शब्दकल्पद्रुमः/वृहती

पृष्ठ ४/४९२

वृ(बृ)हती, स्त्री, (वृहत् + गौरादित्वात् ङीष् ।) क्षुद्रवार्त्ताकी । व्याकुड इति भाषा । तत्पर्य्यायः । महती २ क्रान्ता ३ वार्त्ताकी ४ सिंहिका ५ कुली ६ राष्ट्रिका ७ स्थूलकण्टा ८ भण्टाकी ९ महोटिका १० बहुपत्री ११ कण्टतनुः १२ कण्टालुः १३ कट्फला १४ डोरडी १५ वन- वृन्ताकी १६ । इति राजनिर्घण्टः ॥ सिंही १७ प्रसहा १८ रक्तपाकी १९ लतावृहतिका २० । इति रत्नमाला ॥ अस्या गुणाः । कटुत्वम् । तिक्तत्वम् । उष्णत्वम् । वातज्वरारोचकाम- काशश्वासहृद्रोगनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अपि च । “वृहती पाचनी सोष्णा ग्राहिणी वात- नाशिनी ॥” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ महती । इत्यमरः ॥ (इयन्तु नारदस्य वीणा । केचित्तु विश्वावसोर्गन्धर्व्वराजस्य वीणां बृहती- माहुः । तथा च । “विश्वावसोस्तु बृहती तुम्बुरोस्तु कलावती । महती नारदस्य स्यात् सरस्वत्यास्तु कच्छपी ॥” इति माघटीकायां मल्लिनाथधृतवैजयन्ती । १ । १० ॥ * ॥) उत्तरीयवस्त्रम् । वारिधानी । वाक् ॥ कण्टकारी । इति मेदिनी ॥ (मर्म्म- स्थानविशेषः । यथा, सुश्रुते । ३ । ६ । “स्तनमूलादुभयतः पृष्ठवंशस्य बृहती नाम तत्र शोणितातिप्रवृत्तिनिवृत्तिनिमित्तैरुपद्रवै- र्म्रियते ॥”) छन्दोभेदः । स तु नवाक्षरपादः । यथा, -- “उक्थात्युक्था तथा मध्या प्रतिष्ठान्या सुपू- र्व्विका । गायत्त्र्युष्णिगनुष्टुप् च वृहती पंक्तिरेव च ॥ इत्यादि । तद्भेदानाह । वृहती नवाक्षरा यथा, भुजगशिशुसुता नौ मः । ह्रदतटनिकटक्षौणी भुजगशिशुसुता यासीत् । मुररिपुदलिते नागे व्रजजनसुखदा साभूत् ॥ युतेत्येवं शम्भुप्रभृतिषु पाठः । भृतेत्येवमाधु- निकाः पठन्ति । स्यान्मणिमध्यं चेद्भमसाः । कालियभोगा भोगगतस्तन्मणिमध्यस्फीतरुचा । चित्रपदा भो नन्दसुतश्चारु ननर्त्त स्मेरमुखः ॥ सजरैर्भुजङ्गसङ्गता । तरला तरङ्गरिङ्गितैर्यमुना भुजङ्गसङ्गता । कथमेतु वत्सचारकश्चपलः सदैव तां हरिः ॥” इति छन्दोमञ्जरी ॥ वृ(बृ)हतीपतिः, पुं, (वृहतीनां वाचां पतिः ।) बृहस्पतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ वृ(बृ)हत्, त्रि, (वृह वृद्धौ + “वर्त्तमाने पृषद्वृहन्मह- ज्जगच्छतृवच्च ।” उणा० २ । ८४ । इति अतिप्रत्ययेन निपातनात् साधु ।) महत् । इत्यमरः ॥ (यथा, माघे । २ । १० । “वृहत्सहायः कार्य्यान्तं क्षोदीयानपि गच्छति । संभूयाम्भोधिमभ्येति महानद्या नगापगा ॥”) वृ(बृ)हत्कः, त्रि, (वृहत्प्रकारः । वृहत् + “चञ्च- द्वृहतोरुपसंख्यानम् ।” ५ । ४ । ३ । इत्यस्य वार्त्ति- कोक्त्या कन् ।) वृहत् । वृहच्छब्दात् कन्प्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥

वृ(बृ)हत्कन्दः, पुं, (वृहत् कन्दं यस्य ।) गृञ्जनः । इति रत्नमाला ॥ विष्णुकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हत्कालशाकः, पुं, (वृहन् महान् काल- शाकः ।) शोथजिह्मः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वृहत्कालकासुन्दिया इति भाषा ॥ वृ(बृ)हत्काशः, पुं, (वृहन् काशः ।) खड्गटः । इति हारावली ॥ खाग्डा इति भाषा ॥ वृ(बृ)हत्कुक्षिः, त्रि, (वृहन् कुक्षिर्यस्य ।) तुन्दिलः । इत्यमरः ॥ वृ(बृ)हत्तालः, पुं, (वृहन् तालः ।) हिन्तालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हत्तिका, स्त्री, (वृहन् तिक्तो यस्याः ।) पाठा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हत्तृणः, पुं, वंशः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (क्वचित् क्लीवेऽपि दृश्यते ॥) वृ(बृ)हत्त्वक्, [च्] पुं, (वृहती त्वक् यस्य ।) ग्रहना- शनवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ छातियान् इति भाषा ॥ वृ(बृ)हत्पत्रः, पुं, (वृहत्पत्रं यस्य ।) हस्तिकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हत्पत्रा, स्त्री, (वृहत्पत्रं यस्याः ।) त्रिपर्ण्णिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हत्पाटलिः, पुं, धुस्तूरः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ वृ(बृ)हत्पादः पुं, (वृहन् पादो यस्य ।) वटवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वृ(बृ)हत्पारेवतं, क्ली, (वृहत् महत् पारेवतम् ।) महापारेवतम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हत्पाली, [न्] पुं, वनजीरः । इति राज- निर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हत्पीलुः, पुं, (वृहन् पीलुः ।) महापीलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हत्पुष्पी, स्त्री, (वृहत् पुष्पं यस्याः । ङीष् ।) घण्टारवा । इति जटाधरः ॥ वृ(बृ)हत्फलः, पुं, (वृहत् फलं यस्य ।) चचेण्डा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हत्फला, स्त्री, (वृहत् फलं यस्याः ।) कटु- तुम्बी । महेन्द्रवारुणी । कुष्माण्डी । महाजम्बूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हदङ्गः, पुं, (वृहदङ्गं यस्य ।) मतङ्गजः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वृ(बृ)हदम्लः, पुं, (वृहन् अम्लो यस्य ।) रुजाकरः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ काम्राङ्गा इति भाषा ॥ वृ(बृ)हदेला, स्त्री, (वृहती एला ।) स्थूलैला । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हत्गृहः, पुं, (वृहद्गृहं यस्मिन् ।) कारूष- देशः । स तु विन्ध्यपर्व्वतस्य पश्चात् मालव- देशस्य निकटे वर्त्तते । इति हेमचन्द्रः ॥ त्रिकाण्डशेषे वृहद्गुह इति पाठः ॥ वृ(बृ)हद्गोलं, क्ली, (वृहत् गोलं गोलाकारफलं यस्य ।) शीर्णवृन्तम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तरमूज इति भाषा ॥

वृ(बृ)हद्दलः, पुं, (वृहद्दलं यस्य ।) पट्टिकालोध्रः । हिन्तालः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हद्धलं, क्ली, (वृहत् हलं यस्य ।) महालाङ्गलम् । तत्पर्य्यायः । हलिः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वृ(बृ)हद्वीजः, पुं, (वृहत् बीजं यस्य ।) आम्रातकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वृ(बृ)हद्भट्टारिका, स्त्री, दुर्गा । इति शब्दमाला ॥ वृ(बृ)हद्भानुः पुं, (वृहन् भानू रश्मिर्यस्य ।) अग्निः । (यथा, महाभारते । ३ । २२० । ८ । “तपसश्च मनुं पुत्त्रं भानुञ्चाप्यङ्गिराः सृजत् । बृहद्भानुन्तु तं प्राहुर्ब्राह्मणा वेदपारगाः ॥”) चित्रकवृक्षः । इत्यमरः ॥ (सत्यभामापुत्त्रः । यथा, भागवते । १ । ६१ । १० । “चन्द्रभानुर्व्वृहद्भानुरतिभानुस्तथाष्टमः ॥” सत्रायणपुत्त्रः । यथा, भागवते । ८ । १३ । ३५ । “सत्रायणस्य तनयो वृहद्भानुस्तदा हरिः ॥” पृथुलाक्षस्य पुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । २३ । ११ । “चतुरङ्गो रोमपादात् पृथुलाक्षस्य तत्सुतः । वृहद्रथो वृहत्कर्म्मो वृहद्भानुश्च तत्सुताः ॥” वृहद्रश्मिविशिष्टे, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । ३६ । १५ । “वृहद्भानो यविष्ठ्य ॥” “हे अग्ने हे वृहद्भानो वृहन्तो भानवो यस्य तादृश ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वृ(बृ)हद्रथः, पुं, (वृहन् रथो यस्य ।) इन्द्रः । यज्ञ- पात्रम् । मन्त्रविशेषः । सामवेदांशः । नदी- विशेषे, स्त्री । इति केचित् ॥ (तिग्मपुत्त्रः यथा, मात्स्ये । ५० । ८५ । “तिग्माद्बृहद्रथो भाव्यो वसुदामा वृहद्रथात् ॥” शतधन्वपुत्त्रः । यथा, भागवते । १२ । १ । १३ । “शतधन्वा ततस्तस्य भविता तद्वृहद्रथः ॥” देवरातपुत्त्रः । यथा, भागवते । ९ । १३ । १५ । “तस्माद्वृहद्रथस्तस्य माहावीर्य्यः सुधृत्पिता ॥” तिमिराजपुत्त्रः । यथा, तत्रैव । ९ । २२ । ४३ । “तिमेर्व्वृहद्रथस्तस्मात् शतानीकः सुदासजः ॥” पृथुलाक्षस्य पुत्त्रः । यथा, तत्रैव । ९ । २३ । ११ । “वृहद्रथो वृहत्कर्म्मा वृहद्भानुश्च तत्सुताः ॥” प्रभूतरथे, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ८० । २ । वृहद्रथा वृहती विश्वमिन्वा ।” “वृहद्रथा प्रभूतरथा ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वृ(बृ)हद्रावी, [न्] पुं, (वृहदतिशयं द्रवतीति । द्रु + णिनिः ।) क्षुद्रोलूकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हद्वल्कः, पुं, (वृहद्वल्कः वल्कलं यस्य ।) पट्टिकालोध्रः । इति राजवल्लभः ॥ वृ(बृ)हद्वातः, पुं, (वृहन् वातो यस्मात् । अश्मरी- हरः । इति रत्नमाला ॥ देधान इति भाषा ॥ वृ(बृ)हद्वारुणी, स्त्री, महेन्द्रवारुणी । इति राज- निर्घण्टः ॥ वृ(बृ)हन्नलः, पुं, (वृहन् नलः ।) महापोटगलः । इति मेदिनी ॥ अर्ज्जुनः । यथा, -- “पार्थः किरीटी गाण्डीवी गुडाकेशो वृहन्नलः । अर्ज्जुनः फाल्गुनो जिष्णुर्विजयश्च धनञ्जयः ॥

पृष्ठ ४/४९३

सव्यसाची सुभद्रशः शब्दभेदी कपिध्वजः । वार्त्ताघ्नश्चापि वीभत्सुः ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अपि च । “अर्ज्जुनः फाल्गुनः पार्थः सव्यसाची धनञ्जयः । राधावेधी किरीट्यैन्द्री जिष्णुः श्वेतहयो नरः ॥ वृहन्नलो गुडाकेशः सुभद्रेशः कपिध्वजः । वीभत्सुः कर्णजित्तस्य गाण्डीवं गाण्डिवं धनुः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ वृहन्नला, स्त्री, अर्ज्जुनः । इति मेदिनी ॥ द्वादशवर्ष- वनवासानन्तरमज्ञातवासे विराटभवने विराट- कन्याया नृत्यगीतादिशिक्षार्थं स्त्रीक्लीववेशे- नार्जुनो वृहन्नलेति नाम्ना ख्यातोऽभूत् । यथा, अर्ज्जुन उवाच । “गायामि नृत्याम्यथ वादयामि भद्रोऽस्मि नृत्ये कुशलोऽस्मि गीते । त्वमुत्तरायै प्रदिशस्व मां स्वयं भवामि देव्या नरदेव ! नर्त्तकः ॥ इदन्तु रूपं मम येन किन्तव प्रकीर्त्तयित्वा भृशशोकवर्द्धनम् । वृहन्नलां मां नरदेव विद्धि सुतं सुतां वा पितृमातृवर्जिताम् ॥ विराट उवाच । ददामि ते हन्त वरं वृहन्नले सुताञ्च मे नर्त्तय याश्च तादृशीः ॥” इति भहाभारते विराटपर्व्व ॥ वृ(बृ)हस्पतिः, पुं, (वृहतां वाचां पतिः । “पार- स्करेति ।” ६ । १ । १५७ । इति सुट् निपात्यते ।) अङ्गिरसः पुत्त्रः । स च देवानां गुरुः धर्म्मशास्त्र- प्रयोजकः नवग्रहमध्ये पञ्चमग्रहश्च । तत्- पर्य्यायः । सुराचार्य्यः २ गीष्पतिः ३ धिषणः ४ गुरुः ५ जीवः ६ आङ्गिरसः ७ वाचस्पतिः ८ चित्रशिखण्डिजः ९ । इत्यमरः ॥ उतथ्या- नुजः १० गोविन्दः ११ चारुः १२ द्बादश- रश्मिः १३ गिरीशः १४ दिदिवः १५ पूर्ब्ब- फल्गुनीभवः १६ । इति जटाधरः ॥ सुरगुरुः १७ वाक्पतिः १८ वचसांपतिः १९ इन्द्रेज्यः २० देवेज्यः २१ वृहताम्पतिः २२ इज्यः २३ वागीशः २४ चक्षाः २५ दीदिविः २६ द्बादश- करः २७ प्राक्फाल्गुनः २८ गीरथः २९ । इति शब्दरत्नावली ॥ स च पीतवर्णः । ईशान- कोणपुरुषब्राह्मणजातिऋग् वेदसत्त्वगुण-मधुर- रसधनुर्मीनराशिपुष्यनक्षत्रवस्त्रपुष्परागमणि- सिन्धुदेशानां अधिपतिः । षडङ्गुलशरीरः । पद्मस्थः । चतुर्भुजः । अक्षवरकमण्डलुदण्डधारी । अस्याधिदेवता ब्रह्मा । प्रत्यधिदेवता इन्द्रः । स तु सूर्य्यास्यः । अङ्गिरोमुनिपुत्त्रः । प्रातःकाले प्रबलः । शुभग्रहः । देवगृहस्वामी । वृद्धः । रक्तद्रव्यस्वामी । वातपित्तकफात्मकः । बणिक्- कर्म्मकर्त्ता । अङ्गिरोगोत्रः । इति ग्रहयाग- तत्त्वादयः ॥ * ॥ तद्वारजातफलम् । “नृपेन्द्रमन्त्री नृपलब्धकामो विद्याविनोदो चतुरः प्रगल्भः ।

आचार्य्यपूज्यो मधुरस्वभावो वारे भवेद्देवगुरोर्मनुष्यः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ स च शिवस्य गुरुपुत्त्रः यथा, -- महेन्द्र उवाच । “कथं वा देवकर्त्तुश्च सिद्धानां योगिनां गुरोः । मृत्युञ्जयस्य शम्भोश्च गुरुपुत्त्रो बृहस्पतिः । ततो ज्ञानी महादेवः कथं शिष्यो गुरोः पितुः ॥ ब्रह्मोवाच । कथेयमतिगुप्ता च पुराणेषु पुरन्दर । इमां पुरा प्रवृत्तिञ्च कथयामि निशामय ॥ मृतवत्सा कर्म्मदोषाद्भार्य्या अङ्गिरसः पुरा । व्रतं चकार मद्बाक्यात् कृष्णस्य परमात्मनः ॥ व्रतं पुंसवनं नाम वर्षमेकं चकार सा । सनत्कुमारो भगवान् कारयामास तां व्रतम् ॥ स्वेच्छामयः परं ब्रह्म भक्तानुग्रहविग्रहः । तदागत्य च गोलोकात् परमात्मा कृपामयः ॥ स व्रतानशनक्षीणां तामुवाच कृपानिधिः । प्रणतां साश्रुनेत्राञ्च विनीताञ्च तया स्तुतः ॥ श्रीकृष्ण उवाच । गृहाणेदं यज्ञफलं मम तेजःसमन्वितम् । भुङ्क्ष्व मद्वरपुत्त्रस्ते भविष्यति मदंशतः ॥ पतिर्गुरुश्च देवानां वृहतां ज्ञानिनां वरः । पुत्त्रस्ते भविता साध्वि ! मद्वरेण भविष्यति ॥ मद्वरेण भवेद्यो हि स च मद्वरपुत्त्रकः । त्वद्गर्भे मम पुत्त्रोऽयं चिरजीवी भविष्यति ॥ वरजो वीर्य्यजश्चैव क्षेत्रजः पालकस्तथा । विद्यामन्त्रसुतानाञ्च गृहीतः सप्तमः सुतः ॥ इत्युक्त्वा राधिकानाथः स्वर्लोकञ्च ययौ पुरा । श्रीकृष्णवरपुत्त्रोऽयं ज्ञानी सुरगुरुः स्वयम् ॥ मृत्युञ्जयं महाज्ञानं शिवाय प्रददौ पुरा । दिव्यं वर्षत्रिलक्षञ्च तपःकर्त्रे हिमालये ॥ सुयोगज्ञानममलं तेजः स्वात्मा समं परम् । स्वशक्तिविष्णुमायाञ्च स्वांशञ्च वाहनं वृषम् ॥ स्वशूलञ्च स्वकवचं स्वमन्त्रं द्वादशाक्षरम् । कृपामयः स्तुतस्तेन श्रीकृष्णश्च परात्परः ॥ शिवलोके शिवा सा च विष्णुमाया शिव- प्रिया । शक्तिर्नारायणस्येयं तेन नारायणी स्मृता ॥ तेजःसु सर्व्वदेवानां साविर्भूता सनातनी । जघान दैत्यनिकरं देवेभ्यः प्रददौ पदम् ॥ कल्पान्ते दक्षकन्या च सा मूलप्रकृतिः सती । पितृयज्ञे तनुं त्यक्त्वा योगेन सिद्धयोगिनी ॥ बमूव शैलकन्या सा साध्वी च भर्त्तृनिन्दया । कालेन कृष्णतपसा शङ्करं प्राप शङ्करी ॥ श्रीकृष्णो हि गुरुः शम्भोः परमात्मा परात्परः । कृष्णस्य वरपुत्त्रोऽयं स्वयमेव वृहस्पतिः । अतो हेतोः सुरगुरुर्गुरुपुत्त्रः शिवस्य च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ५६ अध्यायः ॥ (पुरोहितः । मन्त्रपालके तु त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ४ । ५० । ७ । “वृहस्पतिं यः सुभृतं बिभर्त्ति ॥”

“वृहस्पतिं वृहतां महतां मन्त्राणां पालयितारं देवं उक्तलक्षणं पुरोहितं वा ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वृ(बृ)हस्पतिचक्रं, क्ली, (वृहस्पतेः चक्रम् ।) नृणां शुभाशुभज्ञानार्थं वृहस्पतिसञ्चारकालीन- अश्विन्यादिसप्तविंशतिनक्षत्रयुक्तनराकारचक्रम् । यथा, -- “शीर्षे चत्वारि राज्यं जलधिरपि करे दक्षिणे चापि सौख्यं चैकं कण्ठे विभूतिं मदनशरमितं वक्षसि प्रीतिसंहम् । पादस्थाः षट् च पीडां पुनरपि जलधिर्वामहस्ते च मृत्युं नेत्रे त्रीणि प्रदद्युः सुखमथ निजभे वाक्पतेः संक्रमर्क्षात् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ वॄ, गि ञ वृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्य्रा०- उभ०-सक०-सेट् ।) गिं, ञ, वृणाति वृणीते । वूर्णः । वूर्णिः । इति दुर्गादासः ॥ वे, ऐ ञ स्यूतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-सक०-अनिट् ।) स्यूतिस्तन्तुसन्तानम् । ऐ, ऊयात् । ञ, वयति वयते तन्त्रं तन्त्रवायः । इति दुर्गादासः ॥ वेकटः, पुं, वैकटिकः । मत्स्यभेदः । भेट्की इति भाषा । युवा । इति मेदिनी ॥ विदूषकः । इति शब्दरत्नावली ॥ तत्र पवर्गीयबकारादौ लिखितः ॥ वेगः, पुं, (विज + घञ् ।) प्रवाहः । तत्पर्य्यायः । ओघः २ वेणी ३ धारा ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ जवः । तत्पर्य्याथः । रंहः २ तरः ३ रयः ४ स्यदः ५ । इत्यमरः ॥ (यथा, मनौ । ५ । १०८ । “मृत्तोयैः शुध्यते शोध्यं नदी वेगेन शुध्यति ॥”) महाकालफलम् । इति मेदिनी ॥ रेतः । इति हेमचन्द्रः ॥ मूत्रविष्ठादिनिर्गमप्रवृत्तिः । इति भरतः ॥ संस्कारविशेषः । यथा, -- “स्पर्शादयोऽष्टौ वेगाख्यसंस्कारो मरुतो गुणाः । अष्टौ स्पर्शादयो रूपं द्रवो वेगश्च तेजसि ॥ स्पर्शादयोऽष्टौ वेगश्च द्रवत्वञ्च गुरुत्वकम् । रूपं रसस्तथा स्नेहो वारिण्येते चतुर्द्दश ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ * ॥ (यथा, भागवते । ७ । ८ । २५ । “ततोऽभिपद्याभ्यहनन्महासुरो रुषा नृसिंहं गदयोरुवेगया ॥”) वेगधारणनिषेधो यथा, -- “वेगरोधो न कर्त्तव्यश्चान्यत्र क्रोधवेगतः ॥” इति आह्निकतत्त्वधृतविष्णुधर्म्मोत्तरवचनम् ॥ अपि च । “स्वभावतः प्रवृत्तानां मलादीनां जिजीविषुः । न वेगान्वारयेद्धीरः कामादीनाञ्च धारयेत् ॥” इति राजवल्लभः ॥

पृष्ठ ४/४९४

वेगनाशनः, पुं, (वेगस्य नाशनं येन ।) श्लेष्मा । इति शब्दरत्नावली ॥ वेगसरः, पुं, (वेगेन सरति गच्छतीति । सृ + अच् ।) वेगगामिहयः । तत्पर्य्यायः । वेसरः २ अश्वतरः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ वेगितः, त्रि, (वेगः सञ्जातोऽस्य । तारकादित्वा- दितच् ।) वेगविशिष्टः । यथा, आयुर्व्वेदीये । “न वेगितोऽन्यसिद्धिः स्यात् नाजित्वा साध्य- मामयम् ॥” इत्याह्निकतत्त्वम् ॥ वेगिहरिणः, पुं, (वेगी वेगवान् हरिणः ।) श्रीकारी मृगः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेगी, [न्] त्रि, (वेगोऽस्यास्तीति । वेग + इनिः ।) वेगवान् । तत्पर्य्यायः । जङ्घाकारिकः २ जाङ्घिकः ३ तरस्वी ४ त्वरितः ५ प्रजवी ६ जवनः ७ जवः ८ । इत्यमरः ॥ (यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । २० । १४ । “अश्वाश्च वेगिनः सन्ति रथा वायुजवा मम ॥”) श्येनपक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेचा, स्त्री, (विच पृथक्भावे + अच् । टाप् ।) मूल्यम् । विचिर्लिधौ ञ पृथक्त्वे इत्यस्मात् अन् तत आप् । यथा । वेचा मूल्यञ्च वेतनम् । इति हलायुधः ॥ वेजानी, स्त्री, (विज + अच् । तमानयतीति । आ + नी + डः । गौरादित्वात् ङीष् ।) सोमराजी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेडं, क्ली, (विड + अच् ।) सान्द्रविच्छिन्नचन्दनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेडा, स्त्री, (वेड + टाप् ।) नौका । इति हेम- चन्द्रः ॥ वेडीति क्वचित् पाठः ॥ वेढमिका, स्त्री, रोटिकाविशेषः । यथा, -- “माषपिष्टिकया पूर्णगर्भा गोधूमचूर्णतः । रचिता रोटिका सैव प्रोक्ता वेढमिका बुधैः ॥ भवेद्वेढमिका बल्या वृष्या रुच्यानिलापहा । उष्णा संतर्पणी गुर्व्वी वृंहणी शुक्रला परम् ॥ भिन्नमूत्रमलास्तन्यमेदःपित्तकफप्रदा । गुदकीलार्द्दितश्वासयकृच्छूलानि नाशयेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वेण, ऋ ञ निशामने । वादित्रादानगमनज्ञान- चिन्तासु । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-उभ०- सक०-सेट् ।) ऋ, अविवेणत् । ञ, वेणति वेणते । निशामनं चाक्षुषज्ञानम् । वादित्रं मुरजादि तस्यादानं वादित्रादानम् । वादित्रं वादित्रविषयक्रिया इत्येकोऽर्थः इत्येके । इति दुर्गादासः ॥ वेणः, पुं, (वेण + अच् ।) वर्णसङ्करजातिविशेषः । स तु अम्बष्ठ्यां वैदेहकाज्जातः । यथा, -- “वैदेहकेन त्वम्बष्ठ्यामुत्पन्नो वेण उच्यते ॥” इति मानवे । १० । १९ ॥ त्रेतायुगीयसूर्य्यवंशीयचतुर्थनृपः । स तु पृथु- राजपिता । यथा, विष्णुपुराणे । “सत्पुत्त्रेण तु जातेन वेणोऽपि त्रिदिवं ययौ ।

पुन्नाम्नो नरकात्त्रातः स तेन सुमहात्मना ॥” तेन सुपुत्त्रेण मृतवेणदक्षिणहस्तमन्थनजातेन पृथुना । इति शुद्धितत्त्वम् ॥ वेणिः, स्त्री, (वी + “वीज्याज्वरिभ्यो निः ।” उणा० ४ । ४८ । इति निः । पृषोदरादित्वात् णत्वम् ।) प्रोषितभर्त्तृकादिधार्य्यकेशरचनाविशेषः । इति भरतः ॥ विरहिणीबद्धकचः । इति जटाधरः ॥ (यथा, माघे । १४ । ३० । “तत्र नित्यविहितोपहूतिषु प्रोषितेषु पतिषु द्युयोषिताम् । गुम्फिताः शिरसि वेणयोऽभव- न्न प्रफुल्लसुरपादपस्रजः ॥”) तत्पर्य्यायः । प्रवेणिः २ । इत्यमरः ॥ वेणी ३ प्रवेणी ४ । इति भरतः ॥ वेणिका ५ । इति शब्दमाला ॥ जलसमूहः । इति जटाधरः ॥ यथा । प्रयागे गङ्गायमुनासरस्वतीमेलनं त्रिवेणी ॥ वेणिका, स्त्री, (वेणि + कन् । टाप् ।) केशबन्धन- विशेषः । इति शब्दमाला ॥ वेणिवेधनी, स्त्री, जलौका । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वेणिमाधवः, पुं, प्रयागस्थपाषाणमयचतुर्भुज- देवताविशेषः । इति लोकप्रसिद्धः ॥ वेणी, स्त्री, (वेणि + वा ङीष् ।) प्रवेणी । चुलेर विउणी इति भाषा । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायो वेणिशब्दे द्रष्टव्यः । (यथा, कुमारे । २ । ६१ । “तस्यात्मा शितिकण्ठस्य सैनापत्यमुपेत्य वः । मोक्ष्यते सुरवन्दीनां वेणीर्वीर्य्यविभूतिभिः ॥”) देवताडवृक्षः । इत्यमरः ॥ मेषी । प्रवाहः । इति हेमचन्द्रः ॥ नदीविशेषः । इति मेदिनी ॥ तस्या उत्पत्तिर्यथा, -- पृथुरुवाच । “कृष्णावेण्योस्तटाद्यस्माच्छिवविष्णुगणैः पुरा । बणिक्शरीरात् कलहा निरस्ता कथिता त्वया ॥ प्रभावस्तु तयोर्नद्योः किंवा क्षेत्रस्य तस्य वा । तन्मे कथय सर्व्वज्ञ ! विस्मयोऽत्र महान् मम ॥ नारद उवाच । कृष्णा कृष्णतनुः साक्षाद्बेणी साक्षान्महेश्वरः । तत्सङ्गमप्रभावन्तु नालं वक्तुं चतुर्म्मुखः ॥ तथापि तत्समुत्पत्तिं कीर्त्तयिष्यामि ते शृणु । चाक्षुषस्यान्तरे पूर्ब्बं मनोर्देवपितामहः ॥ स ह्यद्रिशिखरे रम्ये यजनायोद्यतोऽभवत् । स कृत्वा यज्ञसम्भारान् सर्व्वदेवगणैर्व्वृतः ॥ युक्ता हरिहराभ्यां हि तद्गिरेः शिखरं ययौ । भृग्वादयो मुनिगणा मुहूर्त्ते ब्रह्मदैवते ॥ तस्य दीक्षाविधानाय समाजं चक्रुरादृताः । अथ ज्येष्ठां स्वरां पत्नीमाहूयाञ्चक्रुरीश्वराः ॥ सा शनैराययौ तावत् भृगुर्विष्णुमुवाच ह ॥ भृगुरुवाच । विष्णो स्वरा त्वयाहूता साप्यायाति न हि त्वरम् । मुहूर्त्तातिक्रमे चैव कार्य्यो दीक्षाविधिः कथम् ॥

विष्णुरुवाच । नायाति चेत् स्वरा शीघ्रं गायत्त्र्यत्र विधीयताम् । एषापि न भवेदस्य भार्य्या किं पुण्यकर्म्मणि ॥ नारद उवाच । एवमेव हि रुद्रोऽपि विष्णुवाक्यममन्यत । तच्छ्रुत्वा स भृगुर्व्वाक्यं गायत्त्रीं ब्रह्मणस्तदा ॥ निवेश्य दक्षिणे भागे दीक्षाविधिमथाकरोत् । यावद्दीक्षाविधिं तस्य विधेश्चक्रुर्मु नीश्वराः ॥ तावदभ्याययौ तत्र स्वरा यज्ञस्थले नृप । ततस्तां दीक्षितां दृष्ट्वा गायत्त्रीं ब्रह्मणा सह । सपत्नी सा परा क्रोधात् स्वरा वचनमब्रवीत् ॥ स्वरोवाच । अपूज्या यत्र पूज्यन्ते पूज्यानाञ्च व्यतिक्रमः । त्रीणि तत्र भविष्यन्ति दुर्भिक्षं मरणं भयम् ॥ मदासने कनिष्ठेयं भवद्भिः सन्निवेशिता । तस्मात् सर्व्वे जडीभूता नदीरूपा हि निश्चितम् ॥ इयञ्च दक्षिणे भागे ह्युपविष्टा मदासने । तस्माल्लोके सदादृश्या तनुरूपास्तु निम्नगा ॥ नारद उवाच । ततस्तच्छापमाकर्ण्य गायत्त्री कम्पिताधरा । समुत्थायाशपद्देवैर्वार्य्यमाणापि तां स्वराम् ॥ गायत्त्र्युवाच । तव भर्त्ता यथा ब्रह्मा ममाप्येष तथा खलु । वृथा शपसि यस्मान्मां भव त्वमपि निम्नगा ॥ नारद उवाच । ततो हाहाकृताः सर्व्वे शिवविष्णुमुखेश्वराः । प्रणम्य दण्डवत् भूमौ स्वरां तत्र विजिज्ञपुः ॥ देवा ऊचुः । देवि शप्ता वयं सर्व्वे ब्रह्माद्याश्च त्वयाधुना । यदि सर्व्वे जडीभूता भविष्यामोऽत्र निम्नगाः ॥ तदा लोकत्रयं चैतत् विनश्यति च निश्चितम् । अविवेककृतस्तस्मात् शापोऽयं विनिवर्त्तताम् ॥ स्वरोवाच । नार्च्चितो हि गणाध्यक्षो भवद्भिर्यत् सुरोत्तमाः । तस्माद्विघ्नं समुत्पन्नमबोधजनितं खलु ॥ नापि मद्वचनं ह्येतदसत्यं खलु जायते । तस्मात् स्वांशैर्जडीभूता यूयं भवत निम्नगाः ॥ आवामपि सपत्न्यौ च स्वांशाभ्यामपि निम्नगे । भविष्यावोऽत्र भो देवाः पश्चिमाभिमुखावहे ॥ नारद उवाच । इति तद्वचनं श्रुत्वा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । जडरूपाभवन्नद्यः स्वांशेनैव तदा नृप । तस्माद्विष्णुरभूत् कृष्णा वेणी देवो महेश्वरः ॥ ब्रह्मा ककुद्मिनी चान्या पृथगेव बभूव तु ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १५६ अध्यायः ॥ अन्यच्च । “सरस्वती रजोरूपा तमोरूपा कलिङ्गजा । सत्त्वरूपा च गङ्गात्र नयन्ति ब्रह्मनिर्गुणम् ॥ इयं वेणी हि निःश्रेणी ब्रह्मवर्त्म प्रयास्यतः । जन्तोर्व्विशुद्धदेहस्य श्रद्धा श्रद्धाप्लुतस्य च ॥ काशीति काचिदबला भुवनेषु रूढा लोलार्ककेशवविलोलविलोचना च ।

पृष्ठ ४/४९५

तद्दीर्यु गञ्च वरणासिरियं तदीया वेणीति यात्र गदिताक्षयशर्म्मभूमिः ॥” इति काशीखण्डे ७ अध्यायः ॥ वेणीरः, पुं, अरिष्टवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेणीसंहारः, पुं, (वेण्याः द्रौपदीवेणिकायाः संहारो भीमेन मारितदुर्य्योधनशोणितेन मोचनं यत्र ।) भट्टनारायणकृतसप्ताङ्कयुक्तनाटक- विशेषः । तत्र दुर्य्योधनकर्त्तृकद्रौपदीकेशाकर्षणा- वधि तद्वधानन्तरं तस्या वेणीबन्धनपर्य्यन्तविव- रणमस्ति । तस्यायमाद्यश्लोकः । “निषिद्धैरप्येभिर्लुलितमकरन्दो मधुकरैः करैरिन्दोरन्तश्छुरित इव सम्भिन्नमुकुलः । विधत्तां सिद्धिं नो नयनसुभगामस्य सदसः प्रकीर्णः पुष्पाणां हरिचरणयोरञ्जलिरयम् ॥” वेणुः, पुं, (अज + “अजिवृरीभ्यो निच्च ।” उणा० ३ । ३८ । इति णुः । सच नित् । अजेर्वीभावो गुणश्च ।) वंशः । इत्यमरः ॥ (यथा, रामायणे । ४ । ४३ । १७ । “तं तु देशमतिक्रम्य शैलोदा नाम निम्नगा । उभयोस्तीरयोस्तस्याः कीचका नाम वेणवः ॥”) वंशी । इति शब्दरत्नावली ॥ वेणोरुत्पत्ति- र्यथा, -- “वेणुर्यः शृणु तं विप्र तथापि विदितं तथा । द्विज आसीच्छान्तमनाः कृतसान्तपनादिभिः ॥ नाम्ना देवव्रतो दान्तः कर्म्मकाण्डविशारदः । अवैष्णवजनव्रातमध्यवर्त्ती क्रियापरः ॥ एकदापि न शुश्राव यज्ञेशोऽस्तीति भूपते । तस्य गेहमथाभ्यागाद्वेदान्तकृतनिश्चयः ॥ मद्भक्तः कोऽपि पूजां स तुलसीदलवारिणा । कृतवांस्तु गृहे किञ्चित् फलमूलं न्यवेदयत् ॥ स्नानवारि फलं किञ्चित् तस्मै प्रीत्या ददौ सुधीः । अश्रद्धयान्वितं कृत्वा सोऽप्यगृह्णात् द्विजन्मनः ॥ तेन पापेन संजातं वेणुत्वमतिदारुणम् । तेन पुण्येन तस्यार्थो मदीयप्रियतां गतः ॥ अधुना सोऽपि राजेव केतुमाले विराजते । युगान्ते तु विष्णुपरो भूत्वा ब्रह्मत्वमाप्स्यति ॥” इति पाद्मे पातालखण्डे ५ अध्यायः ॥ नृपविशेषः । इति मेदिनी ॥ वेणुकं, क्ली, तोत्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (पुं, ह्रस्वो वेणुः । “संज्ञायां कन् ।” ५ । ३ । ८७ । इति कन् । क्षुद्रवेणुः । यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । ३९ । ५९ । “पश्येदं बहुधा देव भिन्नं भिन्नं सहस्रशः । शिक्यञ्च दारवं पात्रं द्बिदलान् वेणुकान् बहून् ॥”) वेणुकर्करः, पुं, करीरवृक्षः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वेणुजः, पुं, (वेणोर्ज्जायते इति । जन + डः ।) वेणुयवः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वेणुजात- मात्रे, त्रि । यथा, भागवते । ३ । १ । २० । “वनं यथा वेणुजवह्निसंश्रयम् ॥”) वेणुध्मः, पुं, (वेणुं धमतीति । ध्मा + डः ।) वेणुवादकः । इत्यमरः ॥ वेणुनं, क्ली, मरिचम् । इति रत्नमाला ॥ वेणुज- मिति च पाठः ॥

वेणुपत्री, स्त्री, (वेणोरिव पत्रं यस्याः ।) वंश- पत्रीवृक्षः । तत्पर्य्यायः । हिङ्गुपर्णी २ नाडी ३ हिङ्गुशिराटिका ४ । इति रत्नमाला ॥ वेणुबीजं, क्ली, (वेणोर्बीजम् ।) वेणुयवः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेणुयवः, पुं, (वेणोर्यवः ।) वंशफलम् । वाँशेर चाउल इति भाषा ॥ (यथा, विष्णुपुराणे । १६ । २५ । “तथा वेणुयवाः प्रोक्तास्तद्वन् मर्कटका मुने ॥”) तत्पर्य्यायः । वेणुजः २ वेणुबीजम् ३ वंशजः ४ वंशतण्डुलः ५ वंशधान्यम् ६ वंशाह्वः ७ । अस्य गुणाः । रूक्षत्वम् । कषायत्वम् । कटुपाकित्वम् । बद्धमूत्रत्वम् । कफघ्नत्वम् । वातपित्तकरत्वम् । सारकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “तद्यवास्तु सरा रूक्षाः कषायाः कटुपाकिनः । वातपित्तकरा उष्णा बद्धमूत्राः कफापहाः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वेणुवादः, पुं, (वेणुं वादयतीति । वद + णिच् + अण् ।) वैणुकः । इति रत्नमाला ॥ वेतः, पुं, वेत्रः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेतनं, क्ली, (वी + “वीपतिभ्यां तनन् ।” उणा० ३ । १५० । इति तनन् ।) कर्म्मदक्षिणा । माहिना इति मजुरि इति च भाषा । तत्- पर्य्यायः । कर्म्मण्या २ विधा ३ भृत्या ४ भृतिः भर्म्म ६ भरण्यम् ७ भरणम् ८ मूल्यम् ९ निर्व्वेशः १० पणः ११ । इत्यमरः ॥ विष्टिः १२ । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनौ । ७ । १२६ । “पणो देयोऽवकृष्टस्य षडुत्कृष्टस्य वेतनम् ॥”) जीवनोपायः । तत्पर्य्यायः । आजीवः २ जीव- नम् ३ वार्त्ता ४ जीविका ५ वृत्तिः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ रूप्यम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेतसः, पुं, (वे + “वेञस्तुट् च ।” उणा० ३ । ४४८ । इति असच् । तुडागमश्च ।) लताविशेषः । वयसा इति भाषा । इति भरतः ॥ वेति जल- प्लवतां गच्छति इति वेतसः । वील ईलवत् नाम्नीति तसः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तत्- पर्य्यायः । रथः २ अभ्रपुष्पः ३ विदुलः ४ शीतः ५ वानीरः ६ वञ्जुलः ७ । इत्यमरः ॥ प्रियः ८ । इति रत्नमाला ॥ गन्धपुष्पः ९ रथाभ्रः १० वेतसी ११ । इति शब्दरत्नावली ॥ निचुलः १२ दीर्घ- पत्रकः १३ कलमः १४ मञ्जरीनम्रः १५ सुषेणः १६ गन्धपुष्पकः १७ । (यथा, भागवते । ३ । २ । १७ । “कदम्बवेतसनलनीपवञ्जुलकैर्व्वृतम् ॥”) अस्य गुणाः । स्वादे कटुत्वम् । शीतत्वम् । भूतरक्तपित्तोद्भवरोगकुष्ठदोषनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य पर्य्यायगुणाः । “वेतसो नम्रकः प्रोक्तो वानीरो रञ्जनस्तथा । अभ्रपुष्पञ्च विदुलो रथः शीतश्च कीर्त्तितः ॥ वेतसः शीतलो दाहशोथार्शोयोनिरुग्व्रणान् । हन्ति वीसर्पकृच्छ्रास्रपित्ताश्मरिकफानिलान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ जलवेतसस्य पर्य्यायगुणाः । अथ जलवेतसः । “निकुञ्चकः परिव्याघो नादेयो जलवेतसः ।

जलजो वेतसः शीतः संग्राही वातकोपनः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (जलजाताग्निः । यथा, ऋग्वेदे । ४ । ५८ । ५ । “हिरण्ययो वेतसो मध्य आसाम् ॥” “वेतसोऽप्सम्भवोऽग्निः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥”) वेतसाम्लः, पुं, (वेतसप्रधानोऽम्लः ।) अम्लवेतसः । इति जटाधरः ॥ वेतसी, स्त्री, वेतसः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । १ । “रेवारोधसि वेतसीतरुतले चेतः समुत्कण्ठते ॥”) वेतस्वान्, [त्] त्रि, (वेतसाः सन्त्यत्र । “कुमुदनडवे- तसेभ्यो ड्मतुप् ।” ४ । २ । ८७ । इति ड्मतुप् । “मादुपधायाः ।” ८ । २ । ९ । इति मस्य वत्वम् ।) वेतसलताबहुलदेशः । इत्यमरभरतौ ॥ वेतालः, पुं, द्वारपालकः । इति शब्दरत्नावली ॥ भूताधिष्ठितशवः । इत्यमरः ॥ मल्लभेदः । इति भरतः ॥ शिवगणाधिपविशेषः । यथा, -- सगर उवाच । “कोऽसौ भैरवनामाभूत् को वा वेतालसंज्ञकः । कथं वा तौ शरीरेण मानुषेण गणाधिपौ । अभूतां द्विजशार्द्दूल तन्मे वद महामुने ॥ श्रीऔर्व्व उवाच । शृणु राजन् प्रवक्ष्यामि महाकालस्य भृङ्गिणः । भैरवस्यापि चरितं वेतालस्य महात्मनः ॥ सोऽसौ भृङ्गी हरसुतौ महाकालोऽपि भर्गजः । तावेव गौरीशापेन संभूय नरयोनिजौ । वेतालभैरवौ जातौ पृथिव्यां नृपवेश्मनि ॥” इति कालिकापुराणे ४५ अध्यायः ॥ तस्योत्पत्त्यादि यथा, -- श्रीदेव्युवाच । “ममैव मानुषी मूर्त्तिरियं वृषभकेतन ! । विशामि तेऽत्र वचनादुत्पादय सुतद्वयम् ॥ प्रविवेश ततो देवी स्वयं तारावतीतनौ । महादेवोऽपि तस्यास्तु कामार्थं समुपस्थितः ॥ ततः सापर्णयाविष्टा देवी तारावती सती । कामयानं महादेवं स्वयमेवाभवन्मुदा ॥ तस्मिन् कालेऽभवद्गर्भः कापाली चास्थिमाल्य- धृक् । कामावसाने तस्यास्तु सद्यो जातं सुतद्वयम् ॥ अभवन्नृपशार्दूल तथा शाखामृगाननम् । अथ तारावती देवी सुतौ दृष्ट्वा क्षितिस्थितौ ॥ भूमौ मलिनवेशेन मन्युना समुपार्विशत् । भर्त्तुरागमनं शश्वत् काङ्क्षन्ती भर्गभाषितम् ॥ अथ क्षणान्महाभागः स राजा चन्द्रशेखरः । प्रासादपृष्ठे आगच्छद्द्रष्टुं तारावतीं तदा ॥ ददर्श पतितां भूमौ मुक्तकेशीं निरुत्सवाम् । सुतौ च पतितौ भूमौ चन्द्रसूर्य्यसमप्रभौ ॥ वानरास्यौ स ददृशे पदक्षोभं वृषस्य च । ततः स राजा न्यगदत् तं मुनिं प्रहसन्मुदा ॥ पालयिष्ये शम्भुसुतौ यथा लभ्यं सदैव हि । किन्त्वेतौ मुनिशार्दूल त्वं संस्कुरु यथाविधि ॥

पृष्ठ ४/४९६

और्व्व उवाच । ततस्तयोर्नाम चक्रे नारदो वचनान्नृप । ज्येष्ठो भैरवनामाभूत् वीरः पुत्त्रो भयङ्करः ॥ वेतालसदृशः कृष्णो वेतालोऽभूत्तथापरः । इति चक्रे तयोर्नाम देवर्षिर्ब्रह्मणः सुतः ॥” इति कालिकापुराणे ४९ अध्यायः ॥ वेतालभट्टः, पुं, राजविक्रमादित्यस्य नवरत्नान्त- र्गतरत्नविशेषः । यथा, -- “धन्वन्तरिः क्षपणकामरसिंहशङ्कु- वेतालभट्टघटकर्परकालिदासाः । ख्यातो वराहमिहिरो नृपतेः सभायां रत्नानि वै वररुचिर्नव विक्रमस्य ॥” इति नवरत्नश्लोकः ॥ वेत्ता, [ऋ] त्रि, ज्ञाता । वेत्तीति विदधातोस्तृण्- प्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ (यथा, हितोपदेशे । “यथा खरश्चन्दनभारवाही भारस्य वेत्ता नतु चन्दनस्य ॥”) वेत्रः, पुं, (वी + “गुधृवीपचीति ।” उणा० ४ । १६६ । इति त्रः ।) स्वनामख्यातवृक्षः । तत्प- र्य्यायः । वेतः २ योगिदण्डः ३ सुदण्डः ४ मृदु- पर्व्वकः ५ ॥ (यथा, शाकुन्तले । ५ । “आचार इत्यधिकृतेन मया गृहीता या वेत्रयष्टिरवरोधगृहेषु राज्ञः ॥”) स तु पञ्चविधः । तेषां गुणाः । शीतलत्वम् । कषायत्वम् । भूतपित्तहरत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ तस्याग्रं वेताग् इति ख्यातम् । तद्गुणाः । दीपनत्वम् । रुच्यत्वम् । तिक्तत्वम् । पित्तकफनाशित्वञ्च । तत्फलगुणाः । वातपित्त- नाशित्वम् । अम्लत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ असुरविशेषः । तस्य प्रमाणं वेत्रासुरशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ वेत्रकीयः, त्रि, (वेत्र + “नडादीनां कुक् च ।” ४ । २ । ९१ । इति कुक् छश्च ।) वेत्रसमूहयुक्तदेशादिः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (एकचक्रा नगरी तु वेत्रप्राचुर्य्यवत्त्वेन तदाख्ययापि प्रसिद्धा । यथा, महाभारते । १ । १६१ । ९ । “वेत्रकीयगृहे राजा नायं नयमिहास्थितः । उपायं तं न कुरुते यत्नादपि स मन्दधीः ॥”) वेत्रधरः, पुं, (वेत्रस्य धरः ।) द्वारपालः । इति हलायुधः ॥ यष्टिधारके, त्रि ॥ वेत्रधारकः, पुं, (वेत्रस्य धारकः ।) द्वारपालः । इति जटाधरः ॥ वेत्रवती, स्त्री, नदीविशेषः । इत्यमरः ॥ सा तु मालवदेशात् कालपीनामनगरे यमुनायां मिलिता । वेत्रासुरमाता । यथा, वराहपुराणे । “वेत्रवत्युदरे जातो नाम्ना वेत्रासुरोऽभवत् ॥” वेत्रहा, [न्] पुं, (वेत्रं हतवान् । हन + क्विप् ।) इन्द्रः । इत्यमरः ॥ वेत्रावती, स्त्री, वेत्रवती नदी । यथा, -- “तत्रान्या दधते जलं सुमधुरं कान्तिप्रदं पुष्टिदं वृष्यं दीपनपाचनं बलकरं वेत्रावती तापिनी ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥

वेत्रासनं, क्ली, (वेत्रस्यासनम् ।) वेत्रनिर्म्मिता- सनम् । तत्पर्य्यायः । आसन्दी २ । इति हेम- चन्द्रः ॥ वेत्रासुरः, पुं, (वेत्रनामकोऽसुरः ।) स्वनाम- ख्यातासुरः । तस्योत्पत्तिर्यथा, -- महातपा उवाच । “आसीद्राजा पुरा राजन् सिन्धुद्वीपः प्रताप- वान् । वारुणांशो महाराजोऽसौऽरण्ये तपसि स्थितः ॥ पुत्त्रो मे शत्रुनाशाय भवेदिति नराधिपः । एवं कृतमतिः सोऽथ महता तपसा स्वकम् । कलेवरं स्थिरो भूत्वा शोषयामास सुव्रतः ॥ प्रजापाल उवाच । कथं तस्य द्विजश्रेष्ठ शक्रेणापकृतं भवेत् । येनासौ तद्विनाशाय पुत्त्रमिच्छन् व्रते स्थितः ॥ महातपा उवाच । सोऽन्यजन्मनि पुत्त्रोऽभूत् त्वष्टुर्बलवतां वरः । अवध्यः सर्व्वशस्त्रौघैरपां फेनेन नाशितः ॥ जलफेनेन निहितस्तस्मिल्लयमवाप्नुयात् । पुणर्ब्रह्मान्वयो जातः सिन्धुद्बीपेतिसंज्ञितः ॥ स तेपे परमं तीव्रं शक्रवैरमनुस्मरन् । ततः कालेन महता नदी वेत्रवती शुभा ॥ मानुषं रूपमास्थाय सालङ्कारा मनोरमम् । आजगाम यतो राजा तेपे परमकं तपः ॥ तां दृष्ट्वा रूपसम्पन्नां स राजा क्रुद्धमानसः । उवाच कासि सुश्रोणि सत्यं कथय भामिनि ॥ नद्युवाच । अहं जलपतेः पत्नी वरुणस्य महात्मनः । नाम्ना वेत्रवती पुण्या त्वामिच्छन्तीह आगता ॥ साभिलाषां परस्त्रीं यो भजमानां विसर्ज्जयेत् । स पापपुरुषो ज्ञेयो ब्रह्महत्याञ्च विन्दति ॥ एवं ज्ञात्वा महाराज भजमानां भजस्व माम् । एवमुक्तस्तया राजा साभिलाषोपभुक्तवान् ॥ तस्य सद्योऽभवत् पुत्त्रो द्वादशार्कसमप्रभः । वेत्रवत्युदरे जातो नाम्ना वेत्रासुरोऽभवत् ॥ बलवानतितेजस्वी प्राग्ज्योतिषः पतिर्भवेत् । स कालेन युवा जातो बलवान् दृढविक्रमः ॥ महायोगेन संयुक्तो जिगाय च वसुन्धराम् । सप्तद्वीपवतीं पश्चान्मेरुपर्व्वतमारुहन् । तत्रेन्द्रं प्रथमं जिग्ये पश्चादग्निं यमं ततः ॥” इति वराहपुराणे देवोत्पत्तिनामाध्यायः ॥ वेत्री, [न्] पुं, (वेत्रोऽस्यास्तीति । वेत्र + इनिः ।) द्वारपालकः । इति हेमचन्द्रः ॥ वेत्रयुक्ते, त्रि ॥ वेथ, ऋ ङ याचे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-द्विक०-सेट् ।) ङ, वेथते । इति दुर्गा- दासः ॥ वेदः, पुं, (विद + घञ् ।) विष्णुः । यथा, -- “वेदो वेदविदव्यङ्गो वेदाङ्गो वेदवित् कविः ॥” इति विष्णुसहस्रनामस्तोत्रम् ॥ वृत्तम् । इति मेदिनी ॥ क्वचित् पुस्तके वित्त- मित्यपि पाठः । यज्ञाङ्गम् । इति नानार्थरत्न- माला ॥ मीनशरीरावच्छेदेन भगवद्बाक्यम् ।

इति न्यायशास्त्रम् ॥ धर्म्मब्रह्मप्रतिपादकमपौ- रुषेयवाक्यम् । इति वेदान्तशास्त्रम् ॥ ब्रह्ममुख- निर्गतधर्म्मज्ञापकशास्त्रम् । इति पुराणम् ॥ तत्पर्य्यायः । श्रुतिः २ आम्नायः ३ । इत्य- मरः ॥ छन्दः ४ ब्रह्म ५ निगमः ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रवचनम् ७ । इति जटा- धरः ॥ * ॥ वेदस्य प्रादुर्भावो । यथा । कदाचित् कथं सृक्ष्यामीति ध्यायतो ब्रह्मणो मुखचतु- ष्टयेभ्यश्चत्वारो वेदाः प्रादुरासन् । यथा । एक- विंशतिशाखात्मक-ऋक् १ शतशाखात्मक- यजुः २ सहस्रशाखामयसाम ३ नवशाखा- मयाथर्व्व ४ । इति पुराणम् ॥ अपि च । श्रीमार्कण्डेय उवाच । “तस्मादण्डाद्विनिर्भिन्नाद्ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः । ऋचो बभूवुः प्रथमं प्रथमाद्वदनान्मुने ॥ जवापुष्पनिभाः सद्यस्तेजोरूपा ह्यसंवृताः । पृथक् पृथग्विभिन्नाश्च रजोरूपा महात्मनः ॥ यजूंषि दक्षिणाद्वक्त्रादनिबद्धानि कानिचित् । यादृक्वर्णं तथा वर्णान्यसंहतिचराणि वै ॥ पश्चिमं यद्विभोर्व्वक्त्रं ब्रह्मणः परमेष्ठिनः । आविर्भूतानि सामानि ततः कुन्दसितान्यथा ॥ अथर्व्वाणमशेषेण भृङ्गाञ्जनचयप्रभम् । घोराघोरस्वरूपं तदाभिचा रिकशान्तिमत् ॥ उत्तरात् प्रकटीभूतं वदनात्तत्तु वेधसः । मुखं सत्त्वतमःप्रायं सौम्यासौम्यस्वरूपवत् ॥ ऋचो रजोगुणाः सत्त्वं यजुषाञ्च गुणो मुने । तमोगुणानि सामानि तमःसत्त्वमथर्व्वसु ॥ एतानि ज्वलमानानि तेजसाप्रतिमेन वै । पृथक् पृथगवस्थानं भाञ्जि पूर्व्वमिवाभवत् ॥ ततस्तदाद्यं यत्तेज ओमित्युक्त्वाभिशस्यते । तस्यानुभावादृक्तेजस्तमांस्यावृत्य संस्थितम् ॥ यथा यजुर्म्मयं तेजो यच्च साम्नां महामुने । एकत्वमुपयातानि परतेजसि संश्रयात् ॥ शान्तिकं पौष्टिकञ्चैव तथा चैवाभिचारिकम् । ऋगादिषु लयं ब्रह्मंस्त्रितयं त्रिष्वथागमत् ॥ ततो विश्वमिदं सद्यस्तमोनाशात् सुनिर्म्मलम् । बभावतीव विप्रर्षे तिरश्चोर्द्ध्वमधस्तथा ॥ ततस्तन्मण्डलीभूतं छान्दसं तेज उत्तमम् । परेण तेजसा ब्रह्मन् ! एकत्वमुपगम्य तत् ॥ आदित्यसंज्ञामगमदादावेव यतोऽभवत् । विश्वस्यास्य महाभाग कारणञ्चाव्ययात्मकम् ॥ प्रातर्मध्यन्दिने चैव तथा चैवापराह्णिके । त्रयी तपति सा काले ऋग्यजुःसामसंज्ञिता ॥ ऋचस्तपन्ति पूर्व्वाह्णे भध्याह्ने च यजूंषि वै । सामानि चापराह्णे तु तपन्ति मुनिसत्तम ॥ शान्तिकं ऋक्षु पूर्ब्बाह्णे यजुः स्वनृचपौष्टिकम् । अपराह्णे स्थितं नित्यं सामस्वेवाभिचारिकम् ॥ सृष्टौ च ऋङ्मयो ब्रह्मा स्थितौ विष्णुर्यजुर्म्मयः । रुद्रः साममयोऽन्ते च तस्मात्तस्या शुचिर्ध्वनिः ॥ तदेवं भगवान् भास्वान् वेदात्मा वेदसंस्थितः । वेदविद्यात्मकश्चैव परः पुरुष उच्यते ॥ स्वर्गस्थित्यन्तहेतुः स रजःसत्त्वादिकैर्गुणैः ॥

पृष्ठ ४/४९७

आश्रित्य ब्रह्मविष्ण्वादिसंज्ञामभ्येति शाश्वतः ॥ वेदैः स वेद्यः स तु वेदमूर्त्ति- रमूर्त्ति-राद्योऽखिलविश्वमूर्त्तिः । विश्वाश्रयं ज्योतिरवेद्यवर्त्मा धर्म्मावदातः परमः परेभ्यः ॥” इति श्रीमार्कण्डेयपुराणे सूर्य्यमाहात्म्ये सूर्य्यो- त्पत्तिनामाध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “अष्टाविंशे पुनः प्राप्ते ह्यस्मिन् वै द्बापरे द्बिजाः । पराशरसुतो व्यासः कृष्णद्वैपायनोऽभवत् ॥ ए सव सर्व्ववेदानां पुराणानां प्रदर्शकः । पाराशर्य्यो महायोगी कृष्णद्वैपायनो हरिः ॥ आराध्य देवमीशानं दृष्ट्वा साम्बं त्रिलोचनम् । तत्प्रसादादसौ व्यासो वेदानामभवत् प्रभुः ॥ अथ शिष्यान् प्रजग्राह चतुरो वेदपारगान् । जैमिनिञ्च सुमन्तुञ्च वैशम्पायनमेव च ॥ पैलं तेषां चतुर्थञ्च पञ्चमं मां महामुनिः । ऋग्वेदश्रावकं पैलं प्रजग्राह महामुनिः ॥ यजुर्व्वेदप्रवक्तारं वैशम्पायनमेव च । जैमिनिं सामवेदस्य श्रावकं सोऽन्वपद्यत ॥ तथैवाथर्व्ववेदस्य सुमन्तुमृषिसत्तमम् । इतिहासपुराणानि प्रवक्तुं मामयोजयत् ॥ एक आसीद्यजुर्व्वेदस्तञ्चतुर्द्धा व्यकल्पयत् । चातुर्होत्रमभूद्यस्मिंस्तेन यज्ञमथाकरोत् ॥ अध्वर्य्यवं यजुर्भिः स्यादृग्भिर्होत्रं द्विजोत्तमाः । औद्गात्रं सामभिश्चक्रे ब्रह्मत्वञ्चाप्यथर्व्वभिः ॥ ततः स ऋच उद्धृत्य ऋग्वेदं कृतवान् प्रभुः । यजूंषि च यजुर्व्वेदं सामवेदञ्च सामभिः ॥ एकविंशतिभेदेन ऋग्वेदं कृतवान् पुरा । शाखानान्तु शतेनाथ यजुर्व्वेदमथाकरोत् ॥ सामवेदं सहस्रेण शाखानाञ्च विभेदतः । अथर्व्वाणमथो वेदं बिभेद नवकेन तु ॥ भेदैरष्टादशैर्व्यासः पुराणं कृतवान् प्रभुः । योऽयमेकश्चतुष्पादो वेदः पूर्व्वं पुरातनात् ॥ ॐकारो ब्रह्मणो जातः स दोषविषशोधनः । वेदवेद्यो हि भगवान् वासुदेवः सनातनः ॥ स गीयते वरो देवो यो वेदैनं स वेदवित् । एतत् परतरं ब्रह्मज्योतिरानन्दमुत्तमम् ॥ वेदवाक्योदितं तत्त्वं वासुदेव परं पदम् । वेदवेद्यमिदं वेत्ति वेदं वेदपरो मुनिः ॥ अवेदं परमं वेत्ति वेदनिष्ठः सदेश्वरः । स एव वेदो वेद्यश्च तमेवाश्रित्य मुच्यते ॥ इत्येतदक्षरं वेद्यमोङ्कारं वेदमव्ययम् । अवेदञ्च विनाजाति पाराशर्य्यो महामुनिः ॥” इति कौर्म्मे ४९ अध्यायः ॥ * ॥ वेदाध्ययनपात्रं यथा, -- व्यास उवाच । “एवं दण्डादिभिर्युक्तं शौचाचारसमन्वितः । आहूतोऽध्ययनं कुर्य्याद्वीक्षमाणो गुरोर्म्मुखम् ॥ नित्यमुद्यतपाणिः स्यात् साध्वाचारः सुसंयतः । आस्यतामिति चोक्तः सन्नासीताभिमुखं गुरोः ॥ प्रतिश्रवणसम्भाषे शयानो न समाचरेत् ।

नासीनो न च भुञ्जानो न तिष्ठन्न पराङ्मुखः ॥ नीचं शय्यासनं चास्य सर्व्वदा गुरुसन्निधौ । गुरोस्तु चक्षुर्विषये न यथेष्टासनो भवेत् ॥ नोदाहरेदस्य नाम परोक्षमपि केवलम् । न चैवास्यानुकुर्व्वीत गतिभाषितचेष्टितम् ॥ गुरोर्यत्र परीवादो निन्दा वापि प्रवर्त्तते । कर्णौ तत्र पिधातव्यौ गन्तव्यं वा ततोऽन्यतः ॥ दूरस्थो नार्च्चयेदेनं न क्रुद्धो नान्तिके स्त्रियाः । न चैवास्योत्तरं ब्रूयात् स्थिते नासीत सन्निधौ ॥ उदकुम्भं कुशान् पुष्पं समिधोऽस्याहरेत् सदा । मार्ज्जनं लेशनं नित्यमङ्गानां वै समाचरेत् ॥ नास्य निर्म्माल्यशयनं पादुकोपानहावपि । नाक्रामेदासनञ्चास्य छायादीन् वै कदाचन ॥ साधयेद्दण्डकाष्ठादीन् लब्धञ्चास्मै निवेदयेत् । अनापृच्छन्न गन्तव्यं भवेत् प्रियहिते रतः ॥ न पादौ धावयेदस्य सन्निधाने कदाचन । जृम्भितं हसितञ्चैव कण्ठप्रावरणं तथा ॥ वर्ज्जयेत् सन्निधौ नित्यमवस्फोटनमेव च । यथाकालमधीयीत यावन्न विमना गुरुः ॥ आसीताधो गुरोर्दर्भे फलके वा समाहितः । आसने शयने याने नैव तिष्ठेत् कथञ्चन ॥ धावन्तमनुधावेत्तं गच्छन्तमनुगच्छति । गोऽश्वोष्ट्रयानप्रासादप्रस्तरेषु कटेषु च ॥ आसीत गुरुणा सार्द्धं शिलाफलकनौषु च । जितेन्द्रियः स्यात् सततं वश्यात्माक्रोधनः शुचिः ॥ प्रयुञ्जीत सदा वाचं मधुरां हितकारिणीम् । गन्धं माल्यं रसं कन्यां शुक्तं प्राणिविहिंसनम् ॥ अभ्यङ्गञ्चाञ्जनोपानच्छत्रधारणमेव च । कामं लोभं भयं निद्रां गीतं वादित्रनृत्यकम् ॥ आतर्ज्जनं परीवादं स्त्रीप्रेक्षालभनन्तथा । परोपघातपैशुन्यं प्रयत्नेन विवर्ज्जयेत् ॥ उदकुम्भं सुमनसो गोशकृन्मृत्तिकाकुशान् । आहरेद्यावदर्थानि भैक्षञ्चाहारमाचरेत् ॥ कृतञ्च लवणं सर्व्वं वर्ज्यं पर्य्युषितञ्च यत् । अनृत्यदर्शी सततं भवेद्गीतादिनिस्पृहः ॥ नादित्यं वै समीक्षेत नाचरेद्दन्तधावनम् । एकान्तमशुचिस्त्रीभिः शूद्रान्त्यैरभिभाषणम् ॥ गुरूच्छिष्टं भैषजार्हं प्रभुञ्जीत न कामतः । मलापकर्षणं स्नानं नाचरेद्धि कथञ्चन ॥ न कुर्य्यान्मानसं विप्र गुरोस्त्यागे कथञ्चन । मोहाद्वा यदि वा लोभात्त्यक्तेन पतितो भवेत् ॥ लौकिकं वैदिकञ्चापि तथाध्यात्मिकमेव वा । आददीत यतो ज्ञानं तन्न द्रुह्येत् कदाचन ॥ गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्य्याकार्य्यमजानतः । उत्पथप्रतिपन्नस्य मनुस्त्यागं समब्रवीत् ॥ गुरोर्गुरोः सन्निहिते गुरुवद्वृत्तिमाचरेत् । न चाविसृष्टगुरुणा स्वान् गुरूनभिवादयेत् ॥ विद्यागुरुष्वेतदेव नृत्यवृत्तिस्वयोनिषु । प्रतिषेधान्न चाधर्म्मा द्बिजञ्चोपदिशत्स्वपि ॥ श्रेयः स्वगुरुवद्वृत्तिं नित्यमेव समाचरेत् । गुरुपुत्त्रेषु दारेषु गुरोश्चैव स्वबन्धुषु ॥

बालः समानजन्मा वा शिष्यो वा यज्ञकर्म्मणि । अध्यापयन् गुरुसुतो गुरुवन्मानमर्हति ॥ उत्सादनं वा गात्राणां स्नपनोच्छिष्टभोजने । न कुर्य्याद्गुरुपुत्त्रस्य पादयोः शौचमेव च ॥ गुरुवत् प्रतिपूज्यास्तु सवर्णा गुरवस्तथा । असवर्णास्तु संपूज्याः प्रत्युत्थानाभिवादनैः ॥ अभ्यञ्जनं स्नापनञ्च गात्रोत्सादनमेव च । गुरुपत्न्या न कार्य्याणि केशानाञ्च प्रसाधनम् ॥ गुरुपत्नीन्तु युवतीं नाभिवाद्येत पादयोः । कुर्व्वीत वन्दनं भूमावेषोऽहमिति च ब्रुवन् ॥ विप्रोष्य पादग्रहणमन्वहञ्चाभिवादनम् । गुरुदारेषु कुर्व्वीत सतां धर्म्ममनुस्मरन् ॥ मातृस्वसा मातुलानी श्वश्रूश्चाथ पितुः स्वसा । प्रपूज्या गुरुपत्नी च समास्ता गुरुभार्य्यया ॥ भ्रातृभार्य्योपसंग्राह्या सवर्णाहन्यहन्यपि । विप्रस्य तूपसंग्राह्या ज्ञातिसम्बन्धियोषितः ॥ पितुर्भगिन्यां मातुश्च ज्यायस्याञ्च स्वसर्य्यपि । मातृवद्वृत्तिमातिष्ठेन्माता ताभ्यो गरीयसी ॥ एवमाचारसम्पन्नमात्मवश्यमदाम्भिकम् । वेदमध्यापयेद्धर्म्मं पुराणाङ्गानि नित्यशः ॥ तथा चिरोषिते शिष्ये गुरुर्ज्ञानमनिर्द्दिशन् । हरते दुष्कृतं तस्य शिष्यस्यैवं ततो गुरुः ॥ आचार्य्यपुत्त्रः शुश्रूषुर्ज्ञानदो धार्म्मिकः शुचिः । आप्तः शक्तोऽर्थदः साधुरध्याप्या दश धर्म्मतः ॥ कृतज्ञश्च तथाद्रोही मेधावी शुभकृन्नरः । आप्तः प्रियोऽथ विधिवत् षडध्याप्या द्बिजातयः । एतेषु ब्रह्मणो दानमन्यत्र तु यथोदितात् ॥” * ॥ वेदाध्ययनविधिर्यथा, -- “आचम्य संयतो नित्यमधीयीत उदङ्मुखः । उपसंगृह्य तत्पादौ वीक्षमाणो गुरोर्भुखम् ॥ अधीष्व भो इति ब्रूयाद्विरामोऽस्त्विति चारमेत् । प्राक् भूतान् पर्य्युपासीनः पवित्रैश्चैव पावितः ॥ प्राणायामैस्त्रिभिः पूतस्तत ओङ्कारमर्हति । ब्राह्मणः प्रणवं कुर्य्यादन्ते च विधिवद्द्विजाः ॥ कुर्य्यादध्यापनं नित्यं स ब्रह्मादीनि पूर्व्वतः । सर्व्वेषामेव भूतानां देवश्चक्षुः सनातनः ॥ अधीतानध्ययन्नित्यं ब्राह्मण्याद्धीयतेऽन्यथा । अधीयीत ऋचो नित्यं क्षीरहुत्या सदेवताः ॥ प्रीणाति तर्पयन्त्येनं कामैस्तृप्ताः सदेवताः । यजूंष्यधीते नियतं दध्ना प्रीणाति देवताः ॥ सामान्यधीते प्रीणाति घृताहुतिभिरन्वहम् । अथर्व्वाङ्गिरसो नित्यं मध्वा प्रीणाति देवताः ॥ धर्म्मार्थञ्च पुराणानि मांसैस्तर्पयते सुरान् । अपां समीपे प्रयतो नैत्यिकं विधिमाश्रितः ॥ गायत्त्रीमप्यधीयीत गत्वारण्यं समाहितः । सहस्रपरमां देवीं शतमध्यां दशावराम् ॥ गायत्त्रीं वै जपेन्नित्यं जपयज्ञः प्रकीर्त्तितः ॥ गायत्त्रीञ्चैव वेदांश्च तुलयातोलयत् प्रमुः । एकतश्चतुरो वेदान् गायत्त्रीञ्च तथैकतः ॥ ॐकारमादितः कृत्वा व्याहृतीस्तदनन्तरम् । ततोऽधीयीत सावित्रीमेकाग्रः श्रद्धयान्वितः ॥ पुराकल्पे समुत्पन्ना भूर्भुवःस्वःसनातनाः ।

पृष्ठ ४/४९८

महाव्याहृतयस्तिस्रः सर्व्वाशुभनिवर्हणाः ॥ प्रधानं पुरुषः कालो ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । सत्त्वं रजस्तमस्तिस्रः क्रमाद्व्याहृतयः स्मृताः ॥ ॐकारस्तत्परं ब्रह्म सावित्री स्यात्तदक्षरम् । एष मन्त्रो महाभागः सारात्सार उदाहृतः ॥ योऽधीतेऽहन्यहन्येतां सावित्रीं वेदमातरम् । विज्ञायार्थं ब्रह्मचारी स याति परमां गतिम् ॥ गायत्त्री वेदजननी गायत्त्री लोकपावनी । न गायत्त्र्याः परं जप्यं एतद्विज्ञाय मुच्यते ॥ श्रावणस्य च माघस्य पौर्णमास्यां द्बिजोत्तमाः । आषाढ्यां प्रौष्ठपद्यां वा वेदोपकरणे स्मृतः ॥ उत्सृज्य ग्रामनगरं मासान् विप्रोऽर्द्धपञ्चमान् । अधीयीत शुचौ देशे ब्रह्मचारी समाहितः ॥ पुष्ये तु छन्दसां कुर्य्याद्बहिरुत्सर्ज्जयेद्द्विजः । माघशुक्लस्य तु प्राप्ते पूर्ब्बाह्णे प्रथमेऽहनि ॥ छन्दांस्यूर्द्ध्वमथो जप्यात् शुक्लपक्षे तु वै द्बिजः । वेदाङ्गानि पुराणानि कृष्णपक्षे तु मानवः ॥ * ॥ इमान्नित्यमनध्यायानधीयानो विचक्षणः । अध्यापनञ्च कुर्व्वाणो अभ्यस्यन्नपि यत्नतः ॥ कर्णश्रवेऽनिले रात्रौ दिवा पांशुससूहने । विद्युत्स्तनितसर्व्वेषु महोल्कानाञ्च संप्लवे ॥ आकालिकमनध्यायमेतेष्वाह प्रजापतिः । एतानभ्युदितान् विद्याद्यदा प्रादुष्कृताग्निषु ॥ तदा विद्यादनध्यायमनृतौ चात्र दर्शने । सज्योतिः स्यादनध्यायः शेषे रात्रौ यथा दिवा ॥ नित्यानध्याय एव स्याद्ग्रामेषु नगरेषु च । धर्म्मनैपुण्यकामानां पूतिगन्धेषु नित्यशः ॥ अन्तःशवगते ग्रामे वृषलस्यैव सन्निधौ । अनध्यायो रुद्यमाने समवाये जनस्य च ॥ उदके मध्यरात्रे च विण्मूत्रस्य विसर्ज्जने । उच्छिष्टः श्राद्धं भुक्त्वैव मनसापि न चिन्तयेत् ॥ प्रतिगृह्य द्विजो विद्वानेकोद्दिष्टस्य केतनम् । त्र्यहं न कीर्त्तयेद्ब्रह्म राज्ञो राहोश्च सूतके ॥ यावदेकान्तदुष्टस्य स्नेहो लेपश्च तिष्ठति । विप्रस्य विदुषो देहे तावद्ब्रह्म न कीर्त्तयेत् ॥ शयानः प्रौढपादश्च तथा चैवावशक्थिकः । नाधीयीतामिषं जग्ध्वा सूतकान्नाद्यमेव च ॥ निराहारे बाणशब्दे सन्ध्ययोरुभयोरपि । अमावास्याचतुर्द्दश्योः पौर्णमास्यष्टमीषु च ॥ उपाकर्म्मणि चोत्सर्गे त्रिरात्रं क्षपणं स्मृतम् । अष्टकासु त्वहोरात्रमृत्वन्तासु च रात्रिषु ॥ मार्गशीर्षे तथा पौषे माघमासे तथैव च । तिस्रोऽष्टकाः समाख्याताः कृष्णपक्षेषु सूरिभिः ॥ श्लेष्मातकस्य च्छायायां शाल्मलेर्मधुकस्य च । कदाचिदपि नाध्येयं कोविदारकपित्थयोः ॥ समानविद्ये तु मृते तथा सब्रह्मचारिणि । आचार्य्ये संस्थिते वापि त्रिरात्रं क्षपणं स्मृतम् ॥ छिद्राण्येतानि विप्राणां येऽनध्यायाः प्रकी- र्त्तिताः । हिंसन्ति राक्षसास्तेषु तस्मादेतानि वर्ज्जयेत् ॥ नित्यके नास्त्यनध्यायः सन्ध्योपासन एव च । उपाकर्म्मणि कर्म्मान्ते होममन्त्रे तथैव च ॥

एकामृचमथैकं वा यजुः सामाथवा पुनः । अष्टकाद्यास्वधीयीत मारुते चातिवायति ॥ अनध्यायस्तु नाङ्गेषु नेतिहासपुराणयोः । न धर्म्मशास्त्रेष्वन्येषु पर्व्वस्वेतानि वर्ज्जयेत् ॥ * ॥ एष धर्म्मः समासेन कीर्त्तितो ब्रह्मचारिणाम् । ब्रह्मणाभिहितः पूर्व्वमृषीणां भावितात्मनाम् ॥ योऽन्यत्र कुरुते यत्नमनधीत्य श्रुतिं द्विजाः । स संमूढो न संभाव्यो वेदवाह्यो द्बिजातिभिः ॥ न वेदपाठमात्रेण सन्तुष्टो वै भवेत् द्विजः । पाठमात्रावसन्नस्तु पङ्के गौरिव सीदति ॥ अधीत्य विधिवद्बेदं वेदार्थं न विचारयेत् । स सान्वयः शूद्रकल्पः पात्रतां न प्रपद्यते ॥ पठित्वात्यन्तिकं वासं कर्त्तुमिच्छति वै गुरोः । युक्तः परिचरेदेनं न शरीरविमोक्षणम् ॥ गत्वा वनं यो विधिवज्जुहूयाज्जातवेदसम् । अधीयीत सदा नित्यं ब्रह्मनिष्ठः समाहितः ॥ सावित्रीं शतरुद्रीयं वेदान्तांश्च विशेषतः । अभ्यसेत् सततं मुक्तो भस्मस्नानपरायणः ॥ एतद्विधानं परमं पुराणं वेदागमे सम्यगिहेरितं वः । पुरा महर्षिप्रवराभिपृष्टः स्वायम्भुवो यन्मनुराह देवः ॥ एतमीश्वरसमीरितं नरो योऽनुतिष्ठति विधिं विधानवित् । मोहजालमपहाय सोऽमृतो याति ततपदमनामयं शिवम् ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १३ अध्यायः ॥ अथ ऋग्वेदस्य संहिता । “बिभेद प्रथमं विप्र पैल ऋग्वेदपादपम् । इन्द्रप्रमितये प्रादात् वास्कलाय च संहिते ॥ चतुर्द्धा सा विभेदाथ वास्कलो निजसंहिताम् । बोध्यादिभ्यो ददौ तास्तु शिष्येभ्यः स महामतिः ॥ बोध्याग्निमातुरौ तद्वत् जातुकर्णपराशरौ । प्रतिशाखास्तु शाखायास्तस्यास्ते जगृहुर्मुने ॥ इन्द्रप्रमितिरेकान्तु संहितां स्वसुतं ततः । माण्डूकेयं महात्मानं मैत्रेयाध्यापयत्तदा ॥ तस्य शिष्यप्रशिष्येभ्यः पुत्त्रशिष्यक्रमाद्ययौ । वेदमित्रस्तु शाकल्यः संहितां तामधीतवान् ॥ चकार संहिताः पञ्च शिष्येभ्यः प्रददौ च ताः । तस्य शिष्याश्च ये पञ्च तेषां नामानि मे शृणु ॥ मुद्गलो गालवश्चैव वात्स्यः शालीय एव च । शैशिरः पञ्चमश्चासीन्मैत्रेय सुमहामतिः ॥ संहितात्रितयञ्चक्रे शाकपूर्णिरथेतरः । निरुक्तमकरोत्तद्बच्चतुर्थं मुनिसत्तम ॥ क्रौञ्चो वैतालिकस्तद्बद्बलाकश्च महामतिः । निरुक्तकृच्चतुर्थोऽभूद्वेदवेदाङ्गपारगः ॥ इत्येताः प्रतिशाखाभ्यो ह्यनुशाखा द्विजोत्तम । वास्कलिश्चापरास्तिस्रः संहिताः कृतवान् द्विजः ॥ शिष्यः कालायनिर्गार्ग्यस्तृतीयश्च तथा जवः । इत्येते बह्वृचाः प्रोक्ताः संहिता यैः प्रव- र्त्तिताः ॥

इति विष्णुपुराणे ३ अंशे वेदविभक्तिर्नाम ४ अध्यायः ॥ * ॥ यजुर्व्वेदस्य संहिता यथा, -- “यजुर्व्वेदतरोः शाखाः सप्तविंशन्महामतिः । वैशम्पायननामासौ व्यासशिष्यश्चकार वै । शिष्येभ्यः प्रददौ ताश्च जगृहुस्तेऽप्यनुक्रमात् ॥ याज्ञवल्क्यस्तु तस्याभूद्ब्रह्मरातसुतो द्विज । शिष्यः परमधर्म्मज्ञो गुरुवृत्तिपरः सदा ॥ ऋषिर्य्योऽद्य महामेरोः समाजे नागमिस्यति । तस्य वै सप्तरात्रन्तु ब्रह्महत्या भविष्यति । पूर्ब्बमेव मुनिगणैः समयोऽयं कृतो द्बिज ॥ वैशम्पायन एकस्तु तं व्यतिक्रान्तवांस्ततः । स्वस्रीयं बालकं सोऽथ पदा स्पृष्टमघातयत् ॥ स शिष्यानाह भोः शिष्याः ब्रह्महत्यापहं व्रतम् । चरध्वं मत्कृते सर्व्वे न विचार्य्यमिदं तथा ॥ अथाह याज्ञवल्क्यस्तं किमेभिर्भगवन्द्विजैः । क्लेशितैरल्पतेजोभिश्चरिष्येऽहमिदं व्रतम् ॥ ततः क्रुद्धो गुरुः प्राह याज्ञवल्क्यं महामतिम् । मुच्यतां यत् त्वयाधीतं मत्तो विप्रावमन्यक ! ॥ निस्तेजसो वदस्वेतान् यस्त्वं ब्राह्मणपुङ्गवान् । तेन शिष्येण नार्थोऽस्ति ममाज्ञाभङ्गकारिणा ॥ याज्ञवल्क्यस्ततः प्राह भक्त्यैतत्ते मयोदितम् । ममाप्यलं त्वयाधीतं यन्मया तदिदं द्विज ॥ श्रीपराशर उवाच । इत्युक्त्वा रुधिराक्तानि स्वरूपाणि यजूंषि सः । छर्द्दयित्वा ददौ तस्मै ययौ च स्वेच्छया मुनिः ॥ यजूंष्यथ विसृष्टानि याज्ञवल्क्येन वै द्विज । जगृहुस्तित्तिरा भूत्वा तैत्तिरीयास्तु ते ततः ॥ ब्रह्महत्याव्रतं चीर्णं गुरुणा चोदितैस्तु यैः । चरकाध्वर्य्यवस्ते तु चरणान्मुनिसत्तम ॥ याज्ञवल्क्योऽपि मैत्रेय प्राणायामपरायणः । तुष्टाव प्रयतः सूर्य्यं यजूंष्यभिलषंस्ततः ॥ श्रीयाज्ञवल्क्य उवाच । नमःसवित्रे द्वाराय मुक्तेरमिततेजसे । ऋग्यजुःसामभूताय त्रयीधामवते नमः ॥ श्रीपराशर उवाच । इत्येवमादिभिस्तेन स्तूयमानः स्तवै रविः । वाजिरूपधरः प्राह व्रियतामभिवाञ्छितम् ॥ याज्ञवल्क्यस्ततः प्राह प्रणिपत्य दिवाकरम् । यजूषि तानि मे देहि यानि सन्ति न मे गुरौ ॥ श्रीपराशर उवाच । एवमुक्तो ददौ तस्मै यजुंषि भगवान् रविः । अयातयामसंज्ञानि यानि वेत्ति न तद्गुरुः ॥ यजूंषि यैरधीतानि तानि वेप्रैर्द्बिजोत्तम । वाजिनस्ते समाखाताः सूर्य्योऽश्वः सोऽभवद्- यतः ॥ शाखाभेदास्तु तेषां वै दश पञ्च च वाजिनाम् । काण्वाद्याः सुमहाभाग याज्ञवल्क्यप्रवर्त्तिताः ॥” इति श्रीविष्णुपुराणे ३ अंशे वाजिनामाख्यार्न ५ अध्यायः ॥ * ॥ सामवेदस्य संहिता यथा, -- “सामवेदतरोः शाखा व्यासशिष्यः स जैमिनिः । क्रमेण येन मैत्रेय विभेद शृणु तन्मम ॥

पृष्ठ ४/४९९

सुमन्तुस्तस्य पुत्त्रोऽभूत् सुकर्म्मास्याप्यभूत् सुतः । अधीतवन्तावेकैकां संहितां तौ महामुनी ॥ साहस्रं संहिताभेदं सुकर्म्मा तत्सुतस्ततः । चकार तञ्च तच्छिष्यौ जगृह्णाते महाव्रतौ ॥ हिरण्यनाभिः कौशल्यः पौष्यञ्जिश्च द्विजोत्तमः । उदीच्याः सामगाः शिष्यास्तस्य पञ्चशताः स्मृताः ॥ हिरण्यनाभात्तावत्यः संहिता यैर्द्वि जोत्तम । गृहीतास्तेऽपि चोच्यन्ते पण्डितैः प्राच्य सामगाः ॥ लोकाक्षिः कुथमिश्चैव कुषीदिर्लाङ्गलिस्तथा । पौष्यञ्जिशिष्यास्तद्भेदैः संहिता बहुलीकृताः ॥ हिरण्यनाभशिष्यश्च चतुर्विंशतिसंहिताः । प्रोवाच कृतिनामासौ शिष्येभ्यः सुमहामतिः ॥ तैश्चापि सामवेदोऽसौ शखाभिर्बहुलीकृतः ॥” * अथर्व्ववेदस्य संहिता यथा, -- “अथर्व्वणामथो वक्ष्ये संहितानां समुच्चयम् । अथर्व्ववेदं स मुनिः सुमन्तुरमितद्युतिः ॥ शिष्यमध्यापयामास कबन्धं सोऽपि तद्द्विधा । कृत्वा तु वेददर्शाय तथा पथ्याय दत्तवान् ॥ वेददर्शस्य शिष्यास्तु मोदो ब्रह्मवलिस्तथा । शौल्कायनिः पिप्पलादस्तथान्यो मुनिसत्तमः ॥ पथ्यस्यापि त्रयः शिष्याः कृतायैर्द्विज संहिताः । जाजलिः कुमुदादिश्च तृतीयः शौनको द्विज ॥ शौनकस्तद्द्विधा कृत्वा ददावेकान्तु वभ्रवे । द्वितीयां संहितां प्रादात् सैन्धवायनसंज्ञिने ॥ सैन्धवा मुञ्जकेशाश्च भिन्नवेदा द्बिधा पुनः । नक्षत्रकल्पो वेदानां संहितानान्तथैव च ॥ चतुर्थः स्यादङ्गिरसः शान्तिकल्पश्च पञ्चमः । श्रेष्ठाश्चाथर्व्वणामेते संहितानां विकल्पकाः ॥” इति विष्णुपुराणे ३ अंशे ६ अध्यायः ॥ अन्यत् कूर्म्मपुराणवत् ॥ * ॥ अपरञ्च । “वेदो हरेर्व्वाक् सावित्री वेदमाता प्रतिष्ठिता । त्रिगुणञ्च त्रिवृत्सत्रं तेन विप्राः प्रतिष्ठिताः ॥ दशयज्ञैः संस्कृता ये ब्राह्मणा ब्रह्मवादिनः । तत्र वेदाश्च लोकानां त्रयाणामिह पोषकाः ॥ यज्ञाध्ययनदानादितपःस्वाध्यायसंयमैः । प्रीणयन्ति हरिं भक्त्या वेदतन्त्रविधानतः ॥” इति कल्किपुराणे २ अध्यायः ॥ * ॥ वेदोक्तकर्म्म कर्त्तव्यं यथा, -- “श्रुतिस्मृतिसदाचारविहितं कर्म्म केवलम् । सेवितव्यं चतुर्व्वर्णैर्भजद्भिः केशवं सदा ॥ अन्यथा निरयं याति कुमार्गगणसेवनात् । अतो वेदविरुद्धार्थं शास्त्रोक्तं कर्म्म संत्यजेत् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १७ अध्यायः ॥ * ॥ वेदाचाराल्लौकिकाचारो बलवान् यथा, -- पार्व्वत्युवाच । “केवलं वेदमाश्रित्य कः करोति विनिर्णयम् । बलनान् लौकिको वेदाल्लोकाचारञ्च कस्त्यजेत् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ७ अध्यायः ॥ * ॥ अथ वेदस्य स्थितिकालः । “कलेर्दशसहस्रान्ते ययौ त्यक्त्वा हरेः पदम् । वैष्णवाश्च पुराणानि शङ्खानि श्राद्धतर्पणम् ॥

वेदोक्तानि च कर्म्माणि ययुस्तैः सार्द्धमेव च । हरिपूजा हरेर्नाम तत्कीर्त्तिगुणकीर्त्तनम् ॥ वेदाङ्गानि च शास्त्राणि ययुस्तैः सार्द्धमेव च । सत्वञ्च धर्म्मः सत्यश्च वेदाश्च ग्रामदेवताः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ६ अध्यायः ॥ * ॥ आयुर्व्वेदस्योत्पत्तिलक्षणे यथा, -- “यद्वक्त्रेभ्यः पञ्चसंख्यागतेभ्यो वेदा जाता ऋग्यजुःसामभेदाः । आयुर्व्वेदोऽथर्व्ववेदश्चेति कणादः ॥ आस्ते वेदः पञ्चमो वैद्यकाख्यो वेत्ता कश्चित्तस्य नास्ते महेशात् । तस्माद्धाताध्यैत तस्मात्तुराषाट्- तस्माज्ज्ञात्वा वक्तुमर्हामि शास्त्रम् ॥” इति गूढबोधः ॥ “हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितम् । मानञ्च तच्च यत्रोक्तमायुर्व्वेदः स उच्यते ॥” इति सुखबोधः ॥ * ॥ * ॥ चतुर्वेदानां विवरणं यथा । अथातश्चरणव्यूहं व्याख्यास्यामः । तत्र यदुक्तं चातुर्व्वेद्यम् । चत्वारो वेदा विज्ञाता भवन्ति । ऋग्वेदो यजुर्व्वेदः सामवेदोऽथर्व्ववेदश्चेति । तत्र ऋग्वेदस्याष्टौ स्थानानि भवन्ति । चर्च्चाश्रावकः १ चर्च्चकः २ श्रवणीयपारः ३ क्रमपारः ४ क्रमरथः ५ क्रमजटः ६ क्रमशटः ७ क्रमदण्डश्चेति ८ । चतुष्पारायणमेतेषाम् । शाखाः पञ्चविधा भवन्ति । आश्वलायनी १ संख्यायनी २ शाकला ३ वास्कला ४ माण्डूकेयाश्चेति ५ । तेषामध्ययनम् । अध्यायाश्चतुःषष्टिः । मण्ड- लानि च दशैव तु । “एकर्च एकवर्गस्यादेकश्च नवकस्तथा । द्वौ वर्गौ द्वे ऋचौ ज्ञेये त्रीणि ऋचशतं स्मृतम् ॥ चतुऋचं समाख्यातं षट्सप्तत्युत्तरं शतम् । पञ्चर्च्चं द्वादश शतान्यष्टाविंशोत्तराणि च ॥ शतत्रयं षडर्च्चञ्च सप्तपञ्चाशदुत्तरम् । सप्तर्च्चमेकान्न त्रिंशदुत्तरं शतमेककम् ॥ अष्टर्चाः पञ्चपञ्चाशद्बर्गाः स्युर्नाधिकोत्तराः । वर्गाणां परिसंख्यातं द्बे सदस्रे षडुत्तरे ॥ सहस्रमेकं सूक्तानां निर्व्विशङ्कं विकल्पनाम् । दशसप्तसु पट्यन्ते संख्यातं वै पदक्रमम् ॥ एकशतं सहस्रं वा द्बिपञ्चाशत् सहस्रार्द्धम् । एतानि च चतुर्द्दश वाशिष्ठानाम् । इतरेषां पञ्चाशीतिक्रमकाले तु वेष्टव्यम् । चतुस्त्रिंशत्- सहस्राणि द्विखण्डानां सहस्राणां द्वात्रिंशत् षोडशोत्तराः । चत्वारिंशत्सहस्राणि द्वात्रिं- शतञ्चाक्षरसहस्राणि । ऋचां दशसहस्राणि ऋचां पञ्चशतानि च । ऋचामशीतिपादश्चैतत्परायणमुच्यते ॥ एक ऋचैकवर्गश्च एकश्च नवकस्तथा । द्वौ वर्गौ द्वे ऋचौ ज्ञेये त्रीणि त्रीणि शत- न्तथा ॥ सहस्रमेकं सूक्तानां पञ्चानां शतमानविंशतिः ।

सप्तकानां द्वे च सप्तोत्तरे शते । चतुरृचे त्रीणि शतानि षट्कानां त्रीण्याः षष्टिरष्टकानाम् ॥ * ॥ यजुर्व्वेदस्य षडशीतिर्भेदा भवन्ति । तत्र चरकाणां द्वादशभेदा भवन्ति । चरकाः १ आह्वरकाः २ कठाः ३ प्राच्यकठाः ४ कपिष्ठल- कठाः ५ औपमन्याः ६ आष्टलकठाः ७ चारा- यणीयाः ८ वारायणीयाः ९ वार्त्तान्तवेयाः १० श्वेताश्वतराः ११ श्वेताश्वेततरा इति वा पाठः । मैत्रायणीयाश्चेति १२ । तत्र मैत्राय- णीयानां सप्तभेदा भवन्ति । मानवाः १ दुन्दुभाः २ चैकेयाः ३ वाराहाः ४ हारिद्र- वेयाः ५ श्यामाः ६ श्यामायनीयाश्चेति ७ । तेषामध्ययनमष्टौ । यजुःसहस्राण्यधीत्य शाखा- पारो भवति । तान्येव द्विगुणान्यधीत्य पदपारो भवति । तान्येव त्रिगुणान्यधीत्य क्रमपारो भवति । षडङ्गान्यधीत्य षडङ्गविद्भवति । शिक्षा १ कल्पो २ व्याकरणम् ३ निरुक्तम् ४ छन्दो ५ ज्योतिषमित्यङ्गानि ६ । तत्र प्राच्योदीच्यां नैरृत्यां निरृत्यः । तत्र वाजसनेयानां सप्त- दशभेदा भवन्ति । जावालाः १ औघेयाः २ काण्वाः ३ माध्यन्दिनाः ४ शापीयाः ५ तापा- यनीयाः ६ कापालाः ७ पौण्ड्रवत्साः ८ आव- टिकाः ९ पामावटिकाः १० परमावटिकापि पाठः । पाराशरीयाः ११ वैधेयाः १२ वैनेयाः १३ ओघेयाः १४ गालवाः १५ वैजवाः १६ कत्यायनीयाश्चेति १७ । प्रतिपदमनुपदं छन्दो भाषा धर्म्मो मीमांसा न्यायस्तर्क इत्युपाङ्गानि ॥ उपज्योतिषम् । साङ्गलक्षणम् । प्रतिज्ञान- वाक्यम् । परिसंख्या । चरणव्यूहम् । श्राद्ध- कल्पः । प्रवराध्यायश्च । शास्त्रम् । क्रतुः । संख्यानः । आगमः । यज्ञम् । पार्श्वान् । होत्रकम् । पारष्यानुहोत्रकमपि पाठः । पशवः । उक्थानि । कूर्म्मलक्षणमित्यष्टादश परिशिष्टानि । “द्वे सहस्रे शते न्यूने मन्त्रे वाजसनेयके । इत्युक्तं परिसंख्यातमेतत् सकलं सशुक्रियम् ॥ ग्रन्थांश्च परिसंख्यातं ब्राह्मणञ्च चतुर्गुणम् । आदावारभ्य वेदान्तं ब्रह्मव्याहृतिपूर्ब्बकम् । वेदमध्याय एतेषां होमान्ते तु समारभेत् ॥” तत्र तैत्तिरीयकाणाम् द्बिभेदा भवन्ति । औक्ष्याः १ खमध्योऽपि पाठः । खाण्डिकेया- श्चेति २ । तत्र खाण्डिकेयानाम् पञ्चभेदा भवन्ति । आपस्तम्बी १ बौधायनी २ सत्या- षाढी ३ हिरण्यकेशी ४ औघेयाश्चेति ५ औधेयी च पाठः । तत्र कठानान्तूपगान- विशेषाः । चतुश्चत्वारिंशत्युपग्रन्थान् । “मन्त्रब्राह्मणयोर्व्वेदस्त्रिगुणं यत्र पठ्यते । यजुर्व्वेदः स विज्ञेयः शेषाः शाखान्तराः स्मृताः ॥” * ॥ सामवेदस्याखिलसहस्रभेद आसीत् । अखिल- स्थाने किल इति भाष्यसम्मतः । अनध्याये- ष्वधीयानास्ते शतक्रतुवज्रेणाभिहताः प्रनष्टाः ।

पृष्ठ ४/५००

तेषां प्रवक्ष्याम्यासुरायणीया वासुरायणीया वार्त्तान्तवेया प्राञ्जला ऋग्वर्णभेदा प्राचीन- योग्या ज्ञानयोग्या राणायनीयाश्चेति । तत्र राणायनीयानां नव भेदा भवन्ति । राणाय- नीयाः । शाष्ठ्यायनीयाः । शावायनीयाः इति शाठ्यमुग्र्याः इति च पाठः । सात्वलाः । सात्यमुद्भवा इति वा पाठः । मौद्गलाः । इति तु भाष्ये नास्ति । खल्वलाः । महाखल्वलाः । लाङ्गलाः । कौथुमाः । गौतमाः । जैमिनीया- श्चेति । तेषामध्ययनमष्टौ सामसहस्राणि सामानि च चतुर्द्दश अष्टौ शतानि । दशेति दशसप्तसु बालखिल्याः ससुपर्णप्रेक्ष्यः । क्वचित् पुस्तके नवतिदशतिवालखिल्यः ससुपर्णप्रेक्ष्यः इति च पाठः । एतत् सामगणं स्मृतम् ॥ * ॥ अथर्व्ववेदस्य नव भेदा भवन्ति । पैप्पलाः । दान्ताः । प्रदान्ताः । स्नाताः । स्नौता इति च पाठः । सौत्नाः । ब्रह्मदावलाः । शौनकी । देविदर्शती । चरणविद्याश्चेति । दाता प्रदाता औता ब्रह्मदीपशी वेदशी इति भाष्ये नामा- न्तरम् । तेषामध्ययनं पञ्च कल्पानि भवन्ति । नक्षत्रकल्पो विधानकल्पो विधिविधानकल्पः संहिता शान्तिकल्पश्चेति । सर्व्वेषामेव वेदाना- मुपवेदा भवन्ति । ऋग्वेदस्यायुर्व्वेदः । यजु- र्व्वेदस्य धनुर्व्वेद उपवेदः । सामवेदस्य गान्धर्व्व- वेद उपवेदः । अथर्व्ववेदस्य शस्त्रशास्त्राणि भवन्ति ॥ * ॥ (अथर्व्ववेदस्य तन्त्रशास्त्राणीत्येवं सुष्ठु मन्यते । तथा च शुक्रनीतौ । ४ । ३ । २७ । “ऋग्यजुःसामचाथर्व्वा वेदा आयुर्धनुःक्रमात् । गान्धर्व्वश्चैव तन्त्राणि उपवेदाः प्रकीर्त्तिताः ॥”) ऋग्वेदस्यात्रेयगोत्रं ब्रह्मदैवत्यं गायत्त्रं छन्दः । ऋग्वेदो रुक्मवर्णः पद्मपत्रायताक्षः सुविभक्तग्रीवः कुञ्चितकेशः श्मश्रुश्वेतवर्णः द्बिरत्निसंयुतः ॥ * ॥ यजुर्व्वेदस्य भारद्वाजगोत्रं रुद्रदैवतं त्रैष्टुभं छन्दः । यजुर्व्वेदः कृशो दीर्घः कपाली ताम्रवर्णः काञ्चननयनः आदित्यवर्णो वर्णेन पञ्चारत्नि- मात्रः ॥ * ॥ सामवेदस्य काश्यपगोत्रं विष्णुदैवत्यं जागतं छन्दः । सामवेदो नित्यस्रग्वी शुचिः शुचौ वासी शुचिवासाः इति च पाठः । क्षौमी इत्यपि पाठः । दान्ती चर्म्मी दण्डी काञ्चननयनः आदित्यवर्णो वर्णेन षडरत्निमात्रः ॥ * ॥ अथर्व्व- वेदस्य वैजानगोत्रं इन्द्रदैवत्यं आनुष्टुभं छन्दः । अथर्व्ववेदस्तीक्ष्णञ्चण्डः कृष्णः कामरूपी क्षुद्र- कर्म्मो ह्येव साध्याः क्षुद्रकर्म्मिष्वेव साध्या इति वा पाठः । सविग्रहाः सकलहाः मूर्ध्नि गालवः सदानतृष्णः परस्त्रियान्यश्चेति नवरत्निमात्रः । ग्रन्थान्तरे विश्वात्मा विश्वकर्म्मा स्वशाखा- ध्यायी । प्राज्ञो महानीलोत्पलवर्णो वर्णेन दश- रत्निमात्र इति च पाठः ॥ * ॥ अथ ध्यानम् । “ध्यायामि त्वां पद्मपत्रायताक्षं कुञ्चितकेशं ब्रह्मदैवत्यमाद्यम् । गायत्त्र्यं ऋग्वेदमात्रेयगोत्रं रुक्मवर्णं श्मश्रुलोमप्रमाणम् ॥

वन्दे रोद्रं त्रैष्टुभं ताम्रवर्णं भारद्वाजं रुक्मनेत्रं कृशाङ्गम् । यजुर्व्वेदं दीर्घमादित्यवर्णं कापालिनं पञ्च चारत्निमात्रम् ॥” * ॥ य इदं दैवतं रूपं गोत्रप्रमाणं छन्दोवर्णं वर्णयति स विद्यां लभते स विद्यां लभते । जन्म जन्म वेदपारो भवति अव्रतो व्रती भवति अप्रयतः प्रयतो भवति अब्रह्मचारी ब्रह्मचारी भवति जातिस्मरो जायते ॥ * ॥ “य इदं चरणव्यूहं पर्व्वसु श्रावयेद्द्विजः । धौतपाप्मा शुचिर्विप्रो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ य इदं चरणव्यूहं श्राद्धकाले सदा पठेत् । अक्षयमभवत् श्राद्धं पितॄणामुपतिष्ठते ॥ योऽधीते चरणव्यूहं स विप्रः पङ्क्तिपावनः । पावयत्यखिलान् पूर्ब्बान् पुरुषान् सप्त सप्त च ॥ य इमा विपुला देवा अमृतत्वञ्च गच्छति । लोकातीतं महाशान्तं अमृतत्वञ्च गच्छति ॥” गच्छत्यों नम इत्याह भगवान् व्यासः पारा- शरीयो व्यासः पाराशरीयः । इति व्यासरचितं चरणव्यूहं समाप्तम् ॥ (धनम् । यथा, ऋग्- वेदे । ८ । ७३ । १ । “अग्निं रथं न वेद्यम् ।” “वेद्यं वेदो धनम् धनहितम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ चतुःसंख्यावाचकः । यथा, साहित्य- दर्पणे । ४ । २६४ । “तदेवमेकपञ्चाशद्भेदास्तस्य ध्वनेर्मताः । सङ्करेण त्रिरूपेण संसृष्टा चैकरूपया । वेदखाग्निशराः शुद्धैरिषुवाणाग्निसायकाः ॥” दर्भमुष्टिः । यथा, मनुः । ४ । ३६ । “वैणवीं धारयेद्यष्टिं सोदकञ्च कमण्डलुम् । यज्ञोपवीतं वेदञ्च शुभे रौक्मे च कुण्डले ॥”) वेदगर्भः, पुं, (वेदा गर्भे अन्तरे यस्य ।) ब्रह्मा । (यथा, भागवते । २ । ४ । २४ । “एतदेवात्मभू राजन् नारदाय विपृच्छते । वेदगर्भोऽभ्यधात् साक्षाद्यदाह हरिरात्मनः ॥”) ब्राह्मणः । इति हेमचन्द्रः ॥ वेदगुप्तिः, स्त्री, (वेदानां गुप्तिः ।) ब्राह्मणादि- कर्त्तृकवेदरक्षा । इति केचित् ॥ वेदनं, क्ली, स्त्री, (विद् + ल्युट् । पक्षे । “घट्टि- वन्दिविदिभ्य उपसंख्यानम् ।” ३ । ३ । १०७ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या युच् ।) अनुभवः । तत्पर्य्यायः । संवेदः २ । इत्यमरः ॥ ज्ञानम् । दुःखम् । इति मेदिनी ॥ विवाहः । यथा, -- वेदना, क्ली, स्त्री, (विद् + ल्युट् । पक्षे । “घट्टि- वन्दिविदिभ्य उपसंख्यानम् ।” ३ । ३ । १०७ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या युच् ।) अनुभवः । तत्पर्य्यायः । संवेदः २ । इत्यमरः ॥ ज्ञानम् । दुःखम् । इति मेदिनी ॥ विवाहः । यथा, -- “पाणिग्रहणसंस्कारः सवर्णासूपदिश्यते । असवर्णास्वयं ज्ञेयो विधिरुद्वाहकर्म्मणि ॥ शरः क्षत्त्रियया ग्राह्यः प्रतोदो वैश्यकन्यया । वसनस्य दशा ग्राह्या शूद्रयोत्कृष्टवेदने ॥” इति मानवे ३ अध्यायः ॥ * ॥ पाणीति । समानजातीयासु गृह्यमाणासु हस्त- ग्रहणलक्षणः संस्कारो गृह्यादिशास्त्रेण विधी- यते । विजातीयासु पुनरुह्यमानासु विवाह- कर्म्मणि पाणिग्रहणस्थाने अयमनन्तरश्लोके

वक्ष्यमाणो विधिर्ज्ञेयः । शर इति । क्षत्त्रियया पाणिग्रहणस्थाने ब्राह्मणविवाहे ब्राह्मणहस्त- परिगृहीतकाण्डैकदेशो ग्राह्यः । वैश्यया ब्राह्मणक्षत्त्रियविवाहे बाह्मणक्षत्त्रियविधृत- प्रतोदैकदेशो ग्राह्यः । शूद्रया पुनर्द्वि जातित्रय- विवाहे प्रावृतवसनदशा ग्राह्या । इति कुल्लूक- भट्टः ॥ वेदनिन्दकः, पुं, (वेदं निन्दतीति । निन्द + ण्वुल् ।) नास्तिकः । इति जटाधरः ॥ (यथा, यमः । ३० । “दुर्भगो हि तथा षण्डः पाषंण्डी वेदनिन्दकः ॥”) बुद्धश्च ॥ वेदपारगः, त्रि, (वेदस्य पारं गच्छतीति । गम + डः ।) वेदवेत्ता । ब्रह्मज्ञानी । यथा, -- “चक्रवाकाः शरद्वीपे हंसाः सरसि मानसे । तेऽभिजाताः कुरुक्षेत्रे ब्राह्मणा वेदपारगाः ॥” इति श्राद्धतत्त्वे पितृगाथा ॥ वेदमाता, [ऋ] स्त्री, (वेदानां माता ।) गायत्त्री । यथा, -- “योऽधीतेऽहन्यहन्येतां सावित्रीं वेदमातरम् । विज्ञायार्थं ब्रह्मचारी स याति परमां गतिम् ॥ गायत्त्रीं वेदजननीं गायत्त्रीं लोकपावनीम् । न गायत्त्र्याः परं जप्यं एतद्बिज्ञाय मुच्यते ॥” इति कौर्म्मे उपविभागे १३ अध्यायः ॥ * ॥ दुर्गा । यथा, -- “ब्रह्मिष्ठा वेदमातृत्वाद्गायत्त्री चरणाग्रजा । वेदेषु चरते यत्नात्तेन सा ब्रह्मचारिणी ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ वेदवती, स्त्री, (वेदं ज्ञानमस्त्यस्या इति । वेद + मतुप् । मस्य वः । स्त्रियां ङीष् ।) कुश- ध्वजराजकन्या । सा जन्मान्तरे सीता । यथा, वह्निरुवाच । “त्वं गच्छ तपसे देवि ! पुष्करञ्च सुपुण्यदम् । कृत्वा तपस्यां तत्रैव स्वर्गलक्ष्मीर्भविष्यति ॥ सा च तद्वचनं श्रुत्वा प्रतप्य पुष्करे तपः । दिव्यं त्रिलक्षवर्षञ्च स्वर्गलक्ष्मीर्बभूव ह ॥ सा च कालेन तपसा यज्ञकुण्डसमुद्भवा । कामिनी पाण्डवानाञ्च द्रौपदी द्रुपदात्मजा ॥ कृते युगे वेदवती कुशध्वजसुता शुभा । त्रेतायां रामपत्नी सा सीतेति जनकात्मजा ॥ तच्छाया द्रौपदी देवी द्वापरे द्रुपदात्मजा । त्रिहायणीति सा प्रोक्ता विद्यमानयुगत्रये ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १२ अध्यायः ॥ (पारिपात्रपर्व्वतस्थनदीविशेषः । यथा, मार्क- ण्डेये । ५७ । १९ । “वेदस्मृतिर्वेदवती वृत्रघ्नी सिन्धुरेव च ॥”) वेदवदनं, क्ली, (वेदानां वदनमिव ।) व्याकरणम् । यथा, -- “यो वेद वेदवदनं सदनं हि सम्यग्- ब्राह्म्याः स वेदमपि वेद किमन्यशास्त्रम् । यस्मादतः प्रथममेतदधीत्य धीमान् शास्त्रान्तरस्य भवति श्रवणेऽधिकारी ॥” इति सिद्धान्तशिरोमणौ गोलाध्यायः ॥

पृष्ठ ४/५०१

(वेदा वदने यस्येति विग्रहे ब्रह्मणि, पुं । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ८१ । “गायत्त्री वेदवदने पार्व्वती शिवसन्निधौ ॥”) वेदवासः, पुं, (वेदानां वासो यस्मिन् ।) ब्राह्मणः । इति शब्दरत्नावली ॥ वेदवित्, [द्] पुं, (वेदान् वेत्तीति । विद् + क्विप् ।) विष्णुः । यथा, -- “वेदो वेदविदव्यङ्गो वेदाङ्गो वेदवित् कविः ॥” इति तस्य सहस्रनामस्तोत्रम् ॥ वेदज्ञे, त्रि । (यथा, मनुः । २ । ७८ । “एतदक्षरमेताञ्च जपन् व्याहृतिपूर्ब्बिकाम् । सन्ध्ययोर्वेदविद्विप्रो वेदपुण्येन युज्यते ॥”) वेदव्यासः, पुं, (वेदं व्यस्यति पृथक् करोतीति । वि + अस + अण् । निरुक्तिस्तु परत्र द्रष्टव्या ।) मुनिविशेषः । तत्पर्य्यायः । माठरः २ द्वैपायनः ३ पाराशर्य्यः ४ कानीनः ५ वादरायणः ६ व्यासः ७ । इति हेमचन्द्रः ॥ कृष्णद्वैपायनः ८ सत्यभारतः ९ पाराशरिः १० सात्यवतः ११ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वादरायणिः १२ सत्य- वतीसुतः १३ सत्यरतः १४ पाराशरः १५ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, विष्णपुराणे । “वेदमेकं चतुर्भेदं कृत्वा शाखाशतैर्विभुः । करोति बहुलं भूयो वेदव्यासस्वरूपधृक् । द्वापरे तु युगे विष्णुर्व्यासरूपी महामुने । वेदमेकं स बहुधा कुरुते जगतो हितः ॥ यया च कुरुते तन्वा वेदमेकं पृथक् प्रभुः । वेदव्यासाभिधाना तु सा सा मूर्त्तिर्मधुद्विषः ॥”) अस्यान्यत् विवरणं व्यासशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ वेदाग्रणीः, स्त्री, (वेदानामग्रणीः ।) सरस्वती । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेदाङ्गं, क्लो, (वेदस्य अङ्गम् ।) श्रुत्यवयवषट्- प्रकारशास्त्रम् । तद्यथा । शिक्षा १ कल्पः २ व्याकरणम् ३ निरुक्तम् ४ ज्योतिषम् ५ छन्दः ६ । यदुक्तम् । “शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं ज्योतिषां गणः । छन्दोविचितिरित्येतैः षडङ्गो वेद उच्यते ॥” इति ॥ तत्र अकारादिवर्णानां स्थूलकरणप्रयत्नबोधिका अकु ए ह विसर्ज्जनीयाः कण्ठ्या इत्यादिका शिक्षा । यागक्रियाणामुपदेशः कल्पः । साधु- शब्दान्वाख्यानं व्याकरणम् । वर्णागमो वर्ण- विपर्य्ययश्च इत्यादिना निश्चयेनोक्तं निरुक्तम् । ग्रहणादिगणनशास्त्रं ज्योतिः । श्रुतिच्छन्दसां प्रत्यायकं शास्त्रं छन्दोविचितिः । इत्यमर- भरतौ ॥ (यथा, मनुः । ४ । ९८ । “वेदाङ्गानि च सर्व्वाणि कृष्णपक्षेषु सम्पठेत् ॥”) वेदादि, क्ली, (वेदानामादि । “क्वचिदौपचारिकाः शब्दाः स्वलिङ्गमपि त्यजन्तीति” न्यायादस्य क्लीवत्वम् ।) प्रणवम् । यथा, -- “वेदादि भुवनेशीञ्च श्रीबीजं ङेयुतं भृगुम् । कारयित्वा वदेन्मन्त्रं शुक्रस्य च षडक्षरम् ॥” इति रुद्रयामलम् ॥

(वेदस्य पूर्ब्बे, पुं, । यथा, तैत्तिरीयारण्यके । “यो वेदादौ स्वरः प्रोक्तो वेदान्ते च प्रति- ष्ठितः ॥”) वेदादिबीजं, क्ली, (वेदस्यादौ प्रयुक्तं बीजम् ।) प्रणवम् । यथा, -- “वेदादि भुवनेशीञ्च श्रीबीजं ङेयुतं भृगुम् । कारयित्वा वदेन्मन्त्रं शुक्रस्य च षडक्षरम् ॥ ॐ ह्रीँ श्रीशुक्राय । इति रुद्रयामलम् ॥ “वेदादिबीजं हूँ बीजं स्त्रीबीजं तन्निकेतनम् । शक्तिबीजं रमाबीजं मायाबीजं सुखाकरम् ॥” इति राजराजेश्वरीतन्त्रम् ॥ वेदाधिपः, पुं, (वेदानामधिपः ।) चतुर्व्वेदाधि- पतिग्रहः । यथा, -- “ऋग्वेदाधिपतिर्जीवो यजुर्व्वेदाधिपः सितः । सामवेदाधिपो भौमः शशिजोऽथर्व्ववेदराट् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ वेदान्तः, पुं, (वेदानां अन्तः ।) उपनिषत् । इति हेमचन्द्रः । वेदव्यासप्रणीतदर्शनशास्त्र- विशेषोऽपि । यथा । वेदान्तो नाम उपनिषत्- प्रमाणं तदुपकारीणि शारीरकसूत्रादीनि च । इति परमहंसपरिव्राजकाचार्य्यश्रीसदानन्द- योगीन्द्रविरचितवेदान्तसारः ॥ * ॥ “इदानीं सर्व्वस्यापि वस्तुविचारोद्देशपूर्व्वकत्वात् प्रति- ज्ञातं वेदान्तं नामतो निर्दिशति वेदान्त इति । उपनिषद एव प्रमाणं उपनिषत्-प्रमाणम् । उपनिषदो यत्र प्रमाणमिति वा । तदुपकारीणि वेदान्तवाक्यसंग्राहकाणि शारीरकसूत्रादीनि च । शरीरमेव शारीरं तत्र भवो जीवः शारी- रकः स सूत्र्यते याथातथ्येन निरूप्यते यैः तानि शारीरकसूत्राणि ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इत्यादीनि । आदिशब्दो भाष्यादिसंग्रहार्थः । चशब्दो वेदान्तशब्दानुषङ्गार्थः । यद्बा शारी- रकसूत्राणि तद्यथार्थवादिवेदान्तार्थसंग्रह- वाक्यानि । ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इत्यादि- सूत्रादीनि । आदिशब्देन भगवद्गीताद्यध्यात्म- शास्त्राणि गृह्यन्ते । तेषामपि उपनिषच्छब्द- वाच्यत्वादिति भावः ।” इति श्रीनृसिंहसरस्वती- कृता तट्टीका सुबोधनी ॥ अस्य नामान्तरं उत्तरमीमांसा । तत्र चत्वारः अध्यायाः । तेषु ब्रह्मनिरूपणम् । तद्विवरणं यथा, -- “अव्यक्तादण्डमभूदण्डाद्ब्रह्मा ततः प्रजासर्गः । मायामयी प्रवृत्तिः संह्रियते पुनः पुनः क्रमशः ॥ मायामयोऽप्यचेता गुणकरणगणः करोति कर्म्माणि । तदधिष्ठाता देही सचेतनोऽपि न करोति किञ्चिदपि ॥ यद्वदचेतनमपि सन्निकटस्थे भ्रामके भ्रमति लोहम् । तद्वत् करणसमूहश्चेष्टति चिदधिष्ठिते देहे ॥ यद्वत् सवितर्य्युदिते करोति कर्म्माणि जीव- लोकोऽयम् ।

न च तानि करोति रविर्न कारयति तद्वदा- त्मापि ॥ मनसोऽहंकारविमूर्च्छितस्य चैतन्यबोधिस्येह । पुरुषाभिमानसुखदुःखभावना भवति मूढस्य ॥ कर्त्ता भोक्ता द्रष्टास्मि कर्म्मणामुत्तमादीनाम् । इति तत्स्वभावविमलोऽभिमन्यते सर्व्वगोप्यात्मा ॥ नानाविधवर्णानां वर्णान् धत्ते यथामलस्फटिकः । तद्वदुपाधेर्गुणभावितस्य भावं विभुर्धत्ते ॥ गच्छति गच्छति सलिले दिनकरविम्बं स्थिते स्थितिं याति । अन्तःकरणे गच्छति गच्छत्यात्मापि तद्वदिह ॥ राहुरदृश्योऽपि यथा शशिविम्बस्थः प्रकाशते जगति । सर्व्वगतोऽपि तथात्मा बुद्धिस्थो दृश्यतामेति ॥ आदर्शे मलरहिते यद्वद्रूपं विचिनुते लोकः । आलोकयति तथात्मा विशुद्धबुद्धौ स्वमात्मानम् ॥ सर्व्वगतं तत् निरुपममद्वैतं तच्च चेतसा गम्यम् । यद्वुद्धिगतं ब्रह्मोपलभ्यते शिष्यबोध्यं तत् ॥ बुद्धिमनोऽहंकारास्तन्मात्रेन्द्रियगणाः सभूत- गणाः । संसारसर्गपरिरक्षणक्षमाः प्राकृता हेयाः ॥ धर्म्माधर्म्मौ सुखदःखकल्पना स्वर्गनरकवासश्च । उत्पत्तिनिधनवर्णाश्रमा न सन्तीह परमार्थे ॥ मृगतृष्णायामुदकं शुक्तौ रजतं भुजङ्गमो रज्ज्वाम् । तैमिरिकचन्द्रयुगवत् भ्रान्तं निखिलं जगद्रूपम् ॥ यद्बद्दिनकर एको विभाति सलिलाशयेषु सर्व्वेषु । तद्वत् सकलोपाधिष्ववस्थितो भाति परमात्मा ॥ खमिव घटादिष्वन्तर्ब्बहिःस्थितं ब्रह्म सर्व्व- पिण्डेषु । देहोऽहमित्यनात्मनि बुद्धिः संसारबन्धाय ॥ सर्व्वविकल्पनहीनः शुद्धोऽवृद्धोऽजरोऽमरः शान्तः । अमलः सकृद्विभातश्चेतन आत्मा खवद्व्यापी ॥ रसफाणितशर्करिका गुडखण्डा विकृतयो यथैवेक्षोः । तद्वदवस्थाभेदाः परमात्मन्येव बहुरूपाः ॥ विज्ञानान्तर्यामिप्राणविराट्देहजाति- पिण्डान्ताः । व्यवहारस्थस्यात्मन एतेऽवस्थाविशेषाः स्युः ॥ रज्ज्वां नास्ति भुजङ्गः सर्पभयं भवति हेतुना केन तद्वद्द्वैतविकल्पभ्रान्तिरविद्या न सत्यमिदम् ॥ एतत्तदन्धकारं यदनात्मन्यात्मताभ्रान्त्या । न विदन्ति वासुदेवं सर्व्वात्मानं नरा मूढाः ॥ प्राणाद्यन्तभेदैरात्मानं संवितत्य जालमिव । संहरति वासुदेवः स्वविभूत्या क्रीडमान इव ॥ त्रिभिरेव विश्वतैजसप्राज्ञैस्तैरादिमध्यनिध- नाख्यैः । जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तैर्भ्रमभूतैश्छादितं तुर्य्यम् ॥ मोहयतीवात्मानं स्वमायया द्वैतरूपया देवः । उपलभते स्वयमेवं गुहागतं पुरुषमात्मानम् ॥

पृष्ठ ४/५०२

ज्वलनाद्धूमोद्गतिभिर्विविधाकृतिरम्बरे यथा भाति । तद्वद्विष्णोः सृष्टिः स्वमाययाद्वैतविस्तरो भाति ॥ शान्त इव मनसि शान्ते हृष्टे हृष्ट इव मूढ इव मूढे । व्यवहारस्थो न पुनः परमार्थत ईश्वरो भवति ॥ जलधरधूमोद्गतिभिर्मलिनीक्रियते यथा न गगनतलम् । तद्वत् प्रकृतिविकारैरपरामृष्टः परः पुरुषः ॥ एकस्मिन्नपि च घटे धूमादिमलावृते घटाः शेषाः । न भवन्ति मलोपेता यद्वज्जीवोऽपि तद्बदिह ॥ देहेन्द्रियेषु नियताः कर्म्मगुणाः कुर्व्वते स्वभोगार्थम् । नाहं कर्त्ता न ममेति ज्ञानतः कर्म्म नैव बध्नाति ॥ अन्यशरीरेण कृतं कर्म्म भवे येन देह उत्पन्नः । तदवश्यं भोक्तव्यं भोगादेव क्षयोऽस्य निर्द्दिष्टः ॥ प्राक् ज्ञानोत्पत्तिचितं यत् कर्म्म ज्ञानशिखि- शिखालीढम् । बीजमिव दहनदग्धं जन्मसमर्थं न तद्भवति ॥ ज्ञानोत्पत्तेरूर्द्ध्वं क्रियमाणं कर्म्म यत्तदपि । न श्लिष्यति कर्त्तारं पुष्करपर्णं यथा वारि ॥ वाग्देहमानसैरिह कर्म्मचयः क्रियत इति बुधाः प्राहुः । एकोऽपि नाहमेषां कर्त्ता तत्कर्म्मणामस्मि ॥ कर्म्मफलबीजनाशाज्जन्मविनाशो न चात्र सन्देहः । बुद्धैवमपगततमाः सवितेव विभाति भारूपः ॥ यद्वदिषीकातूलं पवनोद्धूतं दश दिशो याति । ब्रह्मणि तत्त्वज्ञानात्तथैव कर्म्माणि तत्त्वविदः । क्षीरादुद्धृतमाज्यं क्षिप्तं यद्वन्न पूर्ब्बवत्तस्मिन् । प्रकृतिगुणेभ्यस्तद्वत् पृथक्कृतश्चेतनोऽप्यात्मा ॥ गुणामयमायागहनं निर्द्धूय यथा तमः सहस्रांशुः । बाह्याभ्यन्तरचारी सैन्धवघनवत् भवेत् पुरुषः ॥ यद्वद्देहोऽवयवा मृदेव तस्या विकारजातानि । तद्बत् स्थावरजङ्गममद्बैतं द्बैतवद्भाति ॥ एकस्मात् क्षेत्रज्ञाद्बहवः क्षेत्रजातयो जाताः । लौहगतादिव दहनाः समन्ततो विस्फुलिङ्ग- कणाः ॥ ते गुणसङ्गमदोषाद्बद्धा इव धान्यजातयः स्वतुषैः । जन्म लम्भते तावद्यावन्न ज्ञानवह्रिना दग्धाः ॥ त्रिगुणा चैतन्यात्मनि सर्व्वगतेऽवस्थिताखिला- धारे । कुरुते सृष्टिमविद्या सर्व्वत्र स्पृश्यते तया नात्मा ॥ रज्ज्वां भुजङ्गहेतौ प्रभवविनाशौ यथा न स्तः । ज गदुत्पत्तिविनाशौ न च कारणमस्ति तद्व- दिह ॥ जन्मविनाशनगमनागमनमलै सङ्गधर्जितो नित्यम् ।

आकाश इव घटादिषु सर्व्वात्मा सर्व्वतोपेतः ॥ कर्म्मशुभाशुभजनितैः सुखदुःखैर्बन्धो भवत्युपा- धीनाम् । तत्संसर्गाद्बद्धस्तस्करसङ्गादतस्करवत् ॥ देहगुणकरणगोचरसङ्गात् पुरुषस्य यावदिह भावाः । तावन्मायापाशैः संसारे रुद्ध इव भाति ॥ मातृपितृबान्धवधनभोगसंमूढः । जन्मजरामरणमये चक्र इव भ्राम्यते जन्तुः ॥ लोकव्यवहारकृतां य इहाविद्यामुपासते मूढाः । ते जननमरणधर्म्माणो ध्वान्तमत्रेत्य खिद्यन्ते ॥ हिमफेनयुद्वुदा इव जलस्य धूमो यथा वह्नेः । तद्वत स्वभावभूता मायैषा कीर्त्तिता विष्णोः ॥ एवं द्वैतविकल्पां भ्रमस्वरूपां विमोहिनीं मायाम् । उत्सृज्य सकलं निष्फलमद्वैतं भावयेद्ब्रह्म ॥ यद्वत् सलिले सलिलं क्षीरे क्षीरं समीरणे वायुः । तद्वद्ब्रह्मणि विमले भावनया तन्मयत्वमुप- याति ॥ इत्थं द्वैतसमूहे भावनया ब्रह्मभूयमुपयाति । को मोहः कः शोकः सर्व्वं ब्रह्मावलोकयतः ॥ विगतोपाधिस्फटिकः स्वप्रभया भाति निर्म्मलो यद्वत् । चिद्दीपः स्वप्रभया तथा विभातीह निरुपाधिः ॥ गुणकरणगणशरीरप्राणैस्तन्मात्रजातिसुख- दुःखैः । अपरामृष्टो व्यापी चिद्रूपोऽयं सदा विमलः ॥ द्रष्टा श्रोता घ्राता स्पर्शयिता रसयिता ग्रहीता च । देही देहेन्द्रियधीविवर्जितः स्यान्न कर्त्तासौ ॥ एको नैकत्रावस्थितो महैश्वर्य्यं योगतो व्याप्तः । आकाशवदखिलमिदं न कश्चिदप्यत्र सन्देहः ॥ आत्मैवेदं सर्व्वं निष्कलसकलं यदैव भावयति । मोहगहनाद्विमुक्तस्तदैव परमेश्वरीभूतः ॥ यद्यत् सिद्धान्तागमतर्केषु प्रभ्रमन्ति रागान्धाः । अनुमोदामस्तत्तत्तेषां सर्व्वात्मवादिधियाम् ॥ सर्व्वाकारो भगवानुपास्यते येन येन भावेन । तं तं भावं भूत्वा चिन्तामणिवत् समभ्येति ॥ नारायणमात्मानं ज्ञात्वा सर्गस्थितिप्रलयहेतुम् । सर्व्वज्ञः सर्व्वगतः सर्व्वः सर्व्वेश्वरो भवति ॥ आत्मज्ञस्तरति शुचं यस्माद्विद्वान्न बिभेति कुतश्चित् । मृत्योरपि मरणभयं न भवत्यन्यद्भयं कुतस्तस्य ॥ क्षयवृद्धिवध्यघातकबन्धनमोक्षैर्व्विवर्ज्जितं नित्यम् । परमार्थतत्त्वमेतत् यदतोऽन्यत्तदनृतं सर्व्वम् ॥ एवं प्रकृतिपुरुषं विज्ञाय निरस्तकल्पनाजालः । आत्मारामः प्रशमं समास्थितः केवलीभवति ॥ नलकदलिवेणुवाणा नश्यन्ति यथा स्वपुष्प- मासाद्य ।

तद्वत्स्वभावभूताः स्वभावतां प्राप्य नश्यन्ति ॥ भिन्ने ज्ञानग्रन्थौ छिन्ने संशयगणे शुभाशुभे क्षीणे । दग्धे च जन्मबीजे परमानन्दं हरिं याति ॥ मोक्षस्य नैव किञ्चिद्धामास्ति न चापि गमन- मन्यत्र । अज्ञानमयग्रन्थेर्भेदो यस्तं विदुर्मोक्षम् ॥ बुद्धैवमसत्यमिदं विष्णोर्मायात्मकं जगद्रूपम् । विगतद्वन्द्बोपाधिकभोगासङ्गो भवेच्छान्तः ॥ बुद्धा विभक्तां प्रकृतिं पुरुषः संसारमध्यगो भवति । निर्मुक्तः सर्व्वकर्म्मभिरम्बुजपत्रं यथा सलिलैः ॥ अश्नन् यद्बा तद्बा संवीतो येन केनचिच्छान्तः । यत्र क्वचन च शायी विमुच्यते सर्व्वभूतात्मा ॥ हयमेधशतसहस्राण्यथ कुरुते ब्रह्मघात- लक्षाणि । परमार्थविन्न पुण्यैर्न च पापः स्पृश्यते विमलः ॥ मदकोपहर्षमत्सरविषादभयपरुषवर्ज्यवात्- बुद्धिः । निस्तोत्रवषट्कारो जडवद्बिचरेदगाधमतिः ॥ उत्पत्तिनाशवर्ज्जितमेवं परमार्थमुपलभ्य । कृतकृत्यः सफलजनुः सर्व्वगतस्तिष्ठति यथेष्टम् ॥ व्यापिनमभिन्नमित्थं सर्व्वात्मानं विधूतनानात्वम् । निरुपमपरमानन्दं यो वेद स तन्मयो भवति ॥ तीर्थे श्वपचगृहे वा नष्टस्मृतिरपि परित्यजन् देहम् । ज्ञानसमकालं मुक्तः कैवल्यं याति हतशोकः ॥ पुण्याय तीर्थसेवा निरयाय श्वपचसदननिधन- गतिः । पुण्यापुण्यकलङ्कस्पर्शाभावे तु किन्तेन ॥ वृक्षाग्राच्च्युतपादो यद्बदनिच्छन्नरः क्षितौ पतति । तद्वदगुणपुरुषज्ञोऽनिच्छन्नपि केवलीभवति ॥ परमार्थमार्गसाधनमारभ्याप्राप्य योगमपि नाम । सुरलोकभोगभोगी मुदितमना मोदते सुभृ- शम् ॥ विषयेषु सार्व्वभौमः सर्व्वजनैः पूज्यते यथा राजा । भुवनेषु सर्व्वदेवैर्योगभ्रष्टस्तथा पूज्यः । महता कालेन महान् मानुष्यं प्राप्य योग- मभ्यस्य । प्राप्नोति दिव्यममृतं यत्तत् परमं पदं विष्णोः ॥ वेदान्तशास्त्रमखिलं विलोक्य शेषोऽखिला- धारः । आर्य्यापञ्चाशीत्या बबन्ध परमार्थसारमिदम् ॥” इति श्रीशेषनागविरचितं परमार्थसारं समा- प्तम् ॥ वेदान्ती, [न्] पुं, (वेदान्तोऽस्यास्तीति । वेदान्त + इनिः ।) वेदान्तशास्त्रबेत्ता । तत्पर्य्यायः । ब्रह्म- वादी २ । इति जटाधरः ॥ वेदारः, पुं, कृकलासः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

पृष्ठ ४/५०३

वेदाभ्यासः, पुं, (वेदस्य अभ्यासः ।) वेदानुशील- नम् । स च पञ्चविधः । यथा, दक्षः । “द्वितीये च तथा भागे वेदाभ्यासो विधीयते । वेदाभ्यासो हि विप्राणां परमं तप उच्यते ॥ ब्रह्मयज्ञपरं ज्ञेयः षडङ्गसहितश्च यः । वेदस्वीकरणं पूर्व्वं विचारोऽभ्यसनं जपः । तद्दानञ्चैव शिष्येभ्यो वेदाभ्यासो हि पञ्चधा ॥ शङ्खलिखितौ । न वेदमनधीत्यान्यां विद्यामधी- यीतान्यत्र वेदाङ्गस्मृतिभ्यः ॥” इत्याह्रिकतत्त्वम् ॥ वेदि, क्ली, (विद् + इन् ।) अम्बष्ठा । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ वेदिः, स्त्री, (विद्यते पुण्यमस्यामिति । विद् + “हृपिषिरुहिवृतिविदीति ।” उणा० ४ । ११८ । इति इन् ।) परिष्कृता भूमिः । इत्यमरः ॥ परिष्कृता यज्ञार्थं पशुबन्धनाय यज्ञपात्रासाद- नाय चातिसंस्कारा भूमिर्वेदिरुच्यते । सा च डमरुकाद्याकारा पिण्डिका । वेदयति निवा- रयति द्रव्यजातं वेदिः । विद ङ क ञ चेतना- ख्याने वासवादे नाम्नीति इः । वेदिः स्त्री वेदी च । इति भरतः ॥ (यथा, रघुः । ११ । २५ । “वीक्ष्य वेदिमथ रक्तबिन्दुभिः- र्बन्धुजीवपृथुभिः प्रदूषिताम् ॥”) अङ्गुलिमुद्रा । इति मेदिनी ॥ (गृहोपकरण- विशेषः । यथा, भागवते । १० । ४१ । २१ । “वैदूर्य्यवज्रामलनीलविद्रुमै- र्मुक्ताहरिद्भिर्वलभीषु वेदिषु ॥”) वेदिः, पुं, (वेत्तीति । विद् + इन् ।) पण्डितः । इति मेदिनी ॥ वेदिका, स्त्री, (वेदिरेव । स्वार्थे + कन् ।) मङ्गल- कर्म्मार्थं निर्म्मितवेदिः । तत्पर्य्यायः । वितर्द्दिः २ । इत्यमरः ॥ वितर्द्दी ३ वेदिः ४ वेदी ५ । इति तट्टीका ॥ द्वे आरामाङ्गनादिमध्यस्थवेदि- कायाम् । देवागारादौ काष्ठादिचतुष्किकाया- मित्यन्ये । दारुपरिवृता त्ततुरस्रा विश्रामभू- र्व्वितर्द्दिरित्यपरे । स्तम्भसंलग्नपीठिका वितर्द्दि- रिति केचित् । मङ्गल्याङ्गनमध्यस्थचतुष्किकेति केचित् । मङ्गलस्थानार्थं निर्म्मितवेदिकेति केचित् । अशुभं वितर्द्दयति वितर्द्दिः । तर्द्द हिंसे नाम्नीति इः । वेदिका साहचर्य्यात् स्त्री इदन्त- त्वात् पक्षे ईप् वितर्द्दी च । वितर्द्दिः काष्ठ- लोही स्यादिति रत्ने । वितर्द्दिरपीति मधुः । विदन्ति विद्यते वा अस्यामिति वेदिः पूर्ब्बवदिः स्वार्थेकः । अतएव वेदिर्वेदी च । इति भरतः ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ४४ । “स देवदारुद्रुमवेदिकायां शार्द्दूलचर्म्मव्यवधानवत्याम् ॥”) वेदिजा, स्त्री, (वेद्या जायते इति । जन + डः ।) द्रौपदी । इति हेमचन्द्रः ॥ वेदितः, त्रि, ज्ञापितः । ञ्यन्तविदधातोः क्तप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ वेदितव्यं, त्रि, (विद + तव्य ।) वेद्यम् । ज्ञातव्यम् । यथा, --

“आर्ष्यं छन्दश्च दैवत्यं विनियोगस्तथैव च । वेदितव्यं प्रयत्नेन ब्राह्मणेन विशेषतः ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ वेदिता, [ऋ] त्रि, (विद + तृच् ।) ज्ञाता । तत्- पर्य्यायः । विदुरः २ बिन्दुः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा, महाभारते । ५ । ४३ । ५२ । “न वेदानां वेदिता कश्चिदस्ति वेद्येन वेदं न विदुर्न वेद्यम् ॥”) वेदी, [न्] पुं, (वेत्तीति । विद् + णिनिः ।) पण्डितः । इति शब्दरत्नावली ॥ ब्रह्म । इति केचित् ॥ ज्ञातरि, त्रि ॥ (यथा, रघुः । ८ । २७ । “स परार्द्ध्यगतेरशोच्यतां पितुरुद्दिश्य सदर्थवेदिभिः ॥”) वेदी, स्त्री, (वेदि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) वेदिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ सरस्वती । इति शब्दमाला ॥ वेदीशः, पुं, (वेदीनां पण्डितानामीशः ।) ब्रह्मा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वेदोक्तः, त्रि, (वेदे उक्तः ।) श्रुतिकथितः । यथा, “वेदोक्तमेव कुर्व्वाणो निःसङ्गोऽर्पितुमीश्वरे । नैष्कर्म्यां लभते सिद्धिं रोचनार्था फलश्रुतिः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ वेदोदयः, पुं, (वेदः विषयज्ञानमुदये यस्य ।) सूर्य्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वेदोदितः, त्रि, (वेदे उदितः ।) वेदोक्तः । यथा, -- “वेदोदितानां नित्यानां कर्म्मणां समतिक्रमे । स्नातकव्रतलोपे च प्रायश्चित्तमभोजनम् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ वेद्यं, त्रि, (विद् + ण्यत् ।) वेदितव्यम् । यथा, -- “धर्म्मः प्रोज्झितकैतवोऽत्र परमो निर्मत्सराणां सताम् वेद्यं वास्तवमत्र वस्तु शिवदं तापत्रयोन्मूलनम् । श्रीमद्भागवते महामुनिकृते किंवा परैरीश्वरः सद्यो हृद्यवरुध्यतेऽत्र कृतिभिः शुश्रूषुभिस्तत्- क्षणात् ॥” इति श्रीभागवते १ स्कन्धे १ अध्यायः ॥ (धनाय हितम् । यथा, ऋग्वेदे । २ । २ । ३ । “रथमिव वेद्यं शुक्रशोचिषमग्निम् ।” “वेद्यं वेदो धनम् । तस्मै हितम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ स्तुत्यम् । तथा, तत्रैव । ५ । १५ । १ । “प्रवेधसे कवये वेद्याय गिरम् ।” “वेद्याय स्तुत्याय ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ लब्धव्यम् । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १८ । ११ । “वित्तं च मे वेद्यञ्च मे ।” “वेद्यं लब्धव्यम् ।” इति तद्भाष्ये महीघरः ॥ वेदाय हितमिति । वेद + यत् । बेदहितम् । वेद- प्रतिपाद्यम् । यथा, महाभारते । १३ । १५८ । ३६ । “वेद्यञ्च यत् वेदयते च वेद्यं विधिश्च यश्चाश्रयते विधेयम् । धर्म्मे च वेदे च बले च सर्व्वं चराचरं केशवं त्वं प्रतीहि ॥”)

वेधः, पुं, (विध + घञ् ।) वेधनम् । वँधा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । व्यधः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १६८ । ३६ । “वाणवेधे परं यत्नमकरोच्चैव गौतमः ॥”) गभीरता । गहरा इति चाडा इति च भाषा ॥ यथा, -- “गणयित्वा विस्तारं बहुषु स्थानेषु तद्युति- र्भाज्या । स्थानकमित्यासममितिरेवन्दैर्घ्ये च वेधे च ॥ क्षेत्रफलं वेधगुणं खाते घनहस्तसंख्या स्यात् ।” इति लीलावत्यां खातव्यवहारः ॥ * ॥ अथ सप्तशलाकवेधः । “कृत्तिकादिचतुःसप्तरेखाराशौ परिभ्रमन् । ग्रहश्चेदेकरेखास्थो वेधः सप्तशलाकजः ॥” इति दीपिका ॥ * ॥ अथ खर्ज्जूरवेधः । “एकामूर्द्ध्वगतां त्रयोदश तथा तिर्य्यग्गताः स्थापयेत् रेखाश्चक्रमिदं बुधैरभिहितं खार्ज्जूरिकं तत्र तु । व्याघातादि तु मूर्ध्नि भन्तु कथितं तत्रैक्यरेखा- स्थयोः सूर्य्याचन्द्रमसोर्मिथो निगदिता दृक्पात एका- र्गलः ॥” इति रत्नमाला ॥ * ॥ अथ युतवेधः ॥ “पापात् सप्तमगः शशी यदि भवेत् पापेन वा संयुतो यत्नात्तं परिवर्ज्जयेत् मुनिमतो दोषो ह्ययं कथ्यते ॥” अथ यामित्रवेधः । “रविमन्दकुजाक्रान्तं मृगाङ्कात् सप्तमं त्यजेत् । विवाहयात्राचूडासु गृहकर्म्मप्रवेशने ॥” इति रत्नमाला ॥ वामदक्षिणवेधौ वामवेधशब्दे द्रष्टव्यौ ॥ वेधकं, क्ली, (विध + ण्वुल् ।) धान्यकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेधकः, पुं, (विध + ण्वुल् ।) कर्पूरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अम्लवेतसः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (मणिमुक्तादिवेधोपजीवी । यथा, राभायणे । २ । ८४ । १३ । “मायूरिकाः क्राकचिका वेधका रोचका- स्तथा ॥”) वेधकर्त्तरि, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । १३ । २३ । ८० । “अप्राप्तदमकाश्चैव नासानां वेधकाश्च ये । बन्धकाश्च पशूनां ये ते वै निरयगामिनः ॥”) वेधनिका, स्त्री, (विध्यतेऽनयेति । विध + करणे ल्युट् । ततः स्वार्थे कन् ।) मणिशङ्खादिवेधनो- पकरणम् । भोमरी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । आस्फोटनी । इत्यमरः ॥ लास्फोटनी ३ स्फोटनी ४ वृषदंशिका ५ । इति भरतधृत- वाचस्पतिः ॥

पृष्ठ ४/५०४

वेधनी, स्त्री, (विध्यतेऽनयेति । विध + ल्युट् । स्त्रियां ङीष् ।) हस्तिकर्णवेधनास्त्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ मेथिका । इति भावप्रकाशः ॥ वेधमुख्यः, पुं, (वेधे वेधने मुख्यः श्रेष्ठः ।) कर्च्चूरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेधमुख्यकः, पुं, (वेधमुख्य + स्वार्थे कन् ।) हरिद्रा- वृक्षः । काँचा हल्दि इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । कर्व्वूरकः २ द्राविडकः ३ काल्पकः ४ काल्यकः ५ । इत्यमरभरतौ ॥ वेधमुख्या, स्त्री, (वेधे मुख्या ।) कस्तूरी । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेधसं, क्ली, ब्राह्मतीर्थम् । अङ्गुष्ठमूलम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेधाः, [स्] पुं, (विदधातीति । वि + धा + “विधाञो वेध च ।” उणा० ४ । २२४ । इति असिः । वेधादेशश्च सोपसर्गधातोः ।) ब्रह्मा । (यथा, रघुः । १ । २९ । “तं वेधा विदधे नूनं महाभूतसमाधिना । तथाहि सर्व्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः ॥”) विष्णुः । इत्यमरः ॥ (शिवः । यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । १५ । १२ । “नमस्ते शितिकण्ठाय नीलग्रीवाय वेधसे ॥”) सूर्य्यः । इति शब्दरत्नावली ॥ पण्डितः । इति विश्वः ॥ श्वेतार्कवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अनन्तपुत्त्रः । यथा, -- “इक्ष्वाकुर्ज्येष्ठदायादो मध्यदेशमवाप्तवान् । सुद्युम्नस्य प्रतिष्ठानं तस्य पुत्त्रः पुरूरवाः ॥ नरिष्यतः शुकाः पुत्त्राः शाकं क्षत्त्रमुदाहृतम् । नाभागस्याम्बरीषोऽभूत् सक्षत्त्रं पार्थिवं ततः ॥ कोष्टवे वार्षकं क्षेत्रं रणवृष्टिर्ब्बभूव ह । शर्यातेर्मिथुनन्त्वासीदनन्तो नाम विश्रुतः ॥ सुकन्या नाम कन्या च या पत्नी यादवस्य च । अनन्तस्य च पुत्त्रोऽभूत् वेधो नाम महाप्रभुः । आनर्त्तविषये तेन पुरी कुशस्थली कृता ॥” इति वह्रिपुराणे सागरोपाख्याननामाध्यायः ॥ (प्रजापतिर्दक्षादिः । यथा, कुमारे । २ । १४ । “परतोऽपि परश्चासि विधाता वेधसामपि ॥” त्रि, मेधावी । इति निघण्टुः । ३ । १५ ॥ विविध- कर्त्ता । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ४३ । १२ । “आ वेधसं नीलपृष्ठं बृहन्तम् ।” “कीदृशं देवं वेधसं विविधकर्त्तारम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वेधितः, पुं, (विध + णिच् + क्तः ।) कारित- विद्धः । छिद्रितः । इत्यमरः ॥ वेधिनी, स्त्री, (विधति त्वचमिति । विध छिद्रीकरणे + णिनिः । ङीप् ।) रक्तपा । इति शब्दरत्ना- वली ॥ जोँक इति भाषा ॥ मेथिका । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेधी [न्] त्रि, (विधतीति । विध छिद्रीकरणे + णिनिः ।) वेधकर्त्ता । (यथा, महाभारते । ५ । ९६ । ३० । “तेषामक्षीणि कर्णांश्च नासिकाश्चैव मायया ।

निमित्तवेधी स मुनिरीषीकाभिः समर्पयत् ॥”) वेधविशिष्टः । विधधातोर्णिन्प्रत्ययेन वेधशब्दा- दस्त्यर्थे इन्प्रत्ययेन वा निष्पन्नः ॥ अम्लवेतसे, पुं । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेध्यं, क्ली, (विध + ण्यत् ।) लक्ष्यम् । इति जटा- धरः ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ४२ । ७ । “प्राणो धनुः शरो ह्यात्मा ब्रह्म वेध्यमनुत्तमम् । अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत् तन्मयो भवेत् ॥”) वेधनीये, त्रि । यथा, -- “षट्कर्णोत्पत्तिमाशङ्क्य भानोः शुद्ध्या समेऽपि च । कर्णौ वेध्यौ न दाषः स्यादन्यथा मरणं भवेत् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ वेनः, पुं, (अजतीति । अज गतौ + “धापॄवस्य- ज्यतिभ्यो नः ।” उणा० ३ । ६ । इति नः । अजते- र्वीभावः ।) प्रजापतिः । इत्युणादिकोषः ॥ (पृथुराजपिता । यथा, मार्कण्डेये । २७ । १५ । “हतमैलं तथा लोभात् मदाद्वेनं द्बिजैर्हतम् ॥” अस्यान्यद्विवरणं मूर्द्धण्यान्तवेणशब्दे द्रष्ट- व्यम् ॥ * ॥ देवविशेषः । इति निघण्टुः । ५ । ४ । २४ ॥ यथा, ऋग्वेदे । १० । १२३ । १ । “अयं वेनश्चोदयन् पृश्निगर्भा ॥” “वेनः कान्तः एतत्संज्ञो मध्यमस्थानो देवः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥ * ॥ अजति गच्छत्यनेन स्वर्गमिति । यज्ञः । इति निघण्टुः । ३ । १७२ ॥ त्रि, मेधावी । इति निघण्टुः । ३ । १५ । ५ ॥ यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १३ । ३ । “सीमतः सुरुचो वेन आवः ॥” “वेनः कामनीयो मेधावी वा ।” इति तद्भाष्यम् ॥ कामयमानः । यथा, ऋग्वेदे । ८ । ८९ । ५ । “आयन्मा वेना अरुहन्नृतस्य ॥” “वेनाः कामयमानाः ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वेन्ना, स्त्री, (वन शब्दे संभक्तौ वा + “वनेरिच्चो- पधायाः ।” उणा० ३ । ८ । इति नः उपधाया इत्वञ्च ।) नदीविशेषः । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः । (यथा, महाभारते । ३ । ८८ । ३ । “वेन्ना भीमरथी चोभे नद्यौ पापभयापहे ॥”) वेप, टु ऋ ङ चले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) चलः कम्पनम् । टु, वेपथुः । ऋ, अविवेपत् । ङ, वेपते वायुना वृक्षः । इति दुर्गादासः ॥ वेपः, [स्] क्ली, (वेप कम्पने + “सर्व्वधातुभ्यो- ऽसुन् ।” उणा० ४ । १८८ । इत्यसुन् ।) अन- वद्यम् । यथा, -- “स्याद्बलज्योतिषोः क्लीवं वचो वाच्यथ धातुषु । मेदो वेपोऽनवद्येऽथ सभायाञ्च सदो न ना ॥” इत्युणादिकोषः ॥ (विरेपः । इति साधुपाठः ॥ इत्युज्ज्वलः । ४ । १८९ ॥ * ॥ कर्म्म । इति निघण्टुः । २ । १ । ५ ॥ यथा, ऋग्वेदे । १० । ४६ । ८ । “प्रजिह्वया भरते वेपो अग्निः ॥” “वेपः कर्न्मनामैतत् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥)

वेपथुः, पुं, (वेपनमिति । वेप + “ट्वितोऽथुच् ।” ३ । ३ । ८९ । इति अथुच् ।) कम्पः । इत्य- मरः ॥ (यथा, गीतायाम् । १ । २९ । “वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ॥”) वेपनं, क्ली, (वेप + ल्युट् ।) कस्पनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, सुश्रुते शारीरस्थाने १० आध्यायः । “तत्र विद्धस्य क्रोशनविनमन- मोहनभ्रमणवेपनानि मरणं वा भवति ॥”) वेमः, पुं, वापदण्डः । यथा, -- “वापदण्डः पुंसि वेमा वेमो ना वेम न द्वयोः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ वेमा, [न्] पुं, (वयत्यनेनेति । वे + “वेञः सर्व्वत्र ।” उणा० ४ । १४९ । इति इमनिन् ।) वापदण्डः । इत्यमरभरतौ ॥ (यथा, नैषधे । १ । १२ । “सितांशुवर्णैर्व्वयति स्म तद्गुणै- र्म्महासिवेम्नः सहकृत्वरी बहुम् ॥” अर्द्धर्चादित्वात् क्लीवलिङ्गोऽपि । यथा, वाज- सनेयसंहितायाम् । १९ । ८९ । “नग्नहुर्धीरस्तसरं न वेम ॥”) वेरं, क्ली, शरीरम् । वार्त्ताकुः । कुङ्कुमम् । इति मेदिनी ॥ वेरकं, क्ली, कर्पूरम् । इति हारावली ॥ वेल, ऋ चाले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) ऋ, अविवेलत् । इति दुर्गादासः ॥ वेल, त् क कालार्थे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्त- चुरा०-पर०-अक०-सेट् ।) कालार्थः कालो- पदेशः । अविवेलत् । कालमियत्तया गणकः एतावती वेलेति कथितवानित्यर्थः । इति दुर्गा- दासः ॥ वेलं, क्ली, उपवनम् । यथा, हेमचन्द्रे । “अपोपाभ्यां वनं वेलमारामः कृत्रिमे वने ॥” वेला, स्त्री, (वेल्यतेऽनयेति । वेल + गुरोश्च हलः इत्यः । ततष्टाप् ।) कालः । तत्पर्य्यायः । समयः २ क्षणः ३ वारः ४ अवसरः ५ प्रस्तावः ६ प्रक्रमः ७ अन्तरम् ८ । इति हेमचन्द्रः ॥ तत्परिमाणानि यथा, -- “अक्षिपक्ष्मपरिक्षेपो निमेषः परिकीर्त्तितः । द्वौ निमेषौ त्रुटिर्नाम द्वे त्रुटी तु लवः स्मृतः ॥ द्बिलवः क्षण इत्युक्तः काष्ठा प्रोक्ता दश क्षणाः । दश काष्ठाः किला नाम तत्संख्या स्याच्च नाडिका ॥ घटिके द्वे मुहूर्त्तः स्यात्तैस्त्रिंशत्या दिवानिशम् । चतुर्व्विंशतिवेलाभिरहोरात्रं प्रचक्षते ॥ सूर्य्योदयादि विज्ञेयो मुहूर्त्तानां क्रमः सदा । पश्विमादर्द्धरात्रादि होराणां विद्यते क्रमः ॥ ज्ञेयं पित्र्यमहोरात्रं पक्षौ कृष्णसितासितौ । त्रिंशता च दिनैर्मासो द्विमास ऋतुरुच्यते । भवेद्दिव्यमहोरात्रं षड्२भिरुत्तरदक्षिणौ । वर्षं द्वादशभिर्मासैर्मलमासस्त्रयोदशः ॥” इति वह्रिपुराणे गणभेदनामाध्यायः ॥ * ॥ मर्य्यादा । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ६३ । ३९ ।

पृष्ठ ४/५०५

“धिगस्तु नष्टः खलु भारतानां धर्म्मस्तथा क्षत्रविदाञ्च वृत्तम् । यत्र ह्यतीतां कुरुधर्म्मवेलां प्रेक्षन्ति सर्व्वे कुरवः सभायाम् ॥”) समुद्रकूलम् । (यथा, रघुः । १ । ३० । “स वेलावप्रवलयां परिखीकृतसागराम् । अनन्यशासनामुर्व्वीं शशासैकपुरीमिव ॥”) समुद्रजलविकारः । (यथा, रघुः । १२ । ३६ । “संरम्भं मैथिलीहासः क्षणसौम्यां निनाय ताम् । निवातस्तिमितां वेलां चन्द्रोदय इवोदधेः ॥”) अक्लिष्टमरणम् । रागः । ईश्वरस्य भोजनम् । इति मेदिनी ॥ अत्र पवर्गीयबकारादौ लिखितः । रागस्थाने रोगः । वाक् । बुधस्त्री । इति विश्वः ॥ दन्तमांसम् । इति हारावली ॥ वेलाकूलं, क्ली, (वेला एव कूलं यस्य ।) तामलिप्त- देशः । यथा, -- “वेलाकूलं तामलिप्तं तामलिप्ती तमालिका ॥” इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (समुद्रकूलम् । यथा, भागवते । १० । ६७ । ५ । “क्वचित् समुद्रमध्यस्थो दोर्भ्यामुत्क्षिप्य तज्जलम् । देशान् नागायुतप्राणो वेलाकूले न्यमज्जयत् ॥”) वेलिभुक्प्रियः, पुं, सौरभयुक्ताम्रः । यथा, -- “--रसाले त्वतिसौरमे । महाकालश्च किम्पाक उर्व्वटो वेलिभुक्प्रियः ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ (वलिभुक्प्रिय इत्येव पाठः साधुः ॥) वेल्ल, ऋ चाले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) ऋ, अविवेल्लत् । चालः सञ्चलनम् । उद्बेल्लद्भुजवल्लिकङ्कणझनत्कारः क्षणं वार्य्यताम् । गतावित्येके । इति दुर्गादासः ॥ वेल्लं, क्ली, पुं, (वेल्लतीति । वेल्ल चलने + पचाद्यच् ।) विडङ्गः । इत्यमरः ॥ (भावे घञ् ।) गमने, पुं, । इति वेल्लधात्वर्थदर्शनात् ॥ वेल्लजं, क्ली, (वेल्लवत् जायते इति । जन + डः ।) मरिचम् । इत्यमरः ॥ वेल्लनं, क्ली, (वेल्लं + ल्युट् ।) भूमौ अश्वस्य लुण्ठनम् । तत्पर्य्यायः । लुण्ठनम् २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (सञ्चलनम् । यथा, राज- तरङ्गिण्याम् । ८ । १५९५ । “भ्रष्टा सरित् स्ववसतेर्जलधिप्रवेशे वेलोर्म्मिवेल्लनवशेन विवर्त्तमाना ॥”) रोटिकादिनिर्म्माणार्थस्थूलवर्त्तुलकाष्ठविशेषः । इति भावप्रकाशः ॥ वेलन् इति भाषा ॥ वेल्लनी, स्त्री, (वेल्लति लुठति अश्वादिरत्रेति । वेल्ल + ल्युट् । ङीष् ।) मालादूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेल्लन्तरः, पुं, वीरतरुः । यथा, भावप्रकाशे । “वेल्लन्तरो जगति वीरतरुः प्रसिद्धः श्वेतासितारुणविलोहितनीलपुष्पः । स्याज्जातितुल्यकुसुमः शमिसूक्ष्मपत्रः स्यात् कण्टकी च जलदेशज एष वृक्षः ॥”

अस्य गुणाः । “वेल्लन्तरो रसे पाके तिक्तस्तृष्णाकफापहः । मूत्राघाताश्मजिद्ग्राही योनिमूत्रानिलार्त्ति- जित् ॥” वेल्लहलः, पुं, केलिनागरः । इति जटाधरः ॥ वेल्लिः, स्त्री, (वेल्लति सञ्चलतीति । वेल्ल + इन् ।) लता । इति शब्दरत्नावली ॥ वेल्लिकाख्या, स्त्री, (वेल्लिका आख्या यस्याः ।) वृक्षविशेषः । वेलसुठा इति भाषा । यथा, -- “मरुन्माला वेल्लिकाख्या विल्लपत्री ज्वरा- पहा ॥” इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेल्लितं, क्ली, (वेल्ल + क्तः ।) गमनम् । इति मेदिनी ॥ वेल्लितः, त्रि, (वेल्ल + क्तः ।) कुटिलः । कम्पितः । इत्यमरः ॥ वेवी, र क्ष लु ङ कान्तिगतिव्याप्तिक्षेपप्रजनखादने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-कान्तौ अक०-अन्यत्र सक०-सेट् ।) र, वैदिकः । क्ष, अवेवयुः । बहुलं ब्रह्मणीति परस्मैपदे अनुस् सिद्वेरित्यन् उस् णुरुस्यठ्यामिति गुणः । लु ङ, वेवीते । इति दुर्गादासः ॥ वेशः, पुं, (विशन्ति नयनमनांस्यत्रेति । विश् + अधिकरणे घञ् । यद्बा, विशति अङ्गमिति । “पदरुजविशस्पृशो घञ् ।” ३ । ३ । १६ । इति घञ् ।) अलङ्काररचनादिकृतशोभा । तत्पर्य्यायः । आकल्पः २ नेपथ्यम् ३ प्रतिकर्म्म ४ प्रसा- धनम् ५ । इत्यमरः ॥ वेषः ६ । इति तट्टीकायां भरतः ॥ (यथा, भागवते । १ । १७ । ५ । “नरदेवोऽसि वेशेन नटवत् कर्म्मणा द्विजः ॥” * ॥ विशन्ति कामुका यत्रेति । अधिकरणे घञ् ।) वेश्यागृहम् । गृहमात्रम् । इति मेदिनी ॥ (वस्त्रगृहम् । ताँवु इति भाषा ॥ यथा, महाभारते । ५ । १५१ । ५३ । “शकटापणवेशाश्च यानयुग्यञ्च सर्व्वशः । तत् संगृह्य ययौ राजा ये चापि परिचारकाः ॥”) प्रवेशः । इति विशधात्वर्थदर्शनात् ॥ (पण्य- स्त्रिया भृतिः । यथा, मनुः । ४ । ८४ -- ८५ । “न राज्ञः प्रतिगृह्णीयादराजन्यप्रसूतितः । सूनाचक्रध्वजवतां वेशेनैव च जीवताम् ॥ दशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः । दशध्वजसमो वेशो दशवेशसमो नृपः ॥”) वेशकः, पुं, (वेश एव । स्वार्थे कन् ।) गृहम् । इति शब्दरत्नावली ॥ वेशकारके, त्रि ॥ वेशदानः, पुं, सूर्य्यशोभा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेशधारी, [न्] पुं, (वेशं तापसलिङ्गं धरतीति । धृ + णिनिः ।) छलतपस्वी । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (सङ्करजातिविशेषः । यथा, ब्रह्म- वैवर्त्ते ब्रह्मखण्डे । १० अध्यायः । “गङ्गापुत्त्रस्य कन्यायां वीर्य्येण वेशधारिणः । बभूव वेशधारी च पुत्त्रो युङ्गी प्रकीर्त्तितः ॥”) वेशधारके, त्रि ॥

वेशन्तः, पुं, (विशन्त्यत्र भेकादय इति । विश + “जॄविशिभ्यां झच् ।” उणा० ३ । १२६ । इति झच् ।) क्षुद्रसरोवरः । इत्यमरः ॥ अग्निः इत्युणादिकोषः ॥ वेशरः, पुं, अश्वतरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ वेशवारः, पुं, वेसवारः । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ वेशीजाता, स्त्री, पुत्त्रदात्रीलता । इति राज- निर्घण्टः ॥ वेश्म, [न्] क्ली, (विशन्त्यत्रेति । विश + मनिन् ।) गृहम् । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । ४ । ७३ । “अद्वारेण च नातीयात् ग्रामं वा वेश्म वावृ- तम् ॥”) वेश्मकलिङ्गः, पुं, (वेश्मनः कलिङ्गः ।) चटकः । अस्य मांसगुणौ । सन्निपातनाशित्वम् । अति- शुक्रकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ वेश्मकूलः, पुं, (वेश्म गृहं कूलयतीति । कूल + कः ।) चचेण्डा । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेश्मनकुलः, पुं, (वेश्मनो गृहस्य नकुलः ।) गन्ध- मूषिकः । यथा, -- “चिक्कः स्याद्बे श्मनकुलश्चिक्का च बालमूषिका । गन्धसूयी गन्धमूषी गिरिका स्याच्छुछुन्दरी ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ वेश्मभूः, स्त्री, (वेश्मनो भूः ।) गृहकरणयोग्य- भूमिः । तत्पर्य्यायः । वास्तुः २ । इत्यमरः ॥ वेश्यं, क्ली, (वेशे भवम् । वेश + “दिगादित्वात् यत् ।” ४ । ३ । ५४ । इति यत् । यद्वा, वेश्यायै हितम् । वेश्या + यत् ।) वेश्यालयः । इति मेदिनी ॥ (प्रवेशार्हे, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ४ । २६ । ३ । “शततमं वेश्यं सर्व्वताता दिवोदासमतिथिग्वं यदावम् ॥” “वेश्यं दिवोदासनाम्ने प्रवेशार्हम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वेश्या, स्त्री, टुण्डुकावृक्षः । आकनादि इति भाषा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (वेशमर्हति वेशेन दीव्यत्याचरति वेशेन पण्ययोगेन जीवति वा । वेश + यत् ।) स्वनामख्यातनारी । खान्की इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वारस्त्री २ गणिका ३ रूपाजीवा ४ । इत्यमरः ॥ वेष्या ५ । इति तट्टीका ॥ क्षुद्रा ६ शालभञ्जिका ७ । इति जटाधरः ॥ झर्झरा ८ शूला ९ वार- विलासिनी १० वारवाणिः ११ भण्डहासिनी १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ लञ्जिका १३ बन्धुरा १४ कुम्भा १५ कामरेखा १६ वर्व्वटी १७ । इति शब्दमाला ॥ साधारणस्त्री १८ पण्याङ्गना १९ पणाङ्गना २० भुजिष्या २१ वारबधूः २२ । इति हेमचन्द्रः ॥ भोग्या २३ स्मरवीथिका २४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्या लक्षणगमनफलादि यथा, -- “पतिव्रता चैकपत्नी द्वितीये कुलटा स्मृता । तृतीये वृषली ज्ञेया चतुर्थे पुंश्चली स्मृता ॥

पृष्ठ ४/५०६

वेश्या च पञ्चमे षष्ठे युङ्गी च सप्तमेऽष्टमे । तत ऊर्द्ध्वे महावेश्या सास्पृश्या सर्व्वजातिषु ॥ * ॥ यो द्बिजः कुलटाङ्गच्छेत् वृषलीं पुंश्चलीमपि । युङ्गीं वेश्यां महावेश्यां अवटोदं प्रयाति सः ॥ शताब्दं कुलटागामी धृष्टागामी चतुर्युगम् । षड्गुणं पुंश्चलीगामी वेश्यागामी गुणाष्टकम् ॥ युङ्गीगामी दशगुणं वसेत्तत्र न संशयः । महावेश्यागामुकश्च ततः शतगुणं भवेत् ॥ तदेव सर्व्वगामी चेत्येवमाह पितामहः । तत्रैव यातनां भुङ्क्ते यमदूतेन ताडितः ॥ तित्तिरिः कुलटागामी धृष्टागामी च वायसः । कोकिलः पुंश्चलीगामी वेश्यागामी वृकस्तथा ॥ युङ्गीगामी शूकरश्च सप्तजन्मसु भारते । महावेश्यागामुकश्च जायते शाल्मलिस्तरुः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २८ अध्यायः ॥ * ॥ वेश्यागमनपापं प्रकीर्णकम् । तस्य प्रायश्चित्तम् । तत्र सम्बर्त्तः । “पशुवेश्याभिगमने प्राजापत्यं विधीयते ।” तेन वेश्यागमने प्राजापत्यम् । तदशक्तौ धेनु- रेका । एतत् सकृद्गमने । अभ्यासे तु । चान्द्रा- यणेन चैकेन सर्व्वपापक्षयो भवेदिति आप- स्तम्बवचनाच्चान्द्रायणम् । इति प्रायश्चित्त- विवेकः ॥ * ॥ तदन्नादिकं निषिद्धम् । यथा, -- “पुंश्चल्यन्नञ्च यो भुङ्क्ते पुंश्चल्याजीवजीवनः । स्वलोममानवर्षञ्च लालाकुण्डे वसेद्ध्रुवम् ॥ ताडितो यमदूतेन तद्भोजी तत्र तिष्ठति । ततस्त्रिजन्मनि भवेत् कृष्णवर्णः पशुः शुचिः ॥ त्रिजन्मनि भवेच्छागस्ततो भवेत् सुदुःखितः । ततश्चक्षुःशूलरोगी ततः शुद्धः क्रमेण च ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २७ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “पुंश्चल्यन्नञ्च यो भुङ्क्ते वेश्यान्नञ्च पतिव्रते । तद्व्रजेत्तु द्बिजो यो हि कालसूत्रं प्रयाति सः ॥ शतवर्षं कालसूत्रे स्थित्वा शूद्रो भवेद्ध्रुवम् । तत्र जन्मनि रोगी च ततः शुद्धो भवेद्द्विजः ॥” इति तत्रैव २८ अध्यायः ॥ * ॥ यात्राकाले तस्या दर्शनं शुभम् । यथा, -- “धेनुर्व्वत्सप्रयुक्ता वृषतुरगरथा दक्षिणावर्त्तवह्नि- र्दिव्यस्त्रीपूर्णकुम्भा द्विजनृपगणिकाः पुष्पमाला पताका । सद्योमांसं घृतं वा दधि मधु रजतं काञ्चनं शुक्लधान्यं दृष्ट्वा श्रुत्वा पठित्वा फलमिह लभते मानवो गन्तुकामः ॥” इति समयप्रदीपः ॥ वेश्यागणः, पुं, (वेश्यानां गणः ।) वेश्यासमूहः । तत्पर्य्यायः । वेश्यावारः २ । इति शब्द- माला ॥ वेश्याचार्य्यः, पुं, (वेश्यानां आचार्य्यः ।) पीठ- मर्द्दः । इति हेमचन्द्रः ॥ वेश्याजनसमाश्रयः, पुं, (वेश्याजनानां समाश्रयः आश्रयस्थानम् ।) वेश्यालयः । तत्पर्य्यायः ।

वेशः २ । इत्यमरः ॥ वेश्याश्रयः ३ पुरम् ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ वेश्यम् ५ । इति जटा- धरः ॥ वेश्वरः, पुं, अश्वतरः । यथा । वेश्वरोऽश्वतरः खरः । इति भूरिप्रयोगः । त्रिकाण्डशेषे वेशर इति पाठः ॥ वेषः, पुं, वेवेष्टि व्याप्नोति अङ्गं वेषः पचादित्वादन् मूर्द्धन्यान्तः । विशन्ति नयनमनांस्यत्रेत्याधारे घञि वेशस्तालव्यान्तश्च । इति भरतः ॥ नेप- थ्यम् । (यथा, मनुः । ८ । २ । “विनीतवेषाभरणः पश्येत्कार्य्याणि कार्य्यि- णाम् ॥”) वेश्याजनाश्रयः । “द्वे दारिकाणां निवासस्थाने । विशति यूनां मनः कामुको वा वेशः शौ विश प्रवेशे घञ् । ‘नेपथ्ये गृहमात्रे च वेशो वेश्यागृहेऽपि च ।’ इति तालव्यान्ते रभसः ॥ ‘गृहमात्रे गणिकायाः सद्मनि वेशो भवेत्तु तालव्यः । तालव्यो मूर्द्धन्योऽलङ्करणे कथित आचार्य्यैः ॥’ इत्युष्मविवेकः । वेविषति व्याप्नुवन्ति जनमनांसीति धञि वेषो मूर्द्धन्यान्तोऽपि इत्येके तत्तु न हृद्यं मूर्द्धन्यान्तेषु सर्व्वत्र कोषादावनुपात्तत्वादिति मुकुटः ।” इति च भरतः ॥ (संस्थानविशेषः । यथा, रामा- यणे । १ । १७ । १९ । “यस्य देवस्य यद्रूपं वेषो यश्च पराक्रमः ॥” “वेषः संस्थानविशेषः ।” इति तट्टिका ॥ * ॥ वेवेष्टि व्याप्नोति कर्त्तॄनिति । पचाद्यच् । कर्म्म । इति निघण्टः । २ । १ ॥ * ॥ विष व्याप्तौ + घञ् । व्याप्तिः । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् १ । ६ । “कर्म्मणे वां वेषाय वाम् ।” “वेषायच । विषॢ व्याप्तौ । घञ् वेषो व्याप्तिः । सूचितकर्म्मसु व्याप्त्यर्थं च वां युवामह- माददे ।” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥) वेषणः, पुं, (विष व्याप्तौ + ल्युः ।) कासमर्द्दः । इति हारावली ॥ (क्ली, विष + ल्युट् ।) प्रवेषणञ्च ॥ (परिचर्य्या । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ७ । ५ । “अवस्मयस्य वेषणे स्वेदं पथिषु जुह्वति ॥” “यस्याग्नेर्वेषणे परिचर्य्यायाम् ।” इति तद्वाष्ये सायणः ॥) वेषणा, स्त्री, (वेवेष्टि व्याप्नोतीति । विष + ल्युः । टाप् ।) वितुन्नकवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ धन्या इति भाषा ॥ वेषवारः, पुं, वेसवारः । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ वेष्ट, ङ वेष्टे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०- सक०-सेट् ।) ङ, वेष्टते । इति दुर्गादासः ॥ वेष्टः, पुं, (वेष्ट + घञ् ।) वेष्टनम् । इति शब्द- माला ॥ (यथा, महाभारते । ७ । २५ । २७ ।

“ग्रीवायां वेष्टयित्वैनं स गजो हन्तुमैहत । करवेष्टं भीमसेनो भ्रमं दत्वा व्यमोचयत् ॥”) श्रीवेष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥ निर्यासः । आटा इति भाषा ॥ इति वैद्यकम् ॥ (मुख- रोगविशेषः । यथा, सुश्रुते । २ । १६ । “दन्ताश्चलन्ति वेष्टेभ्यस्तालु चाप्यवदीर्य्यते ॥”) वेष्टकं, क्ली, (वेष्टते इति । वेष्ट + ण्वुल् ।) उष्णीषः । इति शब्दरत्नावली ॥ निर्यासः । इति शब्द- माला ॥ श्रीवेष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेष्टकः, पुं, (वेष्टते इति । वेष्ट + ण्वुल् ।) प्राचीरः । यथा प्राचीनावेष्टकौ वृतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ कुष्माण्डः । यथा, -- “कुष्माण्डकः पुष्पफलो घनवासश्च वेष्टकः ॥” इति हारावली ॥ श्रीवेष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेष्टनकारके, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ७ । १३६ । २१ । “बलयैरपरिद्धैश्च तथैवाङ्गुलिवेष्टकैः ॥”) वेष्टनं, क्ली, (वेष्टते इति । वेष्ट + ल्युः ।) कर्ण- शस्कुली । उष्णीषः । (यथा, रघुः । ८ । १२ । “तमरण्यसमाश्रयोन्मुखं शिरसा वष्टनशोभिना सुतः ॥”) मुकुटः । वृतिः । इति मेदिनी ॥ गुग्गुलुः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (वेष्ट + ल्युट् । वलयनम् । यथा, रघुः । ४ । ४८ । “भोगिवेष्टनमार्गेषु चन्दनानां समर्पितम् ॥”) वेष्टनकः, पुं, (वेष्टनेन कायतीति । कै + कः ।) रतिबन्धविशेषः । यथा, -- “ऊर्द्धगं पादमेकञ्च भुजान्तैर्वेष्टयेद्यदि । कान्तकक्षाश्रितां नारीं बन्धो वेष्टनकः स्मृतः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ वेष्टनवेष्टकः, पुं, (वेष्टनेन वेष्टते इति । वेष्ट + ण्वुल् ।) रतिबन्धविशेषः । यथा, -- “ऊर्द्ध्वं पादद्बयं नार्य्या भुजाभ्यां वेष्टयेद्यदि । कराभ्यां कण्ठमालिङ्ग्य बन्धो वेष्टनवेष्टकः ॥” इति रतिमञ्जरी ॥ वेष्टवंशः, पुं, (वेष्टः वेष्टनकारी वंशः ।) कण्ट- किनः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेडुवाँश इति भाषा ॥ वेष्टसारः, पुं, (वेष्टानां सारो यत्र ।) श्रीवेष्टः । इति राजनिर्घण्टः ॥ वेष्टितं, क्ली, (वेष्ट + क्तः ।) रुद्धम् । लासकः । करणान्तरम् । इति मेदिनी ॥ वेष्टितः, त्रि, (वेष्ट + क्तः ।) नदीप्राचीरादिना कृतवेष्टनः । वेडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वलयितम् २ संवीतम् ३ रुद्धम् ४ आवृतम् ५ । इत्यमरः ॥ वेष्पः, पुं, (वेवेष्टीति । विष व्याप्तौ + “पानी- विषिभ्यः पः ।” उणा० ३ । २३ । इति पः ।) पानीयम् । इत्युणादिकोषः ॥ वेस, ऋ इतौ । इति कविकस्त्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) ऋ, अविवेसत् । विवेसतुः । इतौ गत्याम् । इति दुर्गादासः ॥

पृष्ठ ४/५०७

वेसनं, क्ली, (वेस + ल्युट् ।) द्बिदलचूर्णम् । यथा, -- “दालयश्चणकानान्तु निस्तुषा यन्त्रपेषिताः । तच्चूर्णं वेसनं प्रोक्तं पाकशास्त्रविशारदैः ॥” तद्वटिकागुणाः । “वटिका वेसनस्यापि क्वथितायां निमज्जति । रुव्या विष्टम्भजननी बल्या पुष्टिकरी स्मृता ॥” इति भावप्रकाशः ॥ वेसरः, पुं, अश्वतरः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, माघे । १२ । १९ । “तूर्णं प्रणेत्रा कृतनादमुच्चकैः प्रणोदितं वेसरयुग्यमध्वनि ॥”) वेसवारः, पुं, धन्याकसर्षपादिपिष्टः । वेसार इति वाटना इति च ख्यातः । तत्पर्य्यायः । उप- स्करः २ । इत्यमरः । वेषवारः ३ । इति भरतः ॥ वेशवारः ४ । इति मुकुटः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “मुद्गादिवेसवाराणां पूर्णा विष्टम्भिनो मताः । वेसवारैः सपिशितैः सम्पूर्णा गुरुवृंहणाः ॥”) व्यञ्जनविशेषः । यथा, -- “निरस्थि पिशितं पिष्टं सिद्धं गुडघृतान्वितम् । कृष्णामरिचसंयुक्तं वेसवार इति स्मृतम् ॥” अस्य गुणाः । “वेसवारो गुरुः स्निग्धो बलोपचयवर्द्धनः ॥” इति राजवल्लभः ॥ हिङ्ग्वार्द्रकमरीचजीरकहरिद्राधन्याकाः क्रमेण द्बिगुणपरिमाणेनैकत्रीकृताः । इति पाकराजे- श्वरे पाकपरिभाषा ॥ वेह, ऋ ङ यत्ने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- आत्म०-अक०-सेट् ।) ऋ, अविवेहत् । ङ, वेहते । विवेहे । इति दुर्गादासः ॥ वेहत्, स्त्री, (विशेषेण हन्ति गर्भमिति । वि + हन + “संश्चत्तृपद्वेहत् ।” उणा० २ । ८५ । इति अतिप्रत्य- येन निपातनात् साधुः ।) गर्भोपघातिनी गौः । इत्यमरः ॥ अनृतौ वृषोपगमनादिवशात् यस्या गर्भपातो भवति सा । विहन्ति गर्भं शश्वत् वेहत् । हन लौ गतौ वधे क्विप् निपातः । इति भरतः ॥ (यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १८ । २७ । “वशा च मे ऋषभश्च मे वेहच्चमेऽनड्वांश्च मे ॥”) वेहारः, पुं, स्वनामख्यातदेशः । यथा, -- “वेहारे चैव श्रीहट्टे कोशले शवकर्णिके । अष्टादशभुजा कार्य्या माहेन्द्रे च हिमालये ॥” इति मत्स्यसूक्ते ५० पटलः ॥ वेह्ल, ऋ चाले । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) ऋ, अविवेह्वत् । ऋदनु- बन्धः वेदेषूच्चारणभेदार्थः । चालः सञ्चलनं गतावित्येके । इति दुर्गादासः ॥ वै, ओ शोषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-अनिट् ।) वकारादिः । वायति । ओ, वानः । इति दुर्गादासः ॥ वै, व्य, पादपूरणम् । यथा । तु हि च स्म ह वै पादपूरणे । इत्यमरः ॥ (यथा, भागवते । ४ । १ । २८ ।

“सत्सङ्कल्पस्य ते ब्रह्मन् ! यद्वै ध्यायति ते वयम् ॥”) सम्बोधनम् । अनुनयः । इति मेदिनी ॥ (निश्चयः । यथा, मनुः । १ । १०० । “सर्व्वं स्वं ब्राह्मणस्येदं यत्किञ्चित् जगतीगतम् । श्रैष्ठ्येनाभिजनेनेदं सर्व्वं वै ब्राह्मणो- ऽर्हति ॥”) वैंशतिकः, त्रि, विंशत्या क्रीतः । विंशतिक- शब्दादण्प्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ (पां ५ । २ । २७ ॥) वैकक्षं, क्ली, (विशिष्टः कक्षः विकक्ष उरस्तत्र भवम् । विकक्ष + अण् ।) तिर्य्यग्वक्षोलम्बि- माल्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ वैकक्षकं, क्ली, (वैकक्षमेव । स्वार्थे कन् ।) उरसि तिर्य्यक् उपवीतवत् कण्ठात् क्षिप्तमाल्यम् । इत्य- मरः ॥ वैकङ्कतः, पुं, (विकङ्कत एव । स्वार्थे अण् ।) वृक्षविशेषः । वैँच् इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वृतिङ्करः २ श्रुवावृक्षः ३ ग्रन्थिलः ४ स्वादु- कण्टकः ५ व्याघ्रपात् ६ कण्टिकारी ७ विक- ङ्कतः ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ (विकङ्क- तस्यावयवो विकारो वा । “पलाशादिभ्यो वा ।” ४ । ३ । १४१ । इत्यञ् । विकङ्कत- निर्म्मितस्रुवादौ, त्रि । यथा, शतपथब्राह्मणे । ५ । २ । ३ । १५ । “स पालाशे वा स्रुवे वैकङ्कते वा ॥”) वैकतिकः, पुं, मणिकारः । इति हेमचन्द्रः ॥ वैकर्णः, पुं, (विकर्णस्यापत्यमिति । विकर्ण + “विकर्णशुङ्गच्छगलात् वत्सभरद्वाजात्रिषु ।” ४ । १ । ११७ । इत्यण् ।) वात्स्यमुनिः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (जनपदविशेषः । यथा, ऋग्वेदे । ७ । १८ । ११ । “वैकर्णयोर्जनान्राजा न्यस्तः ।” “वैकर्णयोर्जनपदयोर्विद्यमानान् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) वैकल्पिकः, त्रि, विकल्पेन भवः । विकल्पशब्दात् ष्णिकप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ वैकल्यं, क्ली, विकलत्वम् । विकलस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ (यथा, कथा- सरित्सागरे । ७४ । ३१० । “मृगाङ्कदत्तसचिवं चक्षुर्वैकल्यमागतम् ॥”) वैकुण्ठः, पुं, कृष्णः । (यथा, भागवते । १ । १५ । ४६ । “ते साधुकृतसर्व्वार्था ज्ञात्वात्यन्तिकमात्मनः । मनसा धारयमासुर्वैकुण्ठचरणाम्बुजम् ॥”) इन्द्रः । इति मेदिनी ॥ सितार्जकः । इति राज- निर्घण्टः । अस्य व्युत्पत्तिर्यथा । “विकुण्ठाया अपत्यं वैकुण्ठः बाह्वाद्यत इति शिवादित्वात् ष्णः । ‘चाक्षुषस्यान्तरे देवो वैकुण्ठः पुरुषोत्तमः । विकुण्ठायामसौ जज्ञे वैकुण्ठे दैवतैः सह ॥’ इति विष्णुपुराणम् ॥

किंवा कुण्ठत्यनया कुण्ठा माया । कुठि खोटन- वैकल्यालस्ये सेमक्तात् सरोरिति अः । विविधा कुण्ठा माया विद्यतेऽस्य वैकुण्ठः विकारसंघेति अस्त्यर्थे ष्णः । विष्णुसहस्रनामटीकायां शङ्करा- चार्य्यस्त्वाह विविधा कुण्ठा गतेः प्रतिहति- स्तस्याः कर्त्ता इति वैकुण्ठः । जगदारम्भे विशि- ष्टानि भूतानि परस्परं संश्लेषयन् तेषां गतिं प्रत्यबध्नादिति वा वैकुण्ठः । ‘मायासंश्लेषिता भूमिरद्भिर्व्योम्ना च वायुना । वायुश्च तेजसा सार्द्धं वैकुण्ठत्वं ततो मम ॥’ इति शान्तिपर्व्वणीति ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ * ॥ अपि च । “कुण्ठं जडञ्च विश्वौघं विशिष्टञ्च करोति या । विकुण्ठां प्रकृतिं वेदाश्चत्वारश्च वदन्ति ताम् ॥ गुणाश्रयेण भगवान् तस्यां जातः स्वसृष्टये । परिपूर्णतमं तेन वैकुण्ठञ्च विदुर्ब्बुधाः ॥” * ॥ अस्य नाम्नो माहात्म्यम् । यथा, -- “राम नारायणानन्त मुकुन्द मधुसूदन । कृष्ण केशव कंसारे हरे वैकुण्ठ वामन ॥ इत्येकादश नामानि पठेद्वा पाठयेद्यदि । जन्मकोटिसहस्राणां पातकादवमुच्यते ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ११० अध्यायः ॥ “साङ्केत्यं पारिहास्यं वा स्तोभं हेलनमेव वा । वैकुण्ठनामग्रहणमशेषाघहरं विदुः ॥” इति श्रीभागवते अजामिलोपाख्यानाध्यायः ॥ * विष्णुधामविशेषः । तद्वर्णनं यथा, -- “उपरिष्टात्क्षितेरष्टौ कोटयः सत्यमीरितम् । सत्यादुपरि वैकुण्ठो योजनानां प्रमाणतः ॥ भूर्लोकात् परिसंख्यातः कोटिरष्टादश प्रभो । यत्रास्ते श्रीपतिः साक्षात् सर्व्वेषामभयप्रदः ॥ वैकुण्ठादुत्तरे शैवो लोकः षोडशकोटयः । तिर्य्यगेव महाराज कैलासाख्यस्तु पर्व्वतः । पार्व्वत्या सहितः शम्भुर्यत्रास्ते स्वगणैर्व्वृतः ॥” इति पाद्मे स्वर्गखण्डे ६ अध्यायः ॥ * ॥ अपि च । “अमृतं शाश्वतं नित्यमनन्तं परमं पदम् । हिरण्मयं मोक्षप्रदं ब्रह्मानन्दसुखाह्वयम् ॥ एवमादिगुणोपेतं तद्विष्णोः परमं पदम् । यद्गत्वा न निवर्त्तन्ते तद्धाम परमं हरेः ॥ नहि वर्णयितुं शक्यं कल्पकोटिशतैरपि । अपि द्रष्टुमशक्यं तद्ब्रह्मरुद्रादिदैवतैः ॥ ज्ञानेन शास्त्रमार्गेण द्रक्ष्यते योगिपुङ्गवैः । तत् स्थानमुपभोक्तव्यमव्यक्तब्रह्मसेविनाम् ॥ श्रीशाङ्घ्रिभक्तिसेवैकरसाभोगविवर्ज्जिताः । महात्मानो महाभागा भगवत्पदसेवकाः ॥ तद्विष्णोः परमं धाम यान्ति ब्रह्मसुखप्रदम् । नानाजनपदाकीर्णं वैकुण्ठं तद्धरेः पदम् ॥ प्राकारैश्च विमानैश्च सौधै रत्नमयैर्युतम् । तन्मध्ये नगरी दिव्या सायोध्येति प्रकीर्त्तिता ॥ चतुर्द्वारसमायुक्ता हेमगोपुरसंयुता । चण्डादिद्वारपालैस्तु कुमुदाद्यैः सुरक्षिता ॥ चण्डप्रचण्डौ प्राग्द्वारे याम्ये भद्रमुभद्रकौ ।

पृष्ठ ४/५०८

वारुण्यां जयविजयौ सौम्ये धातृविधातरौ ॥ कुमुदः कुमुदाक्षश्च पुण्डरीकोऽथ वामनः । शङ्कुकर्णः सर्व्वनिद्रः सुमुखः सुप्रतिष्ठितः ॥ तस्मिन् बन्धविनिर्मुक्ताः प्राप्यन्ते सुसुखं पदम् । यं प्राप्य न निवर्त्तन्ते तस्मान्मोक्ष उदाहृतः ॥ मोक्षं परं पदं लिङ्गममृतं विष्णुमन्दिरम् । अक्षरं परमं धाम वैकुण्ठं शाश्वतं परम् ॥ नित्यञ्च परमव्योम सर्व्वोत्कृष्टं सनातनम् । पर्य्यायवाचकान्यस्य परं धाम्नोऽच्युतस्य हि ॥” इति पाद्मे उत्तरखण्डे २९ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यच्च । “अन्तःपुरनिवासिन्यः सर्व्वलक्षणभूषिताः । ताभिः परिवृतो देवः शुशुमे परमः पुमान् ॥ एवं वैकुण्ठनाथोऽसौ नाथते परमे पदे । तद्व्यूहभेदाल्लोकांश्च वक्ष्यामि गिरिजे शुभे ॥ प्राच्यां वैकुण्ठलोकस्य वासुदेवस्य मन्दिरम् । आग्नेय्यां लक्ष्मीलोकस्तु याम्यां सङ्कर्षणालयः ॥ सारस्वतन्तु नैरृत्यां प्राद्युम्नः पश्चिमे तथा । रतिलोकस्तु वायव्यामुदीच्यामनिरुद्धभूः ॥ ऐशान्यां शान्तिलोकः स्यात् प्रथमावरणं स्मृतम् । १ । केशवकीर्त्त्यादिलोका द्बितीयावरणं तथा ॥ २ ॥ मत्स्यकूर्म्मादिलोकस्तु तृतीयावरणं परम् । ३ । सत्ययुतानन्ददुर्गाविष्वक्सेनगजाननाः ॥ शङ्खपद्मनिधीलोकाश्चतुर्थावरणं स्मृतम् । ४ । ऋग्यजुः सामाथर्व्वाणो लोकादिषु महत्सु च ॥ सावित्र्या विहगेशस्य धर्म्मस्य च सुखस्य च । पञ्चमावरणं प्रोक्तमक्षयं सर्व्ववाङ्मयम् ॥ ५ ॥ शङ्खचक्रगदापद्मखड्गशार्ङ्गहलं तथा । मौषलञ्च तथा लोकाः सर्व्वशस्त्रास्त्रसंयुताः ॥ षष्ठमावरणं प्रोक्तं शस्त्रास्त्रमयमक्षयम् । ६ । ऐन्द्रपावकयाम्यञ्च नैरृतं वरुणं तथा ॥ वायव्यं सौम्यमैशानं तप्तमं मुनिभिः स्मृतम् । साध्या मरुद्गणाश्चैव ये चान्ये च दिवौकसः ॥ नित्याः सर्व्वे परे धाम्नि विश्वेदेवास्तथैव च । ते वै प्राकृतनाकेऽस्मिन्न नित्यास्त्रिदिवेश्वराः ॥ तेनाहं वच्मि माये न सञ्चिन्त्य इति वै स्मृतिः । एवं परं पदैर्नित्यैर्युक्तैर्भोगपरायणैः ॥ दिव्याभिर्महिषीभिश्च राजते विष्णुरीश्वरि । न तद्भासयते सूर्य्यो न शशाङ्को न पावकः ॥ यद्गत्वा न निवर्त्तन्ते योगिनः शंसितव्रताः । द्वयैकमन्त्रनिष्ठा ये ते वै यान्ति तदव्ययम् ॥ न वेदयज्ञाध्ययनैर्न वेदैर्न व्रतैः शुभैः । न तपोभिर्निराहारैर्न च साधनकर्म्मभिः ॥ एकेन द्बयमन्त्रेण तथा भक्त्या त्वनन्यया । तद्गम्यं शाश्वतं दिव्यं प्रपद्ये वै सनातनम् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे ३० अध्यायः ॥ (तत्रस्थदेवगणे, पुं भूम्नि । यथा, भागवते । ८ । ५ । ४ । “पत्नी विकुण्ठा शुभ्रस्य वैकुण्ठैः सुरसत्तमैः । तयोः स्वकलया जज्ञेवैकुण्ठो भगवान् स्वयम् ॥”)

वैकृतं, क्ली, (विकृतमेव । “सान्नायानुजेति ।” ५ । ४ । ३६ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या अण् । विकारः । यथा, रामायणे । ६ । ४८ । ३२ । “प्रायेण गतसत्त्वानां पुरुषाणां गतायुषाम् । दृश्यमानेषु वक्त्रेषु परं भवति वैकृतम् ॥” दुर्निमित्तम् । यथा, रघुः । ११ । ६२ । “तत्प्रतीपपवनादिवैकृतं प्रेक्ष्य शान्तिमधिकृत्य कृत्यवित् ॥” तथाच महाभारते । ३ । १३७ । ३ । “वैकृतं त्वग्निहोत्रे स लक्षयित्वा महातपाः । तमन्धं शूद्रमासीनं गृहपालमथाब्रवीत् ॥”) वीभत्सरसः । तदालम्बने मांसशोणितादौ, त्रि । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तथाच । “विकृतं वैकृतञ्च स्यात्तच्च वैकृत्यमुच्यते ॥” इति भरतद्बिरूपकोषः ॥ (विकारजाते । यथा, भागवते । २ । १० । ४५ । “अयन्तु ब्रह्मणः कल्पः सविकल्प उदाहृतः । विधिः साधारणो यत्र सर्गाः प्राकृतवैकृताः ॥”) वैकृत्यं, क्ली, (विकृतमेव । स्वार्थे ष्यञ् ।) वीभत्स- रसः । तदालम्बने, त्रि । यथा, -- “त्रिषु वीभत्सविकृतं वैकृत्यं विततन्तथा ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ वैक्रान्तं, क्ली, (विक्रान्त्या दीव्यति । विक्रान्ति + अण् ।) मणिविशेषः । तत्पर्य्यायगुणौ । “वैक्रान्तञ्चैव विक्रान्तं नीचवज्रं कुवज्रकम् । गोनासः क्षुद्रकुलिशं जीर्णवज्रञ्च गोनसः ॥ वज्राभावे च वैक्रान्तं रसवीर्य्यादिके समम् । क्षयकुष्ठविषघ्नञ्च पुष्टिदं सुरसायनम् ॥ वैक्रान्तं वज्रसादृश्यं वज्रवद्रसवीर्य्यकम् । तथाप्यभावे वज्रस्य ग्राह्यं वैक्रान्तमुत्तमम् ॥ वज्राकारतयैव प्रसह्य हरणाय सर्व्वरोगाणाम् । यद्विक्रान्तिं धत्ते तद्वैक्रान्तं बुधैरिदं कथितम् ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ वैखरी, स्त्री, बुद्ध्युत्थितकण्ठगतनादरूपवर्णः । यथा, -- “मूलाधारात् प्रथममुदितो यस्तु तारः पराख्यः । पश्चात् पश्यन्त्यथ हृदयगो बुद्धियुङ्मध्यमाख्यः । वक्त्रे वैखर्य्यथ रुरुदिषोरस्य जन्तोः सुषुम्ना- बद्धस्तस्माद्भवति पवनप्रेरितो वर्णसंवः ॥” इत्यलङ्कारकौस्तुभः ॥ अस्यार्थः । यस्तु तारो नादः वर्णरूपः स नाभिरूपमूलाधारात् प्रथममुदयप्राप्तश्चेत् पर इति आस्या संज्ञा यस्य तथाभूतो भवति । अथानन्तरं स एव हृदयं चित्तं गतश्चेत् रोदन- समये नासिकाद्बारा यथाकथञ्चित् भवति । रुरुदिषोर्जन्तोर्नासामध्यस्थितसुषुम्नानाड्या बद्धः । तथा च नासाद्वारैव यथाकथञ्चित् नादस्वरूपः प्रत्यक्षम्भवतीत्यर्थः । तस्मात् वैखरीदशापन्नात् नादात् पवनप्रेरितो वर्णसमूहो बहिः सर्व्वेषां प्रत्यक्षविषयो भवतीत्यर्थः । परा पश्यन्ती दशापन्नस्य तु योगिनामेव प्रत्यक्षे न तु सर्व्वेषा- मित्यपि बोध्यम् । इति तट्टीका ॥

वैखानसः, पुं, (विखनसं ब्रह्माणं वेत्ति तपसा । विखनस् + अण् ।) वानप्रस्थः । यथा । वानप्रस्थो वैखानसोऽग्रहः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । १९ । १७ । “वैखानसा ये मुनयो मिताहारा जितव्रताः । तेऽपि मुह्यन्ति संसारे जानन्तोऽपि ह्यसत्य- ताम् ॥” वैखानसस्येदमित्यर्थेऽणि वैखानससम्बन्धिनि, त्रि । यथा, शाकुन्तले । १ । “वैखानसं किमनया व्रतमाप्रदानात् व्यापाररोधि मदनस्य निषेवितव्यम् ॥”) वैगुण्यं, क्ली, (विगुणस्य भावः । विगुण + ष्यञ् ।) विगुणत्वम् । विगुणस्य भावः । यथा, -- “यात्रापवर्त्तते युग्यं वैगुण्यात् प्राजकस्य च । तत्र स्वामी भवेद्दण्ड्यो हिंसायां द्बिशतं दमः ॥” मनुः । वैचक्षण्यं, क्ली, विचक्षणत्वम् । विचक्षणस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे । १ । “धर्म्मार्थकाममोक्षेषु वैचक्षण्यं कलासु च ॥”) वैचित्र्यं क्ली, विचित्रता । विचित्रस्य भाव इत्यर्थे ष्ण्यप्रत्ययेन निष्पन्नमिदम् ॥ (यथा, राजेन्द्र- कर्णपूरे । २८ । “वैचित्र्यं वितनोति वाचकविधौ वाचस्पते- रन्तिके देव त्वद्गुणवर्णनाय कुरुते किं किं न वाग्- देवता ॥”) वैजननः, पुं, (विजायतेऽस्मिन्निति । जन् + आधारे ल्युट् । ततः स्वार्थे अण् ।) प्रसव- मासः । तत्पर्य्यायः । सूतिमासः २ । इत्यमरः ॥ (यथा, राजतरङ्गिण्याम् । १ । ७४ । “अथ वैजनने मासि सा देवी दिव्यलक्षणम् । निर्दग्धस्यान्वयतरोरङ्कुरं सुषुवे सुतम् ॥”) वैजयन्तः, पुं, (वैजयन्ती अस्त्यत्रेति । अर्शआद्यच् ।) इन्द्रप्रासादः । इत्यमरः ॥ इन्द्रध्वजः । इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । २ । २२ । १९ । “एष ह्यैन्द्रो वैजयन्तो गुणैर्नित्यं समाहितः । येनासुरान् पराजित्य जगत्पतिशतक्रतुः ॥”) गुहः । इति हेमचन्द्रः । वैजयन्तिकः, त्रि, (वैजयन्त्यस्त्यस्येति । व्रीह्यादि- भ्यश्चेति ठन् । यद्वा, वैजयन्त्या चरतीति । चर- तीति ठक् ।) पताकाधारी । इत्यमरः ॥ वैजयन्तिका, स्त्री, (वैजयन्ती + स्वार्थे कन् ।) जयन्तीवृक्षः । पताका । इत्यमरः ॥ (यथा, “निर्धनं निधनमेतयोर्द्वयो- स्तारतम्यविधिमुग्धचेतसा । बोधनाय विधिना विनिर्म्मिता रेफ एव जयवैजयन्तिका ॥” इत्युद्भटः ॥) अग्निमन्थः । इति राजनिर्घण्टः ॥