शब्दकल्पद्रुमः/शेफालिः

पृष्ठ ५/१३६

शेफालिः, स्त्री, (शेरते इति शेफाः शयनशालिन- स्तादृशा अलयो भृङ्गा यत्र ।) शेफालिका । इति शब्दरत्नावली ॥ शेफालिका, स्त्री, (शेफालि + स्वार्थे कन् ।) पुष्प- वृक्षविशेषः । शिउली इति भाषा ॥ (यथा, -- “शेफालिकां विदलितामवलोक्यं तन्वी पाणान् कथञ्चिदपि धारयितुं प्रभुः सा । आकर्ण्य सस्प्रति रुतं चरणायुधानां किँवा व्यवस्यति न वेद्मि तपस्विनी सा ॥” इत्यूद्भटः ॥) तत्पर्य्यायः । सुवहा २ निर्गुण्डी ३ नीलिका ४ । इत्यमरः ॥ चत्वारि शेफालिकामात्रे । शिय- लीति ख्यातनीलपुष्पायां शेफालिकामिति केचित् । शेफालिकादिद्वयं शेफालिकामात्रे निर्गुण्ड्यादिद्वयं नीलपुष्पशेफालिकायामिति केचित् । इति तट्टीकायां भरतः ॥ शेफाली ५ मलिका ६ रजनीहासा ७ निशिपुष्पिका ८ । मा शुक्ला चेत् श्वेतसुरस ९ भूतवेशी १० । इति शब्दरत्नावली ॥ शुक्लाङ्गी ११ शीत- मञ्जरी १२ विजया १३ वातारिः १४ भूत- केशी १५ । अस्या मुणाः । कटुत्वम् । तिक्त- त्वम् । उष्णत्वम् । रूक्षत्वम् । वातकफाङ्ग- मन्धिवातगुदवातादिदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ शेफाली, स्त्री, (शेफालि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) शेफालिका । इति शब्दरत्नावली ॥ नीलसिन्धुवारः । इति भावप्रकाशः ॥ शेमुषी, स्त्री, (शेते इति शेः मोहः । शी + विच् त मुष्णातीति । मुष स्तेये + मूलविभुजादित्वात् कः । गौरादित्वात् ङीष् । इत्यमरटीका ।) बद्धिः । इत्यमरः । १ । ५ । १ ॥ (यथा, राज- तरङ्गिण्याम् । ३ । २०६ । “स्विन्नस्य हि विपर्य्येति तत्त्वज्ञस्यापि शेमुषी ॥” शेल, ऋ चालगत्योः । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) ऋ, अशिशेलत् । इति दुर्गादासः ॥ शेलुः, पुं, (शेलतीति । शेल गतौ + उः ।) बहु- वारकवृक्षः । इत्यमरः ॥ (यथा, सुश्रुते । ४ । ३८ । “विदार्व्यैरावतीशेलुशाल्मलीधवलाङ्कुराः ॥” तत्फलमपि । यथा, मनुः । ५ । ६ । “शेलुं गव्यञ्च पेयूषं प्रयत्नेन विवर्ज्जयेत् ॥”) शेवः, पुं, (शेते रेतःपातानन्तरमिति । शी + “इण् शीङ्भ्यां वन् ।” उणा० १ । १५२ । इति वन् । मेढ्रः । अहिः । उन्नते, त्रि । इत्युणादिकोषः ॥ (क्ली, सुखम् । इति निघण्टुः । ३ । ६ ॥ त्रि, सुखकरम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । ५८ । ६ । “मित्रं न शेवं दिव्याय जन्मने ॥” “मित्रं न शेवं यथा सखा सुखकरो भवति तद्वत् सुखकरमित्यर्थः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) शेवधिः, पुं, (शेवं सुखं धीयतेऽस्मिन्निति । धा + कः ।) निधिः । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । २ । ११४ ।

“विद्या ब्राह्मणमेत्याह शेवधिस्तेऽस्मि रक्ष माम् । असूयकाय मां मादास्तथास्यां वीर्य्यवत्तमा ॥” शेवलं, क्ली, शैवालम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (मनुष्यनाम । इति पाणिनिः । ५ । ३ । ८४ ॥) शेवलिनी, स्त्री, (शेवलं शैवालमस्या अस्तीति । इनिः ।) नदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शेवालं, क्ली, (शेते जले इति । शी + “शीङो धुक्लग्वलञ् वालनः ।” उणा० ४ । ३८ । इति वालन् ।) शैवालम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा राजेन्द्रकर्णपुरे । २५ । “शङ्के पङ्के पतति यतते बालशेवालमूले कूले लोलः किमपि कुरुते कर्म्म वैकुण्ठकूर्म्मः ॥” शेवाली, स्त्री, आकाशमांसी । इति, राजनिर्घः ॥ शेषं, क्ली, (शिष्यते यदिति । शिष + घञ् ।) प्रसादः । इति मेदिनी । षे, २८ ॥ शेषः, पुं, (शेषति सङ्कर्षतीति । शिष हिसायाम् + अच् ।) सङ्कर्षणः । स तु बलदेवः । (यथा, माघे । २ । ६८ । “निशम्य ताः शेषगवी रभिधातुमधोक्षजः । शिष्याय बृहतां पत्युः प्रस्तावमादिशत् दृशा ॥” शिष वधे + भावे घञ् ।) वधः । अनन्तः । स च सर्पराजः । इति मेदिनी ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ३ । व्यादिश्यते भूधरतामवेक्ष्य कृष्णेन देहोद्वहनाय शेषः ॥”) तस्य ध्यानं यथा, -- “फंणासहस्रसंयुक्तं चतुर्ब्बाहुं किरीटिनम् । नवाम्रपल्लवाकारं पिङ्गलश्मश्रुलोचनम् ॥ पीताम्बरधरं देवं शङ्ग्वचक्रगदाधरम् । कराग्रे दक्षिणे पद्मं गदां तस्याप्यधःकरे । दधानं सर्व्वलोकेशं सर्व्वाभरणभूषितम् । क्षीराब्धिमध्ये श्रीमन्तमनन्तं पूजयेत्ततः ॥” इति भविष्यपुराणम् ॥ गजः । नागः । स्वीकृतेतरवस्तु । इत्यजयपालः ॥ भगवतो द्वितीया मूर्त्तिः । यथा, -- “एका भगवतो मूर्त्तिर्ज्ञानरूपा शिवामला । वासुदेवाभिधाना सा गुणातीता सुनिष्कला ॥ द्वितीया कालसंज्ञान्या तामसी शेषसंज्ञिता । निहन्ति सकलांश्चान्ते वैष्णवी परमा तनुः ॥” इति कौर्म्मे ४८ अध्यायः ॥ शेषशयनप्रकारो यथा, -- “अनन्तस्तत्र गत्वा तु यत्र क्षीरोदसागरः । तत्र स्वयं श्रिया युक्तं सुषुप्सन्तं जनार्द्दनम् ॥ तस्योपधानमकरोदनन्तो दक्षिणां फणाम् । उत्तरां पादयोश्चक्रे उपधानं महाबलः । तालवृन्तं तदा चक्रे स शेषः पश्चिमां फणाम् ॥ स्वयन्तु बीजयामास शेषरूपी जनार्द्दनम् ॥ शङ्खं चक्रं नन्दकासिमिषुधी द्वे महाबलः । ऐशानयाथ फणया स दध्रे गरुडं तदा ॥ गवां पद्मञ्च शार्ङ्गञ्च तथैव विविधायुधम् । यानि चान्यानि तस्यासन्नाग्ने य्या फणया दधौ ॥ एवं कृत्वा स्वकं काय शयनीयं तदा हरेः ।

भूतभव्यजगन्नाथं परापरपतिं हरिम् ॥ दधार शिरसानन्तः स्वयमेव स्वकां तनुम् । एवं ब्रह्मदिनस्यैव प्रमाणेन निशां हरिः । सन्ध्याञ्च समधिप्राप्य शेते नारायणोऽव्ययः ॥” इति कालिकापुराणे २७ अध्यायः ॥ शेषः, पुं, क्ली, (शिष्यते इति । शिष + घञ् ।) उपयुक्तेतरवस्तु । इति मेदिनी ॥ शेषोऽवशिष्ट- मवशिष्टता च शेषः शेषञ्चे त्यादि । अनन्ते तु शेषः पुंलिङ्ग एव शिष्टप्रयोगात् । उक्तादन्यः शेषः यथा । शङ्खपद्मौ निधिवाचकौ पुलिङ्गौ जलजे तूभयलिङ्गौ इति सर्व्वानन्दः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ * ॥ ऋणादिशेषरक्षणनिवेधो यथा, -- “ऋणशेषञ्चाग्निशेषं शत्रशेषं तथैव च । पुनः पुनः प्रवर्द्धन्ते तस्मात् शेषं न कारयेत् ॥” इति गारुडे ११६ अध्यायः ॥ (अवशिष्टे, त्रि । यथा, रघुः । ४ । ६४ । “अपनीतशिरस्त्राणाः शेषास्तं शरणं ययुः ॥” तथाच रामायणे । २ । २६ । ३२ । “वन्धितव्यस्त्वया नित्यं याः शेषा मम मातरः शेषत्वं, क्ली, (शेषस्य भावः । शेष + त्व ।) उप- कारित्वम् पारार्थ्यम् । परोद्देश्यप्रवृत्तिकत्वम् । यथा, -- “शेषत्वमुपकारित्वं द्रष्यादावाह वादरिः । पारार्थ्यं शेषता तच्च सर्व्वेष्वस्तीति जैमिनिः ॥” इत्यधिकरणमालायां माधवाचार्य्यः ॥ शेषस्य भावः । इति व्याकरणम् ॥ शेषरात्रिः, स्त्री, (शेषा अवशिष्टा रात्रिः ।) रात्रिशेषः । तत्पर्य्यायः । उच्चन्द्रः २ अपरात्रः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ शेषा, स्त्री, (शिष्यतेऽसौ । शिष् + घञ । टाप् ।) स्वनिर्म्माल्यार्पणम् । इति मेदिनी । (यथा, कुमारे । ३ । २२ । “तथेति शेषामिव भर्त्तूराज्ञा- मादाय मूर्ध्ना मदनः प्रतस्थे ॥”) शैक्षः, पुं, (शिज्ञामधीते इति । शिक्षा + अण् ।) प्राथमकल्पिकः । इत्यमरः ॥ द्वे प्रथमारब्ध- वेदाध्ययने । शिक्षणं शिक्षा । सेमक्तात् सरो- रिति अः । शिक्षा प्रथमोपदेशः तत्साह- चर्य्यात् ग्रन्थोऽपि शिक्षा तामधीयते शैक्षाः । ढघे कादिति ष्णः प्रथमं शिक्षणीयं कल्पं शास्त्रं अधीयते प्राथमकल्पिकाः । इति भरतः ॥ (शिक्षा शीलमस्येति । “छत्रादिभ्यो णः ।” ४ । ६२ । इति णः । शिक्षाशीले, त्रि ॥) शैक्षिकः, त्रि, शिक्षाशास्त्रवेत्ता । शिक्षां वेत्ति अधीते वा इत्यर्थे ष्णिकप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ शैखरिकः, पुं, (शिखरे प्रायेण भवतीति शिखर + ठञ् ।) अपामार्गः इत्यमरः ॥ शैखरेयः, पुं, (शिखरे भवः । शिखर + ढ्२अञ् ।) अपामार्गः । इति भरतधृतरत्नकोषः ॥ शैत्यं, क्ली, (शीतस्य भावः शीत + “वर्णदृढा- दिभ्यः ष्यञ् च ।” ५ । १ । १२३ । इति ष्य ञ ।)

पृष्ठ ५/१३७

शीतलत्वम् । यथा, -- “शैत्यं नाम गुणस्तवैव सहजः स्वाभाविकी स्वच्छता किं ब्रुमः शुचितां भवन्ति शुचयः स्पर्शेन यस्या- परे । किं वान्यत् कययामि ते स्तुतिपदं त्वं जीविनां जीवनं त्वञ्चेन्नीचपथेन गच्छसि पयः कस्त्वां निषेद्धुं क्षमः ॥” इति लक्ष्मणसेनः ॥ शैथिल्यं, क्ली, (शिथिल + भावे ष्यञ् ।) शिथि- लत्वम् । शिथिलस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १०९ । २२ । “भवन्तु केशाः पलिताः वलयः सन्तु मे शुभे । शैथिल्यमेतु मे कायः कृतकृत्योऽस्मि मानिनि ॥” शैनेयः, पुं, (शिनेर्गोत्रापत्यमिति । शिनि + “इत- श्चानिञः ।” ४ । १ । १२२ । इति ढक् ।) सात्यकिः । स तु श्रीकृष्णसारथिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, भागवते । १ । ८ । ७ । “आमन्त्र्य पाण्डुपुत्त्रांश्च शैनयोद्धवसंयुतः । द्वैपायनादिभिर्व्विप्रैः पूजितैः प्रतिपूजितः ॥”) शैरीयकः, पुं, नीलझिण्टी ॥ इति रत्नमाला ॥ शैरेयकोऽपि पाठः । दन्त्यसादिश्च ॥ शैलं, क्ली, (शिलाया भवम् । शिला + अण् ।) शैलेयम् । तार्क्ष्यशैलम् । इति मेदिनी ॥ शिला- लतु । इति राजनिर्घण्टः ॥ शैलः, पुं, (शिलाः सन्त्यत्रेति । शिला + ज्योत्स्ना- दित्वादण् ।) पर्व्वतः । इत्यमरः ॥ (यथा, रघुः । ४ । ७१ । “ततो गौरीगुरु शैलमारुरोहाश्वसाधनः । वर्द्धयन्निव तत्कूटानुद्धूतैर्धातुरेणुभिः ॥” शिलासम्बन्धिनि, त्रि । यथा, भागवते । ११ । २७ । १२ । “शैलीदारुमयी लौही लेप्या लेख्या च सैकती मनोमयी दारुमयी प्रतिमाष्टविधा स्मृता ॥”) शैलकं, क्ली, (शैलमेव । स्वार्थे कन् ।) शैलजम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, बृहत्संहिता- याम् । ७७ । १० । “हरीतकीशङ्खघनद्रवाम्बुभि- र्गुडोत्पलैः शैलकमुस्तकान्वितैः । नवान्तपादादिविवर्द्धितैः क्रमात् भवन्ति धूपा बहवो मनोहराः ॥”) शैलगन्धं, क्ली, (शैलस्य गन्धो यत्र ।) शावर- चन्दनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शैलगर्भाह्वा, स्त्री, शिलावल्का । इति राज- निर्घण्टः ॥ शैलजं, क्ली, (शैले पर्व्वते जायते इति । जन + डः ।) सुगन्धिद्रव्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । शीत- शिवम् २ शैलेयम् ३ शिलासनम् ४ शिलेयम् ५ शीतलम् ६ शैलम् ७ कालानुसार्य्यम् ८ शैलकम् ९ वृद्धम् १० कालानुसारि ११ अश्वपुष्पम् १२ शैलख्यम् १३ शिलापुष्पम् १४ गृहम् १५ इतिड

रत्नमाला ॥ अस्य गुणाः शैलेयशब्दे द्रष्टव्याः ॥ पर्व्वतजाते, त्रि, ॥ शैलजा, स्त्री, (शैले जायतेऽसौ इति । जन + डः । टाप् ।) सैंहली । गजपिप्पली । इति राजनिर्घण्टः ॥ दुर्गा । हिमशैलजत्वात् । यथा, “तत् श्रुत्वा भगवद्वाक्यं विस्मिता हिम- शैलजा ।” इति शिवरात्रिव्रतकथा ॥ शैलधन्वा [न्] (पुं, (शैलवत् दृढं धनुरस्य । धनुषो धन्वन्नादेशः ।) महादेवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शैलधरः, पुं, (शैलस्य गोवद्धनस्यधरः ।) श्रीकृष्णः इति धनञ्जयः ॥ शैलनिर्य्यासं, क्ली, (शैलस्य निर्य्यास इव रसो यत्र ।) शैलेयम् । इति केचित् ॥ शैलपत्रः, पुं, (शैलवत् सुगन्धि पत्रमस्य ।) विल्व- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शैलवीजः, पुं, (शैलवत् कठिनं बीजमस्य ।) भल्लातकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शैलभित्तिः, स्त्री, (शैलानां भित्तिर्भेदो यस्याः ।) टङ्कः । इति जटाधरः ॥ शैलराजः, पुं, (शैलानां राजा । “राजाहः सखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) हिमालय- पर्व्वतः । (यथा, कुमारे । ७ । ६८ । “मूर्द्धानमालि क्षितिधारणोच्च- मुच्चैस्तरं वक्ष्यति शैलराजः ॥”) शैलराजसुता, स्त्री, (मैलराजस्य सुता ।) दुर्गा यथा, -- “अरूपा परभावत्वाद्वहुरूपा क्रियात्मिका । जाता शैलेन्द्रगेहे सा शैलराजसुता ततः ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ (गङ्गा । यथा, महाभारते । ३ । १०९ । ४ “प्रयाचस्व महाबाहो शैलराजसुतां नदीम् । पतमानां सरित्श्रेष्ठां धारयिष्ये त्रिपिष्टपात् ॥” शैलवल्कला, पुं, (शैलं शिला वल्कलं यस्याः ॥) शिलावल्कला । इति राजनिर्घण्टः ॥ शैलशिविरं, क्ली, (शैलानांशिविरमिव समुद्रगर्भे बहुपर्व्वतावस्थानत्वात्तथात्वम् ।) समुद्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शैलसुता, स्त्री, (शैलस्य सुता ।) पार्व्वती । यथा, -- “मातः शैलसुतासपत्नि वसुधाशृङ्गारहारावलि स्वर्गारोहणवैजयन्ति भवतीं भागीरथीं प्रार्थये ॥” इति वाल्मिकीयगङ्गाष्टकम् ॥ ज्योतिष्मती । इति राजनिर्घण्टः ॥ शैलाख्यं, क्ली, (शैलमिति आख्या यस्य ।) इति रत्नमाला ॥ शैलाग्रं, क्ली, (शैलस्य अग्रम् ।) शिखरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शैलाजं, क्ली, (शैलादाजायते इति । आ + जन + ः ।) शैलेयम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

शैलाटः, पुं, (शैले अटतीति । अट + अच् ।) देवलः । सिंहः । शुक्लकाचः । किरातः । इति मेदिनी ॥ शैलादिः, पुं, नदी । यथा, -- “निमित्तानीदृशान् दृष्ट्वा भूतभव्यभवो विभुः । शैलादिं प्राह वचनं सस्मितं शशिशेखरः ॥ हर उवाच । नन्दिन् जयोऽद्य भावी नो न कथञ्चित् परा- जयः । निमित्तानीह दृश्यन्ते शुभदानि गणेश्वर ॥ तच्छम्भुवचनं श्रुत्वा शैलादिः प्राह शङ्करम् । कः सन्देहो महादेव यत् त्वं जयसि शात्र- वान् ॥”) इति वामने ६५ अध्यायः ॥ शैलाली, [न्] पुं, (शिलालिना प्रोक्तं नटसूत्र- मधीते इति । शिलालि + “पाराशर्य्यशिला- लिभ्यां भिक्षुनटसूत्रयोः ।” ४ । ३ । ११० इति णिनिः ।) नटः । इत्यमरः ॥ शैलिक्यः, पुं, सर्व्वलिङ्गी । इति जटाधरः ॥ शैली, स्त्री, (शीलस्येयमिति । शील + अण् । ङीष् ।) सङ्केतः । यथा, -- “प्रज्ञप्तिः परिभाषा शैली सङ्केतसमयकाराश्च ।” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आचार्य्याणामियं शैली यत् सामान्येनाभिधाय विशेषेण विवृणोति । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ (शिलाप्रतिमा । यथा, रामा- यणे । १ । ६४ । १२ । “यन्मां लोभयसे रम्भे कामक्रोधजयैषिणम् । दशवर्षसहस्राणि शैली स्थास्यसि दुर्भगे ॥”) शैलूषः, पुं, शिलूषस्यापत्यमिति । शिलूष + अण् नटः । (यथा, माघे । १ । ६९ । “अथोपपत्तिं छलनापरोऽपरा- मवाप्य शैलूष इवैष भूमिकाम् ॥”) विल्ववृक्षः । इत्यमरः ॥ धूर्त्तः । तालधारकः । इति शब्दरत्नावली ॥ शैलूषिकः, पुं, नटवृत्त्यन्वेषी । यथा, -- “वृत्त्यन्वेषी नटानान्तु स तु शैलूषिकः स्मृतः ॥ इति ब्रह्मपुराणोक्तम् ॥ इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ शैलूषिकी, स्त्री, शैलूषिकजातिस्त्री । तद्गमन- प्रायश्चित्तं यथा । संवर्त्तः । नटीं शैलूषिकीं चैव रजकीं वेणुजीविनीम् । कामतस्तु यदा गच्छेच्चरेच्चान्द्रायणद्वयम् ॥” ततश्चाज्ञानतश्चान्द्रायणम् । चान्द्रायणे धेन्व- ष्टकम् । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥) शैलेन्द्रः, पुं, (शैलानामिन्द्रः ।) हिमालयः । यथा, -- “ददृशुस्ते ततो देवीमीषद्धासां व्यवस्थिताम् । सिंहस्योपरिशैलेन्द्रशृङ्गे महति काञ्चने ॥” इति देवीमाहात्म्यम् ॥ शैलेन्द्रस्थः, पुं, (शैलेन्द्रे तिष्ठतीति । स्था + कः । भूर्जवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥

पृष्ठ ५/१३८

शैलेयं, क्ली, (शिलायां भवम् । शिला + ढक् ।) शैलजाख्यगन्धद्रव्यम् । शेलेयक इति रन्दूच इति छरिला इति च ख्यातम् । तत्पर्य्यायो यथा, -- “शेलेयं शैलजं वृद्धं शिलापुष्पं शिलोद्भवम् । स्थविरं पलितं जीर्णं तथा कालानुसार्य्यकम् ॥ शिलोत्थञ्च शिलादद्रुः शैलाजं गिरिपुष्पकम् । शिलाप्रसूनं सुभगं शैलकं षोडशाह्वयम ॥” अस्य गुणाः । “शैलेयं शिशिरं तिक्तं सुगन्धि कफपित्तजित् । दाहतृष्णावमिश्वासव्रणदोषविनाशनम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ आंप च । “शैलेयन्तु शिलापुष्पं वृद्धं कालानुसार्य्यकम् । शैलेयं शीतलं हृद्यं कफपित्तहरं लघु । कण्डूकुष्ठाश्मरीदाहविषहृद्गुदरक्तहृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ तालपर्णी । सैन्धवम् । इति मेदिनी ॥ शैलेयं, त्रि, (शैले भवम् । शैल + ढक् ।) शैल- सम्भवम् । इति हेमचन्द्रः ॥ शिलातुल्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (शिलेव । शिला + “शिलाया ढः ।” ५ । ३ । १०२ । इति योग- विभागेन ढञ् ॥) शैलेयः, पुं, (शैले भवः । शैल + ढक् ।) सिंहः । भ्रमरः । इति शब्दरत्नाली ॥ शैलेयी, स्त्री, (शैले भवा । शैल + ढक् । ङीष् ।) पार्व्वती । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शैलोद्भवा, स्त्री, (शैलात् उद्भवो यस्याः ।) क्षुद्र- पाषाणभेदी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शैल्यं, त्रि, (शिला + ष्यञ् ।) शिलासम्बन्धि । शिलाया इदं इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ शैवं, क्ली, शैवालः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (शिवमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः । शिव + अण ।) शिवपुराणम् । यथा -- “अष्टादश पुराणानि पुराणज्ञाः प्रचक्षते । ब्राह्मं पाद्मं वैष्णवञ्च शैवं भागवतं तथा ॥” इति मलमासतत्त्वे विष्णुपुराणम् ॥ (शिवस्येदमिति । शिव + अण् ।) शिवसम्ब- न्धिनि, त्रि (यथा । कथासरित्सागरे । ४० । ८९ । “प्रापदायतनं शैवं नद्यास्तस्यास्तटस्थितम् ॥”) शैवः, पुं, (शिव + अण् ।) वसुकः । धुस्तूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आचारविशेषः । यथा, -- “अष्टाङ्गयोगसंयुक्तो यजेद्देवीं विधानतः । यावद्ध्यानं समाधिश्च तावत् शैवः प्रचक्षते ॥” इत्याचारभेदतन्त्रम् ॥ * ॥ शिवोपासकः । तत्पर्य्यायः । और्द्ध्वश्रोतसिकः २ इति त्रिकाण्डशेषः । एतद्भेदा यथा -- “ततश्चकार भगवान् चातुर्व्वर्ण्यं हरार्च्चने । शास्त्राणि चैषां मुख्यानि नानोक्तिविदितानिच आद्यं शैवं परिख्यातमन्यत् पाशुपतं मुने ! । तृतीयं कालवदनं चतुर्थञ्च कपालिनम् ॥ शैव आसीत् स्वयं शक्तिर्व्व शिष्टस्य प्रियः सुतः । तस्य शिष्यो बभूवाथ गोपायन इति श्रुतः ॥

महापाशुपतस्त्वासीद्भारद्वाजस्तपोधनः । तस्य शिष्योऽप्यभूद्राजा ऋषभः सोमकेश्वरः ॥ कालास्यो भगवानासीदापस्तम्बस्तपोधनः । तस्य शिष्यो वको वश्यो नाम्ना क्राथेश्वरो मुने ॥ महाव्रती च धनदस्तस्य शिष्यश्च वीर्य्यवान् । कुल्लोदर इति ख्यातो जात्या शूद्रो महातपाः ॥ एवं स भगवान् ब्रह्मा पूजनाय शिवस्य च । कृत्वा तु चातुराश्रम्यं स्वमेव भवनं गतः ॥” इति वामने ६ अध्यायः ॥ * ॥ तस्य स्वरूपं यथा । आयान्तं शैवमालोक्याह । “श्रीमानसावेति जटालमौलि- र्व्याघ्रत्वगालम्बितमध्यभागः । विभूतिसंभूषितभास्वदङ्गो रुद्राक्षमालाकलितोर्द्ध्वदेहः ॥” इति विद्वन्मोदतरङ्गिण्यां २ तरङ्गः ॥ शैवलं, क्ली, (शेते इति । शी + “शीङो धुग्लग्व- लञ् वालनः ।” उणा ०४ । ३८ । इति वलञ् ।) पद्मकाष्ठम् । शैवाले, पुं, । इति मेदिनी ॥ (यथा कुमारे । ५ । ९ । “न षट्पदश्रेणिभिरेव पङ्कजं सशैवलासङ्गमपि प्रकाशते ॥” विन्ध्यसमीपदक्षिणभागवर्त्तिगिरिविशेषः । यथा, रामायणे । ७ । ८८ । १३ । “शै वलस्योत्तरे पार्श्वे ददर्श सुमहत् सरः ॥”) शैवलिनी, स्त्री, (शैवलमस्या अस्तीति । इनिः ।) नदी । इत्यमरः ॥ शैवालं, क्ली, (शी + बाहुलकात् वालञ् ।) जलजद्रव्यविशेषः । शेयाला इति भाषा । (यथा, महाभारते । ४ । ६० । १७ । “प्रावर्त्तयन्नदीं घोरां शोनितोदां तरङ्गिणीम् । केशशैवालसंवाधां युगान्ते कालनिर्म्मिताम् ॥”) तत्पर्य्यायः । जलनीली २ शैवलः ३ । इत्यमरः ॥ शेपालम् ४ शेवलम् ५ शीवलम् ६ शेपालः ७ जलनीलिका ८ । इति वाचस्पतिः ॥ जल- नीलः ९ । इति मुकुटादयः । इति भरतः ॥ सैवालम् १० शेबालम् ११ वारिचामरः १२ शैवलम् १३ सलिलकुन्तलम् १४ हटपर्णी १५ अम्बुतालम् १६ । इति शब्दरत्नावली ॥ अरकः १७ जलकेशः १८ कावारम् १९ । इति हारावली ॥ जलजम् २० । अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । स्निग्धत्वम् । सन्तापव्रणनाशि- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ शैव्यः, पुं, श्रीकृष्णस्य घोटकविशेषः । यथा, -- “तुरगाः शैव्यसुग्रीवमेघपुष्पबलाहकाः ।” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा च महाभारते । १ । २२१ । ३ । “रथेन काञ्चनाङ्गेन कल्पितेन यथाविधि । शैव्यसुग्रीवयुक्तेन किङ्किणीजालमालिना ॥”) पाण्डवसेनापतिविशेषः । यथा, -- धृष्टकेतुश्चेकितानः काशीराजश्च वीर्य्यवान् । पुरुजित् कुन्तिभोजश्च शैव्यश्च नरपुङ्गवः ॥” इति श्नीभगवद्गीतायाम् । १ । ५ ।

(स्त्री, प्रतीपस्य राज्ञः पत्नी । इति महा- भारतम् । १ । ९५ । ४४ ॥ सगरस्य राज्ञः पत्नी । सा तु असमञ्जसो जननी । यथा, महाभारते । ३ । १०७ । ३९ । “असमञ्जा इति ख्यातः सगरस्य सुतोऽह्यभूत् । यं शैव्या जनयामास पौराणां स हि दारकान् । गलेषु क्रोशतो गृह्य नद्यां चिक्षेप दुर्ब्बलान् ॥” शिवसम्बन्धिनि, त्रि ॥ शैशवं, क्ली, शिशोर्भावः । (शिशु + “इगन्ताच्च लघुपूर्व्वात् ।” ५ । १ । १३१ । इति अण ।) बाल्यम् । इत्यमरः ॥ यथा, “शैशवेऽभ्यस्तविद्यानां यौवने विषयैषिणाम् । वार्द्धके मुनीवृत्तीनां योगेनान्ते तनुत्यजाम् ॥” इति रघुवंशे १ सर्गः ॥ शैशिरः, पुं, (शिशिरे ऋतौ भवः । शिशिर + अण् । श्यामचटकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शिशिरसम्बनि, त्रि, । यथा । श्रुतिः । तप- स्तपस्यौ शैशिरावृतुः । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ शैष्योपाध्यायिका, स्त्री, (शिष्योपाध्यायानांभावः कर्म्म वा । शिष्योपध्याय + “द्वन्द्वमनोज्ञादि- भ्यश्च ।” ५ । १ । १३३ । इति वुञ् ।) शिष्या- ध्यापना । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ शो, य निशाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- पर०-सक०-अनिट् ।) निशानमिहाल्पीकर- णम् । य, श्यति शत्तुं शूरः । इति दुर्गादासः ॥ शोकः, पुं, शुच + घञ् ।) चित्तविकलता । इष्टवियोगानुचिन्तनम् । इति नागोजीभट्टः ॥ बन्ध्वादिवियोगजनिता मनःपीडा । इति भाव- प्रकाशः ॥ तत्पर्य्यायः । मन्युः २ शुक् ३ । इत्य- मरः ॥ शुचा ४ निशमः ५ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ शोचनम् ६ खेदः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ तन्निवारणहेतुर्यथा, -- “भरतं पतितं दीनं शोचन्तं सुभृशं तदा । शोचमानं वशिष्ठस्तु वारयामास हेतुभिः ॥ शोचमानस्तु सस्नेहा बान्धवाः सुहृदस्तथा । पातयन्ति गतं स्वर्गादश्रुपातेन राघव ॥ भूरिद्युम्नो गतः स्वर्गं पुण्येन पतितः पुनः । शोचितो बन्धुवर्गश्च मृतस्ने हं परित्यज ॥” इति वह्निपुराणम् ॥ अपि च । अथ शोकापनोदनम् । याज्ञवल्क्यः ॥ “कृतोदकान् समुत्तीर्णान् मृदुशाद्वलसंस्थि- तान् । स्नातानपनुदेयुस्तानितिहासैः पुरातनैः ॥ मानुष्ये कदलीस्तम्भे निःसारे सारमार्गणम् । यः करोति स संमूढो जलवुद्वुदसन्निभे ॥ पञ्चधा संभृतः कायो यदि पञ्चत्वमागतः । कर्म्मभिः स्वशरीरोत्थैस्तत्र का परिवेदना ॥ गन्त्री वसुमती नाशमुदधिर्दैवतानि च । फेनप्रख्यः कथं नाशं मर्त्यलोको न यास्यति ॥ श्ले ष्माश्रु बान्धवैर्मुक्तं प्रेतो भुङ्क्ते यतोऽवशः । अतो न रोदितव्यहि क्रियाकार्य्या विधानतः ॥” इति शुद्धितत्त्वम् ॥

पृष्ठ ५/१३९

अन्यच्च । श्रीभगवानुवाच । “अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे । गतासूनगतासंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्य्योऽयमुच्यते । तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥ अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् । तथापि त्वं महाबाहो नैनं शोचितुमर्हसि ॥ जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्नुवं जन्म मृतस्य च । तस्मादपरिहार्य्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्व्वस्य भारत । तस्मात् सर्व्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् २ अध्यायः ॥ शोकनाशः, पुं, (शोकस्य नाशो यस्मात् ।) अशोकवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोकहारी, स्त्री, (शोकं हरतीति । हृ + अण् । ङीष् ।) वनवर्व्वरिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोकारिः, पुं, (शोकस्य अरिः ।) कदम्बवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शोचनं, क्ली, (शुच् + ल्युट् ।) शोकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (शोचतीति । शुच शोके + “जुच- ङ्क्रम्यदन्द्रम्यसृगृधीति ।” ३ । २ । १५० । इति युच् । शोकशीले, त्रि ॥) शोचना, स्त्री, शोकोत्पादना । शोचि णिङन्तात् ङनप्रत्ययान्तादात्प्रत्ययनिष्पन्ना । इति संक्षिप्त- सारव्याकरणम् ॥ शोचिः, [स्] क्ली, (शुच्यत्यनेनेति । शुच + “अर्चि- शुचिहुसृपीति ।” उणा० २ । १०९ । इति इसिः ।) प्रभा । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ३ । १५ । २६ । “तद्विश्वगुर्व्वधिकृतं भुवनैकवन्द्यं दिव्यं विचित्रविबुधाग्र्यविमानशोचिः ॥”) शोचिष्केशः, पुं, (शोचींषि केशा इव यस्य । नियतं समासेऽनुत्तरपदस्थस्येति षत्वम् ।) अग्निः । चित्रकवृक्षः । इत्यमरः ॥ (क्वचित् वाच्यलिङ्गो ऽपि । तथा, ऋग्वेदे । १ । ४५ । ६ । “शोचिष्केशं पुरुप्रियाग्ने हव्याय वोह्लवे ।” “शोचिष्केशं दीप्तिरूपकेशोपेतम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) शोच्यकः, त्रि, अवरः । क्षुद्रः । इति शब्दमाला ॥ शोटीर्य्यं, क्ली, वीर्य्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ शोठः, त्रि, मूर्खः । अलसः । इति मेदिनी ॥ धूर्त्तः । नीचः । पापरतः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ शोण, ऋ गतौ । वर्णे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-वर्णे अक०-सेट् ।) वर्णश्चेह रक्तीभावः । शोणति सूर्य्यः सन्ध्यायाम् । इति दुर्गादासः ॥ शोणं, क्ली, (शोणतीति । शोण वर्णे + पचाद्यच् ।) सिन्दूरम् । रुधिरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोणः, पुं, (शोण वर्णे + अच् ।) रक्तोत्पलतुल्य- वर्णः । तत्पर्य्यायः । कोकनदच्छविः २ । इत्य- मरः ॥ रक्तोत्पलनिभः ३ । इति शब्दरत्ना-

वली ॥ रक्तोत्पलाभः ४ । इति जटाधरः ॥ (यथा, भागवते । १ । ११ । २ । “स उच्चकाशे धवलोदरोदरो- ऽप्युरुक्रमस्याधरशोणशोणिमा ॥”) नदविशेषः । तत्पर्य्यायः । हिरण्यवाहुः । इत्यमरः ॥ हिरण्यवाहः ३ । इति भरतः ॥ स तु अमरकण्टकदेशात् पाटलिपुत्त्रे गङ्गायां मिलितः । तज्जलगुणाः । रुचिदत्वम् । सन्ताप- शोषापहत्वम् । पथ्यत्वम् । वह्निकरत्वम् । बलक्षीणाङ्गवृद्धिप्रदत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अग्निः । श्योनाकः । लोहिताश्वः । कोकनद- च्छाये, त्रि । इति मेदिनी ॥ समुद्रविशेषः । इति धरणिः ॥ रक्तेक्षुः । श्योनाकप्रभेदः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (रक्तवर्णे, त्रि । यथा, कुमारे । १ । ७ । “न्यस्ताक्षरा धातुरसेन यत्र भूज्जत्वचः कुञ्जरबिन्दुशोणाः ॥”) शोणकः, पुं, (शोण एव । स्वार्थे कन् ।) शोणाक- वृक्षः । इत्यमरः ॥ शोणझिण्टिका, स्त्री, (शोणा रक्तवर्णा झिण्टिका ।) रक्तसैरेयः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोणझिण्टी, स्त्री, (शोणा रक्तवर्णा, झिण्टी ।) कुरुवकः । कण्टकिनी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोणपत्रः, पुं, (शोणवत् रक्तानि पत्राणि यस्य ।) रक्तपुनर्नवा । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोणपद्मकं, क्ली, (शोणं रक्तवर्णं पद्मकम् ।) रक्त कमलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोणपुष्पकः, पुं, (शोणं पुष्पं यस्य । कन् ।) कोविदारः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोणपुष्पी, स्त्री, (शोणवत् पुष्पमस्याः । ङीष् ।) सिन्दूरपुष्पी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोणरत्नं, क्ली, (शोणं रक्तवर्णं रत्नम् ।) पद्म- रागमणिः । इत्यमरः ॥ शोणा, स्त्री, (शोणो रक्तवर्णोऽस्त्यस्या इति । अच् । टाप् ।) शोणवर्णयुक्ता । इति जटाधरः ॥ शोणाकः, पुं, वृक्षविशेषः । शोणा इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । श्योनाकः २ शुकनासः ३ ऋक्ष्यः ४ दीर्घवृन्तः ५ कुटन्नटः ६ अरलुः ७ स्वर्ण- वल्कलः ८ ध्वान्तशात्रवः ९ । इति शब्दमाला ॥ मण्डूकपर्णः १० पत्रोर्णः ११ नटः १२ कट्वकुः १३ टुण्टुकः १४ शोणकः १५ अरलः १६ । इत्य- मरः ॥ स्योनाकः १७ अरटुः १८ । इति तट्टीका ॥ शोणितं, क्ली, (शोण वर्णे + क्तः ।) शोण + जातार्थे इतच् वा ।) रक्तम् । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ११ । २०८ । “शोणितं यावतः पांशून् संगृह्णाति महीतले । तावन्त्यब्दसहस्राणि तत्कर्त्ता नरके वसेत् ॥”) तस्योत्पत्तिर्गर्भस्थस्य पञ्चमे मासि भवति । इति सुखबोधः ॥ कुङ्कुमम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोणितचन्दनं, क्ली, (शोणितवत् चन्दनम् ।) रक्तचन्दनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

शोणितपुरं, क्ली, (शोणिताख्यं पुरम् ।) बाण- पुरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शोणिताह्वयं, क्ली, (शोणितं आह्वयो यस्य ।) कुङ्कुमम् । इति रत्नमाला ॥ शोणितोत्पलं, क्ली, (शोणितवत् रक्तमुत्पलम् ।) रक्तोत्पलम् । इति केचित् ॥ शोणी, स्त्री, (शोण + “शोणात् प्राचाम् ।” ४ । १ । ४३ । इति ङीष ।) रक्तोत्पलतुल्यवर्णा स्त्री । इति व्याकरणं जटाधरश्च ॥ (बडवा । इति काशिका ॥) शोणोपलः, पुं, (शोणो रक्तवर्ण उपलः ।) माणि- क्यम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोथः, पुं, (शवतीति । शु गतौ + बाहुलकात् थन् । इत्युणादिवृत्तौ उज्ज्वलः । २ । ४ ।) रोगविशेषः । तत्पर्य्यायः । शोफः २ श्वयथुः ३ । इत्यमरः ॥ शोथकः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ अथ शोथाधिकारः । तत्र शोथस्य विप्रकृष्टं निदानमाह । “शुद्ध्यामयाभक्तकृशाबलानां क्षाराम्लतीक्ष्णोष्णगुरूपसेवा । दध्याममृच्छाकविरोधिपिष्ट- गरोपसृष्टान्ननिषेवणञ्च ॥ अर्शांस्यचेष्टा वपुषो ह्यशुद्धि- र्मर्म्मोपघातो विषमा प्रसूतिः । मिथ्योपचारः प्रतिकर्म्मणाञ्च निजस्य हेतुः श्वयथोः प्रदिष्टा ॥” शुद्धिर्वमनविरेकादि । आमयाः पाण्डुरोगा- दयः । अभक्तं अभोजनम् । आमः अपक्वो भुक्तस्य रसः । पिष्टगरोपसृष्टान्नं पिष्टो यो गरः संयोगजं विषं तेन उपसृष्टमन्नम् । वपुषो ह्यशुद्धिः शोधनार्हस्य वपुषोऽशोधनम् । मर्मोप- घातः दोषकृत एव ज्ञेयः । बाह्यहेतुकृतस्तु मर्मोपघातः आगन्तुजशोथहेतुरेव । विषमा प्रसूतिः आमगर्भपतनादिना । प्रतिकर्म्मणां वमनादीनां पञ्चकर्म्मणाम् । मिथ्योपचारः असम्यक्करणम् । श्वयथोः शोथस्य । निजस्य आत्मीयस्य । सन्निकृष्टस्य हेतोर्वातादेः । हेतुः रूक्षोष्णमधुरादि ॥ * ॥ सन्निकृष्टनिदानमाह । “दोषैः पुथक् द्वयैः सर्व्वैरभिघाताद्विषादपि । सर्व्वो हेतुविशेषैस्तु रूपभेदो नवात्मकः ॥” * ॥ संप्राप्तिपूर्व्वकं सामान्यं लक्षणमाह । “रक्तपित्तकफान् वायुर्दुष्टो दुष्टान् वहिःशिराः नीत्वा रुद्धगतिस्तैर्हि कुर्य्यात् त्वङ्मांससंश्रयम् उत्सेधं संहतं शोथं तमाहुर्निचयादतः ॥ सगौरवं स्यादनवस्थितत्वं सोत्सेधमुष्माथ शिराततत्वम् । सलोमहर्षञ्च विवर्णता च सामान्यलिङ्गं श्वयथोः प्रदिष्टम् ॥” उत्सेधः उन्नतत्वं किं विशिष्टमुत्सेधं अतः पूर्व्वोक्तान्निचयात् रक्तपित्तकफवातानां समु- दायात् । संहतं घनम् । तमुत्सेधं शोथमाहु- रित्यन्वयः ॥ * ॥ तस्य शोथस्य किं स्यादित्या-

पृष्ठ ५/१४०

काङ्क्षयामाह । अनवस्थितत्वं स्यादनियता स्थितिः स्यादित्यर्थः । चिकित्साव्यतिरेकेणापि निवृत्तेः । तच्चानवस्थितत्वं सगौरवं स्यात् । गौरवमप्यनवस्थितं स्यात् । अथ च सोत्सेधं स्यात् । उन्नतत्वमप्यनवस्थितं स्यादित्यर्थः ॥ * ॥ वातिकं शोथमाह । “चरस्तनुस्त्वक्परुषोऽरुणोऽसितः प्रसुप्तिहर्षार्त्तियुतो निमित्ततः । प्रशाम्यति प्रोन्नतमेति पीडितो दिवा बली स्यात् श्वयथुः समीरणात् ॥” चरः सञ्चारी । प्रसुप्तिः स्पर्शाज्ञता । हर्षोऽत्र झिनिझिनी रोमाञ्चो वा । अर्त्तिः पीडा । एतद्युतः । दिवावलीविकृतिविषमसमवाया- रब्धात् । अतएवोक्तं चरकेण । “स्नेहोष्ममर्दनाद्यैर्यः प्रशाम्येत् स च वातिकः । यश्चाप्यरुणवर्णः स्यात् शोथो नक्तं प्रशा- म्यति ॥” * ॥ पैत्तिकमाह । “मृदुः सुगन्धोऽसितपीतरागवान् भ्रमज्वरस्वेदतृषामदान्वितः । य उष्यते स्पर्शरुगक्षिरागकृत् स पित्तशोथो भृशदाहपाकवान् ॥” उष्यते सन्तप्यते । भृशदाहपाकवान् भृश- दाहो यः पाकस्तद्युक्तः ॥ * ॥ श्लैष्मिकमाह । “गुरुः स्थिरः पाण्डररोचकान्वितः प्रसेकनिद्रा वमिवह्निमान्द्यकृत् । स कृच्छ्रजन्मप्रशमो निपीडितो न चोन्नमेद्रात्रिवलीकफात्मकः ॥” * ॥ द्वन्द्वजमाह । “निदानाकृतिसंसर्गात् ज्ञेयः शोथो द्विदोषजः ॥ सान्निपातिकमाह । “सर्वाकृतिः सन्निपाताच्छोथो व्यामिश्रलक्षणः व्यामिश्रलक्षण इत्युक्ते सर्व्वाकृतिरिति उक्त- वातजादिशोथसकललक्षणनियमार्थम् ॥ * ॥ अभिघातजमाह । “अभिघातेन शस्त्रादिच्छेदभेदक्षतादिभिः । हिमानिलोदध्यनिलैर्भल्लातकपिकच्छुजैः ॥ रसैः शूकैश्च संस्पर्शात् श्वयथुः स्याद्विसर्पवान् । भृशोष्मा लोहिताभासः प्रायशः पित्तलक्षणः ॥” छेदः खड्गादिना भेदः पाषाणादिना क्षतं शरादिना नाडीब्रणादि च । आदिशब्देन लगुडप्रहारादि गृह्यते । भल्लातजैः रसैः । कपि- कच्छुजैः शूकैः । विसर्पवान् प्रसरणशीलः । पित्तलक्षणः पैत्तिकशोथलक्षणणः ॥ * ॥ विषज- माह । “विषजः सविषप्राणिपरिसर्पणमूत्रणात् । दंष्ट्रादन्तनखाघातादविषप्राणिनामपि ॥ विण्मूत्रशुक्रोपहतमलवद्वस्त्रसंकटात् । विषवृक्षानिलस्पर्शात् गरयोगावचूर्णनात् ॥ मृदुश्चलोऽवलम्बी च शीघ्रो बहुरुजाकरः ।” परिसर्पणं शरीरोपरि सञ्चरणम् । दंष्ट्राद्विगुणी कृता दन्तावली । चौ ह इति लोके । दन्ता

अग्रे भवाः । अविषप्राणिनामपीत्यनेन दंष्ट्रा दन्तनखानां स्वभावादेव सविषत्वमुक्तम् । किन्तु सर्पादिविषं मारकं भवति । अविषप्राणिनां दंष्ट्रादिविषं शोथव्यथादिकरं भवतीति विशेषः विण्मूत्रेत्यादिविडाद्युपहतं मलिनञ्च यद्वस्त्रम् तथा सङ्करः संमार्जनीनिःक्षिप्तो धूल्यादिःतेषां सम्पर्कात् । गरयोगावचूर्णनात् गरः संजोगजं विषं तस्य योगो यस्य तेन वस्तुनावधूननात् । अवलम्बी लम्बमानः । अयमप्यागन्तुजस्तथापि सामान्यागन्तुजशोथचिकित्सातोऽस्य विशिष्ट- चिकित्साभिधानात् पृथक पठितः ॥ * ॥ यत्र स्थिता दोषा यत्र शोथं कुर्व्वन्ति तदाह । “दोषाः श्वयथुमूर्द्धंहि कुर्वन्त्यामाशये स्थिताः । पित्ताशयस्था मध्ये तु वर्च्चस्थानगतास्त्वधः ॥ कृत्स्रं देहमनुप्राप्ताः कुर्य्युः सर्व्वसरं तथा ।” ऊर्द्धं उरःप्रभृत्यूर्द्धम् । मध्ये पक्काशयमध्ये । अघः पक्वाशयादधः ॥ * ॥ उपद्रवानाह । “श्वासं पिपासा छर्द्दिश्च दौर्बल्यं ज्वर एव च । यस्य चान्ने रुचिर्नास्ति शोथिनं तं विवर्जयेत् ॥” कष्टसाध्यत्वादिकमाह । “यो मध्यदेशे श्वयथुः स कष्टः सर्व्वगश्च यः । अर्द्धाङ्गेऽरिष्टभूतश्च यश्चोर्द्धं परिसर्पति ॥” मध्यदेशे उरःपक्वाशयमध्ये । सर्व्वगः सकल- शरीरभवः । सर्व्वज इति पाठे सान्निपातिकः । अर्द्धाङ्गे अर्द्धनारीश्वराकारे । यस्वोर्द्ध्वं परिसर्प- तीति पुरुषविषयम् । तथा च । “ऊर्द्धगामी नरं पद्भ्यामधोगामी मुखात् स्त्रियम् । उभयं वस्तिसंजातः शोथो हन्ति न संशयः ॥” ऊर्द्धगामी मुखगामी । तथा च तन्त्रान्तरे । “पादप्रवृत्तः श्वयथुर्नृणां यः प्राप्नु यान्मुखम् ॥” इति ॥ स न सिध्यतीति शेषः । अधोगामी पादगामी । तथा च तन्त्रान्तते । “स्त्रीणां वक्त्रात् पदं याति वस्तिजश्च न सिध्यति ।” इति ॥ उभयं नरं नारीञ्च । अपरञ्च । “अनन्योपद्रवकृतः शोथः पादसमुत्थितः । पुरुषं हन्ति वा नारोंमुखजो वस्तिजो द्वयम् ॥” अयमर्थः । पादसमुत्थितः पादाभ्यामुत्थितो मुखगामीति यावत् शोथः पुरुषं हन्ति स किं विशिष्टः अनन्योपद्रवकृतः । शोफादन्ये व्याधयो ऽतीसारग्रहण्यर्शःप्रभृतयः तेषामुपद्रवैः कृतः । तदुपद्रवेण जात इत्यर्थः । न अन्योपद्रवकृतः । अनन्योपद्रवकृतः । अर्थात् स्वहेतुभिरेव जातः । शोथव्याधिरेव तु पुनर्मुखजः मुखाज्जातः पद- गामीति यावत् नारीं हन्ति । सोऽप्यनन्योप- द्रवकृत एव । वस्तिजः द्वयं पुरुषं नारीञ्च हन्ति सोऽप्यनन्योपद्रवकृत एव ॥ * ॥ अथ शोथस्य चिकित्सा । “शुण्ठीपुनर्नवैरण्डपञ्चमूलीशृतं जलम् । वातिके श्वयथौ शस्तं पानाहारपरिग्रहैः ॥ * ॥ पटोलत्रिफलारिष्टदार्व्वीक्वाथः सगुग्गुलुः ।

हन्ति पित्तकृतं शोथंतृष्णाज्वरसमन्वितम् ॥ * ॥ स्नु क्क्षीरभाविताः कृष्णा पथ्या मूत्रेण वा युताः योजिताः शमयन्त्याशु शोथं श्लेष्मसमुत्थितम् ॥ मिश्रे मिश्रक्रियां कुर्य्यात् सर्व्वजे सर्व्वमेव हि । विल्वपत्ररसं पूतं शोषणं त्रिभवे पिबेत् ॥ * ॥ शोथे त्वागन्तुजे कुर्य्यात् सेकलेपादिशीतलम् । भल्लातक्या हरेच्छोथं सतिला कृष्णमृत्तिका । महिष्या नवनीतञ्च लेपाद्दग्धतिलान्वितम् ॥” अत्र दुग्धं महिष्या एव । यत आह । “महिषीक्षीरसंपिष्टैर्नवनीतसमन्वितैः । तिलैर्लिप्तः समं याति शोथो भल्लातकोत्थितः ॥ यष्टिदुग्धतिलैर्लेपो नवनीतेन संयुतः । शोथमारुस्करं हन्ति चूर्णैः शालदलस्य च ॥” विषजशोथचिकित्सा तु विषचिकित्सायांद्रष्टव्या त्रथ सामान्यचिकित्सा । “पथ्या निशा भार्ग्यमृताग्निदार्व्वी- पुनर्नवा दारु महौषधञ्च । क्वाथं प्रपीयोदरपाणिपाद- मुखागतं हन्त्यचिरेण शोथम् ॥” इति पथ्यादिक्वाथः ॥ * ॥ फलत्रिकोद्भवं क्वाथं गोमूत्रेणैव साधयेत् । वातश्लेष्मभवं शोथं हन्याद्वृषणसम्भवम् ॥ * ॥ वृश्चीवदेवद्रुमनागरेण दन्ती त्रिवृत्र्यूषणचूर्णकैर्व्वा । दुग्धं सुसिद्धं विधिना निपीतं गीतं परं शोथहरं भिषग्भिः ॥” वृश्चीवः वर्षाभूः ॥ * ॥ “केशस्तथार्कवर्षाभूर्निम्बक्वाथेन शोथहृत् । गोमूत्रेणापि कुर्व्वीत सुखोष्णे नावसेचनम् ॥ * ॥ पुनर्नवा दारु शुण्ठी शिग्रुः सिद्धार्थकस्तथा । अम्लपिष्टः सुखोष्णोऽयं प्रलेपः सर्व्वशोथहृत् ॥ गुडार्द्रकं वा गुडनागरं वा गुडाभयां वा गुडपिप्पलीं वा कर्षाभिवृद्ध्या त्रिपलप्रमाणं खादेन्नरः पक्षमथापि मासम् ॥ शोथप्रतिश्यायगलास्यरोगान् सश्वासकासारुचिपीनसादीन् जीर्णज्वरार्शोग्रहणीविकारान् हन्यात् तथान्यान् कफवातरोगान् ॥ * ॥ विश्वं गुडेन तुल्यं वृश्चीवरसानुपानमध्यस्तम् । विनिहन्ति सर्व्वशोथं घनवृन्दंचण्डवायुरिव ॥ * ॥ कणानागरजं चूर्णं सगुडं शोथनाशनम् । आमाजीर्णप्रशमनं शूलघ्नं वस्तिशोधनम् ॥ * ॥ गुडात् पलत्रयं ग्राह्यं शृङ्गबेरं पलत्रयम् । शङ्गबेरसमा कृष्णा लोहविट्तिलयोः पलम् ॥ चूर्णमेतत् समुद्दिष्टं सर्व्वश्वयथुनाशनम् ॥” इति गुडादिवटिका । “मानकक्वाथकल्काभ्यां घृतप्रस्थं विपाचयेत् एकजं द्वन्द्वजं शोथं त्रिदोषञ्च व्यपोहति ॥” इति मानकघृतम ॥ “शुष्कमूलवर्षाभूदारुरास्नामहौषधैः । पक्वमभ्यञ्जनात्तैलं सशूलं श्वयथुं हरेत् ॥”

पृष्ठ ५/१४१

शुष्कमूलकतैलम् । इति शोथाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ शोथकः, पुं, (शोथ एव । स्वार्थे कन् ।) शोथः । इति शब्दरत्नावली ॥ शोथघ्नी, स्त्री, (शोथं हन्तीति । हन् + “अमनुष्य- कर्त्तके च ।” ३ । २ । ५३ । इति टक् ।) पुनर्नवा । इत्यमरः । शालपर्णी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोथनाशके, त्रि ॥ शोथजित्, पुं, (शोथं जयतीति । जि + क्विप् ।) भल्लातकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ शोथजिह्मः, पुं, (शोथे जिह्मः कुटिल इव । तन्नांशकत्वात् ।) पुनर्नवा । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ शोथहृत्, पुं, (शोथं हरति नाशयतीति । हृ + क्विप् ।) भल्लातकः । इति रत्नमाला ॥ शोफ- हारके, त्रि ॥ शोधनं, क्ली, (शोधयतीति । शुध + णिच् + ल्युः ) कङ्कुष्ठम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (शुध + भावे ल्युट् ।) शौचम् । इति शुधधात्वर्थदर्शनात् ॥ (प्रायश्चित्तम् । यथा, मनुः । ११ । १६१ । “अभोज्यमन्नं नात्तव्यमात्मनः शुद्धिमिच्छता । अज्ञानभुक्तन्तूत्तार्य्यं शोध्यं वाप्याशु शोधनैः ॥”) विष्ठा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कासीसम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ विहिताविहितमासादिविचा- रणम् । यथा, -- “सूर्य्यग्रहणकालेन समानो नास्ति कश्चन । तत्र यद्यत् कृतं सर्व्वमनन्तफलदं भवेत् । न मासतिथिवारादिशोधनं सूर्य्यपर्व्वणि ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ धातुनिर्द्दोषीकरणम् । यथा, -- “पत्तलीकृतपत्राणि हेम्नो वह्रौ प्रतापयेत् । निषिञ्चेत्तप्ततप्तानि तैलचक्रे च काञ्जिके ॥ गोमूत्रे च कुलत्थानां कषाये तु त्रिधा त्रिधा । एवं हेम्नः परेषाञ्च धातूनां शोधनं भवेत् ॥” * ॥ व्रणादिपरिष्करणम् । यथा, -- “व्रणस्य त्वविशुद्धस्य क्वाथः शुद्धिकरः परः । पटोलनिम्बपत्रस्य सर्व्वत्रैव प्रयुज्यते ॥ वातिके दशमूलानां क्षीरिणां पैत्तिके व्रणे । आरग्वधादेः कफजे कषायः शोधनं हितम् ॥” अपि च । “अष्टमेनांशशेषेण चतुर्थेनार्द्धकेन वा । अथवा क्वाथनेनैव सिद्धमुष्णोदकं वदेत् । श्लेस्मामवातमेदोघ्नं वस्तिशोधनदीपनम् ॥” इति च भावप्रकाशः ॥ * ॥ लिखितपत्रादेः प्रमाणीकरणम् । यथा । लेख्य- शोधनमाह कात्यायनः । “स्वहस्तलेख्यसन्देहे जीवतो वा मृतस्य च । तत् स्वहस्तकृतैरन्यैः पत्रैस्तल्लेख्यनिर्णयः ॥” * विरुद्धलिखितस्य शुद्धीकरणम् । थथा । तच्छो- धनमाह बृहस्पतिः । “न्यूनाधिकं पूर्व्वपक्षं तावद्वादी विशोधयेत् । न दद्यादुत्तरं यावत् प्रत्यर्थी सभ्यसन्निधौ ॥”

कात्यायनः । “शोधयेत् पूर्व्वपक्षन्तु यावन्नोत्तरदर्शनम् । उत्तरेणावरुद्धस्य निवृत्तं शोधनं भवेत् ॥” इति व्यवहारतत्त्वम् ॥ * ॥ अङ्खस्य हरणम् । यथा, -- “भाज्याद्धरः शुध्यति यद्गुणः स्या- दन्त्यात् फलं तत् खलु भागहारे । समेन केनाप्यपवर्त्त्य हार- भाज्यौ भजेद्वा सति सम्भवे तु ॥ इति लीलावती ॥ अन्यत् शुद्धिशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ शोधनः, पुं, (शोधयतीति । शुध + णिच् + ल्युः ।) निम्बूकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोधनः, त्रि, (शोधयतीति । शुध + णिच् + ल्युः ।) शुद्धिकारकः । यथा, -- “महासान्तपनः शुद्ध्यै तप्तकृच्छ्रस्तु पावनः । जलोपवासकृच्छ्रस्तु ब्रह्मकूर्च्चस्तु शोधनः ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वधृतविश्वामित्रवचनम् ॥ यथा च । “तैलसैन्धवयष्ट्याह्वनिम्बपत्रनिशायुगैः । त्रिवृद्घनयुतैः पिष्टैः प्रलेपो ब्रणशोधनः ॥ इति भावप्रकाशः ॥ शोधनी, स्त्री, (शोध्यतेऽनयेति । शुध शौचे + णिच् + करणे ल्युट् । ङीप् ।) संमार्ज्जनी । इत्यमरः ॥ ताम्रवल्ली । नीली । इति राज- निर्घण्टः ॥ शोधनीबीजं, क्ली, (शोधन्या बीजमिव बीजं यस्य ।) जयपालः । इति राजनिर्घण्ठः ॥ शोधनीयः, त्रि, शोधितव्यः । शोध्यः । शुधधातो- रनीयप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । ५३ । १४१ । “भुक्तं मया तदन्नं यत्शोधनीयं मयापि तत् ॥” शोधितं, त्रि, (शोध्यते स्मेति । शुध + णिच् + क्तः । मक्षिकाद्यपनयनेनकृतशोधनव्यञ्जनादि । तत्प- र्य्यायः । संमृष्टम् २ । इत्यमरभरतौ ॥ अपि च । “व्यञ्चने केशकीटादिशुद्धे संमृष्टशोधिते ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ अपनीतमलम् । तत्पर्य्यायः । निनिक्तम् २ मृष्टम् ३ निःशोध्यम् ४ अनवस्करम् ५ । इत्यमरभरतौ ॥ शोफः, पुं, (शु गतौ । वाहुलकात् फः ।) शोथः । इत्यमरः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । १४ । “तद्दुष्टं शोणितमनिर्ह्रियमाणः कण्डूशोफ- रागदाहपाकवेदना जनयेत् ॥”) शोफघ्नी, स्त्री, (शोफं हन्तीति । हन + टक् । ङीप् ।) शालपर्णी । रक्तपुनर्नवा । इति राज- निर्घण्टः ॥ शोफनाशनः, पुं, (शोफं नाशयतीति । नश + णिच् + ल्यः ।) नीलवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ शौथनाशके, त्रि ॥ शोफहृत्, पुं, (शोफं हरतीति । हृ + किप् ।) भल्ला- तकः । इति भावप्रकाशः ॥ शोथहारके, त्रि ॥

शोभनं, क्ली, (शोभते इति । शुभ + ल्युः ।) पद्मम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (शुभ + भावे ल्युट् । शुभम् । यथा, भागवते । ५ । १९ । २१ । “अहो वतैषां किमकारि शोभनं प्रसन्न एषां स्विदुत स्वयं हरिः ॥”) शोभनः, पुं, (शुभ + ल्युः ।) ग्रहः । इति धरणिः ॥ विष्कम्भादिसप्तविंशतियोगान्तर्गतपञ्चमयोनः । इति मेदिनी ॥ तत्र जातफलम् । “स्याच्छोभनः शोभनयोगजन्मा दक्षो विपक्षप्रतिलब्धवित्तः । सदुत्तरश्चारुवपुः सुंधीरः संमानयुक्तो मनुजः प्रवीणः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ शोभनः, त्रि, (शोभते इति । शुभ + ल्युः ।) सुन्दरः । इति मेदिनी ॥ अस्य पर्य्यायो मनोज्ञ- शब्दे द्रष्टव्यः ॥ शोभनकः, पुं, (शोभते इति । शुभ + ल्युः । ततः कन् ।) शोभाञ्जनवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शोभनशब्दकारके, त्रि ॥ शोभना, स्त्री, (शोभन + टाप् ।) हरिद्रा । गोरो- चना । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोभा, स्त्री, शोभन्तेऽनया । (शुभ + करणे घञ् । टाप् ।) दीप्तिः । तत्पर्य्यायः । कान्तिः २ द्युतिः ३ छविः ४ । इत्यमरः ॥ द्युती ५ छवी ६ इति तट्टीका ॥ अभिख्या ७ । इति जटाधरः ॥ शुभा ८ भाः ९ श्रीः १० भासा ११ भा १२ इति शब्दरत्नावलौ ॥ सुषमा १३ छाया १४ विभा १५ दृक्प्रिया १६ भानम् १७ भातिः १८ कमा १९ रमा २० । इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्या लक्षणम् । “सा शोभा रूपभोगाद्यैर्यत् स्यादङ्गविभूषणम् । शोभैवकान्तिराख्याता मन्मथाप्यायनोज्ज्वला ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ * ॥ गोपीविशेषः । यथा, -- “दृष्टस्त्वं शोभया गोप्या युक्तश्चन्दनकानने । सद्यो मच्छब्दमात्रेण तिरोधानं कृतं त्वया ॥ शोभा देहं परित्यज्य जगाम चन्द्रमण्डलम् । ततस्तस्याः शरीरञ्च स्निग्धं तेजो बभूव ह ॥ संविभज्य त्वया दत्तं हृदयेन विदूयता । रत्नाय किञ्चित् स्वर्णायकिञ्चिन्मणिवराय च ॥ किञ्चित् स्त्रीणां मुखाब्जेभ्यः किञ्चिदब्जाय किञ्चन । किञ्चित् किशलयेभ्यश्च पुष्पेभ्यश्चापि किञ्चन ॥ किञ्चिच्चन्दनपङ्के भ्यस्तोयेभ्यश्चापि किञ्चन । किञ्चित् फलेभ्यः शस्येभ्यः सुपक्के भ्यश्च किञ्चन । किञ्चिन्नूतनवस्त्रेभ्यो दुग्धे भ्यश्चापि किञ्चन ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ९ अध्यायः ॥ * ॥ हरिद्रा । गोरोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोभाञ्जनः, पुं, (शोभं रुचिरं अञ्जनं यस्मात् ।) वृक्षविशेवः । शजिना इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शिग्रुः २ तीक्ष्णगन्धकः ३ अक्षीवः ४ मोचकः ५ । इत्यमरः ॥ तीक्ष्णगन्धः ६ सुतीक्ष्णः ७ घन-

पृष्ठ ५/१४२

पल्लवः ८ श्वेतमरिचः ९ । इति जटाधरः ॥ तीक्ष्णः १० गन्धः ११ गन्धकः १२ काक्षीवकः १३ आक्षीवः १४ शुभाञ्जनः १५ स्त्रीचित्तहारी १६ द्रविणनाशनः १७ । इति शब्दरत्नावली ॥ कृष्णगन्धा १८ मूलकपर्णी १९ । इति रत्नमाला ॥ नीलशिग्रुः २० जनप्रियः २१ मुखमोदः २२ कृष्णशिग्रुः २३ चक्षुष्यः २४ रुचिराञ्जनः २५ । अस्य गुणाः । तीक्ष्णत्वम् । कटुत्वम् । स्वादु- त्वम् । उष्णत्वम् । पिच्छिलत्वम् । जन्तुवातार्त्ति- शूलनाशित्वम् । चक्षुर्हितत्वम् । रोचनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “शोभाञ्जनः कटुस्तिक्तः शोथविद्रधिगुल्मनुत् ।” इति राजवल्लभः ॥ अन्यच्च । अथ शोभाञ्जनः श्यामः श्वेतः रक्तश्च । “शोभाञ्जनशिग्रुतीक्ष्णगन्धकाक्षीवमोचकाः । तद्बीजं श्वेतमरिचं मधुशिग्रः सलोहितः ॥ शिग्रुः कटुः कटुः पाके तीक्ष्णोष्णो मधुरो लघुः । दीपनो रोचनो रूक्षः क्षवस्तिक्तो विदाहकृत् ॥ संग्राह्यशुक्रलो हृद्यः पित्तरक्तप्रकोपणः । चक्षुष्यः कफवातघ्नो विद्रधिश्वयथुकृमीन् ॥ मेदोपचीविषप्लीहगुल्मगण्डव्रणान् हरेत् । श्वेतः प्रोक्तगुणो ज्ञेयो विशेषाद्दाहकृद्भवेत् ॥ प्लीहानं विद्रधिं हन्ति व्रनघ्नः पित्तरक्तकृत् । मधुशिग्रुः प्रोक्तगुणो विशेषाद्दीपनः सरः । शिग्रुवल्कलपत्राणां स्वरसः परमार्त्तिहृत् ॥ * ॥ क्षक्षुष्यं शिग्रुजं बीञं तीक्ष्णोष्णं विषनाशनम् । सवृष्यं कफवातघ्नं तन्नस्येन शिरोऽर्त्तिनुत् ॥ शिग्रु शाकं हिमं स्वादु चक्षुष्यं वातपित्तहृत् । बृंहणं शुक्रकृत् स्निग्धं रुच्यं मदकृमिप्रणुत् ॥” अस्य पुष्पगुणाः । “शिग्रोः पुष्पन्तु कटुकं तीक्ष्णोष्णं स्नायुशोथनुत् । कृमिहृत् कफवातघ्नं विद्रधिप्लीहगुल्मजित् ॥” अस्य फलगुणाः । “शोभाञ्जनफलं स्वादु कषायं कफपित्तनुत् । शूलकुष्ठक्षयश्वासगुल्महृत् दीपनं परम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अथ रक्तशोभानपर्य्यायः । “सुरङ्गी स्वादुगन्धा च मधुलग्नः शुभाञ्जनः ॥” इति रत्नमाला ॥ अन्यच्च । “रक्तशोभाञ्जने तुल्यौ मधुशिग्रु मधुद्रवौ ।” इति शब्दरत्नावली ॥ अस्य पुष्पगुणाः । “मधुशिग्रोस्त्वक्षिहितं रक्तपित्तप्रसादनम् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यत् रक्तशिग्रु शब्दे द्रष्टव्यम् ॥ शोली, स्त्री, वनहरिद्रा । इति राजनिर्घण्टः । शोषः, पुं, (शुष् + भावे घञ् । शोषनम् । इति मेदिनी ॥ (शुष्यत्यनेनेति । शुष् + करणे घञ् ।) यक्ष्मरोगः । इत्यमरः ॥ तद्रोगस्यौपधं यथा, -- “वया त्रिकटुकञ्चैव करञ्जं देवदारु च । मञ्चिष्टा त्रिफला श्वेता शिरीषो रजनीद्वयम्

प्रियङ्गुनिम्बत्रिकटु गोमूत्रेणावघर्षितम् । नस्यमालेपनञ्चैव स्नानमुद्वर्त्तनं तथा ॥ अपस्मारविषोन्मादशोषालक्ष्मीज्वरापहम् । भूतेभ्यश्च भयं हन्ति राजद्वारे च शामनम् ॥” इति गारुडे १९९ अध्यायः ॥ शोषणं, क्ली, (शुष् + ल्युट् ।) रसाकषणम् । चोषण इति भाषा । तत्पर्य्यायः । रसादनम् २ । इति हेमचन्द्रः ॥ स्ने हरहितीकरणम् । यथा, -- “शोषणेन शरीरस्य तपसाध्ययनेन च । पापकृन्मुच्यते पापाद्दानेन च दमेन च ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ शुण्ठी । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोषणः, पुं, (शोषयतीति । शुष + णिच् + ल्युः ।) कामदेवस्य बाणविशेषः । यथा, -- “उन्मादनः शोषणश्च तापनः स्तम्भनस्तथा ।” इति जटाधरः ॥ श्योनाकवृक्षः । इति भावप्रकाशः ॥ (शोषण- कारके, त्रि ॥) शोषसम्भवं, क्ली, (शोषाय रसाकर्षणाय सम्भवो यस्य ।) पिप्पलीमूलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोषापहा, स्त्री, (शोषं अपहन्तीति । हन + डः टाप् ।) क्लीतनकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ शोषनाशके, त्रि ॥ शोषितः, त्रि, (शुष + णिच् + क्तः ।) कृतशोषणः । यथा, -- “आतापिर्भक्षितो येन वातापिश्च महासुरः । समुद्रः शोषितो येन स मेऽगस्त्यः प्रसीदतु ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ शौकं, क्ली, (शुकानां समूहः । शुक + “खण्डि- कादिभ्यश्च ।” ४ । २ । ४५ । इत्यञ् ।) शुक- गणः । इत्यमरः ॥ स्त्रीणां करणम् । इति मेदिनी ॥ शौकरं, क्ली, (शूकरस्येदमिति । शूकर + अण् ।) तीर्थविशेषः । यथा, -- वराह उवाच । शौकरवं, क्ली, (शूकरस्येदमिति । शूकर + अण् ।) तीर्थविशेषः । यथा, -- वराह उवाच । “शृणु मे परमं गुह्यं यत्त्वया परिपृच्छितम् । मम क्षेत्रं परञ्चैव शुद्धं भागवतप्रियम् ॥ परं कोकामुखं स्थानं तथा कुब्जाम्रकं परम् । परं शौकरवं स्थानं सर्वसंसादमोक्षणम् ॥ यत्र संस्था च मे देदि ह्युद्धृतासि रसातलात् । यत्र भागीरथी गङ्गा मम शौकरवे स्थिता ॥ धरण्युवाच । केषु लोकेषु यान्तीश शौकरे ये मृताः प्रभो ! । किं वा पुण्यं भवेत्तत्र स्नातस्य पिबतस्तथा ॥ कति तीर्था विशालाक्ष । क्षेत्रे शौकरवे तव । धर्म्मसंस्थापनार्थाय तद्विष्णो ! वक्तुमर्हसि ॥ वराह उवाच । शृणु तत्त्वे न मे देवि ! यत्त्वं मां परिपृच्छसि । कां गतिं ते प्रपद्यन्ते नरा शौकरवे मृताः ॥ तेषां स्नानस्य वै पुण्यं गतस्यैव मृतस्य वा । तत्र यानि च तीर्थानि मम संस्थानसंस्थिताः ॥ शृणु पुण्यं महाभागे मम क्षेत्रेषु सुन्दरि ।

प्राप्नु वन्ति महाभागे गत्वा शौकरवं प्रति ॥ दश पूर्व्वापरांश्चापि अपरान् सप्त पञ्च च । स्वर्गं गच्छन्ति ते तत्र ये मृतास्तेषु जन्तवः ॥ गमनादेव सुश्रोणि ! मुखस्य मम दर्शनात् । सप्तजन्मान्तरे भद्रे जायते विपुले कुले ॥ धनधान्यसमृद्धेषु रूपवान् गुणवान् शुचिः । मद्भक्तश्चैव जायेते मम कर्म्मपरायणः ॥ एवं वै मानुषो भूत्वा अपराधविवर्ज्जितः । गमनं तस्य क्षेत्रस्य मरणं तत्र कारणम् ॥ ये मृतास्तत्र सुश्रोणि क्षेत्रे शौकरवे मम । शङ्खचक्रगदापद्मचतुर्हस्ताश्चतुर्भुजाः । त्यक्त्वा कलेवरं तूर्णं मम लोकाय गच्छति ॥” इति वाराहे शौकरतीर्थमाहात्म्ये आदित्यवर- प्रदानगृध्रजम्बुकोपाख्याननामाध्यायः ॥ शौक्तिकेयं, क्ली, (शुक्तिकायां भवमिति । शुक्तिका + ढक् ।) मुक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ शौक्तेयं, क्ली, (शुक्तौ भवभिति । शुक्ति + ढक् ।) मुक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ शुक्तिसम्बन्धिनि, त्रि ॥ शौक्ल्यं, क्ली, (शुक्लस्य भावः । शुक + “वर्णदृढा- दिभ्यः ष्यञ् च ।” ५ । १ । १२३ । इति ष्यञ ।) शुक्लता यथा -- “पलितं जरसा शौक्ल्यं केशादौ विस्रसा जरा ।” इत्यमरः ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । ४ । ३ । “त्यजतोऽर्कतलं शशिनः पश्चादवलम्बते यथा शौक्ल्यम् ॥”) शौचं, क्ली, (शुचेर्भावः । शुचि + “इगन्ताच्च लघु पूर्व्वात् ।” ५ । १ । १३१ । इत्यण् ।) शुचिता । शुचित्वम् । शुद्धिः । तस्य लक्षणादि यथा, -- “अभक्ष्यपरिहारस्तु संसर्गश्चाप्यनिन्दितैः । स्वधर्म्मे च व्यवस्थानं शौचमेतत् प्रकीर्त्तितम् ॥” इत्येकादशीतत्त्वे बृहस्पतिवचनम् ॥ अन्यच्च । “सर्व्वेषामेव शौचानामर्थशौचं विशिष्यते । योऽर्थार्थैरशुचिः शौचान्न मृदा वारिणा शुचिः ॥ सत्यशौचं मनःशौचं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । सर्व्व भूतदयाशौचं जलशौचन्तु पञ्चमम् ॥ यस्य सत्यञ्च शौचञ्च तस्य स्वर्गो न दुर्लभः ॥” इति गारुडे ११० अध्यायः ॥ अपिच । “यावता शुद्धिं मन्येत तावच्छौचं समाचरेत् । प्रमाणं शौचसंख्याया न शिष्टैरुपदिश्यते ॥ शौचन्तु द्विविधं प्रोक्त बाह्यमाभ्यन्तरं तथा । मृज्जलाभ्यां स्मृतं बाह्यं भावशुद्धिरथान्त- रम् ॥” इति गारुडे २१५ अध्यायः ॥ पादादिशौचगुणा यथा, -- “मेध्यं पवित्रमायुष्यमलक्ष्मीकलिनाशनम् । पादयोर्मलसर्गाणां शौचाधानमभीक्ष्णशः ॥” इति राजवल्लभः ॥

पृष्ठ ५/१४३

अपि च । “उद्धृताम्भोमृत्तिकाभ्यामित्थं नारद यत्नतः । कृत्वोत्सर्गं ततः कुर्य्यात् शौचं मूत्रपुरीषयोः ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १०९ अध्यायः ॥ प्रसङ्गादशौचञ्चात्र लिख्यते । व्यास उवाच । “दशाहं प्राहुरशौचं सपिण्डेषु विपश्चितः । मृतेषु चाथ जातेषु ब्राह्मणानां द्विजोत्तमाः ॥ नित्यानि चैव कर्म्माणि काम्यानि च विशेषतः । न कुर्य्याद्विहितं किञ्चित् स्वाध्यायं मनसापि च शुचीननिधनांस्त्वन्यान् शालाग्नौ हावयेद्द्विजान् शुष्कांन्नेन फलैर्व्वापि वैतानाजुहुयात्ततः ॥ * ॥ न स्पृशेयुरिमानन्ये न च तेभ्यः समाहरेत् । चतुर्थे पञ्चमे वाह्नि संस्पर्शः कथितो बुधैः ॥ सूतके तु सपिण्डानां संस्पर्शो न प्रदुष्यति । सूतकं सूतिकाञ्चैव वर्ज्जयित्वा नृणां पुनः ॥ दशाहं निर्गुणे प्रोक्तमशौचं चातिनिर्गुणे । एकद्वित्रिगुणैर्युक्तं चतुस्त्र्येकदिनैः शुचिः ॥ दशाहात्तु परं सम्यगधीयीत जुहोति च । चतुर्थे तस्य संस्पर्शं मनुः प्राह प्रजापतिः ॥ * ॥ क्रियाहीनस्य मूर्खस्य महारोगिण एव च । यथेष्टाचरणस्याहुर्म्मरणान्तमशौचकम् ॥ * ॥ त्रिरात्रं दशरात्रं वा ब्राह्मणानान्तु शावकम् । प्राक् संस्कारात् त्रिरात्रं स्यादस्मादूर्द्धं दशा- हकम् ॥ ऊनद्विवार्षिके प्रेते मातापित्रोस्तदिष्यते । त्रिरात्रेण शुचिस्त्वन्यो यदि ह्यत्यन्तनिर्गुणः ॥ आदन्तजातमरणे पित्रोरेकाहमिष्यते । जातदन्ते त्रिरात्रं स्याद्यदि स्यातान्तु निर्गुणौ ॥ आदन्तजननात् सद्य आचूडादेकरात्रकम् । त्रिरात्रमौपनयनात् सपिण्डानामुदाहृतम् ॥ जातमात्रस्य बालस्य यदि स्यान्मरणं पितुः । सद्यःशौचं सपिण्डानां कर्त्तव्यं सोदरस्य च ॥ ऊर्द्ध्वं दशाहादेकाहं सोदरो यदि निर्गुणः । अथोर्द्धं दन्तजननात् सपिण्डानामशौचकम् ॥ एकाहं निर्गुणानान्तु चूडादूर्द्धं त्रिरात्रकम् । अदन्तजातमरणं सम्भवेद्यदि सत्तमाः ॥ एकरात्रं सपिण्डानां यदि तेऽत्यन्तनिर्गुणाः । व्रतादेशात् सपिण्डानामर्व्वाक् स्नानं विधीयते । सर्व्वेषामेव गुणिनामूर्द्ध्वन्तु विषमं पुनः ॥ * ॥ अर्व्वाक् षण्मासतः स्त्रीणां यदि स्याद्गर्भसंस्रवः । तदा माससमैस्तासामशौचं दिवसैः स्मृतम् ॥ अतऊर्द्ध्वन्तु पतने स्त्रीणां स्याद्दशरात्रकम् । सद्यःशौचं सपिण्डानां गर्भस्रावाच्च वा ततः ॥ गर्भच्युतावहोरात्रं सपिण्डेऽत्यन्तनिर्गुणे । यथेष्टाचरणे ज्ञातौ त्रिरात्रमिति निश्चयः ॥ * ॥ यदि स्यात् सूतके सूतिर्म्मरणे वा मृतिर्भवेत् । शेषेणैव भवेच्छुद्धिरहःशेषे त्रिरात्रकम् । मरणोत्पत्तियोगे तु मरणाच्छुद्धिरिष्यते ॥ अघवृद्धिमदाशौचमूर्द्धञ्चेत्तेन शुध्यति । अथ चेत् पञ्चमों रात्रिमतीत्य परतो भवेत् ।

अघवृद्धिमदाशौचं तदा पूर्व्वेण शुध्यति ॥ * ॥ देशान्तरगतं श्रुत्वा सूतकं शावमेव तु । तावदप्रयतो मर्त्यो यावच्छेषः समाप्यते ॥ * ॥ अतीते मृतके प्रोक्तं सपिण्डानां त्रिरात्रकम् । तथैव मरणे स्नानमूर्द्ध्वं संवत्सराद्यदि ॥ वेदार्थविदधीयानो योऽग्निमान् वृत्तिकर्षितः । सद्यःशौचं भवेत्तस्य सर्व्वावस्थासु सर्व्वदा ॥ स्त्रीणामसंस्कृतानान्तु प्रदानात् परतः सदा । सपिण्डानां त्रिरात्रं स्यात् संस्काराद्भर्त्तुरेव च ॥ अतस्तद्दत्तकन्यानामशीचं मरणे स्मृतम् । ऊनद्विवर्षान्मरणे सद्यःशौचमुदाहृतम् ॥ आदन्तात् सोदरे सद्य आचौडादेकरात्रकम् । आप्रदानात् त्रिरात्रं स्याद्दशरात्रमतः परम् ॥ मातामहानां मरणे त्रिरात्रं स्यादशौचक म् । एकोदकानां मरणे सूतके चैतदेव हि । पक्षिणी योनिसम्बन्धे बान्धवेषु तथैव च ॥ एकरात्रं समुद्दिष्टं गुरौ सब्रह्मचारिणाम् । प्रेते राजनि सज्योतिर्यस्य स्याद्विषये स्थितिः ॥ गृहे मृतासु दत्तासु कन्यकासु त्र्यहं पितुः । परपूर्व्वासु भार्य्यासु पुत्त्रेषु कृतकेषु च ॥ त्रिरात्रं स्यात्तथाचार्य्ये स्वभार्य्यास्वन्यगासु च ॥ आचार्य्यपुत्त्रे पत्न्याश्च अहोरात्रमुदाहृतम् ॥ एकाहं स्यादुपाध्याये स्वग्रामे श्रोत्रियेऽपि च । त्रिरात्रमसपिण्डेषु स्वगृहे संस्थितेषु च ॥ एकाहं वा श्वशुर्य्ये स्यादेकरात्रञ्च शिष्यके । त्रिरात्रं श्वश्रूमरणे श्वशुरे चैतदेव हि ॥ सद्यःशौचः समुद्दिष्टं सगोत्रे संस्थिते सति ॥ * ॥ शुध्येद्विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः । वैश्यः पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुध्यति ॥ * ॥ क्षत्त्रविट्शूद्रदायादा ये स्युर्विप्रस्य बान्धवाः । तेषामशौचे विप्रस्य दशाहाच्छुद्धिरिष्यते ॥ राजन्यवैश्यावप्येवं हीनवर्णासु योनिषु । स्वमेव शौचं कुर्य्यातां विशुद्ध्यर्थं न संशयः ॥ सर्व्वेतूत्तमवर्णानां शौचं कुर्य्युरतन्द्रिताः । उद्वर्णविधिदृष्टेन स्वन्तु शौचं स्वयोनिषु ॥ षड्रात्रं वा त्रिरात्रं स्यादेकरात्रं क्रमेण तु । वैश्यक्षत्त्रियविप्राणां शूद्रे ष्वाशौचमेव तु ॥ अर्द्धमासोऽथ षड्रात्रं त्रिरात्रं द्विजपुङ्गवाः । शूद्रक्षत्त्रियविप्राणां वैश्येष्वाशौचमिष्यते ॥ षड् रात्रं द्वादशाहञ्च विप्राणां वैश्यशूद्रयोः । अशौचं क्षत्त्रिये प्रोक्तं क्रमेण द्विजपुङ्गव ॥ शूद्रविट्क्षत्त्रियाणान्तु ब्राह्मणे संस्थिते सति । दशरात्रेण शुद्धिः स्यादित्याह कमलोद्भवः ॥ * ॥ असपिण्डं द्विजं प्रेतं विप्रो निर्हृत्य बन्धुवत् । अशित्वा च सहोषित्वा दशरात्रेण शुध्यति ॥ यद्यन्नमत्ति तेषान्तु त्रिरात्रेण ततः शुचिः । अनदन्नन्नमह्नै व न च तस्मिन् गृहे वसन् ॥ सोदरेष्वेतदेव स्यान्मातुराप्तेषु बन्धुषु । दशाहेन शवस्पर्शे सपिण्डश्चैव शुध्यति ॥ षड्रात्रेणाथवा सर्व्वे त्रिरात्रेणाथवा पुनः । अनाथञ्चैव निर्हृत्य ब्राह्मणं धनवर्ज्जितम् ॥ स्नात्वा संप्राश्य तु घृतं शुध्यन्ति व्राह्मणादयः ।

अवरश्चेद्वरं वर्णमवरं वा वरो यदि ॥ अशौचे संस्पृशेत् स्नेहात्तदाशौचेन शुध्यति ॥ * ॥ प्रेतीभूतं द्विजं विप्रो योऽनुगच्छति कामतः । स्नात्वा सचेलं स्पृष्ट्वाग्निं घृतं प्राश्य विशुध्यति ॥ एकाहात् क्षत्त्रिये शुद्धिर्वैश्यानां स्यात् द्व्यहेन तु । शूद्रे दिनत्रयं प्रोक्तं प्राणायामशतं पुनः ॥ * ॥ अनस्थिसञ्चिते शूद्रे रौति चेद्ब्राह्मणः स्वकः । त्रिरात्रं स्यादथाशौचमेकाहं त्वन्यथा स्मृतम् ॥ अस्थिसञ्चयनादर्व्वागेकाहं वेश्यशूद्रयोः । अन्यथा चैव सज्योतिर्ब्राह्मणे स्नानमेव तु ॥ अनस्थिसञ्चिते विप्रे ब्राह्मणो रौति चेत्तदा । स्नानेनैतद्भवेच्छुद्धिः सचेलेन न संशयः ॥ * ॥ यस्तैः सहाशनं कुर्य्याच्छयनादीनि चैव हि । बान्धवो वा परो वापि स दशाहेन शुध्यति ॥ * ॥ यस्तेषामन्नमश्नाति सकृदेवापि कामतः । तदाशौचे निवृत्तेऽसौ स्नानं कृत्वा विशुध्यति ॥ यावत्तदन्नमश्नाति दुर्भिक्षोपहतो नरः । तावन्त्यहान्यशौचं स्यात् प्रायश्चित्तं ततश्चरेत् ॥ दाहाद्यशौचं कर्त्तव्यं द्बिजानामग्निहोत्रिणाम् । सपिण्डानान्तु मरणे मरणादितरेषु च ॥ * ॥ सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्त्तते । समानोदकभावम्तु जन्मनाम्नोरवेदने ॥ पिता पितामहाश्चै व तथैव प्रपितामहः । लेपभाजश्चतुर्थाद्याः सापिण्ड्यं साप्तपौरुषम् ॥ अनूढानां तथा स्त्रीणां सापिण्ड्यं साप्तपौरुषम् जायानां भर्त्तृसापिण्ड्यं प्राह देवः पितामहः ॥ ये चैकजाता बहवो भिन्नयोनय एव च । भिन्नवर्णास्तु सापिण्ड्यं भवेत्तेषां त्रिपौरुषम् ॥ * कारवः शिल्पिनो वैद्या दासी दासस्तथैव च । दातारो नियमी चैव ब्रह्मविद्ब्रह्मचारिणौ ॥ सत्रिणो व्रतिनस्तावत् सद्यःशौचा उदाहृताः । राजा चैवाभिषिक्तश्च विप्राः सत्रिण एव च ॥ यज्ञे विवाहकाले च देवयागे तथैव च । सद्यःशौचं समाख्यातं दुर्भिक्षे वाप्यवद्रवे ॥ डिम्बाहवहतानाञ्च विद्युता पार्थिवैर्द्विजैः । सद्यःशौचं समाख्यातमज्ञातिमरणे तथा ॥ अग्नौ मरुप्रपतने वीराध्वन्यप्यनाशके । ब्राह्मणार्थे च संन्यस्ते सद्यःशौचं विधीयते ॥ * ॥ नैष्ठिकानां वनस्थानां यतीनां ब्रह्मचारिणाम् । नाशौचं कीर्त्त्यते सद्भिः पतिते च तथा मृते ॥ पतितानां न दाहः स्यान्नान्त्येष्टिर्नास्तिसञ्चयः । न चाश्रुपातः पिण्डो वा कार्य्यं श्राद्धादिकं क्वचित् ॥ व्यापादयेदथात्मानं स्वयं योऽग्निं विषादिभिः । विहितंतस्य नाशौचं नाग्निर्नाप्युदकादिकम् ॥ * अथ कश्चित् प्रमादेन मृइयतेऽग्निविषादिभिः । तस्याशौचं विधातव्यं कार्य्यञ्चैवोदकादिकम् । * । जाते कुमारे तदहः कामं कुर्य्यात् प्रतिग्रहम् । हिरण्यधान्यगोवासस्तिलान्नगुडसर्षपान् ॥ फलानि पुष्पं शाकञ्च लवणं काष्ठमेव च । तोयं दधि घृतं क्षीरमौषधं तैलमेव च ।

पृष्ठ ५/१४४

अशौचिनां गृहाद्ग्राह्यं शुष्कान्नमेवनित्यशः ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे २२ अध्यायः ॥ अन्यत् पाद्मोत्तरखण्डे १०९ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥ शौचाचारः, पुं, (शौचः आचारः ।) शुद्धिकर्म्म । यथा, -- “शौचाचारविहीनस्य समस्ता निष्फलाः क्रियाः ॥” इत्याह्निकाचारतत्त्वे ब्रह्मपुराणम् ॥ अन्यच्च । “उपनीय गुरुः शिष्यं महाव्याहृतिपूर्व्वकम् । वेदमध्यापयेदेनं शौचाचारांश्च शिक्षयेत् ॥” इति याद्मवल्क्यः ॥ शौचिकः, पुं, (शौचं गृहादेः शुचिता कार्य्यत्वे- नास्त्यस्येति । शौच + ठन् ।) वर्णसङ्करविशेषः । यथा, -- “कैवर्त्तस्य च कन्यायां शौण्डिकादेवशौचिकः ॥” इति पराशरपद्धतिः ॥ शौचेयः, पुं, (शौचेन वस्त्रादिशुचित्वेन व्यवहर- तीति । शौच + ढक् ।) रजकः । इति शब्द- रत्नावली ॥ शौट, ऋ गर्व्व । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) चतुर्द्दशस्वरी । ऋ, अशु- शौटत् । शौटति वीरः । इति दुर्गादासः ॥ शौटीरः, पुं, (शौटतीति । शौट गर्व्वे + “कॄशॄपॄ कटिपटिशौटिभ्यः ईरन् ।” उणा० ४ । ३० । इति ईरन् ।) त्यागी । वोरः । इत्युणादिकोषः ॥ गर्व्वान्विते, त्रि । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादि- वृत्तिः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ८३ । ४३ । “सन्तुष्टः सम्मतः सत्यः शौटीरो द्वेष्यपापकः । मन्त्रवित् कालवित् शूरः समन्त्रं श्रोतुमर्हति ॥” शौटीर्य्यं, क्ली, (शौटीरस्य भावः कर्म्म वा । शौटीर + “गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्म्मणि च ।” ५१ । १२४ । इति ष्यञ् ।) वीर्य्यम् । इति शब्दरत्नावली ॥ गर्व्वः । शौटीरशब्दात् भावे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नम् ॥ शौड ऋ गर्व्वे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-अक०-सेट् ।) चतुर्द्दशस्वरी । ऋ, अशु- शौडत् । इति दुर्गादासः ॥ शौण्डः, त्रि, (शुण्डायां मद्ये रतः । शुण्डा + अण् । मत्तः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ३ २३३ । ११ । “चण्डाश्च शौण्डाश्च महाशनाश्च चौराश्च दुष्टाश्च पलाश्च वर्ज्ज्याः ॥”) शौण्डिकः, पुं, (शुण्डापण्यभस्य । शुण्डा + “तदस्य पण्यम् ।” ४ । ४ । ५१ । इति ठक् ।) जातिविशेषः । शुडौ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मण्डहारकः २ इत्यमरः ॥ शुण्डारः ३ शौण्डी ४ शुण्डकः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ ध्वजः ६ पानः ७ पणः ८ । इति जटाधरः ॥ कल्पपालः ९ सुराजीवी १० । वापिवामः ११ पानबणिक् १२ ध्वजी १३ । आसुतीबलः १४ । इति हेमचन्द्रः ॥ तस्योत्- पतिर्यथा, --

ततो गान्धिककन्यायां कैवर्त्तादेव शौण्डिकः । कैवर्त्तस्य च कन्यायां शौण्डिकादेव शौचिकः ॥” इति पराशरपद्धतिः ॥ (अस्य गृहे भोजननिषेधो यथा, मनुः । ४ । २१६ । “श्ववतां शौण्डिकानाञ्च चेलनिर्नेजकस्य च । रञ्जकस्य नृशंसस्य यस्य चोपपतिर्गृहे ॥” एषां गेहे नाद्यात् इत्यर्थः ॥ * ॥ शुण्डिका- दागते, त्रि, । अत्र “शुण्डिकादिभ्योऽण् ।” ४ । ३ । ७६ । इत्यण् ॥) शौण्डी, [न्] पुं, (शुण्डा सुरा एव शौण्डं मद्यम् । स्वार्थे अण् । तत् पण्यत्वेनास्त्यस्येति । शौण्ड + इन् ।) शौण्डिकः । इति शब्दरत्नावली ॥ शौण्डी, स्त्री, (शुण्डायां मद्यपानगेहे भवा । मत्तानां रुचिप्रदत्वात् । शुण्डा + अण् । ङीप् ।) पिप्पली । चव्यम् । इति विश्वः ॥ शौण्डीरः, त्रि, (शौटतीति । शौट + ईरन् । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) अहङ्कारी । यथा, -- “शौण्डीरो गर्व्वि तस्तब्धो मानी चाहङ्कृदुद्धतः । उद्ग्रीव उद्धरोऽकॢप्तो नीचश्च पिशुनो- ऽधमः ॥” इति धनञ्जयकोषः ॥ शौद्धोदनिः, पुं, (शुद्धोदनस्यापत्यं पुमानिति । शुद्धोदन + “अत इञ् ।” ४ । १ । ९५ । इति इञ् ।) शाक्यवंशावतीर्णबुद्धमुनिविशेषः । इत्य मरः ॥ “शुद्धमोदनस्य इति मनीषादिः । शुद्धोदनो नाम राजा । तथाहि । “शुद्धोदनो यतो भुङ्क्ते न्यायवत् शुद्धमोदनम् ।” इत्यार्षाभिधानम् ॥ शुद्धोदनस्यापत्यं शौद्धोदनिः । बाह्वाद्यत इति ष्णिः ।” इति भरतः ॥ शौद्रः, पुं, (शूद्रायां भवः । शूद्रा + अण् ।) द्वादश- विधपुत्त्रान्तर्गतपुत्त्रविशेषः । स तु ब्राह्मण- क्षत्त्रियवैश्यान्यतमात् शूद्रायां जातः । यथा, -- “औरसः क्षेत्रजो दत्तो मूढोत्पन्नश्च कृत्रिमः । क्रीतापविद्धकानीनशौद्रपौनर्भवा अपि ॥ स्वयं दत्तः सहोढोऽपि द्वावुरस्यौरसौ समौ ॥” इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । ९ । १६० । “कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । स्वय दत्तश्च शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः ॥” * ॥ शूद्रस्येदमिति । अण् ।) शूद्रसम्बन्धिनी, स्त्रि, ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ६२ । ४ । “क्षात्त्राणि वैश्यानि च सेवमानः शौद्राणि कर्म्माणि च ब्राह्मणः सन् । अस्मिंल्लोके निन्दितो मन्दचेताः परे च लोके निरयं प्रयाति ॥”) शौधिका, स्त्री, रक्तकङ्गः । इति हेमचन्द्रः ॥ शौनकः, पुं, (शुनकस्यापत्यमिति । शुनक + “अनृ- ष्यानन्तर्थे विदादिभ्योऽञ्” । ४ । १ । १०४ । इति अञ् । मुनिविशेषः । यथा, -- “सपिण्डीकरणादूर्द्ध्वं न दद्यात् प्रतिमासिकम् ।

एकोद्दिष्टविधानेन दद्यादित्याह शौनकः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ शौनिकः, (शूना प्राणिवधस्थानं प्रयोजनमस्य । शूना + ठक् ।) मांसविक्रयकर्त्ता । यथा, -- ‘वैतं सिकःकौटिकश्च मांसिकः शौनिकः समाः ।’ इति जटाधरः हेमचन्द्रश्च ॥ मृगया । इति शब्दमाला ॥ शौभं, क्ली, (शोभायै हितम् । शोमा + अण् ।) हरिश्चन्द्रपुरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ तत्प- र्य्यायः । व्योमचारिपुरम् २ । इति भूरिप्रयोगः (पुरमेतत् शाल्वस्य नृपतेरासीत् । कृष्णेनेदं विनाशितम् । एतद्वृत्तान्तस्तु भागवते १० स्कन्धे ७७ अध्याये द्रष्टव्यः ॥) शौभः, पुं, (शुभाय हितः । शुभ + अण् ।) देवता इति त्रिकाण्डशेषः ॥ गुवाकः । इति शब्द- माला ॥ शौभनेयः, त्रि, शोभनसम्बन्धी । शोभनशब्दात् ष्णेयप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ शौभाञ्जनः, पुं, (शोभाञ्जन एव । स्वार्थे अण् ।) शोभाञ्जनवृक्षः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ शौभिकः, पुं, (शौभं व्योमचारिपुरं उपलक्षणेन तद्वदाश्चर्य्यकरं वस्तु साधनत्वेनास्त्यस्येति । शौभ + ठन् ।) इन्द्रजालिकः । इति शब्दशाला ॥ शौभ्रेयः, त्रि, (शुभ्रा + “शुभ्रादिभ्यश्च ।” ४ । १ । १२३ । इति ढक् ।) शुभ्राया अपत्यम् । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ शुभ्रसम्बन्धिनि च ॥ शौरिः, पुं, (शूरस्यापत्यमिति । शूर + इञ् ।) विष्णुः । (यथा, आनन्दलहर्य्याम् २ । “तनीयांसं पांशु तव चरणपङ्केरुहभवं विरिञ्चिः सञ्चिन्वन् विरचयति लोकानविकलम् वहत्येनं शौरिः कथमपि सहस्रेण शिरसां हरः संक्षुभ्यैनं भजति भसितोद्धूननविधिम् ॥”) शनैश्चरग्रहः । इत्यमरभरतौ ॥ (शूरवंशीय- मात्रे । वसुदेवः । यथा, भागवते । ३ । १ । २६ । “क्वचित् कुरूणां परमः सुहृन्नो भामः स आस्ते सुखमङ्गशौरिः ॥” बलदेवः । यथा, महाभारते । ५ । ७ । २५ । “ततोऽभ्ययाद्भीमबलो रौहिणेयं महाबलम् । सर्व्वञ्चागमने हेतुं स तस्मै संन्यवेदयत् । प्रत्युवाच ततः शौरिर्धार्त्तराष्ट्रमिदं वचः ॥” कृष्णः । यथा, भागवते । १ । १० । ३३ । “अथ दूरगतान् शौरिः कौरवान् विरहा- तुरान् । संनिवर्त्त्य दृढं स्निग्धान् प्रायात् स्वनगरीं प्रियैः ॥”) शौर्पः, त्रि, (शूर्प + “शूर्पादन्यतरस्याम् ।” ५ । १ । २६ । इति अञ् पक्षे ठञ् । शूर्पपरिमितम् । शूर्पशब्दात् ष्णप्रत्ययेन ष्णिक- प्रत्ययेन च निष्पन्नौ ॥ शौर्पिकः, त्रि, (शूर्प + “शूर्पादन्यतरस्याम् ।” ५ । १ । २६ । इति अञ् पक्षे ठञ् । शूर्पपरिमितम् । शूर्पशब्दात् ष्णप्रत्ययेन ष्णिक- प्रत्ययेन च निष्पन्नौ ॥ शौर्य्यं, क्ली, (शूरस्य भावः कर्म्म वा । शूर × व्यञ् ।) शक्तिः । (यथा, रामायणे । ६ । १५ । ३ ।

पृष्ठ ५/१४५

“सत्त्वेन वीर्य्येण पराक्रमेण धैर्य्येण शौर्य्येण च तेजसा च ॥”) आरभटी । इति मेदिनी ॥ शौल्कं, त्रि, शुल्कसम्बन्धि । शुल्कशब्दात् ष्णप्रत्य- येन निष्पन्नम् ॥ शौल्किकः, पुं, (शुल्के अधिकृतः । शुल्क + ठञ् ।) शुल्काध्यक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, याज्ञ- वल्क्ये । २ । १७६ । “शौल्किकैः स्थानपालैर्व्वा नष्टापहृतमाहृतम् । अर्व्वाक्संवत्सरात् स्वामी हरेत परतो नृपः ॥”) शौल्किकेयः, पुं, विषभेदः । इत्यमरः ॥ शुल्किको देशभेदस्तत्र भवः शौल्किकेयः । ष्णेयः । ताल- व्यांदिः । इति भरतः ॥ शौल्फं, क्ली, शाकविशेषः । शुल्फा इति भाषा । भूतचतुर्द्दश्यां चतुर्दशशाकमध्ये तद्भक्षणीयम् । यथा, निर्णयामृते । “ओलं केमुकवास्तूकं सर्षपं कालञ्च निम्बं जयां शालीञ्चीं हिलमोचिकाञ्च पटुकं शौल्फं गुडुचीन्तथा । भण्टाकीं सुनिसन्नकं शिवदिने खादन्ति ये मानवाः प्रेतत्वं न च यान्ति कार्त्तिकदिने कृष्णे च भूते तिथौ ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ अस्य पर्य्यायगुणाः शतपुष्पाशब्दे द्रष्टव्याः ॥ शौल्विकः, पुं, कंसकारः । काँसारि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । ताम्रकुट्टकः २ । इत्यमरः ॥ काम- न्दमी ३ कांस्यकारः ४ । इति जटाधरः ॥ ताम्रिकः ५ ताम्रकारकः ६ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ शौवं, क्ली, (श्वन् + “शुनः सङ्कोच उपसंख्यानम् ।” ६ । ४ । १४४ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या अणि साधु ।) शुनः सङ्कोचः । शुनो वृन्दम् । श्वो- भवम् इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ शौवनं, क्ली, (श्वन् + अण् ।) शुनो भावः । शुनो- ऽपत्यम् । इति संक्षिप्तसारव्याकरणम् ॥ (शुनः समूहः । श्वन् + “खण्डिकादिभ्यश्च ।” ४ । २ । ४५ । इत्यञ् । कुक्कुरसमूहः । इति व्याकरणम् ॥ शुनो मांसम् । इति काशिका । ६ । ४ । १३३ ॥) शौवस्तिकं, त्रि, (श्वो भवम् । श्वस् + “श्वसस्तुट् च ।” ४ । ३ । १५ । इति ठञ तुडागमश्च ।) भाविदिनस्थायिवस्तु । यथा, -- आत्मम्भरिस्त्वं पिशितैर्नराणां फलेग्रहीन् हंसि वनस्पतीनाम् । शौवस्तिकत्वं विभवा न येषां व्रजन्ति तेषां दयसे न कस्मात् ॥” इति भट्टौ २ सर्गः ॥ “येषां विभवाः सम्पदः शौवस्तिकत्वं भाविदिन- स्थितत्वं न व्रजन्ति तेषां कस्मान्न दयसे । श्वो- भवः शौवस्तिकः श्वसो भवार्थे कण्विधानात् कणि मनीषादित्वात् त्यागमः द्वारस्वरेतिउम्

णित्त्वे व्रिरिति व्रिः त्वतौ भावे इति त्वम् ।” इति तट्टीकां ॥ शौवापदं, त्रि, (श्वापदस्येदमिति । श्वापद + अण् । “पादान्तस्यान्यतरस्याम् ।” ७ । ३ । ९ । इति पक्षे ऐच् ।) श्वापदसम्बन्धि । श्वापदशब्दात् ष्णप्रत्ययेन निष्पन्नम् । इति मुग्धबोधव्याकर- णम् ॥ (यथा, अनर्घराघवे । १ । २५ । “कच्चित् कान्तारभाजां भवति परिभवः कोऽपि शौवापदो वा प्रत्यूहेन क्रतूनां न खलु मखभुजो भुञ्जते वा हवींषि ॥”) शौष्कलः, पुं, (शुष्कलं पण्यमस्येति । अण् ।) शुष्कमांसस्य पणकः । इति मेदिनी ॥ शौष्कलः, त्रि, (शुष्कलीमत्तीति । शुष्कली + अण् ।) आमिषाशी । इत्यमरः ॥ मत्स्यमांस- भोजनशीलः । आमिषं अश्नाति आमिषाशी ग्रहादित्त्वाण्णिन् । शुष्कली शुष्कमांसे स्या- न्मांसमात्रेऽपि दृश्यते । तामत्ति शौष्कलः ष्णः । तालव्यादिमूर्द्धन्यमध्यः । शुष्कं मांसं लाति इति शुष्कलः प्रज्ञादित्वात् अणि शौष्कलः । इति विद्याविनोदः । शाष्कलः इति पाठः । इति स्वामी । इति भरतः ॥ श्चुत इर् क्षरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-सेट् ।) द्वौतालव्य- वर्गाद्ययुक्ततालव्यादी । शेषोऽन्तःस्थादियुक्तश्च । नकारजावनुस्वारपञ्चमावित्यादिनियमेऽप्यनयो- स्तालव्यादित्वं तद्वचनस्य व्यभिचारसूचनार्थं तेन चुलुम्प लोपे इत्यादीनामोष्ठ्यवर्गशेषोप- धत्वं सङ्गच्छते । तेन क्विपि संयोगान्तलोपे चुलुम् इत्यादि सिद्धम् । किन्तु द्वौ दन्त्यादी इति धातुप्रदीपक्रमदीश्वरौ । तेन घृतं श्चोतति इति घृतश्चुत् तमाचष्टे इति ञौ ञीमंश्चेति डित्वाट्टिलोपे घृतश्चयति पुनः क्विपि ञेर्लोपे घृतस्क इति स्थिते संयोगादेः सस्य लोपे घृतक् इति केचित् ॥ इर, अश्चुतत् अश्चोतीत् । अश्च्युतत् अश्च्योतीत् । क्षर इति आसेचनं क्षरणञ्च । रक्तमाश्च्योतति क्षुर इति । इदं कवचमश्च्योतीदिति । निश्च्योतन्ते सुतनुकवरी बिन्दवो यावदेते । इति मालत्यां गणकृतानि- त्यत्वम् । इति दुर्गादासः ॥ श्च्युत इर् क्षरणे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-अक०-सेट् ।) द्वौ तालव्य- वर्गाद्ययुक्ततालव्यादी । शेषोऽन्तःस्थादियुक्तश्च । नकारजावनुस्वारपञ्चमावित्यादिनियमेऽप्यनयो- स्तालव्यादित्वं तद्वचनस्य व्यभिचारसूचनार्थं तेन चुलुम्प लोपे इत्यादीनामोष्ठ्यवर्गशेषोप- धत्वं सङ्गच्छते । तेन क्विपि संयोगान्तलोपे चुलुम् इत्यादि सिद्धम् । किन्तु द्वौ दन्त्यादी इति धातुप्रदीपक्रमदीश्वरौ । तेन घृतं श्चोतति इति घृतश्चुत् तमाचष्टे इति ञौ ञीमंश्चेति डित्वाट्टिलोपे घृतश्चयति पुनः क्विपि ञेर्लोपे घृतस्क इति स्थिते संयोगादेः सस्य लोपे घृतक् इति केचित् ॥ इर, अश्चुतत् अश्चोतीत् । अश्च्युतत् अश्च्योतीत् । क्षर इति आसेचनं क्षरणञ्च । रक्तमाश्च्योतति क्षुर इति । इदं कवचमश्च्योतीदिति । निश्च्योतन्ते सुतनुकवरी बिन्दवो यावदेते । इति मालत्यां गणकृतानि- त्यत्वम् । इति दुर्गादासः ॥ श्च्योतः, पुं, (श्च्योतनमिति । श्च्यु + घञ् ।) प्राघारः । इत्यमरः ॥ श्म, [न्] क्ली, मुखम् । इति श्मश्रुशब्दटीकायां भरतः ॥ (शरीरम् । इति निरुक्तिः । ३ । ५ ॥ शवः । इति पुराणम् । अस्य प्रमाणं श्मशान- शब्दे द्रष्टव्यम् ॥) श्मशानं, क्ली, (श्मनां शवानां शानं शयनं यत्र । यद्वा, शवानां शयनमिति । “पृषोदरादीनि यथोपदिष्टानि ।” ६ । ३ । १०९ । इति शव- शब्दस्य श्मादेशः शयनशब्दस्यापि शानशब्द आदेशः ।) शवदाहस्थानम् । तत्पपर्य्यायः । पितृवनम् २ । इत्यमरः ॥ शतानकम् ३ रुद्रा

क्रीडः ४ दाहसरः ५ इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अन्तशय्या ६ पितृकाननम् ९ । इति जटा- धरः ॥ * ॥ तस्य व्युत्पत्तिर्यथा, -- “श्मशब्देन शवः प्रोक्तः शानं शयनमुच्यते । निर्व्वचन्ति श्मशानार्थं मुने शब्दार्थकोविदाः ॥ महान्त्यपि च भूतानि प्रलये समुपस्थिते । शेरतेऽत्र शवा भूत्वा श्मशानन्तु ततो भवेत् ॥” महाश्मशानं यथा, -- “वाराणसीति विख्याता रुद्रावास इति द्विजाः । महाश्मशानमित्येवं प्रोक्तमानन्दकाननम् ॥” इति श्रीस्कान्दे काशीखण्डे ३० अध्यायः ॥ * ॥ “उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे शत्रु विग्रहे । राजद्वारे श्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ॥” इति चाणक्यम् । १७ ॥ * ॥ श्मशाने गत्वा विष्णुस्पर्शे दोषो यथा, -- वराह उवाच । “श्मशानं यो नरो गत्वा अस्नात्वैव तु मां- स्पृशेत् । मम दोषापराधस्य शृणु तत्त्वेन यत् फलम् ॥ जम्बुको जायते भूमे वर्षाणां नव पञ्च च । गृध्रस्तु सप्तवर्षाणि जायते खचरेश्वरः ॥ चरन्तौ मानुषं मांसं उभौ तौ गृध्रजम्बु कौ । पिशाचो जायते तत्र वर्षाणि नव पञ्च च ॥ ततस्तु कुणपोच्छिष्टं त्रिं शद्धर्षाणि खादति । ततो नारायणाच्छ्रु त्वा धरणी वाक्यमब्रवीत् ॥ एतन्मे परमं गुह्यं लोकनाथ जनार्द्दन । परं कौतूहलं देव निखिलं वक्तुमर्हसि ॥ श्मशानं पुण्डरीकाक्ष ईश्वरेण प्रशंसितम् । तत्र किं विगुणं देव पावित्रे शिवभाषिते ॥ स तत्र रमते नित्यं भगवांस्तु महाद्युतिः । कपालं गृह्य देवोऽत्र दीप्तिमन्तं महौजसम् ॥ प्रशंसितञ्च रुद्रेण भवता किं विनिन्दितम् । श्मशाणं पद्मपत्राक्ष रुद्रस्य च निशि प्रियम् ॥ वराह उवाच । शृणु तत्त्वे न मे देवि इदमाख्यानमुत्तमम् । अद्यापि ते न जानन्ति अनघे शंसितव्रताः ॥ कृत्वा सुदुष्करं कर्म्म सर्व्वभूतपतिर्हरः । हत्वा च बालवृद्धानि त्रिपुरे रूपिणीः स्त्रियः ॥ तेन पापेन सम्बद्धो न शक्नोति विचेष्टितुम् । तत ईशो मया चोक्तो वाक्यमेव सुखावहम् ॥ किमिदं तिष्ठसे रुद्र कश्मलेन समावृतः । तव चैव प्रियार्थाय येनाहमिदमागतः ॥ ततो मम वचः श्रुत्वा लब्धसंज्ञो महेश्वरः । उवाच मधुरं वाक्यं पापसन्तप्तलोचनः ॥ तव विष्णो प्रसादेन मया तत्त्रिपुरं हतम् । निहता दानवास्तत्र गर्भिण्यश्च निपातिताः ॥ बालवृद्धा हतास्तत्र विष्फुरन्तो दिशो दश । तस्य पापस्य दोषेण न शक्नोमि विचेष्टितुम् ॥ प्रनष्टयोगमायश्च नष्टेश्वर्य्यश्च माधव । किं मया विप्रकर्त्तव्यमेनोऽवस्थेन माधव ॥ विष्णो तत्त्वेन मे ब्रूहि शोधनं पापनाशनम् । येन वै कृतमात्रेण शीघ्नं मुच्येत किल्विषात ॥

पृष्ठ ५/१४६

एवं चिन्तात्मनस्तत्र मया रुद्रस्य भाषितम् । कपालमालां संगृह्य समलं गच्छ शङ्कर ॥ ममैवं वचनं श्रुत्वा भगवान् परमेश्वरः । उवाच मां पुनर्व्यक्तं मां बोधय जगत्पते ॥ कीदृशः समलो विष्णो यत्र गच्छामहे वयम् ॥ ततस्तस्य वचः श्रुत्वा शङ्करस्य यशस्विनि । तत्पापशोधनार्थाय मयावासं प्रभाषितम् ॥ श्मशानं समलो रुद्र पूतिको व्रणगन्धिकः । स्वयं तिष्ठति वै तत्र मनुजा विगतस्पृहाः ॥ तत्र गृह्य कपालानि रम तत्रैव शङ्कर । तत्र वर्षसहस्राणि दिव्यान्येव दृढव्रतः ॥ ततो भक्षय मांसानि पापक्षयचिकीर्षुकः । हिंस्यमानानि भोज्यानि ये च भोज्यास्तव प्रियाः एवं सर्व्वैर्गणैः सार्द्धं रम तत्र सुनिश्चितः । पूर्णे वर्षसहस्रे तु स्थित्वा त्वं समले पुनः ॥ एष्यसि स्वाश्रमं पुण्यं गौतमस्य महामुनेः । तत्र ज्ञास्यसि चात्मानं आश्रमे विधिसंस्थिते ॥ प्रसादात् गोतमस्याथ भविता गतकिल्विषः । एवं तस्य वरं दत्त्वा तत्रै वान्तरधीयत ॥ रुद्रोऽपि भ्रमते तत्र श्मशाने पापसंवृते । एवं न रोचते भूमे श्मशानं मे कदाचन ॥ यत्र रुद्रकृतं पापं स्थितं किल भयावहम् । एतत्ते कथितं भद्रे श्मशानं मे जुगुप्सितम् ॥ विष्ट्वापि कृतसंस्कारो मम कर्म्मपरायणः । प्रायश्चित्तं प्रवक्ष्यामि येन शुध्यति किल्विषात् कृत्वा चतुर्थभक्षन्तु दिनानि दश पञ्च च । आकाशशयनं कुर्य्यात् एकभक्तः कुशास्तरे ॥ प्रभाते पञ्चगव्यन्तु पातव्यं कर्म्मशोधनम् । प्रमुक्तः सर्व्वपापेभ्यो मम लोकाय गच्छति ॥” इति वाराहे श्मशानप्रवेशापराधप्रायश्रित्त- नामाध्यायः ॥ श्मशानकाली, स्त्री, (श्मशानस्य काली ।) कालिकाविशेषः । अथ श्मशानकाली । तदुक्तं कालीतन्त्रे । “वाणीं मोयां ततो लक्ष्मीं कामबीजमतः परम् कालिके संपुटत्वेन चतुष्कं बीजमालिखेत् ॥ एकादशार्णा देवेशि चतुवर्गप्रदायिनी ॥” * ॥ अस्या यन्त्रम् । “पद्ममष्टदलं वृत्तं तद्बाह्ये धरणीतलम् । चतुर्द्वारसमायुक्त मध्ये मूलं समालिखेत् ॥ दलेष्वष्टसु विलेखेत् कवर्गाद्यष्टवर्गकम् । धरण्यां विलिस्वेदाद्यं चतुष्कञ्च चतुष्कके । पूर्व्वादि उत्तरान्तञ्च मध्ये देवीं प्रपूजयेत् ॥” * ॥ अस्याः पूजाक्रमः । प्रातः कृत्यादिप्राणायामान्तं कर्म्म कृत्वा ऋष्यादिन्यासं कुर्य्यात् यथा । शिरसि भृगुऋषये नमः । हृदि श्मशानकाकि- कायै देवतायै नमः । गुह्ये वाग्वीजाय नमः । पादयोर्मायाशक्तये नमः । सर्व्वाङ्गे कामबीज- कीलकाय नमः । ततः कराङ्गन्यासौ । ऐँ अङ्ग- ष्ठाभ्यां नमः । ह्रीँ तर्ज्जनीभ्यां स्वाहा । श्रीँ मध्यमाभ्यां वषट । क्लीँ आनामिकाभ्यां हुँ ।

कालिके कनिष्ठाभ्यां वौषट् । क्लीमादिवाग्- भवान्तं करतलपृष्ठाभ्यां फट् । एवं हृदया- दिषु ॥ * ॥ ततो ध्यानम् । “अञ्जनाद्रिनिभां देवीं श्मशानालयवासिनीम् रक्तनेत्रां मुक्तकेशीं शुष्कमांसातिभैरवाम् ॥ पिङ्गाक्षीं वामहस्तेन मद्यपूर्णं समांसकम् । सद्यःकृत्तशिरो दक्षहस्तेन दधतीं शिवाम् । स्मितवक्त्रां सदा चाममांसचर्व्वणतत्पराम् । नानालङ्कारभूषाङ्गीं नग्नां मत्तां सदासवैः ॥ एवं ध्यात्वा जपेद्देवीं श्मशाने तु विशेषतः । गृहे वापि गृहस्थोऽपि मत्स्यमांसैः सुभोजनैः । नग्नो भूत्वा महापूजां कुर्य्याद्रात्रौ विशेषतः ॥” * ॥ पूजनन्तु ध्यात्वा मानसैः संपूज्यार्घ्यस्थापनं कुर्य्यात् । पुनर्ध्यात्वा यथोपचारैः संपूज्य पत्रेषु ब्राह्यादिकं पूजयेत् । तद्वहिरसिताङ्गादिकं पूजयेत् । अस्याः पुरश्चरणं एकादशलक्षजपः । तथा च । “वर्णलक्षं जपेन्मन्त्रं तद्दशांसेन होमयेत् ।” मन्त्रान्तरम् । तत्रैव । “कामबीजं समालिख्य कालिकायै समालिखेत् नमोऽन्तेन च देवेशि सप्तार्णो मनुरुत्तमः । सर्व्वाङ्गे कालिका देवी अन्यत् सर्व्वन्तु पूर्ववत् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ श्मशानवासी, [न्] पुं, (श्मशाने वसतीति । वस + णिनिः ।) शिवः । यथा, -- “क्षेत्रपः क्षेत्रपालश्च क्षेत्रज्ञः क्षत्रियो विराट् । श्मशानवासौ मांसाशी खर्पराशी मखान्तकृत् ॥” इति वटुकभैरवस्तोत्रम् ॥ * ॥ श्मशाने वासकर्त्तरि, त्रि, । यथा । शवसम्बन्धि वस्त्रादिकं श्मशानवासिचण्डालादिभ्यो दद्यात् इति शुद्धितत्त्वम् ॥ श्मशानवेश्मा, [न्] पुं, (श्मशानं वेश्म यस्य ।) महादेवः । इति हेमचन्द्रः ॥ श्मशानवासिनी, स्त्री, (श्मशाने वसति या । वस + णिनिः । ङीप् ।) काली । यथा, -- “श्मशानवासिनी सौम्या शिवानी शिववल्लभा ।” इति कालिकाशतनामस्तोत्रम् ॥ श्मशानालयवासिनी, स्त्री, (श्मशानालये श्मशान- गृहे वसतीति । वस + णिनिः । ङीप् ।) काली । यथा, -- “घोररावां महारोद्रीं श्मशानालयवासिनीम् ।” इति तन्त्रसारे दक्षिणकालिका ध्यानम् ॥ श्मश्रु, स्त्री, (श्म मुखं श्रयति आश्रयतीति । श्म + श्रि + “श्मनि श्रयतेर्डुम् ।” उणा० ५ । २८ । डुन् ।) पुंमुखे वर्द्धितलोम । इत्यमरः ॥ दाडी इति भाषा ॥ पुंमुखे पुरुषास्ये तेषां वृद्धौ सत्यां तल्लोम श्मश्रु उच्यते । श्मन्निति मुख नामेति स्मुतिः श्मनि मुखे श्रूयते उपलभ्यते श्मश्रु नाम्नाति डुः श्मश्रु क्लीवमुदन्तम् । श्म मुखं श्रयति श्मनः श्रयतेर्डुन्निति डुनि श्मश्रु नान्तमित्यन्ये । इति भरतः ॥ * ॥ तस्य श्रुभा- शुभलक्षणं यथा, --

“निस्नं वक्त्रमपुत्त्राणां कृपणानाञ्च ह्रस्वकम् । संपूर्णं भोगिनां कान्तं श्मश्र स्निग्धं शुभं मृदु ॥ संहतं चास्फु टिताग्रं रक्तश्मश्रुश्च चौरकः । रक्ताल्पपरुषश्मश्रुकर्णाः स्युः पापमृत्यवः ॥” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ * ॥ क्रोधार्त्तस्यावर्त्तनं यथा, -- मार्कण्डेय उवाच । “इति प्रतिज्ञाय तदा नरिष्यन्तसुतो दमः । कोपामर्षविवृत्ताक्षः श्मश्रु मावर्त्त्य पाणिना ॥ हा हतोऽस्मीति पितरं ध्यात्वा दैवं विनिन्द्य च । प्रोवाच मन्त्रिणः सर्व्वानानिनाय पुरोहितम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे शेषाध्यायः ॥ * ॥ अस्य धारणफलं यथा । दानधर्म्मे । “केशश्मश्रु धारयतामग्र्या भवति सन्ततिः ॥” * तस्य क्षौरक्रमो यथा । वराहपुराणम् । “श्मश्रु कर्म्म कारयित्वा नखच्छेदमनन्तरम् ।” गोभिलः । “केशश्मश्रुलोमनखानि वापयीत शिखावर्जम ।” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ श्मश्रुमुखी, स्त्री, (श्मश्रु मुखे यस्याः । ङीष् ।) श्मश्रु युक्ता नारी । तत्प्रर्य्यायः । पालिः २ पाली ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ पोटा ४ । इति जटाधरः ॥ श्मील, निमिषणे । इतिकविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० पर० अक०-सेट् ।) ओष्ठ्यवर्गशेषयुक्तः । श्मीलति चक्षुः पक्ष्मभिरावृतं स्यादित्यर्थः । इति दुर्मा- दासः ॥ श्यानः, त्रि, गतः । श्यैधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नः ॥ श्यामं, क्ली, (श्यैङ गतौ + “इषियुधीन्धीति ।” उणा० १ । १४४ । इति मक् ।) मरिचम् । सिन्धुलवणम् । इति मेदिनी ॥ श्यामः, त्रि, (श्यायते मनो यस्मात् । श्यै + मक् ।) कृष्णगुणविशिष्टः । (यथा, मनुः । ७ । २५ । “यत्र श्यामो लोहिताक्षो दण्डश्चरति पापहा । प्रजास्तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत् साधु पश्यति ॥”) हरिद्गुणविशिष्टः । इत्यमरः ॥ श्यामः, पुं, (श्यै + मक् ।) प्रयागस्य वटः । (यथा रघुः । १३ । ५३ । “त्वया पुरस्तादुपयाचितो यः सोऽयं वटः श्याम इति प्रतीतः । राशिर्मणीनामिव गारुडानां सपद्मरागः फलितो विभाति ॥”) मेघः । वृद्धदारकः । कोकिलः । कृष्णवर्णः । हरिद्वर्णः । इति मेदिनी ॥ धुस्तूरः । पीलु- वृक्षः । श्यामाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ दम- नकवृक्षः । गन्धतृणम् । इति विश्वः ॥ * ॥ श्यामवस्तूनि यथा, -- कृष्णानि केशवः सीरिचीरं चन्द्राङ्कराहवः । विन्ध्याञ्जनाद्रिवृक्षाहिवनभैरवराक्षसाः ॥ शिवकण्ठघनद्वैपायनरामधनञ्जयाः । शनिर्द्रुपदजा काली कलिकोलयमासुराः ॥ केशकज्ज्वलकस्तूरीराजपट्टविदूरजम् ।

पृष्ठ ५/१४७

विषकोषकुहूशस्त्रागुरुपापतमोनिशाः ॥ मसीपङ्कमदाम्भोधियमुनाधूमकोकिलाः । गोलाङ्गुलास्यगुञ्जास्ये कण्ठः खञ्जनकेकिनोः ॥ शवलं तालतापिञ्जतिलेन्दीवरवल्लयः । रसविद्भूतशृङ्गारौ कटाक्षोऽलिः कणीनिका ॥ नीली जम्बूफलं मुस्ता काककृत्याकुकीर्त्तयः । भिन्नश्छाया गजाङ्गारखलान्तःकरणादयः ॥” इति कविकल्पलतायां २ श्लेषस्तवके ४ कुसुमम् ॥ श्यामकं, क्ली, (श्याम + संज्ञायां कन् ।) रोहिष- तृणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कृष्णवर्णे, त्रि । यथा, बृहत्सं हितायाम् । ६१ । ८ । “श्यामकपुष्पचिताङ्गो भस्मारुणसन्निभो विडालाक्षः ॥”) श्यामकः, पुं, (श्यामं तद्वर्णं अकतीति । अक गतौ + अण् । शकन्ध्वादित्वात् साधुः ।) श्यामाकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (शूरस्य पुत्त्रविशेषः । स तु वसु- देवस्य भ्राता । इति भागवतम् । ९ । २४ । २९ ॥) श्यामकण्ठः, पुं, (श्यामः कण्ठो यस्य ।) मयूरः । इति हलायुधः ॥ शिवः । पक्षिविशेषः । इति नीलकण्ठशब्ददर्शनात् ॥ श्यामकन्दा, स्त्री, (श्यामः कन्दो यस्याः ।) अतिविषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्यामकाण्डा, स्त्री, (श्यामः काण्डो यस्याः ।) गण्डदूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्यामग्रन्थिः, स्त्री, (श्यामो ग्रन्थिर्यस्य ।) गण्ड- दूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्यामपत्रः, पुं, (श्यामानि पत्राणि यस्य ।) तमाल- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ श्यामलः, पुं, (श्यामवर्णः अस्त्यस्येति । श्याम + “सिध्मादिभ्यश्च ।” ५ । २ । ९७ । इति लच् ।) कृष्ण- वर्णः । पिप्पलः । इतिमेदिनी ॥ कृष्णगुणवति, त्रि । इत्यमरः ॥ (यथा मुकुन्दमालायाम् । २ । “जयतु जयतु मेघश्यामलः कोमलाङ्गो जयतु जयतु पृथ्वीभारनाशो मुकुन्दः ॥”) श्यामलचूडा, स्त्री, (श्यामला चूडा यस्याः ।) गुञ्जा । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्यामलता, स्त्री, (श्यामा लता ।) स्वनामख्यात- लता । तत्पर्य्यायः । यथा, शब्दरत्नावल्याम् । “गोपी गोपा गोपवल्ली सारिवोल्पलसारिवा । अनन्ता शारिवा श्यामा ह्यष्टौ श्यामलताह्वये ॥” अपि च । “कालपेषी महाश्यामा सुभद्रोत्पलसारिवा । दीर्घमूला च पालिन्दी मसूरविदला च सा ॥” इति रत्नमाला ॥ राजनिर्घण्टोक्तपर्य्यायगुणौ सारिवाशब्दे द्रष्टव्यौ श्यामला, स्त्री, पार्व्वती । श्यामं श्रीकृष्णं लाति ददातीति व्युत्पत्तिसिद्धा । इति केचित् ॥ अश्व- गन्धा । कटभी । जम्बूः । कस्तूरी । इति राज- निर्घण्टः ॥ श्यामलिका, स्त्री, नीली । इति राजनिर्घण्टः ॥ श्यामलेक्षुः, पुं, (श्यामलः कृष्णवर्णः इक्षुः ।) कृष्णेक्षुः । इति राजनिर्घण्टः ॥

श्यामसुन्दरः, पुं, (श्यामः सुन्दरश्च ।) श्रीकृष्णः । यथा, -- “यावन्ति च शरीराणि भोगार्हाणि महामुने । प्राकृतानि च सर्व्वाणि श्रीकृष्णविग्रहं विना ॥ ध्यायन्ते योगिनस्तञ्च शुद्धं ज्योतिः स्वरूपिणम् हस्तपादादिरहितं निर्गुणं प्रकृतेः परम् ॥ वैष्णवास्तं न मन्यन्ते तद्भक्ता सूक्ष्मदर्शिनः । कुतो बभूव तज्ज्योतिरहो तेजस्विनं विना । ज्योतिरभ्यन्तरे नित्यं शरीरं श्यामसुन्दरम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ४१ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । श्यामसुन्दर ते दास्यः करवाम तवोदितम् । देहि वासांसि धर्म्मज्ञ नो चेद्राज्ञे ब्रुवामहे ॥” इति श्रीमागवते दशमस्कन्धे २२ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “ददर्श श्रीहरिं ब्रह्मा शङ्करश्च सुरैः सह वसन्तं तन्मध्यदेशे यथेन्द्रं तारकावृतम् ॥ अमूल्यरत्ननिर्म्माणसर्व्वभूषणभूषितम् । किरीटिनं कुण्डलिनं वनमालाविभूषितम् ॥ शङ्खचक्रगदापद्मधारिणञ्च चतुर्भुजम् । नवीननीरदश्यामसुन्दरं सुमनोहरम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १४ अध्यायः ॥ श्यामा, स्त्री, (श्यामो वर्णोऽस्त्यस्या इति । अच् । टाप् ।) शारिवौषधी । अप्रसूताङ्गना । प्रियङ्गुः । वागुजिः । यमुना । रात्रिः । कृष्ण- त्रिवृतिका । नीलिका । इति मेदिनी ॥ गुग्- गुलुः । सोमलता । गुन्द्रा । कृष्णा । अम्बिका । इति विश्वः ॥ गुडूची । कस्तूरी । वटपत्री । वन्दा । नीलपुनर्नवा । पिप्पली । हरिद्रा । नीलदूर्व्वा । तुलसी । पद्मवीजम् । गौः । स्त्री । छाया । कृष्णसारिवा । शिंशपा । इति राजनिर्घण्टः ॥ (नारीविशेषः । यथा, भट्टिः । ५ । १८ । “योषिद्वृन्दारिका तस्य दयिता हंसनादिनी । दूर्व्वाकाण्डमिव श्यामा न्यग्रोधपरिमण्डला ॥” तल्लक्षणं यथा, तट्टीकायाम् । “शीते सुखोष्णसर्व्वाङ्गी ग्रीष्मे च सुख- शीतला । तप्तकाञ्चनवर्णाभा सा स्त्री श्यामेति कथ्यते ॥”) पक्षिविशेषः । शामा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वराही २ शकुनी ३ कुमारी ४ दुर्गा ५ देवी ६ चटका ७ कृष्णा ८ पोतकी ९ पाण्डविका १० वामा ११ कालिका १२ शितिसिम्बिनी १३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ श्यामाया उत्पत्तिर्यथा, “ततः सा कालिका देवी योगनिद्रा जगन्मयी । पूर्व्वत्यक्तसतीरूपा जन्मार्थं मेनकां ययौ ॥ समयस्यानुरूपेण मेनका जठरे शिवा । सम्भूय च समुत्पन्ना सा लक्ष्मीरिव सागरात् ॥ वसन्तसमये देवी नवम्यां मृगयोगतः । अर्द्धरात्रौ समुत्पन्ना गङ्गेव शशिमण्डनात् ॥ ततस्तस्यान्तु जातायां प्रसन्नाश्चाभवन् दिशः । सानुकूलो ववौ वायुर्गम्भीरो गन्धिलः शुभः ॥

बभूव पुष्पवृष्टिश्च तोयवृष्टिः परा तथा । जज्वलुश्चाग्नयः शान्ता जगर्ज्जुश्च घना घनम् ॥ तस्यान्तु जायमानायां सर्व्वं स्वास्थ्यमपद्यत । तान्तु दृष्ट्वा यथाजातां नीलोत्पलदलानुगाम् ॥ श्यामां सा मेनका देवी मुदमापाति हर्षिता । देवाश्च हर्षमतुलं प्रापुस्तत्र मुहुर्मुहुः ॥ तुष्टुवुस्तामन्तरीक्षे गन्धर्व्वाश्चाप्सरोगणाः । तान्तु नीलोत्पलदलश्यामां हिमवतः सुताम् ॥ कालीति नाम्ना हिमवानाजुहाव कृते दिने । बान्धावास्तु स्वसन्तानां नाम्ना तां पार्व्वतीति च । कालीति च तथा नाम्ना कीर्त्तिता गिरि- नन्दिनी ॥” इति कालिकापुराणे ४० अध्यायः ॥ * ॥ अथ श्यामामन्त्राः । क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ दक्षिणे कालिके क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रोँ ह्रीँ स्वाहा । यथा, कालीतन्त्रे । “कामत्रयं वह्निसंस्थं रतिबिन्दुसमन्वितम् । कूर्च्चयुग्मं तथा लज्जायुगलं तदन्तरम् ॥ दक्षिणे कालिके चेति पूर्व्वबीजानि चोच्चरेत् । अन्ते वह्निबधूं दद्यात् विद्या राज्ञी प्रकी- र्त्तिता ॥” मन्वर्थमाह यामले । “ककाराज्जलरूपत्वात् केवलं मोक्षदायिनी । ज्वलनार्णसमायोगात् सर्व्व तेजोमयी शुभा । मायात्रयेण देवेशि सृष्टिस्थित्यन्तकारिणी ॥ बिन्दूनां निष्फलत्वाच्च कैवल्यफलदायिनी । वीजत्रया शाम्भवी सा केवलं ज्ञानचित्कला ॥ शब्दबीजद्वयेनैव शब्दराशिप्रबोधिनी । लज्जाबीजद्वयेनैव सृष्टिस्थित्यन्तकारिणी ॥ सम्बोधनपदेनैव सदा सन्निधिकारिणी । स्वाहया जगतां माता सर्व्वपापप्रणाशिनी ॥” अस्याः पूजाप्रयोगः । प्रातःकृत्यादिकं कृत्वाँ मन्त्राचमनं कुर्य्यात् । यथा, -- “कालिकाभिः स्त्रिभिः पीत्वा काल्यादिभि- रुपस्पृशेत् । द्वाभ्यामोष्ठौ द्विरुन्मृज्य चकेन क्षालयेत् करम् ॥ मुखघ्राणेक्षणश्रोत्रनाभ्युरस्कं भुजौ क्रमात् । आचम्यैवं भवेत् काली वत्सरात्तां प्रपश्यति ॥” कं शिरः । तद्यथा । क्रीमिति त्रिराचामेत् । ॐ काल्यै नमः कपालिन्यै नमः इति ओष्ठौ द्विरुन्मृजेत् । ॐ कुल्लायै नमः इति करं क्षाल- येत् । ॐ कुरुकुल्लायै नमः इति मुखे । ॐ विरोधिन्यै नमः इति दक्षिणनासायाम् । ॐ विप्रचित्तायै नमः इति वामनासायाम् । ॐ उग्रायै नमः ॐ उग्रप्रभायै नमः इति नेत्रयोः । ॐ दीप्तायै नमः ॐ नीलायै नमः इति श्रोत्रयोः । ॐ घनायै नमः इति नाभौ । ॐ वलाकायै नमः इति वक्षसि । ॐ मात्रायै नमः इति शिरसि । ॐ मुद्रायै नमः ॐ मितायै नमः इत्यंसयोः । इति मन्त्राचमनम् । * । ततो भूतशुद्ध्यन्तं विधाय मायाबीजेन यथाविधि

पृष्ठ ५/१४८

प्राणायामत्रयं कुर्य्यात् ॥ * ॥ ऋष्यादिन्यासः । यथा । अस्य मन्त्रस्य भैरव ऋषिरुष्णिक् छन्दो दक्षिणकालिका देवता ह्रीँ बीजं हूँ शक्तिः क्रीँ कीलकं पुरुषार्थचतुष्टयसिद्ध्यर्थे विनि- योगः । तथा च कालीक्रमे । “कीलकं चाद्यबीजं स्यात् चतुर्व्वर्गफलप्रदम् ।” शिरसि वैरवाय ऋषये नमः । मुखे उष्णिक- छन्दसे नमः । हृदि दक्षिणकालिकायै देवतायै नमः । गुह्ये ह्रीँ बीजाय नमः । पादयोः हूँ शक्तये नमः । सर्व्वाङ्गे क्रीँ कीलकाय नमः ॥ ततः कराङ्गन्यासौ । तदुक्तं कालीतन्त्रे । “अङ्गन्यासकरन्यासौ यथावदभिधीयते । भैरवोऽस्य ऋषिः प्रोक्तः उष्णिक् छन्द उदा- हृतम् । देवता कालिका प्रोक्ता लज्जाबीजन्तु बीजकम् ॥ कीलकं चाद्यबीजं स्याच्चतुर्व्वर्गफलप्रदम् ॥ शक्तिश्च कूर्च्चबीजं स्यादनिरुद्धा सरस्वती । कवित्वार्थे नियोगः स्यादित्यादि तेन मायया ॥” षडङ्गन्यासः । “षड्दीर्घभाजा बीजेन प्रणवाद्येन कल्पयेत् ।” वीरतन्त्रेऽपि । “दीर्घषट्कयुताद्येन प्रणवाद्येन कल्पयेत् ।” इति वा । तट्यथा । ॐ क्राँ अङ्गष्ठाभ्यां नमः । ॐ क्रीँ तर्ज्जनीभ्यां स्वाहा । ॐ क्रूँ मध्यमाभ्यां वषट् । ॐ क्रैँ अनामिकाभ्यां हुँ । ॐ क्रौँ कनिष्ठाभ्यां वौषट् । ॐ क्रः करतलपृष्ठाभ्यां फट् । एवं हृदयादिषु । ॐ क्राँ हृदयाय नमः इत्यादि । एवं ॐ ह्राँ अङ्गुष्ठाभ्यां नमः इत्यादि वा ॥ * ॥ ततो वर्णन्यासः । अं आं इं ईं उं ऊं ऋं ॠं ऌं ॡं नमः इति हृदये । एं ऐं ॐ औँ अं अः कं खं गं घं नमः इति दक्षिण- बाहौ । ङं चं छं जं झं ञं टं ठं डं ढं नमः । इति वामबाहौ । णं तं थं दं धं नं पं फं बं भं नमः इति दक्षिणपादे । मं यं रं लं वं शं षं सं हं व्वं क्षं नमः इति वामपादे । विरूपाक्षमते सबिन्दुरयं न्यासः । यथा वीरतन्त्रे । अं आं इं ईं उं ऊं ऋं ॠं ऌं ॡं वै हृदये न्यसेदित्यादि । पुनर्निर्बिन्दुर्यथा । अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ॡ वै हृदयं स्पृशेदित्यादि । किन्तु सबिन्दून् वा न्यसेदेतान् निर्बिन्दून् वाथ वर्णकान् इत्याचार्य्यपरिगृहितभैरवीयवाक्यात् उभयमेव युक्तम् ॥ * ॥ अथ षोढान्यासः । तदुक्तं वीरतन्त्रे । “केवलां मातृकां कृत्वा मातृकां तारसंपुटाम् । मातृकापुटितं तारं न्यसेत् साधकसत्तमः ॥ श्रीबीजपुटितां तान्तु मातृकापुटितन्तु तत् । कामेन पुटितां देवों तत्पुटं काममेव च ॥ शक्त्या च पुटितां देवीं शक्तिञ्च तत्पुटां न्यसेत् । कों द्वन्द्वञ्च पुनर्न्यस्त्वा ऋ-ॠ-ऌ-ॡ-ञ्च पूर्ववत् “मूलेन पुटितां देवीं तत्पुटं मन्त्रमेव च ॥ अनुलोमविलोमेन न्यस्त्वा मन्त्रं यथाविधि । मूलेनाष्टशतं कुर्व्याद्व्यापकं तदनन्तरम् ॥”

यथा ॐ अं ॐ एवं मातृकापुटिततारम् । एवं श्रीबीजपुटितां ताम् । तत्पुटितं श्रीबीजम् । एवं कामेन पुटितां मातृकाम् । मातृकापुटितं कामम् । एवं शक्त्या पुटितां मातृकां मातृका- पुटितां शक्तिं न्यसेत् । तथा क्रीं द्वन्द्वञ्च ऋ-ॠ- ऌ-ॡ-ञ्च पूर्व्ववत् । तत्पुटितां मातृकां न्यसेत् मातृकापुटितञ्च तत् । मन्त्रपुटितां मातृकां तत्पुटितं मनुम् । पुनरनुलोमविलोमेन केवलं मातृकास्थाने न्यस्य मूलेनाष्टशतेन व्यापकं कुर्य्यात् अयं न्यासस्ताराया अपि कार्य्यः । “इति गुप्ते न दुर्गाया अङ्गषोढाः प्रकीर्त्तिताः । तारायाः कालिकायाश्च उन्मुखाश्च तथापरे ॥ एतस्मिन् न्यामवर्य्ये च सर्व्वं पापं प्रणश्यति ॥” ततस्तत्त्वन्यासः । यथामूलं त्रिखण्डं विधाय प्रथमखण्डान्ते ॐ आत्मतत्त्वाय स्वाहेति पादा- दिनाभिपर्य्यन्तम् । द्वितीयखण्डान्ते ॐ विद्या- तत्त्वाय स्वाहा इति नाभ्यादिहृदयान्तम् । तृतीयखण्डान्ते ॐ शिवतत्त्वाय स्वाहा इति हृदयादिशिरःपर्य्यन्तं न्यसेत् । तदुक्तं स्वतन्त्रे । “मूलविद्यात्रिखण्डान्ते प्रणवाद्यैर्यथाविधि । आत्मविद्या शिवैस्तत्त्वैस्तत्त्वन्यासं समाचरेत् ॥” अथ वीजन्यासः । तदुक्तं कुमारीकल्पे । “ब्रह्मरन्धे भ्रुवोर्म्मध्ये ललाटे नाभिदेशके । गुह्ये वक्त्रे च सर्व्वाङ्गे सप्तबीजं क्रमान्न्यसेत् ॥” यथा आद्यबीजं ब्रह्मरन्ध्रे द्वितीयबीजं भ्रूमध्ये तृतीयबीजं ललाटे चतुर्थबीजं नाभौ पञ्चमबीजं गुह्ये षष्ठबीजं वक्त्रे सप्तमबीजं सर्व्वाङ्गे । एत- त्त्रयं काम्यम् ॥ * ॥ ततो मूलेन सप्तधा व्यापक- न्यासं कृत्वा यथाविधि मुद्रां प्रदर्श्य ध्यायेत् । यथा कालीतन्त्रे । “करालवदनां घोरां मुक्तकेशीं चतुर्भुजाम् । कालिकां दक्षिणां दिव्यां मुण्डमालाविभूषिताम् सद्यश्छिन्नशिरःखङ्गवामाधोर्द्धकराम्बुजाम् । अभयं वरदञ्चैव दक्षिणोर्द्ध्वाधःपाणिकाम् ॥ महामेघप्रभां श्यामां तथा चैव दिगम्बरीम् । कण्ठावसक्तमुण्डालीगलद्रुधिरचर्च्चिताम् ॥ कर्णावतंसतानीतशवयुग्मभयानकाम् । घोरदंष्ट्रां करालास्यां पीनोन्नतपयोधराम् ॥ शवानां करसंघातैः कृतकाञ्चीं हसन्मुखीम् । सृक्कद्वयगलद्रक्तधाराविस्फुरिताननाम् ॥ घोररावां महारौद्रीं श्मशानालयवासिनीम् । बालार्कमण्डलाकारलोचनत्रितयान्विताम् ॥ दन्तुरां दक्षिणव्यापिमुक्तालम्बिकचोच्चयाम् । शवरूपमहादेवहृदयोपरिसंस्थिताम् ॥ शिवाभिर्घोररावाभिश्चतुर्द्दिक्षु समन्विताम् । महाकालेन च समं विपरीतरतातुराम् ॥ सुखप्रसन्नवदनां स्मेराननसरोरुहाम् । एवं सञ्चिन्तयेत् कालीं सव्वकामार्थसिद्धि- दाम् ॥” * ॥ शवयुरमेति घोरबाणावतंसेति प्रेतकर्णावतंसेति च । शकुन्तपक्षसंयुक्तबाणकर्णविभूषितामिति विगतासुकिशोराभ्यां कृतकर्णावतंमिनीमितिच

दर्शनादुभयमेव पाठः ॥ * ॥ ध्यानान्तरं स्वतन्त्रे “अञ्जनाद्रिनिभां देवीं करालवदनां शिवाम् । मुण्डमालावलीकीर्णां मुक्तकेशीं स्मिताननाम् ॥ महाकालहृदम्भोजस्थितां पीनपयोधराम् । विपरीतरतासक्तां घोरदंष्ट्रां शिवैः सह ॥ नागयज्ञोपवीताढ्यां चन्द्रार्द्धकृतशेखराम् । सर्व्वालङ्कारयुक्ताञ्च मुण्डमालाविभूषिताम् ॥ मृतहस्तसहस्रैस्तु बद्धकाञ्चीं दिगंशुकाम् । शिवाकोटिसहस्रेस्तु योगिनीभिर्विराजिताम् ॥ रक्तपूर्णमुखाम्भोजां मद्यपानप्रमत्तिकाम् । वह्न्यर्कशशिनेत्राञ्च रक्तविस्फुरिताननाम् ॥ विगतासुकिशोराभ्यां कृतकर्णावतंसिनीम् । कण्ठावसक्तमुण्डालीगलद्रुधिरचर्च्चिताम् ॥ श्मशानवह्निमध्यस्थां ब्रह्मकेशववन्दिताम् । सद्यःकृत्तशिरःखङ्गवराभीतिकराम्बुजाम् ॥” ध्यानान्तरं रहस्ये । यथा, -- “शवारूढां महाभीमां घोरदंष्ट्रां हसन्मुखीम । चतुर्भुजां खङ्गमुण्डवराभयकरा पराम् ॥ मुण्डमालाधरां देवीं ललज्जिह्वां दिगम्बरीम् । एवं सञ्चिन्तयेत् कालों श्मशानालयवासिनीम् ॥” एवं ध्यात्वा मानसैः सम्पूज्य शङ्खस्थापनं कुर्य्यात् यथा । स्ववामे भूमौ हूङ्कारगर्भं त्रिकोणं वि- लिख्य अर्घ्यपात्रं संस्थाप्य मूलेन शुद्धजलादिना । शङ्खादिपात्रमापूर्य्य गन्धादिकं दत्त्वा ॐ गङ्गे चेत्यादिना तीर्थमावाह्य मं वह्निमण्डलाय दश कलात्मने नमः इत्याधारम् । अं सूर्य्यमण्डलाय द्वादशकलात्मने नमः इति शङ्खम् । उं सोम- मण्डलाय षोडषकलात्मने नमः इति जलं सम्पूज्य । ॐ ह्रां हृदयाय नमः । ॐ ह्रीं शिरसे स्वाहा । ॐ ह्रूँ शिखायै वषट् । ॐ ह्रैँ कव- चाय हूँ इत्यग्नीशासुरवायुषु । अग्रे ॐ ह्रौँ नेत्रत्रयाय वौषट् । चतुर्दिक्षु ॐ ह्रः अस्त्राय फट् । इत्यभ्यर्च्च्य तदुपरि मत्स्यमुद्रयाच्छाद्य मूलं दशधा जप्त्वा धेनुमुद्रया अमृतीकृत्य अस्त्रेण संरक्ष्य भूतिनीयोनिमुद्रे प्रदर्श्य तज्जलं किञ्चित् प्रोक्षणीपात्रे निःक्षिप्य मूलेन तेनोदकेनात्मानं पूजोपकरणञ्चाभ्युक्ष्य पीठपूजामारभेत् ॥ * ॥ अस्याः पूजायन्त्रम् । आदौ बिन्दुं स्वबीजं भुवनेशीञ्च विलिख्य ततस्त्रिकोणं तद्वाह्ये त्रिकोणचतुष्टयं वृत्तमष्टदलं पद्मं पुनर्वृत्तं चतु- र्द्वारात्मकं भूगृहं लिखेत् । तदुक्तं कालीतन्त्रे । “आदौ त्रिकोणमालिख्य त्रिकोणं तद्वहिर्लिखेत् ततो वै विलिखेन्मन्त्री त्रिकोणत्रयमुत्तमम् ॥ ततो वृत्तं समालिख्य लिखेदष्टदलं ततः । वृत्तं विलिख्य विधिवल्लिखेद्भूपुरमेककम् ॥” कुमारीकल्पे । “मध्ये तु बैन्दवं चक्रं बीजमायाविभूषितम् ॥ इति ॥ * ॥ अत्र विशेषाधारो मुण्डमालायाम् । “ताम्रपात्रे कपाले वा श्मशानकाष्ठनिर्म्मिते । शनिभीमदिने वापि शरीरे मृतसम्भवे ॥ स्वर्णे रौप्ये ऽथ लौहे वा चकं कार्य्यं विधानतः ॥”

पृष्ठ ५/१४९

यन्त्रान्तरमाह तन्त्रे । “शक्त्यग्निभ्याञ्च षट्कोणं शक्तिभिश्च नवात्मकम् पद्मे वसुदले भूमिपुश्चतुर्द्वारसंयुतेति ॥ * ॥ पीठपूजां ततः कुर्य्यादाधारशक्तिपूर्व्वकम् । प्रकृतिं कमठञ्चैव शेषं पृथ्वीं तथैव च ॥ सुधाम्बधिं मणिद्वीपं चिन्तामणिगृहं तथा । श्मशानं पारिजातञ्च तन्मूले रत्नवेदिकाम् ॥ तस्योपरि मणेः पीठं न्यसेत् साधकसत्तमः । चतुर्दिक्षु मुनीन् देवान् शिवाश्च शवमुण्ड- कान् ॥” धर्म्माद्यधर्म्मादींश्चे त्यादि ह्रीँ ज्ञानात्मने नमः इत्युन्तं संपूज्य केशरेषु पूर्व्वादिक्रमेण पूजयेत् । “इच्छा ज्ञाना क्रिया चैव कामिनी काम- दायिनी ॥ रती रतिप्रिया नन्दा मध्ये चैव मनोन्मनी ॥” सर्व्वत्र प्रणवादिनमोऽन्तेन पूजयेत् । तदुपरि हसौः सदाशिवमहाप्रेतपद्मासनाय नमः ॥ * ॥ ततः पुनर्ध्यात्वा पुष्पाञ्जलावानीय मूलमन्त्र- कल्पितमूर्त्तावावाहयेत् । “ॐदेवेशि भक्तिसुलभे परिवारसमन्विते । यावत्त्वां पूजयिष्यामि तावत् त्वं सुस्थिरा भव ॥” ततो मूलमुच्चार्य्य अमुकीदेवि इहावह इह तिष्ठ इह सन्निधेहि इह सन्निरुध्यस्व इह सन्नि- हिता भव । ततः हूमित्यवगुण्ठ्य अङ्गमन्त्रैः सकलीकृत्य धेनुमुद्रया अमृतीकृत्य परमी- करणमुद्रया परमीकृत्य भूतिन्याकर्षिणीयोनि- मुद्राः प्रदर्श्य प्राणप्रतिष्ठां विधाय मूलेन पाद्या- दिभिः पूजयेत् । ततो मूलमुच्चार्य्य एतत् पाद्य ममुकदेवतायै नमः । एवमर्ध्यं स्वाहा । आच- मनीयं स्वधा । स्नानीयं निवेदयामि । पुनरा- चमनीयं स्वधा । एष गन्धो नमः । एतानि पुष्पाणि वौषट् । ततो मूलेन पञ्च पुष्पाञ्जलीन् दत्त्वा धूपदीपौ दद्यात् । वनस्पतीत्यादि पठन् मूलमुच्चार्य्य एष धूपो नमः । दीपमन्त्रस्तु । “सुप्रकाशो महादीपः सर्व्वतस्तिमिरापहः । सबाह्याभ्यन्तरं ज्योतिर्दीपोऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥” मूलमुच्चार्य्य एष दीपो नमः । ततः ॐ जय- ध्वनिमन्त्रमातः स्वाहा इति घण्टां संपूज्यवाम हस्तेन तां वादयन् नीचैर्धूपं दत्त्वा दृष्टिपर्य्यन्तं दीपं दद्यात् । ततो मूलेन पुष्पाञ्जलित्रयं दत्त्वा यथोपपन्नं नैवेद्यं दत्त्वा आवरणपूजां कुर्य्यात् ॥ श्रीअमुकीदेवि आवरणं ते पूजयामि इत्याज्ञां गृहीत्वा केशरेष्वग्न्यादिकोणेषु ॐ ह्राँ ह्वद- यायनमः । ॐ ह्रीँ शिरसे स्वाहा । ॐ हूँ शिखायै वषट् । ॐह्रैँ कवचाय हूँ । ॐह्रौँ नेत्रत्रयाय व्रौषट् । चतुर्दिक्षु ॐ ह्रः अस्त्राय फट् । बहिःषट्कोणे ॐ काल्यै नमः । सर्व्वत्र प्रणवादिनमोऽन्तेन कपालिन्यै कुल्लायै कुरु- कुल्लायै विरोधिन्यै विप्रचित्तायै उग्रायै उग्र- प्रभायै दीप्तायै इत्यन्तस्त्र्यस्ने । ॐनीलायै नमः एवं धनायै वलाकायै इति द्वितीयत्र्यस्रे । एवं मात्रायै मुद्रायै मितायै इति तृतीयत्र्यस्रे ।

“सर्व्वाः श्यामा असिकरा मुण्डमालाविभूषिताः तर्ज्जनीं वामहस्तेन धारयन्त्यः शुचिस्मिताः ॥ दिगम्बर्य्यो हसन्मुख्यः स्वस्ववाहनभूषिताः ॥” एवं ध्यात्वार्च्चयेत् ॥ * ॥ ततोऽष्टपत्रेषु पूर्व्वादि- क्रमेण ॐ ब्राह्म्यै नमः । एवं नारायण्यै माहे- श्वर्य्यै चामुण्डायै कौमार्य्यै अपराजितायै वाराह्यै नारसिंह्यै एता गन्धादिभिः पूजयेत् । पत्राग्रे असिताङ्गादिभैरवान् पूजयेत् । ततो मूलेन पुष्पाञ्जलित्रयं दत्त्वा पाद्यादिना महाकालं पूजयेत् ॥ * ॥ तस्य ध्यानम् । “महाकालं यजेद्देव्या दक्षिणे धूम्रवर्णकम् । बिभ्रतं दण्डखदृआङ्गौ दंष्ट्राभीममुखं शिशुम् ॥ व्याघ्रचर्म्मावृतकटिं तुन्दिलं रक्तवाससम् । त्रिनेत्रं मुक्तकेशञ्च मुण्डमालाविभूषितम् ॥ जटाभारलसच्चन्द्रखण्डमुग्रं ज्वलन्निभम् ॥” तथा च कुमारीकल्पे । “देव्यास्तु दक्षिणे भागे महाकालं प्रपूजयेत् ।” हूँ क्ष्रौँ यां रां लां वां आं क्रों महाकाल- भैरव सर्व्वविघ्नान्नाशय नाशय ह्रीँ श्रीँ फट् स्वाहा इत्यनेन पाद्यादिभिराराध्यत्रिस्तर्पयित्वा मूलेन देवीं पञ्चोपचारैः पूजयेत् । तथा च कालीतन्त्रे । “महाकालं यजेद्यत्नात् पश्चाद्देवीं प्रपूजयेत् ।” कालीकल्पे । “कवचं क्ष्रौं समुद्वृत्य यां रां लां वां आं च क्रोन्ततः । महाकालभैरवेति सर्व्वविघ्नान्नाशयेति च ॥ नाशयेति पुनः प्रोच्य मायां लक्ष्मीं समुद्धरेत् । फट् स्वाहया समायुक्तो मन्त्रः सर्व्वार्थसाधकः ॥” ततो देवीं ध्यात्वा यथाशक्ति जप्त्वा गुह्ये त्यादिना वामहस्ते जपं समर्प्य आत्मसमर्पणं कुर्य्यात् । ततः स्तुत्वा प्रदक्षिणीकृत्य अष्टाङ्गप्रणामं कृत्वा श्रीजगन्मङ्गलं नाम कवचं पठेत् ॥ * ॥ तत आवरणदेवता देव्यङ्गे विलोप्य संहारमुद्रया अमुकीदेवी क्षमस्वेति विसृज्य तत्तेजःपुष्पेण समं स्वहृद्यारोपयेत् । “उत्तरे शिखरे देवि भूम्यां पर्व्व तवासिनि । ब्रह्मयोनिसमुत्पन्ने गच्छ देवि ममान्तरम् ॥” इति मन्त्रेण ॥ * ॥ ततस्तन्नैवेद्यं किञ्चिदुच्छिष्टचाण्डालिन्यै नमः इत्यैशान्यां दिशि दत्त्वा शेषमिष्टेभ्यो दत्त्वा किञ्चित् स्वीकृत्य पादोदकं पीत्वा निर्म्माल्यं शिरसि विधृत्य यथेच्छं विहरेत् ॥ * ॥ ततो यन्त्रलेपं वामहस्ते कृत्वा सव्यहस्तकनिष्ठया मायाबीजं विलिख्य तया तिलकं कुर्य्यात् । तथा त्र । “वामे कृत्वा यन्त्रलेपं मायां सव्यकनिष्ठया । विलिख्य तिलकं कुर्य्यात् मन्त्रेणानेन साधकः ॥ ॐ यं यं स्पृशामि पादेन यो मां पश्यति चक्षुषा । स एव दासतां यातु राजानो दुष्टदस्यवः ॥” जपकाले तु कर्पूरयुक्ता जिह्वा कार्य्या ।

“कर्पूराढ्या सदा जिह्ला कर्त्तव्या जपकर्म्मणि ।” इति विश्वसारवाक्यात् इयं काम्यजप इति तत्त्वम् । ततोमूलेनाष्टोत्तरशताभिमन्त्रितं पुष्पं चन्दनञ्च धृत्वा त्रैलोक्यं वशमानयेत् । “सर्व्वसिद्धियुतो भूत्वा भैरवो वत्सराद्भवेत् ।” अस्य पुरश्चरणं लक्षद्वयजपः । तथा च काली- तन्त्रे । “लक्षमेकं जपेन्मन्त्रं हविष्याशी दिवा शुचिः । रात्रौ ताम्बूलपूरास्यः शय्यायां लक्षमानतः ॥” व्यवस्थामाह स्वतन्त्रे । “दिवा लक्षं शुचिर्भूत्वा हविष्याशी जपेन्नरः ॥” ततस्तु तद्दशांशेन होमयेत् हविषा प्रिये ॥” अत्राङ्गस्य कालान्तरमाह नीलसारस्वते । “लक्षमेकं जपेन्मन्त्रं हविष्याशी दिवा शुचिः । अशुचिश्च तथा रात्रौ लक्षमेकं तथैव च ॥” “दशांशं होमयेन्मन्त्री तपयेदभिषेचयेत् ।” इति साम्प्रदायिकाः । वस्तुतस्तु । कुमारीकरपे । “लक्षमेकं जपेद्विद्यां हविष्याशी दिवा शुचिः । रात्रौ ताम्बूलपूरास्यः शय्यायां लक्षमानतः ॥ रात्रिजपे तु कालो मुण्डमालायाम् । “गते तु प्रथमे यामे तृतीयप्रहरावधि । निशायास्तु प्रजप्तव्यं रात्रिशेषे जपेन्न तु ॥ एवं लक्षद्वयं जप्त्वा तद्दशांशेन मन्त्रवित् । अयुतं होमयेद्देवि दिवारात्रिविभेदतः ॥” तेन दिवा लक्षं जप्त्वा तद्दाशांशं होमं कुर्य्यात् । रात्रौ लक्षं जप्त्वा तद्दशांशं होमं कुर्य्या दिति रहस्यार्थः । “द्विजातीनाञ्च सर्वेषां दिवा विधिरिहोच्यते । शूद्राणाञ्च तथा प्रोक्तं रात्राविष्टं महाफलम् ॥” अन्यत्र च । “दिवैव प्रजपेन्मन्त्रं न तु रात्रौ कदाचन ॥” * ॥ अथ मन्त्रभेदाः । क्रीँ । १ । क्रीँ क्रीँ क्रीँ । ३ । अनयोः पूजा- प्रयोगः सर्वं पूर्व्ववत् । ध्यानं सिद्धेश्वरतन्त्रे । “शवारूढां महाभीमां घोरदंष्ट्रां वरप्रदाम् ॥ हास्ययुक्तां त्रिनेत्राञ्च कपालकर्त्तृकाकराम् ॥ मुक्तकेशीं ललज्जिह्वां पिबन्तीं रुधिरं मुहुः । चतुर्ब्बाहुयुतां देवीं वराभयकरां स्मरेत् ॥” अनयोः पुरश्चरणं लक्षजपः ॥ * ॥ ॐ ह्रीँ ह्रीँ हूँ हूँ क्रीँ क्रीँ क्रीँ दक्षिणे कालिके क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ । २१ । अस्याः पूजादिकं दक्षिणावत् कार्य्यम् । पुरश्चरणं लक्षजपः ॥ * ॥ ॐ ह्रीँ ह्रीँ हूँ हूँ क्रीँ क्रीँ क्रीँ दक्षिणे कालिके क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ स्वाहा । २३ ॥ * ॥ ह्रीँ ह्रीँ हूँ हूँ क्रीँ क्रीँ क्रीँ दक्षिणे कालिके क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ स्वाहा । २२ ॥ * ॥ ह्रीँ ह्रीँ हूँ हूँ क्रीँ क्रीँ क्रीँ दक्षिणे कालिके क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्राँ २० । ध्यानपूजादिकं दक्षिणावत् ॥ * ॥ क्रीँ क्रीँ क्रूँ । ३ ॥ * ॥ ॐ ह्रीं क्रीँ मे स्वाहा । ६ अस्याः पूजाप्रयोगः । अस्य भैरव ऋषिर्विराट् च्छन्दः सिद्धकाली ब्रह्मरूपा भुवनेश्वरी देवता

पृष्ठ ५/१५०

निजबीजं बीजं लज्वाबीजं शक्तिः । वर्ण- न्यासादि दक्षिणावत् । ध्यानन्तु । “खङ्गाद्भिन्नेन्दुखण्डस्रवदमृतरसाप्लाविताङ्गी त्रिनेत्रा । सव्ये पाणौ कपालोद्गलदसृजमथो मुक्तकेशी पिबन्ती । दिग्वस्त्राबद्धकाञ्चीमणिमयमुकुटाद्यैर्युतां दीप्त- जिह्वा पायान्नीलोत्पलाभा रविशशिविसत्कुण्डला- लीढपादा ॥” एवं ध्यात्वा दक्षिणावत् सर्व्वं कार्य्यम् । पुश्चर- णन्तु एकविंशतिसहस्रजपः ॥ * ॥ क्रीँ ह्रीँ ह्रीँ ३ ॥ * ॥ क्रीँ क्रीँ क्रीँ स्वाहा । ५ ॥ * ॥ क्रीँ क्रीँ क्रीँ फट स्वाहा । ६ ॥ * ॥ क्रीँ क्रीँ क्रीँ क्रीँ क्रीँ क्रीँ स्वाहा । ८ ॥ * ॥ ऐँ नमः । क्रीँ ऐँ नमः । क्रीँ कालिकायै स्वाहा । १४ ॥ * ॥ एतस्याः पूजाप्रयोगः । अस्य दक्षिणा मूर्त्ति- ऋषिः पंक्तिच्छन्द्रः कालिका देवता । ध्यानन्तु “चतुर्भुजा कृष्णवर्णा मुण्डमालाविभूषिता । खङ्गञ्च दक्षिणे पाणौ बिभ्रतीन्दीवरद्वयम् ॥ कर्त्तृञ्च खर्परञ्चैव क्रमाद्वामेन बिभ्रती । द्यां लिखन्तीं जटामेकां बिभ्रती शिरसाद्वयी ॥ मुण्डमालाधरा शीर्षे ग्रीवायामथ चापराम् । वक्षसा नागहारञ्च बिभ्रती रक्तलोचना ॥ कृष्णवस्त्रधरा कठ्यां व्याघ्राजिनसमन्निता । बामपादं शवहृदि संस्थाप्य दक्षिणं पदम् ॥ विलाप्य सिंहपृष्ठे तु लेलिहाना शवं स्वयम् । साट्टहासा महाघोररावयुक्ता सुभीषणा ॥” ध्यानमेवं अन्यत् सर्व्वं दक्षिणावत् । पुरश्चरणं लक्षद्वयजपः । अन्यासां मन्त्रवर्णसंख्यलक्ष- जपः ॥ * ॥ क्रीँ ह्रीँ ह्रीँ दक्षिणे कालिके स्वाहा ॥ ११ ॥ क्रीँ हूँ ह्रीँ दक्षिणे कालिके फट् । १० ॥ * ॥ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ दक्षिणे कालिके क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ स्वाहा । २० एतासां दक्षिणा मूर्त्तिऋषिः पंक्तिच्छन्दो दक्षिण कालिका देवता । अन्यत् सर्व्वं दक्षिणावत् ॥ * ॥ क्रीँ स्वाहा ३ । भैरवोऽस्य ऋषिः ॥ * ॥ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ स्वाहा । ८ ॥ * ॥ क्रीँ हूँ ह्रीँ स्वाहा । ५ । अस्य पञ्चवक्त्र ऋषिः ॥ * ॥ क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ स्वाहा । ९ ॥ * क्रीँ दक्षिणे कालिके स्वाहा । ९ ॥ * ॥ क्रीँ ॥ हूँ ह्रीँ क्रीँ हूँ ह्रीँ स्वाहा । ८ ॥ * ॥ क्रीँ ॥ क्रीँ क्रीँ ह्रीँ ह्रीँ हूँ हूँ क्रीँ क्रीँ क्रीँ ह्रीँ ह्रीँ हूँ हूँ स्वाहा । १६ ॥ * ॥ नमः ऐँ क्रीँ क्रीँ कालिकायै स्वाहा । ११ ॥ * ॥ नमः आँ आं क्रोँ क्रोँ फट् स्वाहा कालि कालि हूँ । १४ ॥ * ॥ एतासां ऋष्यादिकं पूजादिकञ्च दक्षिणावत् । पुरश्चरणं लक्षजपः ॥ * ॥ अथ गुह्यकालिकामन्त्राः । क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ गुह्ये कालिके क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ स्वाहा । २१ ॥ * ॥ क्रीँ हूँ ह्रीँ गुह्ये कालिके क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ

स्वाहा । १६ ॥ * ॥ क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ गुह्ये कालिके स्वाहा । १४ ॥ * ॥ क्रीँ हूँ ह्रीँ गुह्ये कालिके हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ स्वाहा । १४ ॥ * ॥ क्रीँ हूँ ह्रीँ दक्षिणे कालिके हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ स्वाहा । १५ ॥ * ॥ हूँ ह्रीँ गुह्ये कालिके क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ स्वाहा १५ ॥ * ॥ क्रीँ गुह्ये कालिके क्रीँ स्वाहा । ९ ॥ * ॥ क्रीँ दक्षिणे कालिके क्रीँ स्वाहा । १० ॥ * ॥ एतासां सर्वं पूर्ववत् । बलिमन्त्रस्तु । एह्ये हि जगन्मातर्ज्जगतां जननि गृह्ण गृह्ण मम बलिं सिद्धिं देहि देहि शत्रुक्षयं कुरु कुरु क्रूँ क्रूँ ह्रीँ ह्रीँ फट् फट् ॐकालि कायै नमः फट् स्वाहा ॥ * ॥ यद्वा गुह्यकाल्या अयं मन्त्रः । एह्येहि गुह्यकालि मम बलिं गृह्ण गृह्ण मम शत्रन् नाशय नाशय खादय खादय स्फु र स्फु र छिन्धि छिन्धि सिद्धिं देहि देहि क्रूँ फट् स्वाहा ॥ * ॥ अथ भद्रकाल्यादिमन्त्राः क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ भद्रकाल्यै क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रँ ह्रँ स्वाहा । २० । * ॥ क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ श्मशानकालि क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ स्वाहा । २१ ॥ * ॥ क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ महाकालि क्रीँ क्रीँ क्रीँ हूँ हूँ ह्रीँ ह्रीँ स्वाहा । २० ॥ * ॥ एतासां पूजादिकं दक्षिणावत् । ध्यानन्तु । “महामेघप्रभां देवीं कृष्णवस्त्रपिधायिनीम् । ललज्जिह्वां घोरदंष्ट्रां कोटराक्षीं हसन्मुखीम् ॥ नागहारलतोपेतां चन्द्रार्द्धकृतशेखराम् । द्यां लिखन्तीं जटामेकां लेलिहानां शवं स्वयम् ॥ नागयज्ञोपवीताङ्गीं नागशय्यानिषेदुषीम् । पञ्चाशन्मुण्डसंयुक्तवनमालां महोदरीम् ॥ सहस्रफणसंयुक्तमनन्तं शिरसोपरि । चतुर्दिक्षु नागफणावेष्टितां गुह्यकालिकाम् ॥ तक्षकसर्पराजेन वामकङ्कणभूषिताम् । अनन्तनागराजेन कृतदक्षिणकङ्कणाम् ॥ नागेन रसनाहारकल्पितां रत्ननूपुराम् । वामे शिवस्बरूपन्तं कल्पितं वत्सरूपकम् ॥ द्विभुजां चिन्तयेद्देवीं नागयज्ञोपवीतिनीम् । नरदेहसमाबद्धकुण्डलश्रुतिमण्डिताम् ॥ प्रसन्नवदनां सौम्यां नवरत्नविभूषिताम् । नारदाद्यैर्म्मुनिगणैः सेवितां शिवमोहिनीम् । साट्टहासां महाभीमां साधकाभीष्टदायिनीम् ॥” गुह्यकाली इत्युपलक्षणम् ॥ * ॥ भद्रकालीमन्त्रा- न्तरम् । “प्रसादबीजमुद्धृत्य कालीति पदमुद्धरेत् । महाकालीपदं चोक्त्वा किलियुग्मं ततः परम् ॥ अस्त्रमग्निप्रियान्तोऽयं भद्रकाल्या महामनुः ॥” ॐ कालि महाकालि किलि किलि फट् स्वाहा ॥ * ॥ ध्यानं यथा, -- “क्षुत्क्षामा कोटराक्षी मसिमलिनमुखी मुक्तकेशी रुदन्ती नाहं तृप्ता वदन्ती जगदखिलमिदं ग्रासमेकं करोमि ।

हस्ताभ्यां धारयन्ती ज्वलदनलशिखासन्निभं पाशयुगमं दन्तैर्ज्जम्बूफलाभैः परिहरतु भयं पातु मां भद्रकाली ॥” अस्याः पुरश्चरणादिकं दक्षिणकालीतन्त्रवत् । इति केचित् ॥ वस्तुतस्तु पुरश्चरणमष्टोत्तर- सहस्रजपः । इति कृष्णानन्दकृततन्त्रसारः ॥ * ॥ श्मशानकालीमन्त्रादिकं तच्छब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अथ दीपन्विताश्यामापूजा । यामले । “कार्त्तिके मासि कृष्णायां पञ्चदश्यां महानिशि पूजयेत् योऽतियत्नेन काली विद्या प्रसीदति ॥ मृण्मयीं प्रतिमां कृत्वा महाकालीं प्रपूजयेत् ॥” व्योमकेशसंहितायाम् । “तुलार्के यस्त्वमावास्यां निशार्द्धे घोरदक्षिणाम् पूजयेद्विधिवद्भक्त्या सर्व्वसिद्धीश्वरो भवेत् ॥” इति ॥ एवञ्च अर्द्धरात्रं पूजाया मुख्यकालः । स च कालो यद्यु भयदिने तदा पूर्व्वदिने पूजा । यथ तत्रैव । “तत्रोभयदिने शस्तकाले भूतयुता यदि । उमा माहेश्वरी सा च तिथिः सिद्धिप्रदा सताम् ॥ वलिदानं वलितिथावात्मनाशकरं परम् । ततस्तत्र न कर्त्तर्व्ये बलिदानविसर्ज्जने ॥ मन्त्रसिद्धिकरं तत्र परेऽह्नि जपसाधनम् । रात्रौ पूजा प्रकर्त्तव्या रात्रावेव विसर्ज्जनम् । प्रकाशे सिद्धिहानिः स्याद्गोपने सिद्धिरुत्तमा ॥” तथा कालीकल्पे । “तुलार्के बहुले पक्षे पञ्चदश्यां महेश्वरीम् । यथोपचारैः संपूज्य महानिशि नृपो भवेत् । शनिभौमदिने चेत् स्यात्ततः शतगुणं फलम् ॥ तत्रोभयदिने भूतयुक्तकुह्वां महानिशि ॥ इमां यात्रां कारयित्वा चक्रवर्त्ती भवेन्नृपः ॥” इति ॥ महेश्वरीं दक्षिणकालीं तत्प्रकरणोक्तत्वात् ॥ * । कार्त्तिकामावास्यायां कालीपूजाहेतुमाह विश्व- सारे । “कार्त्तिके कृष्णपक्षेतु पञ्चदश्यां महानिशि । आविर्भूता महाकाली योगिनीकोटिभिः सह ॥ अतोऽत्र पूजनीया सा तस्मिन्नहनि मानवैः । बलिपूजादिकं सर्व्वं निशायां क्रियते तु यत् । तत्तदक्षयतां याति काली विद्या प्रसीदति ॥” महानिशि अर्द्धरात्रे । तथा च उत्तरकामाख्या- तन्त्रे । “शरत्काले च देवेशि दीपयात्रादिनेऽपि च । अमावास्यां समासाद्य मध्यरात्रौ विचक्षणः ॥ मृण्मयीं पुत्तलीं कृत्वा दीपादिभिरलङ्कृताम् । बलिं नानाविधं दद्यात् वाद्यभाण्डसमन्वितम् ॥ नृत्यगीतं कौतुकञ्च यावत् सूर्य्योदयं भवेत् । प्रातःकाले शुद्धतोये स्थापयेदरिनाशिनीम् ॥” इति ॥ एतेनास्या दीपयात्राप्यर्द्धरात्रे बोध्या । आवि-

पृष्ठ ५/१५१

र्भुतेत्यनेनार्द्धरात्रे जन्मश्रवणात् तत्रैव पूजा मुख्येति । तथा बृहद्धर्म्मपुराणे । “रात्रौ निशीथव्याप्तायाममावास्यामिहैव तु । पृथ्वीतलं ममायाता काली दिग्वसनाम्बिका ॥ अतस्तामत्र वै भक्त्या देवदेवीं द्विजातयः । पूजयेदात्मनो भक्त्या पशुपुष्पार्घ्यसम्पदा ॥” इति तथा गुप्तसाधनतन्त्रे । “निशा तु परमेशानि सूर्य्ये चास्तमुपागते । प्रहरे च गते रात्रौ घटिके द्वे परे च ये ॥ महानिशा समाख्याता ततश्चातिमहानिशा । अर्द्धरात्रे गते देवि पशुभावो न पूजयेत् ॥” अर्द्धरात्रे गते अर्द्धरात्रात् परम् । तथा । “दशदण्डे तु या पूजा तत् सर्व्वमक्षयं भवेत् । षष्ठक्रोशे महेशानि तत् सर्व्वममृतोपमम् ॥ सप्तमक्रोशके देवि सर्व्वं क्षीरोपमं भवेत् । अष्टमक्रोशके देवि ! द्रव्यतुल्यं न संशयः ॥ अतः परं महेशानि विषतुल्यं न संशयः । एतत् सर्वं महेशानि पशुभावे मयोदितम् ॥” अर्द्धरात्रस्य गौणत्वश्रवणात् पशूनां यत्र पूर्व्व- दिने अर्द्धरात्रव्यापिन्यमावास्या न तु तत्पूर्व्वं प्राप्तिः परदिने च रात्रेः पञ्चममुहूर्त्तव्यापिनी तदा परेद्युः पूजेति चेन्न गुप्तसाधनतन्त्रोक्तव च नञ्च नित्यपूजादिपरम् । कार्त्तिकामावास्याया- मर्द्धरात्रे जन्मनिमित्तकपूजाया विशेषेणाभि- धानात् । पशुभिरपि एवंभूतस्थले पूर्व्वदिने- अर्द्धरात्र एव पूजा कार्य्या । यथा श्रीकृष्ण- पूजायाः सामान्यतो निशायामकर्त्तव्यत्वेऽपि जन्माष्टम्यामर्द्धरात्रकर्त्तव्यता मुख्यतमेति परन्तु यत्र पूर्व्वदिने अर्द्धरात्रात् परममावास्या पर- दिने अर्द्धरात्रात् पूर्वमेव तत्र पशुभाविनः पर दिने वीरदिव्ययोश्च पूर्व्वदिने पूजा कार्य्या इति प्रमाणं गोप्यगोपनलीलागमीयषष्ठपटले । एवं यत्र पूर्व्वदिने अर्द्धरात्रव्यापिन्यमावास्या पर- दिने तथा भूतापि कुजवारादियुक्ता तत्रापि पूर्व्वदिने पूजा गुणफलकुजवारादिकमपेक्ष्य चतु- र्द्दशीयोगस्य मुख्यत्वात् । तथोक्तं व्योमकेश- तन्त्रे “कुजवारे लक्षगुणं पूर्व्वविद्धा ततोऽधिकेति ।” कुजवार इति शनिवारोपलक्षणम् । “शनिभौमदिने चेत् स्यात्ततः शतगुणं फलम् । इति श्रवणात् ॥ कार्त्तिकामावास्यायां कालीपूजाया नित्यता- माह मायातन्त्रे । “वर्षे वर्षे च कर्त्तव्यं कालिकाया महोत्सवम् । कार्त्तिके तु विशेषेण अमावास्यां निशार्द्धके ॥” इति ॥ देव्यागमे च । प्रतिसंवत्सरं कुर्य्यात् कालिकाया महोत्सवम् कार्त्तिके तु विशेषेण अमावास्यां निशार्द्धके । त्र संपूजयेद्देवीं भोगमोक्षप्रदायिनीम् ॥” इति । एवञ्चात्र कार्त्तिकपदं गौणचान्द्रकार्त्तिकपरं

जन्मतिथिकृत्यत्वात् । न तु नानावचने तुलार्क श्रवणात् सौरकार्त्तिकपरम् । तथा सति यस्मिन् वर्षे तुलार्के रात्रौ नामावास्याप्राप्तिस्तद्वर्षे कृत्यलोपः स्यात् । एवं यत्र वर्षे तुलार्के दर्शद्वयं तत्रानध्यवसायापत्तेः । स्पष्टमुक्तं विद्योत्पत्तितन्त्रे “कार्त्तिकस्याप्यमाबास्या गौणचान्द्रप्रमाणतः । निशीथव्यापि नी या तु तस्यां पूजां समाचरेत् ॥” निशीथमर्द्धरात्रम् । एव यत्र पूर्वदिने निशीथ- व्यापिन्यमावास्या कन्यार्के परदिने च तुलार्के- ऽर्द्धरात्रात् परं मुहूर्त्तादिव्यापिनी तत्रापि- पूर्वदिने निशीथस्य मुख्यकालत्वानुरोधात् भूत- तिथियोगानुरोधाच्च तुलार्कस्य दिनभेदनिया- मकत्वेन श्रुतत्वात् । परन्तु तुलार्कपदं नाना- वचने यद्यस्ति तत्प्रायिकाभिप्रायेणगुणफलाभि- प्रायेण वा बोध्यम् । अतएव तिथितत्त्वधृत- मादिपुराणम् । “ऋक्षराशिविशेषेण यत् कर्म्म विहितं नरैः । दैवं वाप्यथवा पैत्र्यं तदन्यत्रापि दृश्यते ॥” इति । अगस्त्यसंहितायाम् । “मेषं पूषणि संप्राप्ते लग्ने कर्क्कटकाह्वये । आविरासीत् सकलया कौशल्यायांपरःपुमान् ॥” इति ॥ अत्र मेषार्के जन्मश्रवणं मीनार्केऽपि कदाचित् उपवासः । यत्तु तन्त्रीयमिति कृत्वा पठन्ति । “तुलार्के त्वर्द्धरात्रे या दीपयात्रा तिथिर्भवेत् । तत्र संपूजयेत् कालीं सर्वकामार्थसिद्धये ॥ निशार्द्धे सा तिथिर्नास्ति तदधःकालसंयुता । तत्रापि पूजयेत् कालीं तुलार्कं नैव लङ्घयेत् ॥” इति तदमूलम् । समूलकत्वेऽपि तुलार्के इत्यत्र तुशब्दः कन्यार्कग्राहकः । तेन तुलार्के कन्यार्के वा इत्यर्थः । तुलार्कमात्रपरत्वे प्रतिसंवत्सर इत्यस्य वाधापत्ते रुक्तत्वात् । तुलार्क नैव लङ्घ- येदित्यस्य तुलार्कविहितपूजां न त्यजेत् इत्यर्थः तुलार्कविहितपूजायागौणकार्त्तिकत्वेनकर्त्तव्य- तायां विधेस्तात्पर्य्यस्योक्तत्वात् । यद्वा सर्वत्र तुलार्कघटितवचनेषु तुलार्कस्यामावास्यायामुप- लक्षणतयान्वयः । न तु विशेषणतया । न वा पूजायामपि तदन्वयः । तेन तुलार्कोपलक्षिता- मावास्यायां निशीथे कालीं पूजयेत् इतिविधि- स्तेनगौणचान्द्रकार्त्तिकामावास्यालाभः । तस्या- मेव तुलार्कसम्बन्धनियमात् । अन्यथा तुलास्थ- रव्यारब्धत्वाभावेन कदाचित् तत्परप्रतिपदादि- दर्शान्तस्य मुख्यकार्त्ति कत्वानुपपत्तिः । मुख्य- कार्त्ति कामावास्यायाः कदाचित्वृश्चिके सत्त्वात् न तु तुलार्के नियमः । तथा च तुलार्कनियता- मावास्यायां निशीथे कालीं पूजयेदिति पर्य्यव- सितम् । तुलार्कं नैव लङ्घयेदित्यत्र तुलार्कपदञ्च तुलार्कोपलक्षितामावास्यापूजापरम् । संकल्प- वाक्ये तु कार्त्तिके मासीत्युल्लेख्यं न तु राश्युल्ले- खोऽपि गौणचान्द्रेण विधानात् । केचित्तु उपल- क्षणतया अमावास्यायां अन्वयतात्पर्य्येण

तुलाराशिस्थे भास्करे इत्युल्लेख्यं इति भास्कर पदोत्तरसप्तम्या उपलक्षणतया तत्कालसम्बन्ध- बोधनसामर्थ्यात् इति वदन्ति ॥ * ॥ तन्त्रान्तरे । “तुलाराशिं गते भानौ दीपयात्रानिशासु च । पूजयेत् कालिकां देवीं धर्म्मकामार्थसिद्धये ॥” तन्त्रे । “अर्द्धरात्रात् पुरस्तात्तु यावद्वै घटिकाद्वयम् । सा महारात्रिरुद्दिष्टा यद्दत्तमक्षयं भवेत् ॥ महानिशात्र विज्ञे या अर्द्धरात्रात् परं शिवे । नाडीचतुष्टयं शस्तं तत्र पूजा महाफला ॥” विद्योत्पत्तितन्त्रे । “दीपोत्सवचतुर्द्दश्याममाया योग एव च । कालरात्रिर्म्महेशानि काली तारा प्रियङ्करी ॥” ज्ञानार्णवे । “महारात्रावमावास्यां दक्षिणायाः प्रपूजनम् । कार्त्तिके मासि सुश्रोणि कालीप्रीतिकरं परम् ॥ तत्रापि च निशीथे तन्माहासिद्धिप्रदं नृणाम् । निशीथात् परतो देवि यत्तु नाडीचतुष्टयम् ॥ सा महारात्रिरुत्कृष्टा तत्र पूजा महाफला । तारतम्येन देवेशि पूजायाः फलकल्पनम् ॥” कुलार्णवेऽपि । “भूतयुक्ता महेशानि महारात्रौ तु या कुहूः । सा कालरात्रिरुद्दिष्टा कालीतारा प्रियङ्करी ॥ तत्र पूजा तयोः कार्य्या नानापशुविहिंसनम् । बलिदानं बलिताथावात्मनाशकरं शिवे ! ॥” कुलचूडामणौ । “तिथिभ्यः शतगुणं पर्व्व दर्शः कोटिगुणोत्तरः । फलोपचारबहुलैज्यैष्ठे सूर्य्येन्दुसङ्गमे । पूजयित्वा महाकालीं नरो निर्व्वाणमृच्छति ॥ चतुर्वर्गप्रदं दर्शे कार्त्तिके कालिकार्च्चनम् । अनन्तफलदं तत्र पर्व्वयुक्ते च पर्व्वणि ॥ निशार्द्धे पूजयद्देवों नृमुण्डां मुण्डमालिनीम् । पश्चाज्झिल्लीरवे घोरे सर्व्वप्राणिभयङ्करे ॥” कालीकुलसद्भावे । “दीपोत्सर्गचतुर्द्दश्या संमिश्रा या भवेत् कुहूः । तस्यां या तामसी रात्रिः सोच्यते काल- रात्रिका ॥ तस्यां पूजा प्रकर्त्तव्या काली तारा प्रियङ्करी ॥ तुलामकरमेषेषु कन्यायां मिथुने तथा । भूतविद्धाप्यमावास्या पूज्या भवति यत्रतः ॥” इति जीमूतवाहनकृतधर्म्मरत्ने कालविवेकधृत हारीतवचनम् ॥ * ॥ शिवरात्रिप्रकरणे देव- लोक्तमहानिशा यथाः, -- “महानिशे द्वे घटिके रात्रेर्म्मध्यमयामयोः ॥” इति गङ्गामाहात्म्यप्रकरणे गृहस्थरत्नाकर- धृता तु । “महानिशा तु विज्ञेया मध्यमं प्रहरद्वयम् । तत्र स्नानं न कुर्व्वीत नित्यनैमित्तिकादृते ॥” ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । “षण्मुहूर्त्ते व्यतीते तु रात्रावेव महानिशा ।” कृत्यतत्त्वार्णवे बौधायनः । “महानिशा तु विज्ञेया मध्यं मध्यमयामयोः ।”

पृष्ठ ५/१५२

दव्यागमे । “अमावास्यामर्द्धरात्रे दक्षिणां पूजयेत्पराम् । कुलऋक्षे च यः कुर्य्यात् स गच्छेच्छिवसन्नि- धिम् ॥ तुलायां भौमवारे च अमावास्या यदा भवेत् । तिथिः सापि महापुण्या शिवेन परिकीर्त्तिता ॥ वर्षेश्चतुर्भिर्यत् पुण्यं विधिवत् पूज्य चण्डिकाम् तत्फलं लभते वीर अमावास्यां निशार्द्धके ॥” कालीकुलतन्त्रे । “निशार्द्धे पूजयेद्देवीं श्मशानालयवासिनीम् ॥” इति ॥ मालिनीतन्त्रे । “एतत्सन्ध्यात्रयेणैव अर्द्धरात्रौ तु वन्दना । महारात्रावपि तथा कार्य्या देशिकसत्तमैः ॥” * स्वापकालो यथा, -- श्रीदेव्युवाच । “देवदेव महादेव संसारार्णवतारक । देवतायाः स्वापकालं कथयस्व दयानिधे ॥ श्रीशिव उवाच । चतुर्द्दण्डात् परं देवि रात्रेः प्रथमयामकः । स्वापकालस्तु कथितः पूजानर्थफलप्रदा । पूजा होमस्तोत्रनती जाग्रत्काले प्रशस्यते ॥” इति कालीकुलामृततन्त्रे ॥ * ॥ “समुद्रमथने देवि देवासुरगणाः पुरा । नाराध्य त्वां प्रमथ्नीयुरतस्त्वं विषरूपिणी ॥ आविर्भूता महाकाली ब्रह्माण्डनाशनाशिनी । तद्दृष्ट्वा देवा दैत्याश्च भीता मां शरणं गताः ॥ तेषामपि भयं दृष्ट्वा भीतोऽहं विषसन्निधौ । गत्वा ध्यानपरो भूत्वा विषं पातुं समारभे ॥ पूर्व्वोक्ता या महाविद्या आविर्भूता च मे हृदि । तुलां कुह्वां निशार्द्धे च देवदानवनिद्रिते ॥ मनुष्यपशुपक्ष्यादौ निद्रिते चान्यजन्तुषु । तस्मिन् काले मया पूज्या इन्द्रेणाप्यसुरेण तु ॥ देव्युवाच । कुत्र काले त्वया पूज्या इन्द्रेणाप्यसुरेण च ॥ महादेव उवाच । अर्द्धरात्रान्मुर्त्ते च मया चेन्द्रेण पूजिता । ततो मुहूर्त्ते संपूज्या वीरेणाप्यसुरेण च ॥ अत आद्यः पाशवः स्यात् वैरः शेषः प्रकी- र्त्तितः । म्वायम्भुवेन मनुना मर्त्त्ये तेन प्रपूजिता ॥” इति गोप्यगोपनलीलागमे ६ पटलः ॥ * ॥ कालीकुलसर्व्वस्वे । “निशार्द्धे सा तिथिर्नास्ति तदूर्द्ध्वे भूतसंयुता । तत्रापि पूजयेद्देवों भूतयुक्तां न लङ्घयेदिति ॥” अथ रक्षाकालीपूजाप्रमाणम् । उत्तरकामाख्या- तन्त्रे । “मारीभये समायाते दुर्भिक्षभयपीडिते । पूजयेत् परया भक्त्या कालीं कालविनाशिनीम् ॥ रक्षणात् सर्व्वभूतानां रक्षाकालीतिं सा स्मृता ॥”

ज्ञानार्णवे । “सर्व्वविघ्नोपशान्त्यर्थं रक्षाकालीं प्रपूजयेत् । शनिमङ्गलवारे च प्रदोषे पूजयेत् शिवाम् ॥ चतुर्द्दश्याममायां वा नवम्यामष्टमीतिथौ । पूजनात् वरदा काली यथेप्सितफलप्रदा ॥” कालीकूलसर्व्वस्वे । “निशामुखे महेशानी काली रक्षार्थमादरात् पूजनीया नृभिः सर्व्वैरुपचारसमन्वितैः । वित्तशाठ्यं न कर्त्तव्यं यथाविभवविस्तरैः ॥” निरुत्तरतन्त्रे । “बलिदानन्तु विधिवत् मधुभिः पायसे न च । पूपैर्म्मोदकसंघैश्च पृथुकैः श्रीफलैरपि ॥ नानाफलैः शाकसूपैः पञ्चतत्त्वै र्म्महेश्वरीम् । पूजयेद्विघ्नशान्त्यर्थं कालीं रक्षाविधायिनीम् ॥ प्रदोषसमये पूजा कर्त्तव्या भूतिमिच्छता । रात्रौ विसर्ज्जनं कार्य्यं क्रीडाकौतुकमङ्गलैः ॥ भैरवतन्त्रे । “अथ वक्ष्ये महेशानि घोरे मारीभये तथा । औत्पातिके च दुर्भिक्षे युद्धे राष्ट्रभयागते । पूजां कुर्य्यात् महाकाल्या रक्षार्थं पञ्चपर्व्वसु ॥ प्रदोषकाले संपूज्य निशायान्तु विसर्ज्जयेत् । मुहूर्त्तद्वितयं कालः प्रदोषोऽस्तमयात्ततः ॥” तन्त्रान्तरे । “निशामुखे महाकालीं महामारीभये शिवाम् कालीं त्रैलोक्यरक्षार्थं पूजयेत् रक्षणात्मि- काम् ॥” * ॥ अथ फलहारीपूजाप्रमाणम् । “मधुमासे सिताष्टम्यां वैशाखत्रितयेऽहनि । पौर्णमास्यां तथा ज्यैष्ठे अमायाञ्च महेश्वरि ॥” इत्यादि । “आमायां कार्त्तिके चैवनवम्यां शुक्लपक्षके ।” इति कात्यायनीतन्त्रे ७८ पटलः ॥ “ज्यैष्ठे मासि तथामायां सफलं कालिकार्च्च नम् ।” इत्युत्तरकामाख्यातन्त्रे ११ पटलः ॥ “ज्यैष्ठे मासि अमायां वै मध्यरात्रे महेश्वरि । पूजयेत् कालिकां देवीं नानाद्रव्योपहारकैः ॥ तत्रैव सितपक्षे तु पञ्चदश्यां निशार्द्धके । पूजयेच्च फलैर्लक्षैः शक्तितो वापि कालिकाम् ॥” इति मायातन्त्रे २७ पटलः ॥ अथ रटन्तीपूजाप्रमाणम् । “माघे मास्यसिते पक्षे रटन्त्याख्या चतुर्द्दशी । तस्यां निशार्द्ध समये पूजयेन्मुण्डमालिनीम् ॥” इति मायातन्त्रे १७ पटलः ॥ “मकरस्थे रवौ कृष्णचतुर्द्दश्यां निशार्द्धके । पूजयेद्दक्षिणां कालीं धर्म्मकामार्थसिद्धये ॥” इत्युतरकामाख्यातन्त्रे ९ पटलः ॥ श्यामाकः, पुं, (श्यामं श्यामवर्णमकतीति । अक गतौ + अण् ।) तृणधान्यमेदः । शामा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । श्यामकः २ श्यामः ३ त्रिबीजः ४ अविप्रियः ५ सुकुमारः ६ राज- धान्यम् ७ तृणवीजोत्तमः ८ । अस्य गुणाः ।

मधुरत्वम् । तिक्तत्वम् । कषायत्वम् । लघुत्वम् । शीतलत्वम् । वातकारित्वम् । कफपित्तव्रणदोष- नाशित्वम् । सुग्राहित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “श्यामाकः शोषणो रूक्षो वातलः कफपित्त- कृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ श्यामाङ्गः, पुं, (श्यामानि अङ्गानि यस्य । बुध- ग्रहः । इतित्रिकाण्डशेषः ॥ कृष्णकलेवरे, त्रि यथा, -- “श्यामाङ्गीं शशिशेखरां निजकरैर्दानञ्च रक्तो- त्पलं रत्नाढ्यं चसकं परं भयहरं संबिभ्रतीं शाश्व- तीम् । मुक्ताहारलसत्पयोधरनतां नेत्रत्रयोल्लालिनीं वन्देऽहं सुरपूजितां हरबधूं रक्तारविन्द- स्थिताम् ॥” इति तन्त्रसारे भुवनेश्वरीध्यानम् ॥ श्यामाम्ली, स्त्री, (श्यामा चासौ अम्ली चेति कर्म्मधारयः ।) नीलाम्ली । इति राज- निर्घण्टः ॥ श्यालः, पुं, (श्यायते नर्म्मार्थं प्राप्यतेऽसौ इति । श्यै + बाहुलकात् कालन् ।) पत्नीभ्राता । इत्यमरः ॥ शाला इति भाषा ॥ (यथा, गीता- याम् । १ । ३४ । “मातुलाः श्वशुराः पौत्त्राः श्यालाः सम्बन्धिन- स्तथा । एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन ॥”) तत्पर्य्यायः । वाक्कीरः २ श्यालिकः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ श्वशुर्य्यः ४ आत्मवीरः । इति जटाधरः ॥ तन्मरणे एकरात्राशौचं यथा । आचार्य्यपत्रीपुत्त्रोपाध्यायमातुलश्वशुरश्वशुर्य्य- सहाध्यायिशिष्येष्वे करात्रेणेति । इति शुद्धि- तत्त्वम् ॥ दन्त्यसादिश्च । (भगिनीपतिः । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । १ । १० । १५१ । “भग्नी पुत्त्रो भागिनेयो भ्रातृपुत्त्रश्च भ्रातृजः श्यालस्तु भगिनीकान्तो भगिनीपतिरेव ॥”) श्यालकः, पुं, श्याल एव । स्वार्थे कन् ।) श्यालः । इति रत्नावली ॥ (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । १ । १० । १४९ । “पत्नीभ्राता श्यालकश्च पत्नीभग्नी च श्यालिका ॥”) श्यालिका, स्त्री, पत्न्या भगिनी । शाली इति भाषा । तत्पर्य्यायः । (श्याली २ केलिकुञ्चिका ३ इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । १ । १० । १४९ । “पत्नीभ्राता श्यालकश्च पत्नीभग्नी च श्यालिका ॥”) श्यावः, पुं, (श्यै + बाहुलकात् वः ।) कपिशः । इत्यमरः ॥ स तु कृष्णपीतमिश्रवर्णः । इति भरतः ॥ तद्युक्ते, त्रि ॥ (यथा बृहत्संहि- तायाम् । ४ । २९ ।

पृष्ठ ५/१५३

“श्यावतनुः स्फुटितः स्फुरणो वा क्षुत्समरामयचौरभयाय ॥”) श्यावदन्, [त्] त्रि, (श्यावा दन्ता यस्य । “विभाषा श्यावारोकाभ्याम् ।” ५ । ४ । १४४ । इति दत्रा- देशः ।) कृष्णपीतमिश्रितवर्णदन्तयुक्तः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ श्यावदन्तः, त्रि, (श्यावा दन्ता यस्य । “विभाष । श्यावारोकाभ्याम् ।” ५ । ४ । १४४ । इति विभाषया दत्रादेशो न । स्वार्थे कन् च ।) स्वाभाविककृष्णवर्णदशनयुक्तः । प्रधानदन्तद्वयमध्यस्थक्षुद्रदन्तविशिष्टः । प्रधान- दन्तोपरिदन्तान्तरयुक्तः । यथा विष्णुः । अथ नर- कानुभूतदुःखानां तिर्य्यक्त्वमुत्तीर्णानां मानुष्ये लक्षणानि भवन्ति । कुष्ठ्यतिपातकी । ब्रह्महा यक्ष्मी । सुरापः श्यावदन्तकः । सुवर्णहारी कुनखी । गुरुतल्पगो दुश्चर्म्मा इत्यादि । श्याव- दन्तकः स्वभावकृष्णदन्तः । प्रधानदन्तद्वयमध्य- वर्त्तिक्षुद्रदन्तः । प्रधानदन्तोपरि दन्तान्तर- मिति केचित् ॥ कुनखी सङ्कचितनखः । दुश्चर्म्मा स्वभावतः अनावृतमेढ्रः । अतएव महारोगिणो यावज्जीवमशीचमाह कूर्म्मपुराणम् । “क्रियाहीनस्य मूर्खस्य महारोगिण एव च । यथेष्टाचरणस्याहुर्म्मरणान्तमशौचकम् ॥” क्रियाहीनस्य नित्यनैमित्तिकक्रियाननुष्ठायिनः । मूर्खस्य गायत्रीरहितस्य । सार्थगायत्रीरहि- तस्येति रुद्रधरः ॥ महारोगिणः पापरोगाष्ट- कान्यतमरोगवतः । ते च उन्मादस्त्वग्दोषो राजयक्ष्मा श्वासो मधुमेहो भगन्दर उदरो- ऽश्मरी इत्यष्टौ पापरोगा नारदोक्ताः । यथेष्टा- चरणस्य द्यूतवेश्याद्यासक्तस्य । एवञ्च भविष्य- पुराणोक्तं यतिचान्द्रायणप्रायश्चित्तं अकृतप्राय- श्चित्तानां कुष्ठ्यादीनां दाहे बोद्धव्यम् । अन्य- थैषां प्रायश्चित्तोपदेशो विफलः स्यात् । यथा विष्णुः । कुनखी श्यावदन्तश्चद्वादशरात्रं कृच्छ्रं चरित्वोद्धरेयातां तद्दन्तनखौ इति । अत्र द्वादश- रात्रं पराकरूपं तत्र पञ्चधेनवः । न तु प्राजा- पत्यम् । तद्दाहकर्त्तुर्यतिचान्द्रायणेन विषम- शिष्टत्वात् । अत्र बहूनामेकधर्म्माणामिति वच- नात् आकाङ्क्षितत्वात् कुष्ठ्यादीनामपि प्रायश्चि- त्तम् । अतएव प्रायश्चित्तविवेकेऽप्युक्तं एवं दुश्चर्म्मादिष्वप्यूह्यमिति । महापातकादतिपात- कस्य गुरुत्वात् तच्छेषेऽपि प्रायश्चित्तं द्विगुणम् । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ श्यावदन्तकः, त्रि, (श्यावा दन्ता यस्य । “विभाष । श्यावारोकाभ्याम् ।” ५ । ४ । १४४ । इति विभाषया दत्रादेशो न । स्वार्थे कन् च ।) स्वाभाविककृष्णवर्णदशनयुक्तः । प्रधानदन्तद्वयमध्यस्थक्षुद्रदन्तविशिष्टः । प्रधान- दन्तोपरिदन्तान्तरयुक्तः । यथा विष्णुः । अथ नर- कानुभूतदुःखानां तिर्य्यक्त्वमुत्तीर्णानां मानुष्ये लक्षणानि भवन्ति । कुष्ठ्यतिपातकी । ब्रह्महा यक्ष्मी । सुरापः श्यावदन्तकः । सुवर्णहारी कुनखी । गुरुतल्पगो दुश्चर्म्मा इत्यादि । श्याव- दन्तकः स्वभावकृष्णदन्तः । प्रधानदन्तद्वयमध्य- वर्त्तिक्षुद्रदन्तः । प्रधानदन्तोपरि दन्तान्तर- मिति केचित् ॥ कुनखी सङ्कचितनखः । दुश्चर्म्मा स्वभावतः अनावृतमेढ्रः । अतएव महारोगिणो यावज्जीवमशीचमाह कूर्म्मपुराणम् । “क्रियाहीनस्य मूर्खस्य महारोगिण एव च । यथेष्टाचरणस्याहुर्म्मरणान्तमशौचकम् ॥” क्रियाहीनस्य नित्यनैमित्तिकक्रियाननुष्ठायिनः । मूर्खस्य गायत्रीरहितस्य । सार्थगायत्रीरहि- तस्येति रुद्रधरः ॥ महारोगिणः पापरोगाष्ट- कान्यतमरोगवतः । ते च उन्मादस्त्वग्दोषो राजयक्ष्मा श्वासो मधुमेहो भगन्दर उदरो- ऽश्मरी इत्यष्टौ पापरोगा नारदोक्ताः । यथेष्टा- चरणस्य द्यूतवेश्याद्यासक्तस्य । एवञ्च भविष्य- पुराणोक्तं यतिचान्द्रायणप्रायश्चित्तं अकृतप्राय- श्चित्तानां कुष्ठ्यादीनां दाहे बोद्धव्यम् । अन्य- थैषां प्रायश्चित्तोपदेशो विफलः स्यात् । यथा विष्णुः । कुनखी श्यावदन्तश्चद्वादशरात्रं कृच्छ्रं चरित्वोद्धरेयातां तद्दन्तनखौ इति । अत्र द्वादश- रात्रं पराकरूपं तत्र पञ्चधेनवः । न तु प्राजा- पत्यम् । तद्दाहकर्त्तुर्यतिचान्द्रायणेन विषम- शिष्टत्वात् । अत्र बहूनामेकधर्म्माणामिति वच- नात् आकाङ्क्षितत्वात् कुष्ठ्यादीनामपि प्रायश्चि- त्तम् । अतएव प्रायश्चित्तविवेकेऽप्युक्तं एवं दुश्चर्म्मादिष्वप्यूह्यमिति । महापातकादतिपात- कस्य गुरुत्वात् तच्छेषेऽपि प्रायश्चित्तं द्विगुणम् । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ श्येतः, पुं, (श्यैङ गतौ + “हृश्याभ्यामितन् ।” उणा ०३ । ९३ । इति इतन् ।) शुक्लवर्णः । तद्वति, त्रि । इत्यमरः ॥ श्येतकोलकः, पुं, (श्येतः कोलः क्रोडदेशो यस्य । कन् ।) मत्स्यविशेषः । पुँटी इति भाषा । यथा । सफरः श्येतकोलकः । इति हारावली ॥ श्येनः, पुं, (श्यै ङ गतौ + श्यास्त्याहृञविभ्य इनच् ।” उणा० २ । ४६ । इति इनच् ।) पाण्डुरवर्णः । इति मेदिनी ॥ पक्षिविशेषः ।

सञ्चालः इति वाज् इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । शशादनः २ पत्री ३ । इत्यमरः ॥ कपोतारिः ४ पतद्भीरुः ५ । इति शब्दरत्नावली । घाति- पक्षी ६ ग्राहकः ७ मारकः ८ । इति जटा- धरः ॥ शशादः ९ क्रव्यादः १० क्रूरः ११ वेगी १२ खगान्तकः १३ करगः १४ नीलपिच्छः १५ लम्बकर्णः १६ रणप्रियः १७ रणपक्षी १८ पिच्छवाणः १९ स्थूलनीलः २० भयङ्करः २१ । इति राजनिर्घण्टः ॥ शशघातकः २२ । इति भावप्रकाशः ॥ अस्य मांसगुणाः प्रसहशब्दे द्रष्टव्याः ॥ * ॥ तस्य शुभाशुभसूचकत्वं यथा, -- “प्रदक्षिणीकृत्य नरं व्रजन्तो यात्रासु वामेन गताः प्रवेशे । श्येनाः प्रशस्ताः प्रकृतस्वरास्ते शान्ताः प्रदीप्ता विततस्वरास्ते ॥ श्येनो नृणां दक्षिणवामपृष्ठ- भागेषु भाग्यैः स्थितिमादधाति । तिष्ठन् पुरस्तान्मृतये करोति युद्धे जयं छन्नरथध्वजस्थः ॥” इति वसन्तराजशाकुने अष्टमवर्गः ॥ श्येनघण्टा, स्त्री, दन्तीवृक्षः । इति राज- निर्घण्टः ॥ श्येनचित्, पुं, (श्येनेन चयति अन्यपक्षिण इति । चि + क्विप् ॥) श्येनपक्षिरक्षकः । इतिकेचित् (श्येन इव चीयते इति । कर्म्मण्यग्न्याख्या- याम् ।” ३ । २ । ९२ । इति क्विप् । अग्न्यर्थ इष्टकाचयः । इति काशिका ॥) श्येनी, स्त्री, श्वेतवर्णा । इति जटाधरः ॥ श्येन- पत्नी च ॥ (सा तु कश्यपात् दक्षकन्यायां ताम्रायां समुत्पन्ना । यथा, मार्कण्डेये । १०४ । ८ । “ताम्रा च सुषुवे श्ये नीप्रमुखाः कन्यका द्विज । यासां प्रसूताः खगमाः श्येनभासशुका- दयः ॥”) श्यै, ङ गतौ । इति कविकल्मद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-अनिट् ।) तालव्यादिरन्तस्था- द्योपधः । ङ, श्यायते । इति दुर्गादासः ॥ श्यैनम्पाता, स्त्री, (श्ये नपातोऽस्यां वर्त्तते इति । “घञः सास्यां क्रियेति ञः ।” ४ । २ । ५८ । इति ञः । “श्येनतिलस्य पाते ञे ।” ६ । ३ । ७१ । इति मुमागमः ।) मृगया । इत्यमरः । (यथा, नैषधे । १९ । १२ । “नभसिमहसां ध्वान्तध्वाङ्क्षप्रमापणपत्रिणा- मिह विहरणैः श्यैनम्पातां रवेरवधारयन् ॥”) श्यो(णा)नाकः, पुं, (श्यायते इति । श्यै ङगतौ + पिणाकादश्चेति निपातनात् साधुः ।) वृक्ष- विशेषः । शोनागाछ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । मण्डूकपर्णः २ पत्रोर्णः ३ नटः ४ कट्वङ्गः ५ टुण्टुकः ६ शुकनासः ७ ऋक्षः ८ दीर्घवृन्तः ९ कुटन्नटः १० शोणकः ११ अरलुः १२ । इत्य- मरः ॥ स्योनाकः १३ । इति भरतः ॥ शोणः १४ अवटुः १५ दीर्घवृन्दकः १६ । इति शब्द- रत्नावली ॥ पृथुशिम्बिः १७ शल्लकः १८ ।

इति जटाधरः ॥ कटम्भरः १९ मयूरजङ्घः २० अरलुकः २१ प्रियजीवः २२ । तद्भेदा यथा, -- “श्योनाकः पृथुशिम्बोऽन्यो भल्लूको दीर्घवृन्तकः टेन्द्रकः पीतवृक्षश्च भूतसारो मुनिद्रुमः ॥ निःसारः फलवृन्ताकः पूतिपत्रो वसन्तकः । मण्डूकवर्णः पीताङ्गो जम्बुकः पीतपादकः ॥ वातारिः पीतकः शोणः कुलटश्च विरोचनः । भ्रमरेष्टो वह्निजङ्घो नेत्रनेत्रमिताभिधः ॥” पुस्तकान्तरे टेन्द्रकस्थाने टुण्टकः फलवृन्ताक- स्थाने फल्गुवृन्ताकः पीतपादकस्थाने पीत- पादपः कुलटस्थाने कुनटः वह्निजङ्घस्थाने वर्हि- जङ्घ इति च पाठः ॥ तयोर्गुणाः । “श्योनाकयुगलं तिक्तं शीतलञ्च त्रिदोषजित् । पित्तश्लेष्मातिसारघ्नं सन्निपातज्वरापहम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अपिच । “श्योनाकः शोषणश्च स्यान्नटकट्वङ्गटुण्टुकाः । मण्डूकपर्णपत्रोर्णशुकनासकुटन्नटाः ॥ दीर्घवृन्तोऽरलुश्चापि पृथुशिम्बः कटम्भरः । श्योनाको दीपनः पाके कटुकस्तुवरो हिमः ॥ ग्राही तिक्तोऽनिलश्ले ष्मपित्तक्राशामनाशनः । कटुकस्य फलं बालं रूक्षं वातकफायहम् ॥ हृद्यं कषायं मधुरं रोचनं लघु दीपनम् । गुल्मार्शः कृमिहृत् प्रोक्तं गुरु वातप्रकोपणम्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ श्रक, इ ङ सर्पे इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-सक०-सेट् ।) रेफयुक्ताद्यः । इ, श्रङ्क्यते ङ, श्रङ्कते । सर्पो गतिः । इति दुर्गादासः ॥ श्रग, इ व्रजे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (स्वा०- पर०-सक०-प्लुतौ अक०-सेट् ।) रेफान्तताल- व्यादिः । अयं प्लुतगताविति भट्टमल्लः । इ, श्रङ्ग्यते । इति दुर्गादासः ॥ श्रण, कन्दाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) क, श्राणयति । स्वमते अस्यञ्यङि ह्नस्वविकल्पनेऽप्यष्टमस्वरानुबन्धा- भावोऽन्ये षामनुरोधात् । इति दुर्गादासः ॥ श्रण, म दाने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० पर० सक०-सेट् । तालव्यादी रेफयुक्तः । म, श्रण- यति । इति दुर्गादासः ॥ श्रत्, व्य, श्रद्वा । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गा- दासः ॥ (सत्यम् । इति निघण्टुः । ३ । १० ॥) श्रथ, इ ङ शैथिल्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा० आत्म०-अक०-सक०-च सेट् ।) शैथिल्यमिह शिथिलीभावस्तत्करणञ्च ॥ इ, श्रन्थ्यते । ङ, श्रन्थते वस्त्रं शिथिलं स्यादित्यर्थः । श्रन्थते वस्त्रं लोकः शिथिलं करोति इत्यर्थः । इति दुर्गा- दासः ॥ श्रथ, क यत्ने । प्रतिहृषि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०-पर०-यत्ने अक०-प्रतिहर्षे सक० सेट् । क, श्राथयति पठितुं शिष्यः । श्राथयति शिशुं लोकः पुनःपुनर्हर्षयति इत्यर्थः । इति दुर्गा- दासः ॥