहणविवेकनामाध्यायः ॥ सोमक्षयः, पुं, (सोमस्य चन्द्रस्य क्षयो यत्र ।) अमावस्या । इति महाभारते दानधर्म्मः ॥ सोमगर्भः, पुं, (सोमः अमृतं तद्वद्मोक्षो गर्भे यस्य ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सोमजं, क्ली, (सोमवत् जायते इति । जन + डः ।) दुग्धम् । इति हेमचन्द्रः ॥ चन्द्रजाते, त्रि ॥ सोमतीर्थं, क्ली, (सोमेन कृतं तीर्थम् ।) प्रभास- तीर्थम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । ८३ । १९ । “ततो जयन्त्यां राजेन्द्र सोमतीर्थं समाविशेत् । स्नात्वा फलमवाप्नोति राजसूयस्य मानवः ॥”) तस्य विवरणं यथा, -- “यत्र तप्तं तपस्तेन सोमेन सुमहात्मना । पञ्चवर्षसहस्राणि एकपादेन तिष्ठति ॥ पञ्चवर्षसहस्राणि तथैवोर्द्धमुखः स्थितः । एवम्भूतः पुनः पञ्चपञ्चमौनब्रतस्तथा ॥ तथैवैकेन पादेन दश पञ्च च तिष्ठति । एवमुग्रं तपः कृत्वा कान्तिमानभवच्च सः ॥ ममापराधान्मुक्तश्च ब्राह्मणानां पतिस्तथा । प्राप्नोति यन्महाभागे सोमतोर्थे कृतोदकः ॥ त्रिंशद्वर्षसहस्राणि त्रिंशद्वर्षशतानि च । जायते ब्राह्मणः सुभ्रु वेदवेदान्तपारगः ॥ द्रव्यवान् गुणवांश्चैव संविभागी यशस्विनि । मद्भक्तश्चैव जायेत अपराधविवर्जितः ॥ स एष ब्राह्मणो भूत्वा संसाराद्विप्रमुच्यते । तस्य किञ्चित् प्रवक्ष्यामि सोमतीर्थस्य सुन्दरि ॥ तत्तीर्थं येन विज्ञेयं मम मार्गानुसारिणा । वैशाखस्य तु मासस्य शुक्लपक्षस्य द्वादशीम् ॥ प्रवृत्ते चान्धकारे तु यत्र कश्चिन्न दृश्यते । सोमेन च विना भूमे दृश्यते चन्द्रमःप्रभा ॥ आलोकश्चैव दृश्येते सोमस्तत्र न दृश्यते । एवं त्वां वच्मि हे भद्रे एष वै विस्मयः पुरः ॥ एतच्चित्रं महाभागे पुण्ये सौकरवे मम । सोमतीर्थं विशालाक्षि येन मुच्यन्ति जन्तवः ॥ अन्यच्च ते प्रवक्ष्यामि तच्छृष्णुष्व वसुन्धरे । प्रभावमस्य क्षेत्रस्य विस्मयं परमं महत् ॥ अकामा तु मृता तीर्थे आत्मनः कर्म्मनिश्चयात्

मम क्षेत्रप्रभावेण शृगाली मानुषी भवेत् । रूपवती गुणवती चतुःषष्टिकलान्विता ॥” इति वाराहे सौकरवतीर्थमाहात्म्यनामाध्यायः ॥ सोमधारा, स्त्री, (सोमस्य धारेव ।) आकाशम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ सोमपः, पुं, (सोमं पिबतीति । पा + कः ।) यागे पीतसोमलतारसः । तत्पर्य्यायः । सोमपीती २ । इत्यमरः । २ । ७ । ८ ॥ सोमपाः ३ । इति तट्टीका ॥ (यथा, गीतायाम् । ९ । २० । “त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते ॥”) सोमपत्रः, पुं, (सोमस्य पत्रमिव पत्रमस्यं ।) तृणविशेषः । उलु खड इति भाषा । यथा, -- “दर्भः पुरश्छदः शप्तः सोमपत्रः परात्प्रियः ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ दर्भशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥ सोमपाः, पुं, (सोमं पिबतीति । पा + क्विप् ।) यज्ञे सोमलतारसपानकर्त्ता । इत्यमरटीकायां रामाश्रमः । २ । ७ । ८ ॥ (सोमरसपानशीले, त्रि । यथा, भागवते । ३ । ३२ । ३ । “तत्श्रद्धयाक्रान्तमतिः पितृदेवव्रतः पुमान् । गत्वा चान्द्रमसं लोकं सोमपाः पुनरेष्यति ॥”) सोमपीती, [न्] पुं, (सोमस्य पीतं पानमस्या- स्तीति । इनिः ।) सोमपः । इत्यमरः । २ । ७ । ९ ॥ (वाच्यलिङ्गेऽपि दृश्यते । यथा, महाभारते । १ । १ । १६४ । “सीकन्यमपि चाख्यानं च्यवनो यत्र भार्गवः । शर्य्यातियज्ञे नासत्यौ कृतवान् सोमपीतिनौ ॥” तस्य रूपान्तरं सोमपीथी । सोमपीवी । इति केचित् ॥ सोमबन्धुः, पुं, (सोमो बन्धुर्य्यस्य ।) कुमुदः । इति शब्दारत्नावली ॥ सूर्य्यः । बुधः । यथा, -- “मित्राणि सूर्य्याच्छशिभौमजीवाः सूर्य्येन्दुजौ सूर्य्यशशाङ्कजीवाः । आदित्यशुक्रौ रविचन्द्रभौमा बुधार्कजौ चन्द्रजभार्गवौ च ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् । सोमभूः, पुं, (सोमात् भूरुत्पत्तिर्यस्य ।) जिन- राजभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ बुधग्रहः । सोम- पुत्त्रत्वात् । सोमवंशोद्भवे, त्रि ॥ सोमयागः, पुं, (सोमात्मको यागः ।) सोमलता- रसपानाङ्गकत्रैवार्षिकयज्ञविशेषः । यथा, -- नारद उवाच । “सोमयागविधानञ्च ब्रूहि मां मुनिसत्तम । कथं तं कारयामास गुरुश्च किं फलं परम् ॥ नारायण उवाच । ब्रह्महत्याप्रशमनं सोमयागफलं मुने । वर्षं सोमलतापानं यतमानः करोति च ॥ वर्षमेकं फलं भुङ्क्ते वर्षमेकं जलं मुदा । त्रैवार्षिकमिदं यागं सर्व्वपापप्रणाशनम् ॥ यस्य त्रैवार्षिकं धान्यं निहितं भूतिवृद्धये । अधिकं वापि विद्येत स सोमं पातुमर्हति ॥

पृष्ठ ५/४१९

महाराजश्च देवो वा यागं कर्त्तुमलं मुने । न सर्व्वसाध्यो यज्ञोऽयं बह्वन्नो बहुदक्षिणः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । ६० । ५४-५८ ॥ सोमयाजी, [न्] पुं, (सोमेन यजते इति । यज + णिनिः ।) सोमयागकर्त्ता ॥ सोमयोनि, क्ली, (सोमो योनिर्यस्य ।) चन्दन- विशेषः । यथा, -- “सुशीतलं चन्दनं यत् तैलपर्णिकमुच्यते । उभौ तु तस्य पर्य्यायौ सोमयोनि शिलोद्भवम् ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ सोमराजिका, स्त्री, (सोमराजी एव । स्वार्थे कन् ।) सोमराजी । इतिशब्दरत्नावली ॥ सोमराजी, [न्] पुं, सोमेनं सोमवद्वा राजते इति । राज + णिनिः ।) ओषधिविशेषः । सोमराज इति हाकुच इति च भाषा । तत्प- र्य्यायः । अवल्गुजः २ सुवल्लिः ३ सोमवल्लिका ४ कालमेषी ५ कृष्णफला ६ वाकुची ७ पूति- फली ८ । इत्यमरः । २ । ४ । ९६ ॥ सोमराजी ९ सुवल्ली १० सोमवल्लिः ११ कालमेशी १२ । इति भरतः ॥ सोमवल्ली १३ वागुजी १४ वाकुजी १५ कालमेषिका १६ सोमराजिका १७ । इति शब्दरत्नावली ॥ अन्यच्च । “वागुजी चन्द्रलेखा स्यात् सोमराजी त्ववल्- गुजा । कृष्णा पूतिफला कुष्ठनाशिनी सा सिता परा ॥” इति रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः । वातकफकुष्ठत्वग्दोषनाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । “अवलगुजो वाकुची स्यात् सोमराजी सुप- र्णिका । शशिलेख्या कृष्णफला सोमा पूतिफलीति च ॥ सोमवल्ली कालमेषी कुष्ठघ्नी च प्रकीर्त्तिता । वाकुची मधुरा तिक्ता कटुपाका रसायनी ॥ विष्टम्भहृद्धिमा रुच्या सरा श्लेष्मास्रपित्तनुत् । रूक्षा हृद्या श्वासकुष्ठमेहज्वरकृमिप्रणुत् ॥ तत्फलं पित्तलं कुष्ठकफानिलहरं कटु । केश्यं त्वच्यं कृमिश्वासकासशोथामपाण्डुहृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ राजनिर्घण्टोक्तगुणपर्य्यायौ वाकुचीशब्दे द्रष्टव्यौ सोमराजी, स्त्री, (सोमेन राजते इति । राज- दीप्तौ + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) वाकुची । इत्यमरटीकायां भरतः । २ । ४ । ९६ ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४४ । १० । “श्वेतां सपूर्णकोशां कटम्भरात्रायमाणसहदेवीः । नागकुसुमं स्वगुप्तां शतावरीं सोमराजीञ्च ॥”) षडक्षरच्छन्दोविशेषः । यथा, -- “हरे सोमराजीसमा ते यशः श्रीः । जगन्मण्डलस्य च्छिनत्त्यन्धकारम् ॥ इति छन्दोमञ्जरी ॥ चन्द्रश्रेणी च ॥

सोमरोगः, पुं, स्त्रीरोगविशेषः । यथा, -- अथ सोमरोगाधिकारः । तत्र सोमरोगस्य निदानपूर्व्विकां सम्प्राप्तिमाह । “स्त्रीणामतिप्रसङ्गेन शोकाच्चापि श्रमादपि । अतिसारकयोगाद्वा गरयोगात्तथैव च ॥ आपः सर्व्वशरीरस्थाः क्षुभ्यन्ति प्रस्रवन्ति च । तस्यास्ताः प्रच्युताः स्थानान्मूत्रमार्गं व्रजन्ति हि ॥” अथ तस्य लक्षणमाह । “प्रसन्ना विमला शीता निर्गन्धा नीरुजः सिताः । स्रवन्ति चातिमात्रं ताः सा न शक्नोति दुर्ब्बला ॥ वेगं धारयितुं तासां न विन्दति मुखं क्वचित् । शिरःशिथिलता तस्या मुखं तालु च शुष्यति ॥ मूर्च्छा जृम्भा प्रलापश्च त्वग्रूक्षा चातिमात्रतः ॥ भक्ष्यैर्भोज्यैश्च पेयैश्च न तृप्तिं लभते सदा ॥ सन्धारणाच्छरीरस्य ता आपः सोमसंज्ञिताः । ततः सोमक्षयात् स्त्रीणां सोमरोगे इति स्मृताः” अथ सोमरोगस्य चिकित्सा । “कदलीनां फलं पक्वं धात्रीफलरसं मधु । शर्क्करासहितं खादेत् सोमधारणमुत्तमम् ॥ १ ॥ माषचूर्णं समधुकं विदारीं मधुशर्क्कराम् । पयसा पाययेत् प्रातः सोमधारणमुत्तमम् ॥ २ ॥ ॥ स एव सरुजः सोमः स्रवेन्मूत्रेण चेन्मुहुः । तत्रै लापत्रचूर्णेन पाययेत्तरुणीं सुराम् ॥ ३ ॥ जलेनामलकीबीजकल्कं समधुशर्क्करम् । पिबेद्दिनत्रयेणैव श्वेतप्रदरनाशनम् ॥ ४ ॥ तक्रोदनाहाररता संपिबेन्नागकेशरम् । त्र्यहं तक्रेण संपिष्टं श्वे तप्रदरनाशनम् ॥” * ॥ तत्रैव मूत्रातीसारस्य लक्षणं चिकित्साञ्चाह । “सोमरोगे चिरं जाते यदा मूत्रमतिस्रवेत् । मूत्रातिसारं तं प्राहुर्बलविध्वंसनं परम् ॥ तालकन्दञ्च खर्ज्जूरं मधुकञ्च विदारिकाम् । सितामधुयुतां खादेत् मूत्रातीसारनाशनम् ॥ १ चक्रमर्द्द कमूलन्तु संपिष्टं तण्डुलाम्बुना । प्रभातसमये पीतं जलप्रदरनाशनम् ॥” २ ॥ इति सोमरोगे मूत्रातिसाराधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ (तथाचास्य चिकित्सोपयोगि- वटिकौषधं यथा, -- “कर्षं जारितलौहञ्च तदर्द्धं रसगन्धकम् । एलापत्रं निशायुग्मं जम्बुवीरणगोक्षुरम् ॥ विडङ्गं जीरकं पाठा धात्रीदाडिमटङ्कणम् । चन्दनं गुग्गुलुं लोध्रशालार्ज्जुनरसाञ्जनम् ॥ छागीदुग्धेन वटिकां कारयेद्दशरक्तिकाम् । निर्म्मितो नित्यनाथेन सोमनाथरसस्त्वयम् ॥ सोमरोगं बहुविधं प्रदरं हन्ति दुर्ज्जयम् । योनिशूलं मेढ्रशूलं सर्व्वजं चिरकालजम् । बहुमूत्रं विशेषेण दुर्ज्जयं हन्त्यसंशयः ॥” इति सोमनाथरसः ॥ इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे सोमरोगाधिकारे ॥) सोमलता, स्त्री, (सोम एव लता ।) स्वनाम- ख्याता लता । तत्पर्य्यायगुणाः । “सोमवल्ली सोमलता सोमा क्षीरी द्विजप्रिया ।

सोमवल्ली त्रिदोषघ्नी कटुस्तिक्ता रसायनी ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अपि च । “सोमवल्ली महागुल्मा यज्ञश्रेष्ठा धनुर्लता । सोमार्हा गुल्मवल्ली च यज्ञवल्ली द्विजप्रिया । सोमक्षीरा च सोमा च यज्ञाङ्गा रुद्रसंख्यया ॥ सोमवल्ली कटुः शीता मधुरा पित्तदाहहृत् । कृष्णा विशोषशमनी पावनी यज्ञसाधनी ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ सोमलतिका, स्त्री, (सोमलतेव । इवार्थे कन् ।) गुडूची । इति राजनिर्घण्टः ॥ सोमवंशः, पुं, (सोमस्य वंश उत्पत्तिस्थानत्वेना- स्त्यस्य ।) युधिष्ठिरराजः । इति धरणिः ॥ (सोमस्य वंशः ।) चन्द्रसन्तानः । तद्विवरणं यथा, हरिरुवाच । “सूर्य्यस्य कथितो वंशः सोमवंशं शृणुष्व मे । नारायणसुतो ब्रह्मा ब्रह्मणोऽत्रिसमुद्भवः ॥ अत्रेः सोमस्तस्य भार्य्या तारा सुरगुरोः प्रिया । सोमात्तस्यां बुधो जज्ञे बुधपुत्त्रः पुरूरवाः ॥ बुधपुत्त्रादथोर्व्वश्यां षट् पुत्त्रास्तु श्रुतायुषः । विश्वावसुः शतायुश्च आयुर्द्धीमानमावसुः ॥ अमावसोरभूद्भीमो भीमपुत्त्रश्च काञ्चनः । काञ्चनस्य सुहोत्रोऽभूत् जह्नुश्चाभूत् सुहोत्रतः ॥ जह्नोः सुमन्तुरभवत् सुमन्तो रूपराजकः ।” रूपराजकस्थाने अपजापकोऽपि पाठः । “बलाकाश्वोऽस्य पुत्त्रोऽभूत् बलाकाश्वात् कुशः स्मृतः ॥ कुशाश्वः कुशनाभश्चामूर्त्तरयो वसुः कुशात् । गाधिः कुशाश्वात् संजज्ञे विश्वामित्रस्तदात्मजः कन्या सत्यवती दत्ता ऋचीकाय द्विजाय सा । ऋचीकाद्यमदग्निश्च रामस्तस्याभवत् सुतः ॥ विश्वामित्राद्देवरातमधुच्छन्दादयः सुताः । आयुषो नहुषः पुत्त्रस्त्वनेनाराजिरम्भकौ ॥ क्षत्त्रवृद्धः क्षत्त्रवृद्धात् सुहोत्रश्चाभवन्नृपः । काश्यकाशगृत्समदाः सुहोत्रादभवंस्त्रयः ॥ गृत्समदाच्छौनकोऽभूत् काश्याद्दीर्घतमस्तथा । वैद्यो धन्वन्तरिस्तस्मात् केतुमांश्च तदात्मजः ॥” वैद्यस्थाने रेभ्य इत्यपि पाठः । भीमरथः केतुमतो दिवोदासस्तदात्मजः । दिवोदासात् प्रतर्द्दनोऽभूच्छत्रुजित् सोऽत्र विश्रुतः ॥ ऋतध्वजस्तस्य पुत्त्रो ह्यलर्कश्च ऋतध्वजात् । अलर्कात् सन्नतिर्जज्ञे सुनीथः सन्नतेः सुतः ॥ सत्यकेतुः सुनीथस्य स्रत्यकेतोर्व्विभुः सुतः । विभोस्तु सुविभुः पुत्त्रः सुविभोः स्वर्गमारकः ॥ स्वर्गमारकस्थाने सुकुमारकोऽपि पाठः । “स्वर्गमाराद्धृष्टकेतुर्व्वीतिहोत्रस्तदात्मजः । वीतिहोत्रस्य भार्गोऽभूत् भार्गभूमिस्तदात्मजः ॥ भार्गभूमिस्थाने भासभूमिरिति च पाठः । “वैष्णवाः सुमहात्मान इत्यनेकाशयो नृपाः ॥” पञ्चपुत्त्रशतान्यासन्रजेः शक्रेण संहृताः । प्रतिक्षत्त्रः क्षत्त्रवृद्धात् सञ्जयश्च तदात्मजः ॥

पृष्ठ ५/४२०

विजयः सञ्जयस्यापि विजयस्य कृतः सुतः । कृताद्धर्षवर्द्धनश्च सहदेवस्तदात्मजः ॥” हर्षवर्द्धनस्थाने वृणहल इति च पाठः । “सहदेवाददीनोऽभूत् जयत्सेनोऽप्यदीनतः ॥ जयत्सेनात् संकृतिश्च क्षत्त्रधर्म्मा च संकृतैः । यतिर्ययातिः संयातिरायातिर्वियतिः कृतिः । नहुषस्य सुताः ख्याता ययातेर्नृपतेस्तथा । यदुश्च तुर्व्वसुश्चै व देवयानी व्यजायत ॥ द्रुह्यु ञ्चानुञ्च पूरुञ्च शर्म्मिष्ठा वार्षपर्व्वणी । सहस्रजित् क्रोष्टुतमा रघुश्चैव यदोः सुतः ॥ सहस्रजितः शतजित्तस्माद्वेणुहयहैहयौ । सुद्यो वेणुहयपुत्त्रो धर्म्मो हैहयतोऽभवत् ॥ धर्म्मस्य धर्म्मनेत्रोऽभूत् कुन्तिर्व्वै धर्म्मनेत्रतः । कुन्तेर्बभूव सानृञ्जिर्म्महिष्वांश्च तदात्मजः ॥” सानृञ्जिस्थाने साहञ्जिरिति च पाठः । “भद्रश्रेण्यस्तस्य पुत्त्रो भद्रश्रेण्यस्य दुर्म्मदः ॥” दुर्म्मदस्थाने दुर्द्द म इति च पाठः । “चनको दुर्म्मदाच्चैव कृतवीर्य्यश्च धानकिः । कृताग्निः कृतकर्म्मा च कृतभोग्यः सुमहाबलः ॥” कृतभोग्यस्थाने कृतौजा इति च पाठः । “कृतवीर्य्यादज्जुनोऽभूत् अर्ज्जुनाच्छूरसेनकः । जयध्वजो मधुः शूरो वृषणः पञ्चसुव्रताः ॥ जयध्वजात्तालजङ्घो भरतस्तालजङ्घतः । वृषणस्य मधुः पुत्त्रो मधोर्वृष्ण्यादिवंशकः ॥ क्रोष्टोर्वृ जिनवान् पुत्त्र आहिस्तस्य महात्मनः ।” प्राहिस्था ने स्नाहिरिति च पाठः । “आहेरुशङ्गुः संजज्ञे तस्य चित्ररथः सुतः ॥ शशबिन्दुश्चित्ररथात् पत्न्यो लक्षञ्च तस्य ह । दशलक्षञ्च पुत्त्राणां पृथुकीर्त्त्यादयो वराः ॥ पृथुकीर्त्तिः पृथुजयः पृथुदानः पृथुश्रवाः । पृथुश्रवसोऽभूत्तम उशना तमसोऽभवत् ॥ तत्पुत्त्रः शितयुर्नाम श्रीरुक्मकवचस्ततः ।” शितयुर्नामस्थाने श्वेतऊर्णायुरिति च पाठः । “रुक्मेषुः पृथुरुक्मश्च ज्यामघः पालितो हरिः । श्रीरुक्मकवचस्यैते विदर्भो ज्यामघात्तथा । भार्य्यायाञ्चैव सैव्यायां विदर्भात् क्रथकौशिकौ ॥ रोगपादो रोगपादाद्वभ्रु र्व्वभ्रोर्धृतिस्तथा । कौशिकस्य चिदिः पुत्त्रस्ततश्चैद्यो नृपः किलः ॥ कुन्तिः किलस्य पुत्त्रोऽभूत् कुन्तेर्वृष्णिः सुतः स्मृतः । वृष्णेश्च निर्वृतिः पुत्त्रो दशार्हो निर्वृतेस्तथा ॥ दशार्हम्य सुतो व्योमो जीमूतश्च तदात्मजः ।” व्योमस्थाने व्योमा इति च पाठः । “जीमूताद्विकृतिर्जज्ञे ततो भीमरथोऽभवत् । ततो मधुरतो जज्ञे शकुनिस्तस्य चात्मजः । करम्भिः शकुनेः पुत्त्रस्तस्य देवमतः सुतः ॥ देवक्षत्त्रो देवमताद्दे वक्षत्त्रान्मधुः स्मृतः । कुरुवंशो मधोः पुत्त्रो ह्यनुश्च कुरुवंशतः ॥ पुरुहोत्रो ह्यनोः पुत्त्रः अंशुश्च पुरुहोत्रतः । मत्वश्रुतः सुतञ्चांशोरेते वै सात्वता नृपाः ॥ * ॥ भजिनो भजमानश्च मात्वतादन्धकः सुतः । महाभोजो वृष्णिदेष्यामन्यो देवावृधोऽभवत् ॥

निमिवृणी भजमानादश्मभाजित्तथैव च ।” अश्मभाजित्स्थाने अयुताजित् इति च पाठः । “शतजिच्च सहस्राजित् वभ्र र्देवो बृहस्पतिः ॥ महाभोजात्तु भोजोऽभूत् वृष्णेश्चैव सुमित्रकः । सुधाजित् संज्ञकस्तस्मादनमित्रशिनी तथा ॥ अनमित्रस्य निम्नोऽभूत् निम्नात् सत्राजितो- ऽभवत् । प्रसेनश्चापरः ख्यातो ह्यनमित्राच्छिनिस्तथा ॥ शिनेस्तु सत्यकः पुत्त्रः सत्यकात् सात्यकिस्तथा सात्यकेः सञ्जयः पुत्त्रः कुणिश्चैव तदात्मजः ॥ कुणेर्युगन्धरः पुत्त्रस्ते शैनेयाः प्रकीर्त्तिताः ॥” कुणिस्थाने कुलिरिति च पाठः । * । “अनमित्रान्वयो वृष्णिः श्वफल्कश्चित्रकस्तथा ॥” चित्रकस्थाने चित्रकृत् इति च पाठः । “श्वफल्काच्चै व गान्दिन्यामक्रूरो वैष्णवोऽभवत् उपमद्गुरथाक्रूरान्मृदवाद्यास्ततः स्मृताः ॥ देववानुपदेवश्च अक्रूरस्य सुतौ स्मृतौ । पृथुर्विपृथुश्चित्रस्य चान्धकस्य शुचिः स्मृतः ॥ कुकुरो भजमानस्तु तथा कम्बलवर्हिषः । धृष्णस्तु कुकुराज्जज्ञे तस्मात् कापोतरोमकः ॥ तदात्मजो विलोमा च विलोम्नस्तुम्बुरुः स्मृतः । तस्माच्च द्रुन्दुभिर्ज्जज्ञे पुनर्व्वसुरतः सुतः ॥ तस्याहुकश्चाहुकी च कन्या चैवाहुकस्य च । देवकश्चोग्रसेनश्च देवकात् दैवकी त्वभूत् ॥ वृकदेवोपदेवा च सहदेवा सुरक्षिता । श्रीदेवी शान्तिदेवी च वसुदेव उवाह ताः ॥ देवश्चानुपदेवश्च सहदेवासुतौ स्मृतौ । उग्रसेनस्य कंसोऽभूत् सुनामा च वटादयः ॥ विदूरथो भजमानाच्छूरश्चाभूद्विदूरथात् ।” शूरस्थाने शिव इति च पाठः । “विदूरथसुतस्याथ शूरस्यापि शमी सुतः ॥ प्रतिक्षत्त्रस्तु शमिनः स्वयम्भोजस्तदात्मजः । हृदिकश्च स्वयम्भोजात् कृतवर्म्मा तदात्मजः ॥ देवः शतधनुश्चै व शूराद्वै देवमीढुषः । दशपुत्त्रा मारिषायां वसुदेवादयोऽभवन् ॥ पृथा च श्रुतदेवी च श्रुतकीर्त्तिः श्रुतश्रवाः । राजाधिदेवी शूराच्च पृथां कुन्तेः सुतामदात् ॥ सा दत्ता कुन्तिना पाण्डोस्तस्यां धर्म्मा- निलेन्द्रकैः । युधिष्ठिरो भीमपार्थौ नकुलः सहदेवकः ॥ माद्र्यां नासत्यदस्राभ्यां कुन्त्यां कर्णः पुराभवत् । श्रुतदेव्यां दन्तवक्रं जज्ञे वै वृद्धशर्म्मणः ॥ सन्तद्दनादयः पञ्च श्रुतकीर्त्त्याञ्च कैकयात् । राजाधिदेव्यां विन्दश्च अनुविन्दश्च जज्ञिरे ॥ श्रुतश्रवा दमघोषात् प्रजज्ञे शिशुपग्लकः । पौरवी रोहिणी भार्य्या मदिरानकदुन्दुभेः ॥ देवकीप्रमुखा भद्रा रोहिण्यां बलभद्रकः । सारणाढ्याः शठश्चैव रेवत्यां बलभद्रतः ॥ निशठश्चोन्मुको जातो देवक्यां षट्च जज्ञिरे । कीर्त्तिमांश्च सुषेणश्च उदार्य्यो भद्रसेनकः ॥ ऋतुदासो भद्रदेवः कंस एवावधीच्च तान् । सङ्कर्षणः सप्तमोऽभूदष्टमः कृष्ण एव च ॥

षोडश स्त्रीसहस्राणि भार्य्याणाञ्चाभवन् हरेः । रुक्मिणी सत्यभासा च लक्ष्मणा चारुहासिनी ॥ श्रेष्ठा जाम्बवती चाष्टौ जज्ञिरे तान् बहून् सुतान् । प्रद्युम्नश्चारुदेष्णश्च प्रधानाः शाम्ब एव च ॥ प्रद्युम्नादनिरुद्धोऽभून्मनस्विन्यां महाबलः ।” मनस्विन्यां स्थाने ककुद्मिन्यामिति पाठः । “अनिरुद्धात् सुभद्रायां वज्रो नाम सुतोऽभवत् ॥ प्रतिबाहुर्वज्रसुतश्चारुस्तस्य सुतोऽभवत् । वह्निश्चारोः सुतो जज्ञे वह्रेर्भार्गोऽभवत् सुतः ॥” इत्यत्र वह्रिस्तु तुर्व्वसोर्वंशः इत्याद्यपादे पाठः । “भर्गाद्भानुरभूत् पुत्रो भानोः पुत्त्रः करन्धमः । करन्धमस्य मरुतो द्रुह्योर्व्वंशं निबोध मे ॥ * ॥ द्रुह्योस्तु तनयः सेतुराबद्धश्च तदात्मजः । आबद्धस्यैव गान्धारो धर्म्मो गान्धारतोऽभवत् ॥” आबद्धस्थाने आरब्ध इति आवर इति च पाठः “घृतस्तु धर्म्मोपुत्त्रोऽभूद्द्वुर्द्दमश्च घृतस्य तु । प्रचेता दुर्द्दमस्यैव अनोर्व्वंशं शृणुष्व मे ॥ * ॥ अनोः सभानवः पुत्त्रस्तात् का २ ञ्जयोऽभवत् ।” सभानवस्थाने स्वभावन इति सुतारण इति च कालञ्जयस्थाने कालानल इत्यपि पाठः । “कालञ्जयात् सृञ्जयोऽभूत् सृञ्जयात्तु पुरञ्जयः जनमेजयस्ततश्चाभूत् महाशालस्तदात्मजः । महामना महाशालादुशीनर इति स्मृतः ॥ उशीनराच्छिविर्जज्ञे वृषदर्भः शिवेः सुतः । महामनो जातिभिक्षोः पुत्त्रोऽभूत्तु जयद्रथः ॥ हेमो जयद्रथाज्जज्ञे सुतपा हेमतोऽभवत् ।” जयद्रथस्थाने रुषद्रथ इति च पाठः । “बलिः सुतपसो जज्ञे अङ्गवङ्गकलिङ्गकाः ॥ शुक्षपौण्ड्राश्च बालेया अनपानस्तथाङ्गतः । अनपानाद्दिविरथस्तमो धर्म्मरथोऽभवत् ॥ रोमपादो धर्म्मरथाच्चतुरङ्गस्तदात्मजः । पृथुलाक्षः सुतस्तस्य चम्पोऽभूत् पृथुलाक्षतः ॥ चम्पपुत्त्रस्तु हर्य्यङ्गस्तस्य भद्ररथः सुतः । बृहत्कर्म्मा सुतस्तस्य बृहद्भानुस्ततोऽभवत् ॥ बृहन्मना बृहद्भानोस्तस्य पुत्त्रो जयद्रथः । जयद्रथस्य विजयो विजयस्य धृतिः सुतः ॥ धृतेर्धृ तव्रतः पुत्त्रः सत्यकर्म्मा धृतब्रतात् । तस्य पुत्त्रस्त्वधिरथः कर्णस्तस्य सुतोऽभवत् ॥ वृषसेनस्तु कर्णस्य पूरुवंशं शृणुष्व मे ॥” इत्यादि गारुडे १४३ अध्यायः ॥ * ॥ हरिरुवाच । “जनमेजयश्च पूरोश्च मनस्युर्जनमेजयात् । तस्य पुत्त्रश्चाभयदः सुद्युश्चाभूत्तदात्मजः ॥” सुद्युस्थाने स्वसूरिति च पाठः । “सुद्योर्बहुगतः पुत्त्रः संयातिस्तस्य चात्मजः । वत्सजातिश्च संयाते रौद्राश्वश्च तदात्मजः ॥” वत्सजातिस्थाने वर्गजातिरिति च पाठः । “ऋतेयुः स्थण्डिलेयुश्च कक्षेयुश्च कृतेयुकः । जलेयुः संहतयुश्च रौद्राश्वस्य सुता वराः ॥ रतिनावः कृतेयोश्च तस्य प्रतिरथः सुतः । तस्य मेधातिथिः पुत्त्रस्तुर्वसोरैनिलः सुतः ॥

पृष्ठ ५/४२१

ऐनिलस्य तु दुष्मन्तो भरतस्तस्य चात्मजः । शकुन्तलायां संजज्ञे वितथो भरतादभूत् ॥ वितथस्य मन्युः पुत्त्रो मन्योश्चैव नरः सुतः । नरस्य संकृतिः पुत्त्रः सुसन्धिः संकृतेः सुतः ॥” सुसन्धिस्थाने गर्गश्च इति पाठः । “गर्गादमन्युपुत्त्रो वै शिनिस्तस्य व्यजायत ।” अमन्युस्थाने भुमन्युरिति च पाठः । “अमन्योश्च महावीर्य्यादुरुक्षयः सुतोऽभवत् ॥ उरुक्षयात् त्रय्यारुणिबृहत्क्षत्त्राच्च मन्युजात् सुहोत्रस्तस्य हस्ती च अजमीढद्विमीढकौ ॥ हस्तिनः पुरुमीढश्च कण्वोऽभूदजमीढतः । कण्वान्मेधातिथिर्जज्ञे यतः काण्वायना द्विजाः ॥ अजमीढाद्वृहदिसुस्तत्पुत्त्रश्च बृहद्धनुः । बृहत्कर्म्मा तस्य पुत्त्रस्तस्य पुत्त्रो जयद्रथः ॥ जयद्रथाद्विश्वजिच्च सेनजिच्च तदात्मजः । रुचिराश्वः सेनजितः पृथुसेनस्तदात्मजः ॥ पारस्तु पृथुसेनस्य पारान्नीपोऽभवन्नृपः । नीपस्य समरः पुत्त्रः सुकृतिस्तु ततोऽभवत् ॥ विभ्राजः सुकृतेः पुत्त्रो विभ्राजादनुहोऽभवत् । कृत्यां तस्माद्ब्रह्मदत्तो विश्वक्सेनस्तदात्मजः ॥ यवीनरो द्विमीढस्य धृतिमांश्च यवीनरात् । धृतिमतः सत्यधृतिर्दृढनेमिस्तदात्मजः ॥ दृढनेमेः सुपार्श्वोऽभूत् सुपार्श्वात् सन्नतिस्तथा । कृतस्तु सन्नतेः पुत्त्रः कृतादुग्रायुधोऽभवत् ॥ उग्रायुधाच्च क्षेम्योऽभूदम्बरीषस्तदात्मजः । पुरञ्जयस्त्वम्बरीषात् तस्य पुत्त्रो विदूरथः ॥” अम्बरीषस्थाने सुवीर इति च पाठः । “अजमीढान्नलिन्याञ्च नीलो नाम सुतोऽभवत् नीलाच्छान्तिरभूत् पुत्त्रः सुशान्तिस्तस्य चात्मजः ॥ सुशान्तश्च पुरुर्जातो ह्यर्कस्तस्य सुतोऽभवत् । अर्कस्य चैव हर्य्यश्वो हर्य्यश्वान्मुद्गलोऽभवत् ॥ यवीनरो बृहदिषुः कम्पिल्यः सृञ्जयस्तथा । पाञ्चालान्मुद्गलाज्जज्ञे शरद्वांस्तस्य चात्मजः ॥” तस्य चात्मजस्थाने वैष्णवो महान इति च पाठः “दिवोदासो द्वितीयश्च अहल्यायां शरद्धतः । शतानन्दोऽभवत् पुत्त्रस्तस्य सत्यधृतिः सुतः ॥ कृपः कृपी सत्यधृतेरुर्व्वश्यां वीर्य्यहानितः । द्रोणपत्नी कृपी जज्ञे अश्वत्थामानमुत्तमम् ॥ दिवोदासान्मित्रयुश्च मित्रयोश्च्यवनोऽभवत् । सुदासश्च्यवनाज्जज्ञे सौदासस्तस्य चात्मजः ॥ सहदेवस्तस्य पुत्त्रः सहदेवात्तु सोमकः । जन्तुस्तु सोमकाज्जज्ञे पृषतश्चापरो महान् ॥ पृषतात् द्रुपदो जज्ञे धृष्टद्युम्नस्ततोऽभवत् । धृष्टद्युस्नात् धृष्टकेतुरृ क्षोऽभूदजमीढतः ॥ ऋक्षात् संवरणो जज्ञे कुरुः संवरणादभूत् । सुधन्वश्च परिक्षित्तु जह्रुश्चैव कुरोः सुताः ॥ सुधनुषः सुहोत्रोऽभूत् च्यवनोऽभूत सुहोत्रतः । च्यवनात् कृतको जज्ञे अथोपरिचरो वसुः ॥ बृहद्रथश्च प्रत्यग्नः सत्याद्याश्च वसोः सुताः । बृहद्रथात् कुशाग्रश्च कुशाग्रात् ऋषभोऽभवत् ॥ ऋषभात् पुष्पवांस्तस्माज्जज्ञे सत्यहितो नृपः ।

सत्यहितात् सुधन्वाभूज्जह्रुश्चैव सुधन्वतः ॥” जह्रुस्थाने जन्तुरिति च पाठः । “बृहद्रथाज्जरासन्धः सहदेवस्तदात्मजः सहदेवाच्च सोमापिः सोमापेः श्रुतवान् सुतः ॥ भीमसेनप्रसेनौ च श्रुतसेनोऽपराजितः ।” प्रसेनस्थाने उग्रसेन इति च पाठः । “जनमेजयश्चान्योऽभूज्जह्रोस्तु सुरथोऽभवत् । विदूरथस्तु सुरथात् सार्व्वभौमो विदूरथात् ॥ जयत्सेनः सार्व्वभौमादराधीतस्तदात्मजः । अयुतायुस्तस्य पुत्त्रस्तस्य चाक्रोधनः सुतः ॥ अक्रोधनस्यातिथिश्च ऋक्षोऽभूदतिथेः सुतः । ऋक्षाच्च भीमसेनोऽभूद्दिलीपो भीमसेनतः ॥ प्रतीपोऽभूद्दिलीपात्तु देवापिस्तु प्रतीपतः । शान्तनुश्चैव वाह्लीकस्त्रयस्ते भ्रातरो नृपाः । वाह्लीकात् सोमदत्तोऽभूत् भूरिभूरिश्रवास्ततः ॥ शलश्च शान्तनोर्भीष्मो गङ्गायां धार्म्मिको महान् । चित्राङ्गदविचित्रौ तु सत्यवत्यान्तु शान्तनोः ॥ विचित्रवीर्य्यभार्य्ये तु अम्बिकाम्बालिका तयोः धृतराष्ट्रञ्च पाण्डुञ्च तद्दास्यां विदुरन्तथा ॥ व्यास उत्पादयामास गान्धार्य्यां धृतराष्ट्रतः । शतं पुत्त्रं दुर्य्योधनाद्यं पाण्डोः पञ्च प्रजज्ञिरे ॥ प्रतिबिन्ध्यः सुतः सोमः श्रुतकीर्त्तिस्तु चार्ज्जुनात् शतानीकः श्रुतकर्म्मा द्रौपद्यां पञ्च वै क्रमात् ॥ यौधेयी च हिडिम्बा च काशी चैव शुभद्रिका विजया वै वेणुमती पञ्चभ्यस्तु सुताः क्रमात् ॥ देवको घटत्कचश्च अभिमन्युश्च सर्व्वशः । सुहोत्रो निरमित्रश्च परिक्षिदभिमन्युजः ॥” अत्र अहोत्रो निरपत्रश्चेति तृतीयचरणे पाठः । “जनमेजयश्च ततो भविष्यांश्च नृपाञ्छृणु ॥” इति गारुडे १४४ अध्यायः ॥ सोमवल्कः, पुं, (सोमस्येव वल्को यस्य ।) श्वेत- खदिरः । इत्यमरः । २ । ४ । ५० ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “सोमवल्को ब्रह्मशल्यः कदरः खदिरोपमः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) कट्फलः । इति मेदिनी ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, “कट्फलः सोमवल्कश्च कैटर्य्यः कुम्भिकापि च श्रीपर्णिका कुमुदिका भद्रा भद्रवतीति च ॥” इति भावप्रकाशे पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) करञ्जः । इति जटाधरः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, “स चोक्तः पूतिकरञ्जः सोमवल्कश्च स स्मृतः ।” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) रीठाकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सोमवल्लरिः, स्त्री, (सोमस्य वल्लरिः । वा ङीष् ।) सोमलता । तत्पर्य्यायः । ब्राह्मी २ मत्स्याक्षी ३ वयःस्था ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १३७ ॥ चत्वारि सोमलतायाम् । ब्राह्मीशाक इति केचित् । अतिपवित्रत्वेन ब्रह्मणः प्रियत्वात् ब्रह्मणो ब्राह्मणस्य वा इयं ब्राह्मी ष्णः नञा निर्द्दिष्टं व्यभिचरतीति मन- वर्ज्जानिति निषेधाभावे नोर्लोपौ ताविति नस्य सोमवल्लरी, स्त्री, (सोमस्य वल्लरिः । वा ङीष् ।) सोमलता । तत्पर्य्यायः । ब्राह्मी २ मत्स्याक्षी ३ वयःस्था ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १३७ ॥ चत्वारि सोमलतायाम् । ब्राह्मीशाक इति केचित् । अतिपवित्रत्वेन ब्रह्मणः प्रियत्वात् ब्रह्मणो ब्राह्मणस्य वा इयं ब्राह्मी ष्णः नञा निर्द्दिष्टं व्यभिचरतीति मन- वर्ज्जानिति निषेधाभावे नोर्लोपौ ताविति नस्य

लोपः णित्त्वे व्रिरिति वृद्धिः षित्वादीप् अनित- श्चेत्युक्तेर्णित्त्वाभावविवक्षया वृद्ध्यभावे ब्रह्मी च “ब्राह्मी वयःस्था मत्स्याक्षी ब्रह्मी च सोम- वल्लरी ।” इति वाचस्पतिः ॥ लोपः णित्त्वे व्रिरिति वृद्धिः षित्वादीप् अनित- श्चेत्युक्तेर्णित्त्वाभावविवक्षया वृद्ध्यभावे ब्रह्मी च “ब्राह्मी वयःस्था मत्स्याक्षी ब्रह्मी च सोम- वल्लरी ।” इति वाचस्पतिः ॥ मत्स्याक्षितुल्यपुष्पत्वात् मत्स्याक्षी । वयो यौवनं तिष्ठत्यनया वयःस्था भिदादित्वात् ङः मध्य- विसर्गा मनीषादित्वात् विसर्गलोपे निर्व्विसर्गा च । सोमेन यागार्थमुपात्तेति सोमवल्लरी अर्थ- परत्वात् इन्दुवल्लरी चन्द्रवल्लरी इत्याद्यपि । वल्लर्य्या लतार्थपरत्वात् सोमवल्ली सोमलता सोमवल्लिका इत्याद्यपि पाठः । इति भरतः ॥ सोमवल्लिका, स्त्री, (सोमवल्लीव । इवार्थे कन् ।) सोमराजी । इत्यमरः । २ । ४ । ९५ ॥ (सोमस्य वल्लिका ।) सोमलता । इति भरतः ॥ सोमवल्ली, स्त्री, (सोमस्य वल्लीव ।) गुडूची । इत्यमरः । २ । ४ । ४३ ॥ सोमलता इति तट्टी- कायां भरतः ॥ सोमराजी । इति शब्दरत्ना- वली ॥ पातालगरुडी । ब्राह्मी । सुदर्शना । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, वृहत्संहितायाम् । ५४ । १०८ । “या सोमवल्ल्याश्च समानरूपा साप्याशु तोयं कुरुतेऽक्षयञ्च ॥”) सोमवारः, पुं, (सोमस्य वारः ।) सोमस्य भोग्य- दिनम् । चन्द्रवासरम् । यथा, -- “सोमवारेऽप्यमावास्या आदित्याहे च सप्तमी चतुर्थी भौमवारे च अक्षयादपि चाक्षया ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ तद्दिवसीयवारवेला यथा, -- “रवौ वर्ज्यं चतुः पञ्च सोमे सप्त द्वयं तथा ।” इति ज्योतिःसागरसारः ॥ तद्रात्रौ कालवेला यथा, -- “रवौ षष्ठं विधौ वेदं कुजवारे द्वितीयकम् । बुधे सप्त गुरौ पञ्च भृगुवारे तृतीयकम् । शनावाद्यं तथा चान्तं रात्रौ कालं विवर्ज्जयेत् ॥” इति ज्योतिःसारः ॥ सोमवारव्रतं, क्ली, (सोमवारकर्त्तव्यं व्रतम् ।) प्रतिसोमवारोपवासपूर्व्वकसायंकालकर्त्तव्यशिव- दुर्गापूजारूपव्रतविशेषः । तद्विवरणं यथा, -- “सोमवारे विशेषेण प्रदोषादिगुणैर्युते । केवलं वापि ये कुर्य्युः सोमवारे शिवार्च्चनम् । न तेषां विद्यते किञ्चिदिहामुत्र च दुर्लभम् ॥ उपोषितः शुचिर्भूत्वा सोमवारे जितेन्द्रियः । वैदिकैर्लौकिकैर्व्वापि विधिवत्पूजयेच्छिवम् ॥ ब्रह्मचारी गृहस्थो वा कन्या वापि सभर्त्तृका । विभर्त्तृका वा संपूज्य लभते वरमीप्सितम् ॥ * ॥ तत्राहं कथयिष्यामि कथां श्रोत्रमनोरमाम् । श्रुत्वा श्रुतधियः शम्भोर्भक्तिं कुर्व्वन्तु निश्चलाम् आर्य्यावर्त्ते नृपः कश्चिदासीद्धर्म्मभृतां वरः । चित्रवर्म्मेति विख्यातो धर्म्मराजो दुरात्मनाम् ॥ सोऽनुकूलः स्वपत्नीषु पुत्त्रमेकं न लब्धवान् । चिरेण प्रार्थितां लेभे कन्यामेकां मनोहराम् ॥

पृष्ठ ५/४२२

स एकदा जातकलक्षणज्ञा- नाहूय सर्व्वान् द्विजमुख्यवर्गान् कुतूहलेनापि निविष्टचेताः पप्रच्छ तस्या जनने विचारम् ॥ * ॥ अथ तं प्रावदत् कोऽपि बहुज्ञो द्विजसत्तमः । एका सीमन्तिनी मान्या कन्या तव महीपते ॥ अथान्योऽपि द्विजः प्राह धैर्य्यवानविशङ्कितः । एषा चतुर्द्दशे वर्षे वैधव्यं प्रतिपत्स्यति ॥ इत्याकर्ण्य वचस्तस्य वज्रनिर्घातनिष्ठुरम् । मुहूर्त्तमभवद्राजा चिन्ताव्याकुलमानसः ॥ सापि सिमन्तिनी बाला क्रमेण गतशैशवा । वैधव्यमात्मनो भावि सा शुश्राव सखीमुखात् ॥ परं निर्व्वेदमापन्ना तदाकर्ण्य शुचिस्मिता । याज्ञवल्क्यमुनेः पत्नों मैत्रेयीं पर्य्यपृच्छत ॥ मातस्त्वच्चरणाम्भोजं प्रपन्नाहं भयाकुला । सौभाग्यवर्द्धनं कर्म्म मम संशितुमर्हसि ॥ * ॥ इति प्रपन्नां नृपतेः कन्यामाह मुनेः सती । शरणं व्रज तन्वङ्गि पार्व्वतीं शिवसंयुताम् ॥ सोमवारे शिवं गौरीं पूजयस्व समाहिता । उपोषिता वा सुस्नाता विरजाम्बरधारिणी ॥ यतवाङ्निश्चलमतिः पूजां कृत्वा यथोचिताम् । ब्राह्मणान् भोजयित्वा च शिवं सम्यक् प्रसादय पापक्षयोऽभिषेकेण साम्राज्यं पीठपूजनात् । सौभाग्यमखिलं सौख्यं गन्धमाल्याक्षतार्च्चनात् धूपदानेन सौगन्ध्यं कान्तिर्द्वीपप्रदानतः । नैवेद्येन महाभोगी लक्ष्मीस्ताम्बूलदानतः ॥ धर्म्मार्थकाममोक्षाणां नमस्कारः प्रसाधनम् । अष्टैश्वर्य्यादिसिद्धीनां जप एव हि साधनम् ॥ होमेन सर्व्वकामानां समृद्धिरपि जायते । सर्व्वेषामेव देवानां तुष्टिर्ब्राह्मणभोजनात् ॥ इत्थमाराधय शिवं सोमवारे शिवामपि । प्राप्ता विपद्भिर्बहुभिर्दुःखैर्व्वा न विहन्यसे ॥ घोरात् घोरं प्रपन्नापि महाक्लेशं भयानकम् । शिवपूजाप्रभावेण तरिष्यति महद्भयम् ॥ * ॥ इत्थं सीमन्तिनी सम्यक् तन्निशम्य सतीमुखात् ययौ सापि वरारोहा राजपुत्त्री तथापि च ॥ इत्यादि स्कन्दपुराणे ब्रह्मोत्तरखण्डे सोमवार- वतमाहात्म्यम् ८ अध्यायः ॥ सोमविक्रयी, [न्] पुं, (सोमं विक्रीणातीति । वि + क्री + णिनिः ।) सोमलतारसविक्रयकर्त्ता । यथा, “पापो हि सोमविक्रयी ।” इति मलमास- तत्त्वे आश्वलायनब्राह्मणम् ॥ (एतत्सम्प्रदाना- देव दातुः प्रत्यवायो भवति । यथा, मनुः । ३ । १८० । “सोमविक्रयिणे विष्ठा भिषजे पूयशोणितम् । नष्टं देवलके दत्तमप्रतिष्ठन्तु वार्द्धुषौ ॥” सोमवृक्षः, पुं, (सोमस्येव वृक्षो यस्य ।) कट्फल- वृक्षः । इति रत्नमाला ॥ श्वेतखदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सोमशकला, स्त्री, (सोमस्य शकलमिव यत्र ।) शशाण्डुली । इति राजनिर्घण्टः । चन्द्रखण्ड- विशिष्टा च ॥

सोमसंज्ञं, क्ली, (सोमस्य चन्द्रस्य संज्ञा सज्ञा यस्य कर्पूरम् । इति रत्नमाला ॥ सोमसारः, पुं, (सोमस्येव शुक्लः सारो यस्य ।) श्वेतखदिरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ सोमसिद्धान्तः, पुं, बुद्धभेदः । इति जटाधरः ॥ ज्योतिर्ग्रन्थविशेषश्च ॥ कापालिकवेशधारी । यथा, “ततः प्रविशति कापालिकवेशधारी खड्गहस्तः सोमसिद्धान्तः ।” इति श्रीकृष्णमिश्रकृतप्रबोध- चन्दोदयनाटके ३ अङ्कः ॥ सोमसिद्धान्त इति उमया सह वर्क्षमानः सोमो महादेवस्तद्भाषित- सिद्धान्त आगमशास्त्रम् । इति श्रीयुक्तहरिहर- तक्कालङ्कारतनूजश्रीरुद्रविनिर्म्मिततट्टीका ॥ सोमसिद्धान्ती, [न्] पुं, सोमसिद्धान्तवेत्ता । सोम- सिद्धान्तशब्दादिन्प्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ सोमसिन्धुः, पुं, (सोमस्यामृतस्य तद्वत्मोक्षस्य वा सिन्धुरिव ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ सोमसुत्, त्रि, (सोमं सुनोतीति । सोम + सु ञ् मन्थने + “सोमे सुञः ।” ३ । २ । ९० । इति क्विप् ।) यागे सोमलतारसक्षेपकर्त्ता । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, रघुः । १८ । २७ । “तस्यौरसः सोमसुतः सुतोऽभूत् नेत्रोत्सवः सोम इव द्वितीयः ॥”) सोमसुता, स्त्री, (सोमस्य सुता ।) नर्म्मदानदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वुधे, पुं, ॥ (यथा मार्क- ण्डेये । १२३ । ११ । “अवैक्षतैनं देवानां गुरुः सोमसुतो बुधः । नावैक्षतैनमादित्यो नार्कसुनुर्न भूमिजः ॥”) सोमसूत्रं, क्ली, (सोमस्य जलस्य सूत्रं निर्गम- प्रणालीव ।) प्रणालम् । तत्तु शिवलिङ्गस्थ- गौरीपट्टजलनिर्गमस्थानम् । यथा, -- “शिवप्रदक्षिणे मन्त्री अद्धचन्द्रक्रमेण तु । सव्यासव्यक्रमेणंव सीमसूत्रं न लङ्घयेत् ॥” सोमसूत्रं जलनिःसरणस्थानम् । इति तन्त्रसारे सामान्यपूजापद्धतिः ॥ सोमाख्यं, क्ली, (सोमं सोमलतां आख्याति वर्णे- नेति । आ + ख्या + कः ।) रक्तकैरवम् । इति रत्नमाला ॥ सोमाभा, स्त्री, (सोमस्य आभा इव आभा यस्याः ।) चन्द्रावली । इति भक्तिरसामृतसिन्धुः ॥ सोमालः, त्रि, (सोमाय अलति पर्य्याप्नोतीति । अल् + अच् ।) कोमलः । इति हेमचन्द्रः ॥ सोमाहः, पुं, (सोमस्य अहः । समासे टच् ।) सोमवारः । इति ज्योतिषम् ॥ सोमेश्वरः, पुं, (सोमस्य ईश्वरः ।) काश्यां सोम- कर्त्तृकप्रतिष्ठितशिवः । यथा, -- “शिवरूपाधिष्ठितस्तु शिवरूपो गिरिः स्मृतः । सोमेन तत्र संस्थाप्य स्वनाम्ना लिङ्गमुत्तमम् ॥ वर्षाणान्तु सहस्रं वै स्वशापस्य निवृत्तये । ततः क्षयाद्विनिर्म्मुक्तस्तेजसा च परिप्लुतः ॥ स्वकं तेजोबलंप्राप्य तुष्टाव गिरिजापतिम् । सोमेश्वराच्च वरदमाविर्भूतं त्रियम्बकम् ॥”

इति वाराहे सोमेश्वरादिलिङ्गमहिमावमुक्ति- क्षेत्रत्रिवेण्यादिमहिमनामाध्यायः ॥ (पीठ- स्थानविशेषः । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ७३ । “सोमेश्वरे वरारोहा प्रभासे पुष्करावती ॥”) सोमोद्भवा, स्त्री, (सोमादुद्भवो यस्याः ।) नर्म्मदा- नदी । इत्यमरः । १ । १० । ३२ ॥ (यथा, रघुः ५ । ५९ । तथेत्युपस्पृश्य पयः पवित्र सोमोद्भवायाः सरितो नृसोमः । उदङ्मुखः सोऽस्त्रविदस्त्रमन्त्रं जग्राह तस्मान्निगृहीतशापात् ॥”) सोमजाते, त्रि ॥ सोल्लुण्ठः, पुं, (उल्लुण्ठेन सह वर्त्तमानः ।) सोल्लु- ण्ठनम् । इति हलायुधः ॥ (वाच्यलिङ्गोऽयमिति केचित् ॥) सोल्लुण्ठनं, क्ली, (उल्लुण्ठेन सह वर्त्तमानम् ।) स्तुतिपूर्व्वकदुर्व्वादः । यथा, -- “दुर्व्वादः स्यादुपालम्भस्तत्र यः स्तुतिपूर्व्वकः । सोल्लुण्ठनं सनिन्दस्तु यस्तत्र परिभाषणम् ॥” इति जटाधरः ॥ (वाच्यलिङ्गेऽप्ययमिति केचित् ॥) सोल्लुण्ठोक्तिः, स्त्री, (सोल्लुण्ठा उक्तिः ।) सव्यङ्गोक्तिः यथा । उपनायकमानेतुं प्रेषितां तदुपभोग- लुप्तचन्दनादीन् वापीस्नानव्याजेन गोपयन्तीं दूतीं प्रति सोल्लुण्ठोक्तिरियमिति निःशेषच्युत- चन्दनं इति श्लोकव्याख्याने काव्यप्रकाशटीकायां महेश्वरन्यायालङ्कारः ॥ सौकरः, त्रि, (सूकरस्यायमिति । सूकर + अण् ।) सूकरसम्बन्धी । (यथा, किराते । १२ । ५३ । “स तमाससाद घननील- मभिमुखमुपस्थितं मुनेः । पोत्रनिकषणविभिन्नभुवं दनुजं दधानमथ सौकरं वपुः ॥”) सौकरिकः, पुं, (सूकरं हन्तीति । सूकर + ठञ् ।) व्याधः । सिकारी इति भाषा । इति केचित् ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १५ । २२ । “वरुणेशे पाशिकमत्स्यबन्ध- जलजानि जलचराजीवाः । सौकरिकरजकशौण्डिक- शाकुनिकाश्चापि वर्गेऽस्मिन् ॥” सौकर्य्यं, क्ली, (सुकरस्य भावः कर्म्म वा । सुकर + ष्यञ् ।) अनायासः । (यथा, साहित्यदर्पणे । १० । ९८ । “सौकर्य्येण च कार्य्यस्य विरुद्धं क्रियते यदि ॥” * सूकरस्य भावः कर्म्म वा । सूकर + व्यञ् ।) सूकरस्य क्रिया । इति विश्वः ॥ सौक्ष्म्यं, क्ली, सूक्ष्मता । सूक्ष्मस्य भावः इत्यर्थे ष्ण्य (ष्यञ्) प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सौखसुप्तिकः, त्रि, (सुखसुप्तिं सुखेन शयनं पृच्छ- तीति । सुखसुप्ति + ठञ् ।) वैतालिकः । यथा, “वैतालिका बोधकरा अर्थिकाः सौखसुप्तिकाः ।” इति हेमचन्द्रः ॥

पृष्ठ ५/४२३

सौखिकः, त्रि, (सुखेन जीवतीति । सुख + “वेत- नादिभ्यो जीवति ।” ४ । ४ । १२ । इति ठक् ।) सुखार्थी । सौखीन इति भाषा ॥ (यथा, महा भारते । १२ । १८ । २३ । “श्रिया विहीनैरधनै त्स्यक्तमित्रैरकिञ्चनैः । सौखिकैः सम्भृतानर्थान् यः सन्त्यजति किन्नु तत् ॥”) सौख्यं, क्ली, (सुखमेव । स्वार्थे ष्यञ् ।) सुखम् । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा, उत्तररामचरिते २ अङ्के । “अकिञ्चिदपि कुर्व्वाणः सौख्यैर्दुःखान्यपोहति । तत्तस्य किमपि द्रव्यं योहि यस्य प्रियो जनः ॥” सुखस्य भावः कर्म्म वा । सुख + ष्यञ् ।) सुख- त्वम् । सुखस्यभावः इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ सौगतः, पुं, (सुगत एव । स्वार्थे अण् ।) बुद्ध- विशेषः । तत्पर्य्यायः । शून्यवादी २ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, माघे । २ । २८ । “सर्व्वकार्य्यशरीरेषु मूक्त्वाङ्गस्कन्धपञ्चकम् । सौगतानामिवात्मान्यो नास्ति मन्त्रो मही- भृताम् ॥” सुगतसम्बन्धिनि, सुगतमताध्यायिनि च त्रि ॥) सौगतिकः, पुं, (सौगतं मतं वेत्तीति । ठक् ।) वुद्धविशेषः । इति केचित् ॥ सौगन्धं, क्ली, (सुष्ठु गन्धो यस्य । ततः स्वार्थे अण् ।) कत्तृणम् । यथा, -- “सौगन्धिकञ्च सौगन्धं रामकर्पूरके तृणे ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (पुं, सङ्करजातिविशेषः । यथा, महाभारते । १३ । ४८ । २२ । “चतुरो मागधी सूते क्रूरान्मायोपजीविनः । मांसं स्वादुकरं क्षीद्रं सौगन्धमिति विश्रुतम् ॥” शोभनगन्धयुक्ते, त्रि ॥ सौगन्धिकं, क्ली, (सुगन्धोऽस्त्यस्येति । सुगन्ध + ठन् । ततः स्वार्थे अण् ।) कत्तृणम् । (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “कत्तृणं रौहिषं देवजग्धं सौगन्धिकन्तथा । भूतिकं व्यामपौरञ्च श्यामकं धूमगन्धिकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्व्वखण्डे प्रथमे भागे ॥) कह्वारम् । इत्यमरः । १ । १० । ३६ ॥ पद्म- रागमणिः । इति मेदिनी ॥ नीलोत्पलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “इन्दीवरं कुवलयं पद्मं नीलोत्पलं स्मृतम् । सौगन्धिकं शतदलमब्जं कमलमुच्यते ॥” इति गारुडे २०८ अध्यायः ॥ यथा, महाभारते । ३ । १५४ । २ । अपश्यत्तत्र पाञ्चाली सौगन्धिकमनुत्तमम् । अनिलोढमितो नूनं सा बहूनि परीप्सति ॥”) सौगन्धिकः, पुं, (सौगन्धोऽस्यास्तीति । ठन् ।) गन्धकः । इत्यमरः । २ । ९ । १०२ ॥ सुगन्ध- व्यवहोरी । इति मेदिनी ॥ गन्धीति हिन्दी भाषा ॥ (श्लेष्मनिमित्तकक्रिमिविशेषः । यथा, चरके विमानस्थाने ७ अध्याये । “तेषां त्रिवि- धानां श्लेष्मनिमित्तानां क्रिमीणां नामानि

अन्त्रादा उदरादा हृदयादाश्चुरवो दर्भपुष्पाः सौगन्धिका महागुदाश्च इति ॥”) सौगन्ध्यं, क्ली, सुगन्धत्वम् । सुगन्धस्य भाव इत्यर्थे सुगन्धशब्दात् ष्ण्य (ष्यञ्) प्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६३ । ७९ । “एवमुक्त्वा वरं वव्रे गात्रसौगन्ध्यमुत्तमम् ॥”) सौचिः, पुं, सौचिकः । इति शब्दरत्नावली ॥ सौचिकः, पुं, (सूच्या जीवतीति । सूची + ठक् ।) सूचीकर्म्मोपजीवी । दर्जी इति भाषा । तत्- पर्य्यायः । तुन्नवायः २ । इत्यमरः । २ । १० । ६ ॥ सूचिकः ३ सौचिः ४ सूत्रभित् ५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ सौजन्यं, क्ली, (सुजनस्य भावः कर्म्म वा । सुजन + ष्यञ् ।) सुजनता । यथा, -- “सौजन्यं वरवंशजन्म विभवो दीर्धायुरारोग्यता विज्ञत्वं विनयित्वमिन्द्रियवशः सत्पात्रदाने रुचिः । सन्मन्त्री सुसुतः प्रिया प्रियतमा भक्तिश्च नारायणे सत्पुण्येन विना त्रयोदश गुणाः संसारिणां दुर्लभा ॥” इट्युद्भटः ॥ सौण्डी, स्त्री, पिप्पली । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (पिप्पलीशब्देऽस्या विशेषो विज्ञेयः ॥) सौत्रः, पुं, (सूत्रं यज्ञसूत्रमर्हतीति । सूत्र + अण् ।) ब्राह्मणः । इति हेमचन्द्रः ॥ (सूत्रे पठितः पाणिन्यादिभिः कर्म्मविशेषायेति । अण् ।) नियतप्रयोगाभावधातुविशेषः । यथा, -- “धातूनामिह सौत्राणां द्विचत्वारिंशदीरिताः ॥ इति कविकल्पद्रुमः ॥ (सूत्रस्येदमित्यण् ।) सूत्रसम्बन्धिनि, त्रि ॥ सौत्रामणी, स्त्री, (सुत्रामा इन्द्रो देवता अस्याः । सुत्रामन् + अण् । बहुलवचनात् न टिलोपः । ततः स्त्रियां ङीप् ।) यागविशेषः । यथा । अथ सौत्रामणी त्रिभिरध्यायैः प्रक्रियते । स एतं महाक्रतुमपश्यत् सौत्रामणीमिति श्रुतेः । तत्र सुरां सन्धीयते । तत्र मन्त्रः । स्वाद्वीन्त्वा स्वादुना तीव्रां तीव्रेणामृताममृतेन । मधुमती मधुमता सृजामि सँ सोमेन सोमोऽस्यश्विभ्यां पच्यस्व सरस्वत्यै पच्यस्वेन्द्राय सूत्राम्णे पच्यस्व ॥ सौत्रामण्याः ऋषिः प्रजापतिः । सुरा देवता । अनुष्टुप् छन्दः । इति यजुर्व्वेदस्य काण्व- शाखायाम् २१ अध्यायः ॥ विस्तारस्तु तत्रैव २१ । २२ । २३ । अध्यायेषु द्रष्टव्यः । योगक्रमस्तु कात्यायनसूत्रभाष्ये द्रष्टव्यः ॥ (अत्र सुरां पित्वा ब्राह्मणः पतितो न भतति । यदुक्तम् “सौत्रामण्यां कुलाचारे ब्राह्मणः प्रपिबेत् सुराम् । अन्यत्र कामतः पीत्वा पतितस्तु द्विजो भवेत् ॥” सौदामनी, स्त्री, (सुदामा मेघः पर्व्वतो वा । तेन “एकदिक् । तेनैकदिक् ।” ४ । ३ । ११२ ॥ इति अण्) विद्युत् । इत्यमरः । ३ । १ । ९ ॥

(सुदामा ऐरावतस्तस्य स्त्री सौदामनी पत्न्या- मीप् वृद्धिश्च मनीषादित्वात् । श्वेतद्विपः सुदामा चेति ऐरावतपर्य्याये त्रिकाण्डशेषः ॥ “खेऽभ्रं जगाम काञ्चन- सरसमसौदामनीलताधामास्तम् । कुवलयमयमिव सरजः सरसमसौदामनीलताधामास्तम् ॥” इति हरिप्रबोधयमकात् सौदामिनीत्यपपाठ इति मुकुटः । इति भरतः ॥ * ॥ यथा, महा- भारते । १ । १७२ । ४२ । “ततो लालप्यमानस्य पार्थिवस्यायतेक्षणा । सौनामनीव चाब्भ्रेषु तत्रैवान्तरधीयत ॥”) अप्सरोभेदः । विद्युद्भेदः । इति मेदिनी । (यथा, भागवते । १ । ६ । २८ । “एवं कष्णमतेर्ब्रह्मन्नासक्तस्यामलात्मनः । कालः प्रादुरभूत् कार्लेतडित् सौदामनी यथा ॥” सुदामा माला तत्र भवा सौदामनी माला- कारा इत्यर्थः । सुदामा पर्व्वतः तेनैकदिगिति सूत्रेण्ण अण् स्फटिकमयपर्व्वतप्रान्तभागभवा हि विद्युदतिस्फुटा भवति । इतितट्टीकायां श्रीधर- स्वामी ॥) सौदामिनी, स्त्री, विद्युत् । इत्यमरटीका । १ । ३ । ९ (यथा, ऋतुसंहारे । ३ । १२ । “नष्टं धनुर्बलभिदो जलदोदरेषु सौदामिनी स्फुरति नाद्य वियत्पताका ॥ तडिद्भेदः । (यथा, महाभारते । ३ । ५३ । १२ । “तत्र स्म राजते भैमी सर्व्वाभरणभूषिता । सखीमध्येऽनवद्याङ्गी विद्युत् सौदामिनी यथा ॥ अप्सरोभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ देशविशेषः । इत्यजयः ॥ सौदाम्नी, स्त्री, सौदामनी । इति शब्दरत्नावली ॥ सौदायिकं, त्रि, (सुदायेभ्यः पितृमातृभर्त्तृकुल- सम्बन्धिभ्य आगतमिति । सुदाय + ठञ् ।) पितृ- मातृभर्त्तृकुललब्धस्त्रीधनम् । यथा, कात्यायनः । “ऊढया कन्यया वापि पत्युः पितृगृहेऽथवा । भर्त्तुः सकाशात् पित्रोर्व्वा लब्धं सौदायिकं स्मृतम् ॥ सौदायिकं धनं प्राप्य स्त्रीणां स्वातन्त्र्यमिष्यते यस्मात् तदानृशंस्याथं तैर्दत्तं तत्प्रजीवनम् ॥ सौदायिके सदा स्त्रीणां स्वातन्त्र्यं परिकीर्त्तितम् विक्रये चैव दाने च यथेष्टं स्थावरेष्वपि ॥” सुदायेभ्यः पितृमातृभर्त्तृकुलसम्बन्धिभ्यो लब्धं सौदायिकम् । आनृशंस्यमनैष्ठुर्य्यम् । इति दायतत्त्वम् ॥ सौदासः, पुं, इक्ष्वाकुवंशीयः अयोध्याधिपतिः । अस्य नामान्तरम् । कल्माषपादः १ मित्र- सहः २ । इति पुराणम् ॥ (यथा, महाभारते । १ । १२२ । २१ । “सौदासेन च रम्भोरु नियुक्ता पुत्त्रजन्मनि । मदयन्ती जगामर्षिं वशिष्ठमिति नः श्रुतम् ॥” अस्य विशेषविवरणन्तु कल्माषपादशब्दे द्रष्टव्यम् ॥)