शब्दकल्पद्रुमः/पोटा

पृष्ठ ३/२३५

पोटा, स्त्री, (पुटति स्त्रीपुरुषस्वरूपं संश्लिष्य- तीति । पुट + अच् । टाप् च ।) स्त्रीपुंस- लक्षणा । इत्यमरः । २ । ६ । १५ ॥ स्त्रीपुंसयो- र्लक्षणं चिह्रं स्तनश्मश्र्वादिरूपं यस्यां सा । इति भरतः ॥ पोटिकः, पुं, (पोटः संश्लोषोऽस्त्यस्येति ठन् ।) विष्फोटकः । इति केचित् ॥ (विस्फोटकशब्दे- ऽस्य विवृतिर्ज्ञातव्या ॥) पोट्टली, स्त्री, (पोटेन संश्लेषेण लीयते इति । ली + डः । पृषोदरादित्वात् साधुः । ङीप् ।) पोट्टलिका । वस्त्रबद्धद्रव्यम् । पुँटुलि इति भाषा । यथा, -- “शुद्ध्यर्थं त्रिफलाक्वाथे गुडुच्याः क्वाथ एव वा । दोलायन्त्रे पुरः पाच्यः पोट्टल्या वस्त्रबद्धया ॥” इति वैद्यकम् ॥ पोडुः, पुं, (पुडतीति । पुड + उन् ।) कपाला- स्थितलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ पोतः, पुं, स्त्री, (पुनातीति । पू + “हसिमृग्रिण्- वामिदमिलूपूधूर्विभ्यस्तन् ।” उणा० ३ । ८६ । इति तन् ।) शिशुः । इत्यमरः । २ । ५ । ३८ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १२ । १३३ । “तत्रस्थात् स्वर्णमूलाख्याद् गिरेः संप्रेष्य राक्ष- सान् । आनाययत् पक्षिपोतं गरुडान्वयसम्भवम् ॥”) पोतः, पुं, (पुनाति इति । पू + “हसीति ।” उणा० ३ । ८६ । इति तन् ।) वहित्रम् । गृहस्थानम् । पोता इति भाषा । वस्त्रम् । इति मेदिनी । ते, ३७ ॥ दशवर्षीयहस्ती । इति हेमचन्द्रः ॥ समुद्रयानम् । जाहाज इति भाषा ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ३ । ४२ । “सम्प्राप्य मानुषभवं सकलाङ्गयुक्तं पोतं भवार्णवजलोत्तरणाय कामम् । सम्प्राप्य वाचकमहो न शृणोति मूढः सो वञ्चितोऽत्र विधिना सुहृदं पुराणम् ॥”) यथा, -- “समुद्रयाने रत्नानि महामौल्यानि साधुभिः । रत्नपारीक्षकैः सार्द्धमानयिष्ये बहूनि च ॥ शुकेन सह संप्राप्तो महान्तं लवणार्णवम् । पोतारूढास्ततः सर्व्वे पोतवाहैरुपासिताः । अपारे दुस्तरेऽगाधे यान्ति वेगेन नित्यशः ॥” इति वाराहे गोकर्णमाहात्म्याध्यायः ॥ पोतकी, स्त्री, (पोत इवेति । पोत + इवार्थे कन् । स्त्रियां ङीप् ।) पूतिका । इति शब्दमाला ॥ (अस्याः पर्य्यायो गुणाश्च यथा, -- “पोतक्युपोदिका सा तु मालवामृतवल्लरी । पोतकी शीतला स्निग्धा श्लेष्मला वातपित्तनुत् ॥ अकण्ठ्या पिच्छिला निद्राशुक्रदा रक्तपित्तजित् । बलदा रुचिकृत् पथ्या बृंहनी तृप्तिकारिणी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) श्यामापक्षी । इति राजनिर्घण्टः ॥ पोतजः, पुं, (पोतः सन् न तु डिम्बादिरूप इति मावः । जायते इति । जन + डः ।) कुञ्ज- रादिः । यथा, हेमचन्द्रः । ४ । ४२१ । “अण्डजाः पक्षिसर्पाद्याः पोतजाः कुञ्जरा- दयः ॥” पोतबणिक्, पुं, (पोतेन बणिक् ।) वहित्रेण बाणिज्यकर्त्ता । नौबाणिज्यकरः । तत्पर्य्यायः ।

सांयात्रिकः २ । इत्यमरः । १ । १० । १२ । समुद्रयानचारी ३ । इति जटाधरः ॥ नौ- बाणिज्यकरः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ पोतरक्षः, पुं, (पोतं रक्षतीति । रक्ष + “कर्म्म- ण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) केनिपातकः । इति शब्दमाला ॥ हालि इति भाषा ॥ पोतलकप्रियः, पुं, (पोतलकः पर्व्वतविशेषः प्रियो- ऽस्य ।) बुद्धविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पोतवाहः, पुं, (पोतं नावं वहतीति । वह + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) वहित्र- वाहकः । दाँडि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । नियामकः २ । इत्यमरः । १ । १० । १२ ॥ पोता, [ऋ] पुं, (पुनातीति । पू + “नप्तृनेष्टृ- त्वष्टृहोतृपोतृभ्रातृजामातृमातृपितृदुहितृ ।” उणा० २ । ९६ । इति तृन्प्रत्ययेन निपात्यते ।) विष्णुः । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ ऋत्विक् । इति भूरिप्रयोगः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ४ । ९ । ३ । “स सद्म परि णीयते होता मन्द्रो दिविष्टिषु । उत पोता नि षीदति ॥”) पोताच्छादनं, क्ली, (पोतमिवाच्छादयतीति । आ + छादि + ल्युः ।) वस्त्रकुट्टिमम् । इति हारावली ॥ पोताधानं, क्ली, (आधीयतेऽत्रेति । ल्युट् । आधा- नम् । पोतानां अण्डजमत्स्यानामाधानम् ।) क्षुद्राण्डमत्स्यसंघातः । इत्यमरः । १ । १० । १९ ॥ पोना इति भाषा । अस्य गुणाः । सुस्निग्धत्वम् । लघुत्वम् । रोचनत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ पोतिका, स्त्री, (पोतोऽस्त्यस्या इति । पोत + ठन् । यद्वा, पूतिका पृषोदरादित्वात् साधुः ।) पूतिका । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ शतपुष्पा ॥ मूल- पोती । इति राजनिर्घण्टः ॥ पोतासः, पुं, (पोतेभ्यः शिशुभ्यः अस्यते क्षिप्यते इति । अस + घञ् ।) कर्पूरविशेषः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पोत्रं, क्ली, (पूयतेऽनेनेति । पू + “हलशूकरयोः पुवः ।” ३ । २ । १८३ । इति ष्ट्रन् ।) शूकर- मुखाग्रम् । लाङ्गलमुखाग्रम् । वज्रम् । इति मेदिनी । रे, ६१ ॥ वहित्रम् । इति संक्षिप्तसारो- णादिवृत्तिः ॥ (पोतृनामर्त्विजः पात्रभेदः । यथा, ऋग्वेदे । १ । १५ । २ । “मरुतः पिबत ऋतुना पोत्राद्यज्ञं पुनीतन । यूयं हि ष्ठा सुदानवः ॥” “पोत्रात् पोतृनाम- कस्य ऋत्विजः पात्रात् सोमं पिबत ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) पोत्रायुधः, पुं, (पोत्रं तन्मुखाग्रमेव आयुधं यस्य ।) शूकरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पोत्रिरथा, स्त्री, (पोत्री शूकरः रथ इव गति- साधकोऽस्याः ।) जिनशक्तिविशेषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पोत्री, [न्] पुं, (पोत्रमस्थास्तीति । पोत्र + इनिः ।) शूकरः । इत्यमरः । २ । ५ । २ ॥ पोत्रविशिष्टे, त्रि ॥

पोलिन्दः, पुं, (पोतस्य अलिन्द इवेति । पृषो- दरादित्वात् साधुः ।) नौकावयवभेदः । तत्- पर्य्यायः । पादारकः २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पोलिका, स्त्री, (पोली + स्वार्थे कन् टाप् । पूर्ब्ब- ह्रस्वश्च ।) पिष्टकविशेषः । पात्ला रोटी इति हिन्दी भाषा । यथा, -- “कुर्य्यात् समितयातीव तन्वी पर्पटिका ततः । स्वेदयेत्तप्तके तान्तु पोलिकां तां जगुर्ब्बुधाः ॥ तां खादेल्लप्सिकायुक्तां तस्यां मण्डकवद्गुणाः । तप्तकं तावा इति लोके ।” इति भावप्रकाशः ॥ तत्पर्य्यायः । पूलिका २ पौलिः ३ पूपिका ४ पूपला ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ पोली, स्त्री, (पोलति महत्त्वं गच्छतीति । पुल् + ज्वलादित्वात् णः । ङीष् ।) पिष्टकविशेषः । तत्पर्य्यायः । पूपाली २ चर्पटी ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पोषः, पुं, पोषणम् । पुषधातोर्भावे घञ् प्रत्यय- निष्पन्नः । यथा, भट्टिः । “यः सर्व्वदास्मानपुषत् स्वपोषम् ॥” (यथा, च भागवते । ३ । ३० । १० । “अर्थैरापादितैर्गुर्व्व्या हिंसयेतस्ततश्च तान् । पुष्णाति येषां पोषेण शेषभुयात्यधः स्वयम् ॥”) पोषणं, क्ली, (पुष् + ल्युट् ।) पुष्टिः । धृतिः । पुषधातोर्भावेऽनट् प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ (यथा, मार्क- ण्डेये । २८ । ८ । “तद्वद्द्विजातिशुश्रूषा पोषणं क्रयविक्रयी । वर्णधर्म्मास्त्विमे प्रोक्ताः श्रूयन्तामाश्रमाश्रयाः ॥”) पोषयित्नुः, पुं, (पोषयतीति । पुष + णिच् + “स्तनिहृषिपुषिगदिमदिभ्यो णेरित्नुच् ।” उणा० २ । २९ । इति इत्नुच् ।) कोकिलः । भर्त्ता । इति संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः ॥ पोषण- कर्त्तरि, त्रि ॥ पोष्टा, [ष्टृ] पुं, (पुष्णातीति । पुष + तृच् ।) पूतीकः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ काँटाकरञ्ज इति भाषा ॥ पोषणकर्त्तरि, त्रि ॥ (यथा, हरि- वंशे । २५ । १७ । “ताभिर्धार्य्यास्त्रयो लोकाः प्रजाश्चैव चतुर्विधाः । पोष्टा हि भगवान् सोमो जगतो जगतीपते ! ॥”) पोष्टृवरः, त्रि, पोषकश्रेष्ठः । पोष्टृषु वर इति सप्तमी तत्पुरुषसमासः ॥ पोष्यः, त्रि, (पुष्यते इति । पुष + ण्यत् ।) पोष- णीयः । पोषितव्यः । पुषधातोः कर्म्मणि यप्रत्यय- निष्पन्नः ॥ (यथा, राधातन्त्रे चतुर्द्दशपटले । “नन्दगोपस्य देवेशि ! कृष्णस्तु सर्व्वदा प्रियः । आत्मना जायते यस्तु आत्मजः स उदाहृतः । पोष्यः पुत्त्र इति ख्यातो नन्दस्य वरवर्णिनि ! ॥”) पोष्यपुत्त्रः, पुं, (पोष्यः पुत्त्रः । पोष्यत्वेनैव पुत्त्रत्वं प्राप्त इत्यर्थः ।) पालनादिना सुतत्वप्राप्तः यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे १४ अध्याये । “अधुना कृत्तिकानाञ्च षण्णां तत्पोष्यपुत्त्रकः । तन्नाम चक्रुस्ताः प्रेम्णा कार्त्तिकश्चेति कौतु- कात् ॥”

पृष्ठ ३/२३६

अथ तस्य व्यवस्था । “तत्राह मनुः । ‘अपुत्त्रेण सुतः कार्य्यो यादृक् तादृक् प्रयत्नतः । पिण्डोदकक्रियाहेतोर्नामसंकीर्त्तनाय च ॥’ अत्रिश्च । ‘अपुत्रेणैव कर्त्तव्यः पुत्त्रप्रतिनिधिः सदा । पिण्डोदकक्रियाहेतोर्यस्मात्तस्मात् प्रयत्नतः ॥’ शौनकः । ‘अपुत्त्रो मृतपुत्त्रो वा पुत्त्रार्थं समुपोष्य च ॥’ इति । तेन पुत्त्रोत्पत्त्या । ‘ज्येष्ठेन जातमात्रेण पुत्त्री भवति मानवः । पितॄणामनृणश्चैव स तस्माल्लब्धुमर्हति ॥’ इति मनुवचनावगत ऋणपरिहारेऽपि तत्पुत्त्र- मरणे पिण्डोदकाद्यर्थं पुनः पुत्त्रकरणमावश्यकम् । अत्र पुत्त्रपदं पौत्त्रप्रपौत्त्रयोरप्युपलक्षणम् । तयो- रपि पिण्डदातृत्ववंशकरत्वाविशेषात् । अन्यथा सत्यपि पौत्त्रे मृतपुत्त्रस्य निर्निमित्तपुत्त्रपरि- ग्रहापत्तिरतः पुत्त्रपौत्त्रप्रपौत्त्ररहितस्यैव पुत्त्री- करणमवगम्यते ॥ * ॥ स्त्रिया भर्त्तुरनुज्ञया तदधिकारः । यथाह वशिष्ठः । ‘न स्त्री पुत्त्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा अन्यत्रानुज्ञानाद्भर्त्तुः ।’ इति ॥ * ॥ प्रतिनिधिरिति स च क्षेत्रजादि- रेकादशविधः । यथाह मनुः । ‘क्षेत्रजादीन् सुतानेतानेकादश यथोदितान् । पुत्त्रप्रतिनिधीनाहुः क्रियालोपान्मनीषिणः ॥’ बृहस्पतिः । ‘पुत्त्रास्त्रयोदश प्रोक्ता मनुना येऽनुपूर्ब्बशः । सन्तानकारणं तेषामौरसः पुत्त्रिका तथा ॥ आज्यं विना यथा तैलं सद्भिः प्रतिनिधीकृतम् । तथैकादश पुत्त्रास्तु पुत्त्रिकौरसयोर्व्विना ॥’ तत्रापि कलौ न सर्व्वेषामभ्यनुज्ञानम् । ‘अनेकधा कृताः पुत्त्रा ऋषिभिर्यैः पुरातनैः । न शक्यास्तेऽधुना कर्त्तुं शक्तिहीनतया नरैः ॥’ इति वचनात् ॥ ‘दत्तौरसेतरेषान्तु पुत्त्रत्वेन परिग्नहः ।’ इत्याद्यभिधाय । ‘इमान् धर्म्मान् कलियुगे वर्ज्ज्यानाहुर्म्मनीषिणः ।’ इति दत्तकेतरप्रतिनिधिनिषेधात् ॥ * ॥ अतो दत्तकविधिर्विविच्यते । तत्र शौनकः । ‘ब्राह्मणनां सपिण्डेषु कर्त्तव्यः पुत्त्रसंग्रहः । तदभावेऽसपिण्डे वा अन्यत्र तु न कारयेत् ॥’ सपिण्डेष्विति सामान्यश्रवणात् समानासमान- गोत्रेष्वित्यर्थः । तथा च सपिण्डाभावेऽसपिण्डः सगोत्रस्तदभावे भिन्नगोत्रोऽपि ग्राह्य इत्याह शाकलः । ‘सपिण्डापत्यकञ्चैव सगोत्रजमथापि वा । अपुत्त्रको द्विजो यस्मात् पुत्त्रत्वे परिकल्पयेत् ॥ समानगोत्रजाभावे पालयेदन्यगोत्रजम् । दौहित्रं भागिनेयञ्च मातृष्वसृसुतं विना ॥’ इति अन्यत्र तु न कारयेदिति ब्राह्मणातिरिक्त- क्षत्त्रियादिरसमानजातीयो दत्तको व्यावर्त्त्यते । यदाह मनुः ।

‘माता पिता वा दद्यातां यमद्भिः पुत्त्रमापदि । सदृशं प्रीतिसंयुक्तं स ज्ञेयो दत्त्रिमः सुतः ॥’ आपदि पुत्त्रप्रतिग्रहीतुरपुत्त्रत्वे सदृशं सजा- तीयं । व्यक्तमाह वृद्धयाज्ञवल्क्यः । ‘सजातीयः सुतो ग्राह्यः पिण्डदाता स ऋक्थ- भाक् । तदभावे विजातीयो वंशमात्रकरः स्मृतः ॥’ ग्रासाच्छादनमात्रन्तु स लभेत तदृक्थिन इति । दौहित्रं भागिनेयञ्चेति दौहित्रभागिनेयनिषेधः शूद्रातिरिक्तविषयः । तथा च शौनकः । ‘क्षत्त्रियाणां स्वजातौ च गुरुगोत्रसमेऽपि वा । वैश्यानां वैश्यजातेषु शूद्राणां शूद्रजातिषु ॥ सर्व्वेषामेव वर्णानां जातिष्वेव न चान्यतः । दौहित्रो भागिनेयश्च शूद्रैस्तु क्रियते सुतः ॥ ब्राह्मणादित्रये नास्ति भागिनेयः सुतः क्वचित् ॥’ जातिष्वेव न चान्यत इति नियमः सजातीय- सम्भवे विजातीयनिषेधार्थः । अन्यथा प्रागुक्त- कात्यायनविरोधः स्यात् ॥ * ॥ तत्रापि सन्नि- हितसपिण्डेषु सति भ्रातृपुत्त्रे स एव पुत्त्रीकार्य्य इत्याह मनुः । ‘सर्व्वेषामेकजातानामेकश्चेत् पुत्त्रवान् भवेत् । सर्व्वे ते तेन पुत्त्रेण पुत्त्रिणो मनुरब्रवीत् ॥’ बृहस्पतिः । “यद्येकजाता बहवो भ्रातरश्च सहोदराः । एकस्यापि सुते जाते सर्व्वे ते पुत्त्रिणः स्मृताः ॥” इति । अत्र वचनद्वयेऽपि भ्रातृसुते च पुत्त्र- प्रतिनिधितया कथञ्चित् सम्भवत्यन्यो न प्रति निधिः कार्य्य इत्यवगम्यते ॥ * ॥ भर्त्तृवंशमन्तरेण चास्या वंशान्तरासम्भवेन तस्यैव स्ववंशकरत्व- ञ्चेत् यतः समस्तस्यापि पुत्त्रप्रयोजनस्य सम्भवेन सति सपत्नीपुत्त्रे न दत्तकाद्युपादानम् ॥ * ॥ केन पुत्त्रो देय इत्याह शौनकः । ‘नैकपुत्त्रेण कर्त्तव्यं पुत्त्रदानं कदाचन । बहुपुत्त्रेण कर्त्तव्यं पुत्त्रदानं प्रयत्नतः ॥’ द्विपुत्त्रस्यापि पुत्त्रदाने अपरपुत्त्रनाशे वंश- विच्छेदमाशङ्क्याह बहुपुत्त्रेणेति । स्त्रियास्तु जीवति भर्त्तरि तदनुमते प्रोषिते मृते वा तद- नुज्ञां विनापि । यथा वशिष्ठः । ‘न स्त्री पुत्त्रं दद्यात् प्रतिगृह्णीयाद्वा अन्यत्रानुज्ञानाद्भर्त्तुः ।’ इति । अनुमतिश्चाप्रतिषेधेऽपि भवति । अप्रति- षिद्धं परमनुमतं भवतीतिन्यायात् ॥ * ॥ निर- पेक्षदानमाह याज्ञवल्क्यः । ‘दद्यान्माता पिता वा यं स पुत्त्रो दत्तको भवेत् ॥’ तथा ‘मातापितृभ्यामुत्सृष्टस्तयोरन्यतरेण वेति ॥’ अथ पुत्त्रपरिग्रहविधिमाह शौनकः । ‘शौनकोऽहं प्रवक्ष्यामि पुत्त्रसंग्रहमुत्तमम् । अपुत्त्रो मृतपुत्त्रो वा पुत्त्रार्थं समुपोष्य च ॥’ उपोष्य ग्रहणात् पूर्ब्बदिने कृतोपवासः । वृद्ध- गोतमः । ‘वाससी कुण्डले दत्त्वा उष्णीषं चाङ्गुलीयकम् । आचार्य्यं धर्म्मसंयुक्तं वैष्णवं वेदपारगम् ॥ मधुपर्केण संपूज्य राजानञ्च द्बिजान् शुचीन् ॥’

राज्ञो विप्रकृष्टत्वे ग्रामस्वामिनम् । ‘बन्धूनाहूय सर्व्वांस्तु ग्रामस्वामिनमेव च । इतिस्मरणात् । द्विजानिति बहुत्वं त्रित्वपर्य्यवसितं कपिञ्जल- न्यायात् । ‘वर्हिः कुशमयञ्चैव पालाशञ्चेध्ममेव च । एतानाहृत्य बन्धूंश्च ज्ञातीनाहूय यत्नतः ॥ बन्धूनन्नेन सम्भोज्य ब्राह्मणांश्च विशेषतः । अग्न्याधानादिकं तत्र कृत्वाज्योत्पवनान्तकम् ॥ दातुः समक्षं गत्वा च पुत्त्रं देहीति याचयेत् । दाने समर्थो दातास्मै यो यज्ञेनेति पञ्चभिः ॥’ दद्यादिति शेषः । बन्धून् आत्ममातृपितृबन्धून् । ज्ञातीन् सपिण्डान् । तथा । ‘देवस्यत्वेतिमन्त्रेण हस्ताभ्यां परिगृह्य च । अङ्गादङ्गेत्यृचं जप्त्वा आघ्राय शिशुमूर्द्धनि । वस्त्रादिभिरलङ्कृत्य पुत्त्रच्छायावहं सुतम् ॥’ पुत्त्रच्छाया पुत्त्रसादृश्यं नियोगादिना स्वयमुत्- पादनयोग्यवमिति यावत् । तथा । ‘नृत्यगीतैश्च वाद्यैश्च स्वस्तिशब्दैश्च संयुतम् । गृहमध्ये तमाधाय चरुं कृत्वा विधानतः ॥ यस्त्वाहृतेत्यृचा चैव तुभ्यमग्ने त्यृचैकया ॥ सोमो दददित्येताभिः प्रत्यचं पञ्चभिस्तथेति ।’ वृद्धगौतमः । ‘पायसं तत्र साज्यञ्च शतसंख्यञ्च होमयेत् । प्रजापते न त्वदेतानित्युद्दिश्य प्रजापतिम् ॥’ इति ॥ वशिष्ठः । ‘पुत्त्रं प्रतिगृहीष्यन् बन्धूनाहूय राजनि निवेद्य निवेशनस्य मध्ये व्याहृतिभिर्हुत्वा अदूर- बान्धवं बन्धुसन्निकृष्टमेव गृह्णीयात् । सन्देहे चोत्पन्ने दूरबान्धवं शूद्रमिव स्थापयेत् । विज्ञा- यते ह्येकेन बहूं स्त्रायत इति ।’ निवेशनं गृहम् । सन्देह इति दूरावस्थितबान्धवस्यात्यन्तदेश- भाषाविप्रकर्षादिना कुलशीलादिसन्देहो भव- त्येव तथात्वे निर्णयपर्य्यन्तं न व्यवहरेत् तत्र हेतुरेकेनेति । बन्धून् पित्रादीन् । एतदन्यतर- विधिरावश्यकः ॥ * ॥ ततश्च शौनकः । ‘दक्षिणां गुरवे दद्याद्यथाशक्ति द्विजोत्तमः । नृपो राज्यार्द्धमेवाथ वैश्यो वित्तशतत्रयम् । शूद्रः सर्व्वस्वमेवापि अशक्तश्चेद्यथाबलम् ॥’ राज्यार्द्धमर्द्धराज्योत्पन्नमेकवर्षीयद्रव्यम् । प्रद- द्यादर्द्धराज्योत्थमेकवर्षाहृतं धनमिति वृद्धगौतम- स्मरणात् । उत्तममध्यमाधमभेदेन वित्तानां सुवर्णरजतताम्राणामिति ज्ञेयम् । ‘शतत्रयं नाणकानां सौवर्णमथ राजतम् । प्रदद्यात्ताम्रमथवा उत्तमादिव्यवस्थया ॥’ इति वृद्धगौतमस्मरणात् ॥ सर्व्वस्वमेकवर्षभृतिलब्धमिति यावत् ॥ * ॥ तैत्तिरीयाणान्तु विधिविशेषमाह बौधायनः । अथ पुत्त्रपरिग्रहविधिं व्याख्यास्यामः । प्रति- ग्रहीष्यन्नुपकल्पयते द्वे वाससी द्वे कुण्डले अङ्गु- लीयकमाचार्य्यञ्च वेदपारगं कुशमयं वर्हिः- पर्णमयमिध्ममित्यथ बन्धूनाहूय निवेशनस्य मध्ये राजनि निवेद्य परिषदि वागारमध्ये ब्राह्मणं

पृष्ठ ३/२३७

वागालम्भेन उपवेश्य पुण्याहस्वस्तिऋद्धिमिति वाचयित्वा यद्देवयजनोल्लेखप्रभृति आप्रणी- ताभ्यः कृत्वा दातुः समक्षं गत्वा मे पुत्त्रं देहीति भेक्षेत् ददानीतीतर आह तं परिगृह्णीत धर्म्माय त्वा परिगृह्णामि सन्तत्यै त्वा परिगृह्णा- मीत्यथैनं वस्त्रकुण्डलादिभिरलङ्कृत्य परिधान- प्रभृत्यग्निमुखं कृत्वा पक्त्वा जुहोति यस्त्वा हृदा कीरिणा मन्यमान इति पुरोऽनुवाक्यमनुद्य यस्यैवं सुकृते जातवेद इति याज्यया जुहोति अथ व्याहृतिभिर्हुत्वा स्विष्टिकृत्प्रभृति सिद्ध- माधेनुवरप्रदानात् दक्षिणां ददात्येते च वाससी एते कुण्डले एतच्चाङ्गुरीयकमेवं त्वौरस उत्प- द्यते तुरीयभागे सम्भवतीति आहस्म बौधायन इति ॥ * ॥ एवमुक्तविध्यभावे परिगृहीतस्य तु विवाहोचितधनमात्रभागित्वं न त्वंशभागि- त्वमित्यग्रे वक्ष्यते । तथा च मनुः । ‘गोत्रऋक्थे जनयितुर्न हरेद्दत्त्रिमः सुतः । गोत्रऋक्थानुगः पिण्डो व्यपैति ददतः स्वधेति ॥’ एतेन दातृधने दानादेव पुत्त्रत्वनिवृत्तिद्वारा दत्त्रिमस्य स्वत्वनिवृत्तिर्द्दातृगोत्रनिवृत्तिश्च भव- तीत्युच्यते । तथा च गोत्रादिनिवृत्तेरेव दर्शनात् संस्कुर्य्यात् स्वसुतान् पितेति स्मरणात् ग्रहणा- नन्तरसम्भाव्यमाना एव दत्तकस्य संस्काराः प्रतिग्रहीत्रा कार्य्या न पुनर्जनकेन कृतपूर्ब्बा अपि निवर्त्तनीयाः ॥ * ॥ यदि च तत्पूर्ब्ब- भाविनोऽपि संस्कारा जनकेन न कृतास्तदा बीजगर्भदोषनाशावश्यकत्वेन क्रमानुरोधेन च प्रतिग्रहीत्रैव ते समाधेयाः ॥ * ॥ एवमुप- नयनमात्रकरणेऽपि प्रतिग्रहीतुर्दत्तकपुत्त्रसिद्धिः । ‘अन्यशाखोद्भवो दत्तः पुत्त्रश्चैवोपनायितः । स्वगोत्रेण स्वशाखोक्तविधिना स स्वशाखभाक् ॥’ इति वशिष्ठस्मरणात् ॥ एतच्चाष्टमाब्दरूपतन्मुख्यकालाभ्यन्तरवर्त्ति- परिग्रहे बोध्यम् । अन्यथा मुख्यकाले अधिकार- योग्यत्वाभावे गौणकाले अनधिकारान्न तत्सिद्धि- रिति ॥ * ॥ अत्र च जनकप्रतिग्रहीत्रोरुभयो- रपि पुत्त्राभिसन्धाने सति दत्तकस्य द्व्यामुष्या- यणत्वेनोभयगोत्रभागित्वं विशेषतो वक्ष्यते । ‘चूडाद्या यदि संस्कारा निजगोत्रेण वै कृताः । दत्ताद्यास्तनयास्ते स्युरन्यथा दास उच्यते ॥’ एवञ्च चूडाद्या इत्यतद्गुणसंविज्ञानबहु- ब्रीहिणा द्विजातीनामुपनयनलाभः शूद्रस्य विवाहलाभः ॥ * ॥ तथा पैठीनसिः । अथ दत्तकक्रीतकृत्रिमपुत्त्रिकापुत्त्राः परपरिग्रहेणा- र्षेण येऽत्र जातास्तेऽसङ्गतकुलीना द्व्यामुष्या- यणा भवन्तीति । आर्षेण ऋष्युक्तेन परि- ग्रहेण । जनकग्रहीत्रोः स्वीकारेण द्व्यासुष्या- यणा भवन्तीत्यर्थः ॥ * ॥ अथ तत्कर्त्तृक- श्राद्धनिर्णयः । तत्र पितुः सपिण्डीकरणान्त- षोडशश्राद्धे दत्तकस्य पूर्ब्बगृहीतत्वेऽपि सत्यौ- रसे नाधिकारः । औरसे पुनरुत्पन्ने तेषु ज्यैष्ठं न विद्यते । इति देवलेन ज्येष्ठत्वप्रतिषेधात् ।

‘पिण्डदोऽशहरश्चैषां पूर्ब्बाभावे परः परः ।’ इति याज्ञवल्क्यवचनाच्च । अन्यत्र सर्व्वत्रौरस- वत् । क्षयाहे तु विशेषो यथा जातूकर्णः । ‘औरसक्षेत्रजौ पुत्त्रौ विधिना पार्व्वणेन तु । प्रत्यब्दमितरे कुर्य्युरेकोद्दिष्टं सुता दश ॥’ इतरे दत्तकादयः ॥ * ॥ अथ दत्तकाशौचादि- निर्णयः । तत्र शुद्धदत्तकस्य तु जनककुले पर- स्परमशौचं नास्त्येव गोत्रनिवृत्त्याशौचनिवृत्ते- रर्थसिद्धव्वात् । द्व्यामुष्यायणस्य तु उभयत्रैवा- शौचमिति । ब्रह्मपुराणे । ‘दत्तकश्च स्वयं दत्तः कृत्रिमः क्रीत एव च । अपविद्धाश्च ये पुत्त्रा भरणीयाः सदैव ते ॥ भिन्नगोत्राः पृथक्पिण्डाः पृथग्वंशकराः स्मृताः । जनने मरणे चैव त्र्यहाशौचस्य भागिनः ॥’ पराशरः । ‘भिन्नगोत्रः सगोत्रो वा नीतः संस्कृत्य चेच्छया । जनने मरणे तस्य त्र्यहाशौचं विधीयते ॥’ तथा । ‘औरसं वर्जयित्वा च सर्व्ववर्णेषु सर्व्वदा । क्षेत्रजादिषु पुत्त्रेषु जातेषु च मृतेषु च । अशौचन्तु त्रिरात्रं स्यात् समानमिति निश्चयः ॥’ अथ दत्तकविभागः । मनुः । ‘पुत्त्रान् द्वादश यानाह नृणां स्वायम्भुवो मनुः । तेषां षड्बन्धुदायादाः षडदायादबान्धवाः ॥ औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च । गूढोत्पन्नोऽपबिद्धश्च दायादा बान्धवास्तु षट् ॥ कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । स्वयं दत्तश्च शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः ॥’ बौधायनः । ‘औरसं पुत्त्रिकापुत्त्रं क्षेत्रजं दत्तकृत्रिमौ । गूढञ्चैवापविद्धञ्च रिक्थभाजः प्रचक्षते ॥ कानीनञ्च सहोढञ्च क्रीतं पौनर्भवन्तथा । स्वयं दत्तं निषादञ्च गोत्रभाजः प्रचक्षते ॥’ औरस पुत्त्रिकापुत्त्र-क्षेत्रज-कानीन-गूढोत्पन्ना- पविद्ध-सहोढ-पौनर्भव-दत्तक-स्वयमुपागत- कृतक-क्रीतानभिधाय देवलः । ‘एते द्वादश पुत्त्रास्तु सन्तत्यर्थमुदाहृताः । आत्मजाः परजाश्चैव लब्धा यादृच्छिकास्तथा ॥ तेषां षड्बन्धुदायादाः पूर्ब्बेऽन्ये पितुरेव षट् । विशेषं वापि पुत्त्राणामानुपूर्ब्बी विशिष्यते ॥ सर्व्वे ह्यनौरसस्यैते पुत्त्रा दायहराः स्मृताः । औरसे पुनरुत्पन्ने तेषु ज्यैष्ठं न विद्यते ॥ तेषां सवर्णा ये पुत्त्रास्ते तृतीयांशभागिनः । हीनास्तमुपजीवेयुर्ग्रासाच्छादनसम्भृताः ॥’ * ॥ वशिष्ठः । तस्मिंश्चेत् प्रतिगृहीते औरस उत्- पद्यते स चतुर्थभागभागी यदि नाभ्युदयिकेषु प्रथुक्तं स्यात् । स प्रतिगृहीतपुत्त्रः आभ्युदयि- केषु यज्ञादिषु यदि औरसेन प्रयुक्तं न स्यात् प्रभूतं धनमिति शेषः । अतश्च दत्तकग्रहणा- नन्तरमौरसोत्पत्तौ तदौरसचतुर्थांशविधिर्वशि- ष्ठोक्तो दत्तकविषयो ज्ञेयः । तथा देवलकात्या-

यनवचने तृतीयांशग्रहणविधिरित्युत्कृष्टगुण- दत्तकविषयो वाच्यः । ‘उपपन्नो गुणैः सर्व्वैः पुत्त्रो यस्य हि दत्त्रिमः । स हरेतैव तदृकथं सम्प्राप्तोऽप्यन्यगोत्रतः ॥’ इति मनुवचनैकवाक्यत्वात् । गुणैर्जातिविद्या- चारैः । तथा केनापि मुनिना दत्तकस्य बन्धु- दायादत्वमन्येन चादायादत्वमुक्तं तत् गुणवद- गुणवद्भेदेन समाधेयं एवं दत्तकस्य धनग्रहणादौ मुनिभेदेन पूर्ब्बापरोक्तिवैषम्यं गुणागुणविवेके- नापास्तं एतेनौरसस्य भ्रात्रादिधने येनैव भ्रातृ- त्वादिना सम्बन्धेन अधिकारित्वं तादृशेनैव सम्बन्धेन तादृशदत्तकस्यापि यथासम्भवमुचि- तांशभागित्वमवघेयम् । एवं धनिनः पुत्त्रान्तर- सत्त्वे मृतपितृकदत्तकपौत्त्रस्यापि दत्तको- चितांशभागित्वम् । तदसत्त्वे सर्व्वहरत्वमपीति । न च पौत्त्रस्य स्वपितृयोग्यांशभागित्वं नियमात् दत्तकग्रहीतुः पितामहौरससत्त्वे तादृशपितृव्य- तुल्यस्यैवांशस्य तद्योग्यत्वात् दत्तकपौत्त्रः पितृव्यतुल्यमेवांशं लभतामिति वाच्यम् । पुत्त्र- कस्य दत्तकत्वे चतुर्थांशः पौत्त्रस्य तु तथात्वे समानांश इति वैषम्यात् । ततश्च स्वसमान- रूपस्य पितुर्यादृशांशः शास्त्रसिद्धस्तस्यैव स्वपितृयोग्यांशतेति यथोक्तमेव साधु । एवं रीतिः प्रपौत्त्रेऽप्यनुस्मर्त्तव्येति ॥ * ॥ ‘औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च । गूडोत्पन्नोऽपविद्धश्च भागार्हास्तनया इमे ॥ कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा । स्वयंदत्तश्च दासश्च षडिमे पुत्त्रपांसनाः ॥ अभावे पूर्ब्बपूर्ब्बेषां परान् समभिषेचयेत् । पौनर्भवं स्वयंदत्तं दासं राज्ये न योजयेत् ॥’ तथा । ‘न क्षेत्रजादींस्तनयान् राजा राज्येऽभिषेचयेत् । पितॄणां शोधयेन्नित्यमौरसे तनये सति ॥’ इति । एतावता प्रबन्धेनाभिहितो योऽयं क्षेत्रजदत्त- कादीनामौरसेन सह विभागप्रकारः स तु शूद्रस्य न सम्भवति तस्य तु । ‘दास्यां वा दासदास्यां वा यः शूद्रस्य सुतो भवेत् । सोऽनुज्ञातो हरेदंशमिति धर्म्मो व्यवस्थितः ॥’ इति मनुवचनेन जातोऽपि दास्यां शूद्रेण कामतोऽशहरो भवेत् । ‘मृते पितरि कुर्य्युस्तं भ्रातरस्त्वर्द्धभागिनम् । अभ्रातृको हरेत् सर्व्वं दुहितणां सुतादृते ॥’ इति याज्ञवल्क्येन च दासीपुत्त्रस्याप्यौरसेन समांशाभिधानेन पितुरनन्तरं भ्रातृरहितस्य तस्यैव दौहित्रेण सह विभागदर्शनेन च दण्डा- पूपायितं सति पितरि क्षेत्रजदत्तकादीना- मौरसेन समांशोऽसति तु तदर्द्धांशः अन्यशा यत्र च क्षत्रजदत्तकादीनामौरसचतुर्थांशित्वं तत्र तदपेक्षया अत्यन्तविप्रकृष्टाधिकारस्य दासी- पुत्त्रस्यौरससमांशित्वमिति महद्वैषम्यं स्यात् एवं सत्सु क्षेत्रजादिषु सम्नोश्च पत्नीकन्ययो-

पृष्ठ ३/२३८

र्दौहित्राधिकारे कॢप्ताधिकारविधिवाधापत्ति- स्तेन दौहित्रपर्य्यन्ताधिकारिशृङ्खलायां तदेक- तमे सत्यपि न दासीपुत्त्रस्य सर्व्वहरत्वं किन्तु तत्समांशः । अतएव । ‘दत्तपुत्त्रे यथा जाते कदाचित्त्वौरसो भवेत् । पितुर्वित्तस्य सर्व्वस्य भवेतां समभागिनौ ॥’ इत्यपि वचनं शूद्रविषय एव योजनीयम् ॥ * ॥ अथान्धपङ्गुप्रभृतिपुत्त्राणां धनानधिकारितया तदौरसक्षेत्रजयोरेव पितामहधनभागित्वश्रुतेर्न तद्गृहीतदत्तकपुत्त्रादेः पितामहधनाधिकारः किन्तु भरणमात्रं अन्धादिभार्य्याणां भरणविधा- नेन तद्भरणस्य दण्डापूपायितत्वात् । तथा अन्ध- पङ्ग्वादीननधिकारिपुत्त्रानभिधायाह । ‘औरसक्षेत्रजास्त्वेषां निर्द्दोषा भागहारिणः । अपुत्त्रयोषितश्चैषां भर्त्तव्याः साधुवृत्तयः ॥ सुताश्चैषां प्रभर्त्तव्या यावन्न भर्त्तृसात् कृताः ॥’ एवं दत्तकग्रहणानन्तरोत्पन्नौरसेन सह दत्त- कस्य विभागदर्शनात् सत्यौरसे गृहीतस्य तु नांशभागित्वमिति । तथा विधानं विना परि- गृहीतस्यापि नांशभागित्वमित्याह । ‘तस्मिन् जाते सुते दत्ते न कृते च विधानके । तत्सुतस्तस्य वित्तस्य यः स्वामी पितुरञ्जसा ॥’ मनुः । ‘अविधाय विधानं यः परिगृह्णाति पुत्त्रकम् । विवाहविधिभाजं तं न कुर्य्याद्धनभाजनम् ॥’ इति । अन्यजातीयदत्तकस्यापि नांशभागित्वमित्याह ‘यदि स्यादन्यजातीयो गृहीतोऽपि सुतः क्वचित् । अंशभाजं न तं कुर्य्यात् शौनकस्य मतं हि तत् ॥’ इत्युक्तप्रायमित्यास्तां विस्तारः ॥” इति दत्तक- चन्द्रिका ॥ पोष्यवर्गः, पुं, (पोष्याणां प्रतिपालनीयानां वर्गः ।) प्रतिपालनीयगणः । स तु मात्रादिः । यथा, -- “माता पिता गुरुः पत्नी त्वपत्यानि समाश्रिताः । अभ्यागतोऽतिथिश्चाग्निः पोष्यवर्गा अमी नव ॥” इति काशीखण्डम् ॥ अपि च । “माता पिता गुरुर्भ्राता प्रजा दीनः समाश्रिताः । अभ्यागतोऽतिथिश्चाग्निः पोष्यवर्ग उदाहृतः ॥ भरणं पोष्यवर्गस्य प्रशस्तं स्वर्गसाधनम् । नरकं पीडने चास्य तस्माद्यत्नेन तं भरेत् ॥” इति गारुडे २१५ अध्यायः ॥ पौसवनं, क्ली, (पुंसवनमेव । स्वार्थे अण् ।) पुंस- वनसंस्कारः । इति भूरिप्रयोगः ॥ पौंस्रं, क्ली, (पुंस इदम् । पुंस् + “स्त्रीपुंसाभ्यां नञ्स्रञौ भवनात् ।” ४ । १ । ८७ । इति स्रञ् ।) पुंस्त्वम् । इति शब्दमाला ॥ (धैर्य्यम् । यथा, भागवते । ४ । २६ । २६ । “का देवरं वशगतं कुसुमास्त्रवेग- विस्रस्त पौंस्नमुशती न भजेत कृत्ये ॥” त्रि, पुंसु भवः । पुंस आगतः । यथा, भाग- वते । ३ । १५ । ४५ ।

“पौंस्नं वपुर्द्दर्शयानमनन्यसिद्धै- रौत्पत्तिकैः समगृणन् युतमष्टभोगैः ॥” स्त्रियां ङीप् । पुरुषयोग्या । पुरुषहिता । यथा, भट्टिः । ५ । ९१ । “सङ्गच्छ पौंस्नि ! स्त्रैणं मां युवानं तरुणी शुभे ॥”) पौगण्डं, क्ली, (पोगण्डस्य भावः । पोगण्ड + अण् ।) अवस्थाविशेषः । यथा, -- “कौमारं पञ्चमाब्दान्तं पौगण्डं दशमावधि । कैशोरमापञ्चदशात् यौवनञ्च ततः परम् ॥” इतिदशमस्कन्धीयद्वादशाध्यायस्थसप्तत्रिंशश्लोक- टीकायां श्रीधरस्वामिधृतवचनम् ॥ (पोगण्डा- वस्थावति तदवस्थासम्बन्धिनि च त्रि । यथा, भागवते । ३ । ३१ । २८ । “इत्येवं शैशवं भुक्त्वा दुःखं पौगण्डमेव च ॥”) पौण्डरीकं, क्ली, (पुण्डरीकमिव । पुण्डरीक + “शर्करादिभ्योऽण् ।” ५ । ३ । १०७ । इत्यण् ।) प्रपौण्डरीकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (कुष्ठ- विशेषः । यथा, सुश्रुते निदानस्थाने ५ अध्याये । “तत्र वातेनारुणं पित्तेनौडुम्बर्य्यजिह्वकपाल- काकणकानि । श्लेष्मणा पौण्डरीकं दद्रुकुष्ठ- ञ्चेति ॥” पुं, यज्ञविशेषः । यथा, महा- भारते । १३ । १०७ । ३६-३७ । “यस्तु संवत्मरं क्षान्तो भुड्क्ते ऽहन्यष्टमे नरः । देवकार्य्यपरो नित्यं जुह्वानो जातवेदसम् ॥ पौण्डरीकस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोत्यनुत्तमम् । पद्मवर्णनिभञ्चैव विमानमधिरोहति ॥”) पौण्डर्य्यं, क्ली, (पुण्डर्य्यमेव । स्वार्थे अण् ।) पुण्ड- र्य्यम् । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथास्य पर्य्यायो गुणाश्च । “प्रपौण्डरीकं पौण्डर्य्यं चक्षुष्यं पौण्डरीयकम् । पौण्डर्य्यं मधुरं तिक्तं कषायं शुक्रलं हिमम् । चक्षुष्यं मधुरं पाके वर्ण्यं पित्तकफप्रणुत् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पौण्ड्रः, पुं, देशभेदः । चन्देल इति ख्यातः । इति शब्दरत्नावली ॥ (सोऽस्य अभिजनस्तस्य राजा वा । अण् । तद्देशनृपः । यथा, हरिवंशे । “पाण्ड्यं पौण्ड्रं कलिङ्गञ्च मात्स्यञ्चैव जनार्द्दनः । जघान सहितान् सर्व्वान् -- ॥” पौण्ड्रदेशोद्भवे, पुंभूम्नि । यथा, हरिवंशे । ११६ । ५२ । “अङ्गवङ्गकलिङ्गैश्च सार्द्धं पौण्ड्रैश्च वीर्य्यवान् । निर्य्ययौ चेदिराजस्तु भ्रातृभिः स महारथैः ॥”) भीमसेनस्य शङ्खः । यथा, -- “पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्म्मा वृकोदरः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । १ । १५ ॥ (पुडि खण्डने + “स्फायितञ्चीति ।” उणा० २ । १३ । इति रक् । ततःप्रज्ञाद्यण् ।) इक्षुभेदः । इति रत्नमाला ॥ पुँडि इति भाषा ॥ पौण्ड्रकः, पुं, (पौण्ड्र एव । स्वार्थे कन् ।) इक्षु- भेदः । पुँडि आक् इति भाषा । (यथा, -- “पौण्ड्रको भीरुकश्चैव वंशकः शतपोरकः । कातारस्तापसेक्षुश्च काष्ठेक्षुः सूचिपत्रकः ॥

नैपालो दीर्घपत्रश्च नीलपोरोऽथ कोशकृत् । इत्येता जातयः स्थौल्याद्गुणान् वक्ष्याम्यतः- परम् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने १५ अध्याये ॥) अस्य गुणाः । शीतलत्वम् । वृष्यत्वम् । स्निग्ध- त्वम् । मधुरत्वम् । बृहणत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (गुणान्तरमस्य यथा, -- “वातपित्तप्रशमनो मधुरो रसपाकयोः । सुशीतो बृंहणो बल्यः पौण्ड्रको भीरुकस्तथा ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे द्वितीये भागे ॥ पौण्ड्रदेशीयनृपः । यथा, महाभारते । २ । ३४ । १० । “पौण्ड्रको वासुदेवश्च वङ्गः कालिङ्गकस्तथा ॥”) जातिविशेषः । पुँडो इति भाषा । स च शौण्डि- कायां वैश्याज्जातः । इति ब्रह्मवैवर्त्तपुराणम् ॥ (पौण्ड्रदेशोद्भवक्षत्त्रियविशेषः । स तु क्रियालोपा- दिना शूद्रत्वमापन्नः । यथा, मनुः । १० । ४४ । “पौण्ड्रकाश्चौड्रद्रविडाः काम्बोजा जवनाः शकाः ॥”) पौण्ड्रवर्द्धनः, पुं, (पौण्ड्राणामिक्षुविशेषाणां वर्द्धनं यत्र ।) देशभेदः । इति शब्दरत्नावली ॥ वेहार इति ख्यातः ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १९ । १७ । “अभवत्तस्य भार्य्या च नगरात् पौण्ड्रवर्द्धनात् ॥”) पौण्ड्रिकः, पुं, (पुण्ड्र + स्वार्थे ठञ् ।) इक्षुभेदः । पुँडि इति भाषा । तत्पर्य्यायः । पुण्ड्रेक्षुः २ पुण्ड्रः ३ सेव्यः ४ अतिरसः ५ मधुः ६ । इति शब्दमाला ॥ पौतवं, क्ली, परिमाणम् । इति यौतवशब्दटीकायां भरतः ॥ पौत्तिकं, क्ली, (पुत्तिकाभिर्मधुमक्षिकाविशेषैः कृतम् । पुत्तिका + “संज्ञायाम् ।” ४ । ३ । ११७ । इति ठन् ।) पिङ्गलवर्णपुत्तिकाख्यबृह- न्मक्षिकाहृतघृतवर्णमधु । इति जटाधररत्न- माले ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “पौत्तिकं भ्रामरं क्षौद्रं माक्षिकं छात्रमेव च । आर्घ्यमौद्दालिकं दालमित्यष्टौ मधुजातयः ॥”) पौ(त्र)त्त्रः, पुं, (पुत्त्रस्यापत्यम् । पुत्त्र + “अनृष्या- नन्तर्य्ये विदादिभ्योऽञ् ।” ४ । १ । १०४ । इति अञ् ।) पुत्त्रस्य पुत्त्रः । नाति इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । नप्ता २ । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा, -- “पुत्त्रेण लोकाञ्जयति पौत्त्रेणानन्त्यमश्नुते । अथ पुत्त्रस्य पौत्त्रेण व्रध्नस्याप्नोति पिष्टपम् ॥” इति दायभागधृतमनुशङ्खलिखितवशिष्ठहारीत- वचनम् ॥ पौत्त्री, स्त्री, (पुत्त्रस्यापत्यं स्त्री । पुत्त्र + अञ् । ङीप् ।) पुत्त्रात्मजा । तत्पपर्य्यायः । नप्त्री २ । इत्यमरः । २ । ६ । २९ ॥ पौनःपुनिकः, त्रि, (पुनः पुनर्भवः । पुनःपुनः + ठञ् । टिलोपः ।) पुनःपुनर्भवः । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ पौनःपुन्यं, व्य, (पुनःपुनः + स्वार्थे व्यञ् । टिलोपः । पुनर्व्वारम् । तत्पपर्य्यायः । वारवारम् २ मुहुः ३

पृष्ठ ३/२३९

शश्वत् ४ असकृत् ५ पुनःपुनः ६ वारंवारेण ७ अभीक्ष्णम् ८ प्रतिक्षणम् ९ । इति शब्द- रत्नावली ॥ पौनर्भवः, पुं, (पुनर्भुवोऽपत्यमिति । पुनर्भू + “अनृष्यानन्तर्य्ये विदादिभ्योऽञ् ।” ४ । १ । १०४ । इति अञ् ।) द्वादशविधपुत्त्रान्तर्गत- पुत्त्रविशेषः । इति जटाधरः ॥ पुनर्भूपुत्त्रः । स तु भर्त्तृपरित्यक्तविधवयोरन्येनोत्पादितः । तस्य लक्षणं यथा, -- “वा पत्या वा परित्यक्ता विधवा वा स्वयेच्छया । उत्पादयेत् पुनर्भूत्वा स पौनर्भव उच्यते ॥” इति मानवे । ९ । १७५ ॥ “येति । या भर्त्त्रा परित्यक्ता मृतभर्त्तृका वा स्वेच्छया अन्यस्य पुनर्भार्य्या भूत्वा यमुत्पादयेत् स उत्पादकस्य पौनर्भवः पुत्त्र उच्यते ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ * ॥ भर्त्तृविशेषः । अक्षतयोन्योर्भर्त्तृपरित्यक्तविधवयोः पौनर्भवेन भर्त्त्रा सह विवाहविधिः एवं कौमारं पति- मुत्सृज्यान्यमाश्रित्यपुनरागतायास्तेन कौमा- रेण भर्त्त्रा सह विवाहविधिर्यथा, -- “सा चेदक्षतयोनिः स्याद्गतप्रत्यागतापि वा । पौनर्भवेन भर्त्त्रा सा पुनः संस्कारमर्हति ॥” इति मानवे । ९ । १७६ ॥ “सा चेदिति । सा स्त्री यद्यक्षतयोनिः सती अन्यमाश्रयेत्तदा तेन पौनर्भवेन भर्त्त्रा पुनर्व्विवा- हाख्यं संस्कारमर्हति । यद्वा कौमारं पतिमुत्- सृज्यान्यमाश्रित्य पुनस्तमेव प्रत्यागता भवति तदा तेन कौमारेण भर्त्त्रा पुनर्व्विवाहाख्यं संस्कारमर्हति ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ * ॥ कन्याविशेषे, स्त्री । सप्तविधपौनर्भवाः कन्या वर्ज्जनीयाः । यथा, -- “सप्त पौनर्भवाः कन्या वर्ज्जनीयाः कुलाधमाः । वाचा दत्ता मनोदत्ता कृतकौतुकमङ्गला ॥ उदकस्पर्शिता या च या च पाणिगृहीतिका । अग्निं परिगता या च पुनर्भूप्रभवा च या । इत्येताः काश्यपेनोक्ता दहन्ति कुलमग्निवत् ॥ कृतकौतुकमङ्गला बद्धकङ्कणा । उदकस्पर्शिता उदकपूर्ब्बं दत्तेति रत्नाकरः ।” इत्युद्वाह- तत्त्वम् ॥ पौरं, क्ली, (पुरे भवम् । पुर + “तत्र भवः ।” ४ । ३ । ५३ । इत्यण् ।) रोहिषतृणम् । इत्यमरः । २ । ४ । १६६ ॥ रामकर्पूर इति ख्यातम् ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “कत्तृणं रौहिषं देवजग्धं सौगन्धिकन्तथा । भूतीकं व्यासपौरञ्च श्यामकं धूमगन्धिकम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पुरोद्भूते, त्रि । इति मेदिनी ॥ (यथा, रघुः । ६ । ८५ । “इति समगुणयोगप्रीतयस्तत्र पौराः श्रवणकटु नृपाणामेकवाक्यं विवव्रुः ॥” पुं, पुरुराजपुत्त्रः । यथा, ऋग्वेदे । ८ । ३ । १२ । “शग्धी नो अस्य बद्ध पौरमाविथ धिय इन्द्र सिषासतः ॥”

पूरः पूरक एव । स्वार्थे अण् । उदरपूरके, त्रि । यथा, तत्रैव । २ । ११ । ११ । “पृणन्तस्ते कुक्षी वर्द्धयन्त्वित्था सुतः पौर इन्द्र- माव ॥”) पौरकः, पुं, (पौर इव कायतीति । कै + कः ।) गृहबाह्योपवनम् । यथा, -- “निष्कुटस्तु गृहारामो बाह्यारामस्तु पौरकः ॥” इति हेमचन्द्रः । ४ । १७८ ॥ पौरवः, पुं, (पुरोरपत्यमिति । पुरु + अण् ।) पुरुवंशः । यथा, -- “द्रुह्योस्तु तनया भोजा अनोस्तु म्नेच्छजातयः । पुरोस्तु पौरवो वंशो यत्र जातोऽसि पार्थिव ! ॥” इति मात्स्ये ३४ अध्यायः ॥ (देशविशेषः । यथा, मार्कण्डेये । ५८ । ५२ । “त्रिनेत्राः पौरवाश्चैव गन्धर्व्वाश्च द्विजोत्तम ! । पूर्ब्बोत्तरन्तु कूर्म्मस्य पादमेते समाश्रिताः ॥” पुरुवंशीये, त्रि ॥ (यथा, शकुन्तलायां प्रथमे अङ्के । “कः पौरवे वसुमतीं शासति शासितरि दुर्विनीतानाम् । अयमाचरत्यविनयं मुग्धासु तपस्विकन्यकासु ॥”) पौरस्त्यः, त्रि, (पुरो भवः । पुरस् + “दक्षिणा- पश्चात्पुरसस्त्यक् ।” ४ । २ । ९८ । इति त्यक् ।) प्रथमः । इत्यमरः । ३ । १ । ८० ॥ (पूर्ब्बदिग्भवः । यथा, रघुः । ४ । ३४ । “पौरस्त्यानेवमाक्रामन् तान् तान् जनपदान् जयी ॥”) पौराणिकः, त्रि, (पुराणमधीते वेद वा । पुराण + “आख्यानाख्यायिकेतिहासपुराणेभ्यश्च ।” ४ । २ । ६० । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या ठक् ।) पुराणवेत्ता । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ (यथा, महामारते । १ । ४ । १ । “लोमहर्षणपुत्त्र उग्रश्रवाः सौतिः पौराणिको शौनकस्य कुलपते- र्द्वादशवार्षिके सत्रे ऋषीनभ्यागतानुपतस्थे ॥” यथा च भागवते । १२ । ७ । ५ । “त्रय्यारुणिः कश्यपश्च सावर्णिरकृतव्रणः । वैशम्पायनहारीतौ षड्वै पौराणिका इमे ॥”) पौरुषं, क्ली, (पुरुष + अण् ।) पुरुषस्य भावः । पुरुषस्य कर्म्म । पुरुषस्य तेजः । इति मेदिनी ॥ “क्लीवा हि दैवमेवैकं प्रशंसन्ति न पौरुषम् । दैवं पुरुषकारेण घ्नन्ति शूराः सदोद्यमाः ॥” इत्यग्निपुराणम् ॥ “उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मी- र्दैवेन देयमिति कापुरुषा वदन्ति । दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या यत्ने कृते यदि न सिध्यति कोऽत्र दोषः ॥” इति हितोपदेशः ॥ पौरुषं, त्रि, (पुरुष + अण् ।) ऊर्द्ध्वविस्तृतदोः- पाणिनृमाणम् । पुरुषपरिमाणम् । इत्यमरः । ३ । ३ । २२२ ॥ (पुरुषवाह्यः । यथा, मनुः । ८ । ४०४ । “पणं यानं तरे दाप्यं पौरुषोऽर्द्धपणं तरे ॥”)

पौरुषेयः, पुं, (पुरुष + “सर्व्वपुरुषाभ्यां णढञौ ।” ५ । १ । १० । इत्यत्र “पुरुषाद्वधविकारसमूह- तेन कृतेषु” एष्वर्थेषु ढञ् ।) समूहः । (यथा, माघः । २ । ४ । “एकाकिनोऽपि परितः पौरुषेयवृता इव ॥”) वधः । पुरुषस्य पदान्तरम् । इति मेदिनी ॥ पौरुषेयः, त्रि, (पुरुष + ढञ् ।) पुरुषकृतः । पुरुषविकारः । इति मेदिनी ॥ (पुरुषसम्ब- न्धिनि । यथा, ऋग्वेदे । १० । ८७ । १६ । “यः पौरुषेयेण क्रविषा समंक्ते ॥”) पौरोगवः, पुं, स्त्री, (पुरोऽग्रे गौर्नेत्रं यस्येति । पुरोगुः । ततः प्रज्ञाद्यण् ।) पाकशालाध्यक्षः । इत्यमरः । २ । ९ । २७ ॥ (यथा, हरिवंशे । १४६ । ५८ । “वृक्षाम्लसौवर्च्चलचुक्रपूर्णान् पौरोगवोक्तानुपजह्रुरेषाम् ॥”) पौरोडाशः, पुं, (पुरोडाश एव । प्रज्ञाद्यण् ।) पुरोडाशः । पुरोडाशसहचरितो मन्त्रः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ पौरोडाशिकः, पुं, (पुरोडाशसहचरितो मन्त्रः पुरोडाशः स एव पौरोडाशः । तस्य व्याख्यान- स्तत्र भवो वा । “पौरोडाश-पुरोडाशात् ष्ठन् ।” ४ । ३ । ७० । इति ष्ठन् ।) पुरो- डाशिकः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ पौर्णमासः, पुं, (पौर्णमास्यां भवः । पौर्णमासी + “सन्धिवेलाद्यृतुनक्षत्रेभ्योऽण् ।” ४ । ३ । १६ । इत्यण् ।) यागविशेषः । इत्यमरः । २ । ७ । ४८ ॥ (यथा, मनुः । ४ । २५ । “दर्शेन चार्द्धमासान्ते पौर्णमासेन चैव हि ॥”) तथा हि । अमावस्यायां अमावस्यया यजेत पौर्णमास्यां पौर्णमास्या यजेत इति श्रुति- विहितदर्शपौर्णमासयागयोः कर्म्मस्वरूपज्ञाप- कयोरुत्पत्तिश्रुतीः समामनन्ति । यथा । आग्नेयाष्टाकपालोऽमावस्यायां पौर्णमास्याञ्चा- च्युतो भवति । उपांशुयाजमन्तरा यजति ताभ्या- मेवाग्नीसोमीयमेकादशकपालं पौर्णमास्या- मेव प्रायच्छत् ऐन्दं दधि भवत्यमावास्याया- मैन्द्रं पयो भवत्यमावास्यायामिति । ताभ्या- माग्नेयाष्टाकपालोपांशुयाजाभ्याम् । तेन आग्ने- याष्टाकपालोपांशुयाजाग्नीसोमीयैकादशकपा- लास्त्रयः पौर्णमास्याम् । आग्नेयाष्टाकपा- लैन्द्रदधियागैन्द्रपयोयागास्त्रयोऽमावास्याया- मित्यर्थः । आसु श्रुतिषु अमावास्यापौर्णमासी- पदानि प्रतिपत्सहिततदुभयपराणि । तत्र पूर्ब्बयोर्यागारम्भः प्रतिपदोर्यागः । तथा च द्वे- ह वै पौर्णमास्यौ द्वे अमावास्ये तस्मात् प्रति- पद्युपवसन् यजेतापरेद्युरिति श्रुतिः । अस्यार्थः । यावज्जीविकयोर्द्दर्शपौर्णमासयोः प्रकृतिभूतयो र्व्विकृतिभूतौ दर्शपौर्णमासौ कौण्डपायिनामय- नीयौ पक्षादौ कर्त्तव्यौ ।” इति मलमासतत्त्वम् ॥ पौर्णमासी, स्त्री, (पूर्णो मासोऽस्यां वर्त्तते इति । पूर्णमासादण् वक्तव्य इत्यण् । ततो ङीप् ।) पूर्णिमा । इत्यमरः । १ । ४ । ७ ॥

पृष्ठ ३/२४०

पौर्ब्बाह्णिकः, त्रि, (पूर्ब्बाह्ण + “विभाषा पूर्ब्बाह्णा- पराह्णाभ्याम् ।” ४ । ३ । २४ । इति ठञ् ।) पूर्ब्बाह्णे भवः । पूर्ब्बाह्णसम्बन्धी । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥ पौलस्ती, स्त्री, (पुलस्तेः स्त्र्यपत्यम् । पुलस्त + यञ् । ङीप् । यलोपः ।) सूर्पणखा । इति व्याकरणम् ॥ पौलस्त्यः, पुं, (पुलस्तेरपत्यमिति । पुलस्ति + गर्गादि- त्वात् यञ् ।) कुवेरः । इत्यमरः । १ । १ । ७२ ॥ रावणः । इति मेदिनी ॥ (यथा, हरिवंशे । ३३ । ३५ । “मुमोच रक्षः पौलस्त्यं पुलस्त्येनानुयाचितः ॥”) विभीषणः । इति शब्दरत्नावली ॥ पौलिः, पुं, (पोलतोति । पुल महत्त्वे + ज्वलादि- त्त्वात् णः । पौलेन निर्वृत्तः । सुतङ्गमादित्वात् इञ् ।) पाकावस्थागतकलायादिः । आरब्ध- पाकयवसर्षपादिः । वह्निना ईषद्दग्धचुट्चुट्- शब्दवान् । इति केचित् । दरदग्धः । इति श्रीधरः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः ॥ आप- क्वम् २ अभ्यूषः ३ । इत्यमरः ॥ अभ्युषः ४ अभ्योषः ५ । इति भरतः ॥ पौलोमी, स्त्री, (पुलोम्नोऽपत्यमिति । पुलोमन् + अण् । अनो लोपः ।) शची । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, भागवते । ५ । ७ । ६ । “विराजमानः पौलोम्या सहार्द्धासनया भृशम् ॥”) पौषः, पुं, (पौषी पौर्णमास्यस्मिन्निति । सास्मिन् पौर्णमासीत्यण् ।) वैशाखादिद्बादशमासान्त- र्गतनवममासः । पुष्यनक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी यत्र मासे सः । तत्पर्य्यायः । तैषः २ सहस्यः ३ । इत्यमरः ॥ पौषिकः ४ हैमनः ५ । इति राज- निर्घण्टः ॥ तिष्यः ६ तिष्यकः ७ । इति शब्द- रत्नावली ॥ अयं धनुःस्थरविप्रारब्धशुक्लप्रति- पदादिदर्शान्तरूपो मुख्यचान्द्रः । कृष्णप्रति- पदादिपौर्णमास्यन्तरूपो गौणचान्द्रः । धनू- राशिस्थरविकः सौरः । इति स्मृतिः ॥ * ॥ तत्र जातफलम् । यथा, कोष्ठीप्रदीपे । “निगूढमन्त्रः सुकृशाङ्गयष्टिः परोपकारी पितृवित्तहीनः । कष्टान्वितार्थव्ययकृद्विधिज्ञः पौषप्रसूतः पुरुषः सुधीरः ॥” पौषी, स्त्री, (पुष्य + “नक्षत्रेण युक्तः ।” इत्यण् । तिष्यपुष्येति यलोपः ।) पुष्ययुक्ता पौर्णमासी । इत्यमरः ॥ पुष्येण युक्ता रात्रिः । इति मुग्ध- बोधव्याकरणम् ॥ पौष्करं, क्ली, (पुष्करस्येदमिति । पुष्कर + अण् ।) पुष्करमूलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो गुणाश्च यथा, -- “उक्तं पुष्करमूलन्तु पौष्करं पुष्करञ्च तत् । पद्मपत्रञ्च काश्मीरं कुष्ठभेदमिमं जगुः ॥ पौष्करं कटुकन्तिक्तमुक्तं वातकफज्वरान् । हन्ति शोथारुचिश्वासान् विशेषात् पार्श्वशूल- नुत् ॥”

अस्य प्रतिनिधिर्यथा, -- “पौष्कराभावतः कुष्ठम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) पौष्करमूलं, क्ली, (पौष्करं मूलम् ।) पुष्कर- मूलम् । यथा, -- “मूले पुष्करकाश्मीरपद्मपत्राणि पौष्करे ।” इत्यमरः ॥ “त्रीणि पुष्करमूले । पुष्करं सुगन्धिद्रव्यं बणिक्- ख्यातं तस्य इदं पौष्करं ष्णः पौष्करे मूले पुष्करादीत्यन्वयः ।” इति भरतः ॥ पौष्करिणी, स्त्री, (पौष्करं पुष्कराणां समूहोऽस्या अस्तीति । पौष्कर + इनि । स्त्रियां ङीप् ।) पुष्करिणी । इति शब्दरत्नावली ॥ पौष्टिकं, क्ली, (पुष्ट्यै वृद्ध्यै हितमिति । पुष्ठि + ठञ् ।) क्षौरसमये गात्राच्छादनवस्त्रविशेषः । कावाइ इति भाषा ॥ अस्य गुणाः । धनचिह्न- त्वम् । आयुष्यत्वम् । शुचित्वम् । रूपविराजन- त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ धन्यं धनचिह्रम् । बल्यमिति वा पाठः । पुष्टिर्धनजनादीनां वृद्धि- रित्यभिधीयते । तद्धेतुभूत्रं कर्म्म । इति दुर्ग- भञ्जः ॥ (पुष्टिहिते, त्रि । यथा, महाभारते । १२ । २९६ । २९ । “सतां वृत्तमधिष्ठाय निहीनानुज्जिहीर्षवः । मन्त्रवर्ज्जं न दुष्यन्ति कुर्व्वाणाः पौष्ठिकीः क्रियाः ॥”) पौष्पं, त्रि, (पुष्पेण निर्वृत्तम् । पुष्पस्येदं वेति । पुष्प + अण् ।) पुष्पनिर्म्मितम् । पुष्पसम्बन्धि । यथा, कालिकापुराणे ६७ अध्याये । “आसनं प्रथमं दद्यात् पौष्पं दारुजमेव वा । वास्त्रं वा चार्म्मणं कौशं मण्डलस्योत्तरे सृजेत् ॥” पौष्पकं, क्ली, (पुष्पेण कायतीति । कै + कः । पुष्पक + स्वार्थे अण् ।) कुसुमाञ्जनम् । इत्यमरः ॥ पौष्पी, स्त्री, (पुष्पस्य इयं इति । पुष्प + अण् । गौरादित्वात् ङीष् । पुष्पाख्यया प्रसिद्धत्वात् तथात्वम् ।) देशविशेषः । यथा, -- “अथ पुष्पपुरं पौष्पी तथा पाटलिपुत्त्रकम् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ पौष्यः, पुं, (पूष्णोऽपत्यमिति । पूषन् + ष्यञ् ।) पूषपुत्त्रः । स च करवीरपुरस्य राजा । तस्य पुत्त्रः शिवांशजश्चन्द्रशेखरः । यथा, -- “पूष्णः पुत्त्रोऽभवत् पौष्यः सर्व्वशास्त्रार्थपारगः । स पुत्त्रहीनो राजाभूत् पौष्यो नृपतिसत्तमः ॥ ततः पुत्त्रार्थिनं भूपं प्रसन्नो वृषभध्वजः । ब्रह्मदत्तफलं हस्ते कृत्वेदं तमुवाच ह ॥ इदं फलं ब्रह्मदत्तं विभज्य नृपते ! त्रिधा । भोजयेस्ताः स्वजायास्त्रं प्रहृष्टः शुद्धमानसः ॥ ततः फले स्वयं देवः प्रविवेश वृषध्वजः । तत्क्षणात्तत् फलं भूतं त्रिभागं स्वयमेव हि ॥ ततः समुचिते काले प्राप्ते ताभिस्तु भक्षितम् । तत् फलं नृपशाद्र्दूल ! गर्भाश्चाप्याहिताः शुभाः ॥ सम्पूर्णे गर्भकाले तु गर्भेभ्यः समजायत । खण्डत्रयं पृथक् राजा यथा भर्गेण भाषितम् ॥

तच्च खण्डत्रयं पौष्यो यथास्थानं नियोज्य च । एकं पिण्डं चकाराशु तत्र पुत्त्रो व्यजायत ॥ तस्य नामाकरोद्राजा ब्राह्मणैः स्वैः पुरोहितैः । चन्द्रशेखर इत्येवं कान्त्या चन्द्रमसः समः ॥ ब्रह्मावर्त्ताह्वये रम्ये करवीराह्वये पुरे । दृशद्वतीनदीतीरे राजा भूत्वा मुमोद ह ॥” इति कालिकापुराणे ४६ अध्यायात् सङ्कलितः ॥ (नृपभेदः । स तु गुरुदक्षिणार्थमागताय उत- ङ्काय कुण्डले दत्तवान् । यथा, महाभारते । १ । ३ । ११२ । “तमुतङ्कं पौष्यः प्रत्युवाच भगवंश्चिरेण पात्र- मासाद्यते भवांश्च गुणवानतिथिस्तदिच्छे श्राद्धं कर्त्तुं क्रियतां क्षण इति ॥” एतद्बिशेषविवरणन्तु तत्रैव द्रष्टव्यम् ॥) प्याट्, व्य, हे । भोः । इत्यमरः । ३ । ४ । ७ ॥ प्याय, ओ ई ङ वृद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०-अक०-सेट् ।) ओ ई, पीनं मुखम् । उपसर्गात्तु प्रप्यानम् । अस्वाङ्गे तु प्यानः पीनः स्वेदः । ङ, प्यायते । इति दुर्गादासः ॥ प्युष, क उत्सृजि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पर०-सक०-सेट् ।) अन्तःस्थाद्ययुक्तः । उत्- सृजि उत्सर्गे । क, प्योषयति धनं दाता । इति दुर्गादासः ॥ प्युष, य इर् भागे । दहि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०-पर०-सक०-सेट् ।) अन्तःस्थाद्ययुक्तः । य, पुष्यति धनं दायादः । इर्, अप्यषत् अप्यो- षीत् । अस्मात् पुषादित्वान्नित्यं ङ इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ प्युस, य इर् विभागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवा०- पर०-सक०-सेट ।) अन्तःस्थाद्ययुक्तः । य, प्युस्यति धनं दायादः । इर्, अप्युसत् अप्योसीत् । अस्मात् पुषादित्वात् नित्यं ङ इत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥ प्यै, ङ वृद्धौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०- अक०-अनिट् ।) अन्तःस्थाद्ययुक्तः । ङ, प्यायते । इति दुर्गादासः ॥ प्र, व्य, (प्रथयतीति । प्रथ + डः ।) विंशत्युप- सर्गान्तर्गतप्रथमोपसर्गः । अस्यार्थाः । गतिः । आरम्भः । उत्कर्षः । सर्व्वतोभावः । प्राथ- म्यम् । ख्यातिः । उत्पत्तिः । व्यवहारः । इति दुर्गादासधृतपुरुषोत्तमः ॥ प्रकटं, त्रि, (प्रकटतीति । प्र + कट + अच् ।) स्पष्टम् । अस्य पर्य्यायः प्रकाशशब्दे द्रष्टव्यः । “प्रकटाप्रकटा चेति लीला सेयं द्विधोच्यते ।” इति भागवतामृतम् ॥ (यथा च, देवीभागवते । १ । ७ । ३८ । “जानन्ति ये न तव देवि ! परं प्रभावं ध्यायन्ति ते हरिहरावपि मन्दचित्ताः । ज्ञातं मयाद्य जननि ! प्रकटं प्रमाणं यद्विष्णुरप्यतितरां विवशोऽथ शेते ॥”) प्रकटितं, त्रि, (प्र + कट + क्त ।) प्रकाशितम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, देवोभागवते । १ । ७ । ४४ ।

पृष्ठ ३/२४१

“सृष्ट्वात्र मां भगवति ! प्रविनाशितुं चे- न्नेच्छास्ति ते कुरु दयां परिहृत्य मौनम् । कस्मादिमौ प्रकटितौ किल कालरूपौ यद्वा भवानि ! हसितुं नु किमिच्छसे त्वम् ॥”) प्रकम्पनः, पुं, (प्रकम्पयतीति । प्र + कपि + णिच् + ल्यु ।) वायुः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, माघे । १ । ६१ । “निशान्तनारीपरिधानधूनन- स्फुटागसाप्यूरुषु लोलचक्षुषः । प्रियेण तस्यानपराधबाधिताः प्रकम्पनेनानुचकम्पिरे सुराः ॥”) नरकविशेषः । इति शब्दरत्नावली ॥ (राक्षस- विशेषः । इति रामायणम् ॥ प्र + कपि + ल्युट् ।) कम्पातिशये, क्ली ॥ प्रकरं, क्ली, (प्रकीर्य्यते इति । प्र + कॄ + कर्म्मणि अप् ।) अगुरु । इति मेदिनी । रे, १७९ ॥ प्रकरः, पुं, (प्रकिरतीति । प्र + कॄ + अच् ।) समूहः । (प्रकीर्य्यते इति । प्र + कॄ + “ऋदो रप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति अप् ।) विकीर्ण- कुसुमादिः । इति मेदिनी । रे, १७८ ॥ (यथा, अम्बाष्टके । ३ । “यत्राशयो लगति तत्रागजा वसतु कुत्रापि निस्तुलशुका सुत्रामकालमुखसत्राशनप्रकरसुत्राणकारि- चरणा । छत्रानिलातिरयपत्राभिरामगुणमित्रामरीसमबधूः कुत्रासहन्मणिविचित्राकृतिः स्फुरितपुत्रादि- दाननिपुणा ॥”) प्रकरणं, क्ली, (प्रक्रियते अस्मिन्निति । प्र + कृ + आधारे ल्युट् ।) प्रस्तावः । (वृत्त्रान्तः । इत्यमरः । ३ । ३ । ६३ ॥ यथा, महाभारते । ३ । २०४ । २१ । “एतत्प्रकरणं राजन्नधिकृत्य युधिष्ठिर ! । पतिव्रतानां नियतं धर्म्मञ्चावहितः शृणु ॥”) अभिनेयप्रकारः । रूपकभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ ग्रन्थसन्धिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ पादः । स तु एकार्थावच्छिन्नसूत्रसमूहः । इति मुग्धबोध- टीकायां दुर्गादासः ॥ (नाटकोक्तप्रकरणं तद्भेदादिर्यथा, साहित्यदर्पणे । ६ । २४० -- २४१ । “भवेत् प्रकरणे वृत्तं लौकिकं कविकल्पितम् । शृङ्गारोऽङ्गी नायकस्तु विप्रोऽमात्योऽथवा बणिक् ॥ सापायधर्म्मकामार्थपरो धीरप्रशान्तकः ॥ विप्रनायकं यथा मृच्छकटिकम् । अमात्यनायकं मालतीमाधवम् । बणिङ्नायकं पुष्पभूषितम् । नायिका कुलजा क्वापि वेश्या क्वापि द्वयं क्वचित् । तेन भेदास्त्रयस्तस्य तत्र भेदस्तृतीयकः ॥ कितवद्यूतकारादिविटचेटकसङ्कुलः ॥ कुलस्त्री पुष्पभूषिते । वेश्या तु रङ्गदत्ते । द्बे अपि मृच्छकटिके । अस्य नाटकप्रतिकृतित्वात् शेषं नाटकवत् ॥”)

प्रकरी, स्त्री, (प्रकीर्य्यते अत्रेति । प्र + कॄ + अप् । गौरादित्वात् ङीष् ।) नाट्याङ्गम् । चत्वरभूमिः । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रकर्षः, पुं, (प्र + कृष् + भावे घञ् ।) उत्कर्षः । यथा, काव्यप्रकाशे । “गुणप्रकर्षेण जनोऽनुरज्यते जनानुरागप्रभवा हि सम्पदः ॥” (यथा च महाभारते । १ । १५६ । ३४ । “बालोऽपि यौवनं प्राप्य मानुषेषु विशाम्पते ! । सर्व्वास्त्रेषु परं वीरः प्रकर्षमगमद्बली ॥”) प्रकाण्डः, पुं, क्ली, (प्रकृष्टः काण्डः इति प्रादिसमासः ।) मूलादारभ्य शाखावधिवृक्ष- भागः । गुँडी इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । स्कन्धः २ । इत्यमरः । २ । ४ । १० ॥ काण्डम् ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ दण्डः ४ । इति राज- निर्घण्टः ॥ विटपः । शस्तः । इति मेदिनी । डे, ३१ ॥ (यथा, अमरे । १ । ४ । २७ । “मतल्लिका मतर्च्चिका प्रकाण्डमुद्घतल्लजौ । प्रशस्तवाचकान्यमून्ययः शुभावहो विधिः ॥”) प्रकाण्ड + स्वार्थे कन्प्रत्ययेन प्रशस्तार्थे । यथा, भट्टौ । ५ । ६ । “दण्डकामध्यवात्तां यौ वीर ! रक्षःप्रकाण्डकौ । नृर्भ्या संख्येऽकृषातां तौ सभृत्यौ भूमिवर्द्धनौ ॥” “रक्षःप्रकाण्डकौ प्रशस्तौ राक्षसौ ।” इति तट्टीकायां जयमङ्गलः ॥) प्रकाण्डरः, पुं, (प्रकाण्डं राति गृह्णातीति । रा + कः ।) वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ प्रकामं, त्रि, (प्रगतं काममिति प्रादिसमासः ।) यथेप्सितम् । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । ४ । १३ । २९ । “चित्रमाल्याम्बरधरा सर्व्वाभरणभूषिता । कामं प्रकामं सेव त्वं मया सह विलासिनि ! ॥”) प्रकारः, पुं, (प्रभेदकरणं प्रकृष्टकरणं वेति । प्र + कृ + घञ् ।) भेदः । (यथा, पञ्चदश्याम् । ७ । १४४ । “अश्नाति वा नवाश्नाति भुङ्क्ते वा स्वेच्छया- न्यथा । येन केन प्रकारेण क्षुघामपनिनीषति ॥”) सादृश्यम् । इत्यमरः । २ । ९ । ५७ ॥ प्रकाशं, क्ली, (प्रकाशते इति । प्र + काश + अच् ।) कांस्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (दीप्तिः । यथा, महाभारते । ३ । १७१ । २७ । “पुनः प्रकाशमभवत् तमसा ग्रस्यते पुनः । भवत्यदर्शनो लोकः पुनरप्सु निमज्जति ॥”) प्रकाशः, पुं, (प्रकाशते इति । प्र + काश + अच् ।) रौद्रः । तत्पर्य्यायः । द्योतः २ आतपः ३ । इत्यमरः । १ । ४ । ३४ ॥ राजनिर्घण्टोक्त- पर्य्यायाः प्रभाशब्दे द्रष्टव्याः ॥ (यथा, पञ्च- दश्याम् । २ । ३८ । “निर्ज्जगद्बोमदृष्टञ्चेत् प्रकाशतमसी विना । क्व दृष्टं किञ्च ते पक्षे न प्रत्यक्षं वियत् स्वलु ॥”) प्रदीप्तः । तत्पर्य्यायः । स्फुटम् २ स्पष्टम् ३ प्रकटम् ४ उल्वणम् ५ व्यक्तम् ६ । इति हेम-

चन्द्रः ॥ प्रव्यक्तम् ७ उद्रिक्तम् ८ । इति जटा- घरः ॥ प्रहासः । इति मेदिनी । शे, २४ ॥ अतिप्रसिद्धः । इति शब्दरत्नावल्यमरौ ॥ प्रकाशकः, त्रि, प्रकाशकर्त्ता । प्रकाशयतीत्यर्थे (ण्वुल्) णकप्रत्ययः ॥ (यथा, भगवद्गीतायाम् । १४ । ६ । “तत्र सत्त्वं निर्म्मलत्वात् प्रकाशकमनामयम् । सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ! ॥”) प्रकाशकज्ञाता, [ऋ] पुं, (प्रकाशकस्य आत- पतस्य ज्ञाता ।) कुक्कुटः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ प्रकाशकज्ञातरि, त्रि ॥ प्रकाशात्मा, [न्] पुं, (प्रकाश आत्मा स्वरूपं देहो वा यस्य ।) सूर्य्यः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ व्यक्तस्वभावे, त्रि ॥ प्रकाशितं, त्रि, (प्रकाशो जातोऽस्येति । प्रकाश + तारकादित्वात् इतच् । यद्बा, प्र + काश + णिच् + क्त ।) प्रकाशविशिष्टम् । तत्पर्य्यायः । दर्शितम् २ आविष्कृतम् ३ प्रकटितम् ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रकीर्णं, क्ली, (प्रकीर्य्यते स्मेति । प्र + कॄ विक्षेपे + क्तः ।) ग्रन्थविच्छेदः । इति जटाधरः ॥ चा- मरम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रकीर्णः, पुं, (प्रकीर्य्यते दुर्गन्धमनेनेति । प्र + कॄ + क्तः ।) पूतिकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रकीर्णः, त्रि, (प्रकीर्य्यते स्मेति । प्र + कॄ + क्तः ।) विक्षिप्तः । विस्तृतः । यथा, -- “प्रकीर्णभाण्डामनवेक्ष्यकारिणीं सदैव भर्त्तुः प्रतिकूलवादिनीम् । परस्य वेश्माभिरतामलज्जा- मेवंविधां स्त्रीं परिवर्ज्जयामि ॥” इति लक्ष्मीचरित्रम् ॥ नानाप्रकारमिश्रितः । यथा, -- “प्रकीर्णः पुष्पाणां हरिचरणयोरञ्जलिरयम् ॥” इति वेणीसंहारः । प्रकीर्णकं, क्ली, (प्रकीर्ण + स्वार्थे कन् ।) चामरम् । इत्यमरः । २ । ८ । ३१ ॥ विस्तारः । इति मेदिनी । के, १९६ ॥ ग्रन्थविच्छेदः । इति हेम- चन्द्रः ॥ पापविशेषः । तथा विष्णुः । यदनुक्तं तत् प्रकीर्णकम् । “प्रकीर्णपातके ज्ञात्वा गुरुत्वमथ लाघवम् । प्रायश्चित्तं बुधः कुर्य्यात् ब्राह्मणानुमते सदा ॥” अनुक्तं अनुक्तनिष्कृतिकं पापम् । “अतिपातकाद्यन्यतमत्वेन विशेषतोऽनुक्तकम् ॥” इति प्रायश्चित्तविवेकः ॥ प्रकीर्णकः, पुं, (प्रकीर्ण + संज्ञायां कन् ।) तुरङ्गमः । इति मेदिनी । के, १९६ ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ३५ । ३७ । “आरूढान् शिक्षितैर्योधैः शक्तृष्टिपाश- योधिभिः । विध्वस्तचामरकुथान् विप्रबिद्धप्रकीर्णकान् ॥”) प्रकीर्त्तितं, त्रि, (प्रकीर्त्त्यते स्मेति । प्र + कत् + क्तः ।) कथितम् । यथा, --

पृष्ठ ३/२४२

“प्रभूतमल्पं कार्य्यं वा यो नरः कर्त्तुमिच्छति । सर्व्वारम्भेण तत् कुर्य्यात् सिंहादेकं प्रकीर्त्तितम् ॥” इति चाणक्यसंग्रहः ॥ प्रकीर्य्यः, पुं, (प्रकीर्य्यते इति । प्र + कॄ + अघ्न्यादि- त्वात् यक् ।) करञ्जभेदः । इत्यमरः ॥ नाटाक- रञ्ज इति भाषा ॥ घृतकरञ्जः । रीठाकरञ्जः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्य पर्य्यायो यथा, -- “घृतपूर्णकरञ्जोऽन्यः प्रकीर्य्यः पूतिकोऽपि च । स चोक्तः पूतिकरञ्जः सोमवल्कश्च स स्मृतः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) प्रकुलं, क्ली, (प्रकर्षेण कोलति राशीकरोति मैत्रीकरोति वेति । प्र + कुल + कः ।) प्रशस्त- वपुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रकृतः, त्रि, (प्रक्रियते स्मेति । प्र + कृ + क्त ।) प्रक- रणप्राप्तः । यथा । प्रकृतमनुसरामः । प्रकर्षेण कृतः । अविकृतः । प्रपूर्ब्बककृधातोः कर्म्मणि क्तप्रत्ययः ॥ (प्रक्रान्तः । यथा, माघे । ११ । ४२ । “प्रकृतजपविधीनामास्यमुद्रश्मिदन्त- म्मुहुरपि हितमौष्ठ्यैरक्षरैर्लक्ष्यमन्यैः ॥”) प्रकृतिः, स्त्री, (प्रक्रियते कार्य्यादिकभनयेति । प्र + कृ + क्तिन् ।) स्वभावः । (यथा चरके विमानस्थाने प्रथमेऽध्याये । “तत्र प्रकृतिरुच्यते स्वभावो यः स पुनराहा- रौषधद्रव्याणां स्वभाविको गुर्व्वादिगुणयोगः । तद्यथा माषमुद्गयोः शूकरैणयोश्च ।”) योनिः । लिङ्गम् ॥ स्वामी । अमात्यः । सुहृत् । कोषः । राष्ट्रम् । दुर्गम् । बलम् । (यथा, मनौ । ९ । २९४ । “स्वाम्यमात्यौ पुरं राष्ट्रं कोषदण्डौ सुहृत्तथा । सप्त प्रकृतयो ह्येताः सप्ताङ्गं राज्यमुच्यते ॥” धर्म्माध्यक्षादिसप्तप्रकृतयो यथा, -- “धर्म्माध्यक्षो धनाध्यक्षः कोषाध्यक्षश्च भूपतिः । दूतः पुरीधा दैवज्ञः सप्त प्रकृतयोऽभवन् ॥”) पौराणां श्रेणयः । इत्यमरः । २ । ८ । १८ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । १९ । २० । “प्रणिपत्य ततस्तस्मै दत्तात्रेयाय सोऽर्ज्जुनः । आनाप्य प्रकतीः सम्यगभिषेकमगृह्णत ॥” स्वरूपावस्था । यथा, हितोपदेशे । २ । १९६ । “स्वेदितो मर्द्दितश्चैव रज्जुभिः परिवेष्टितः । सुक्तो द्वादशभिर्वर्षैः श्वपुच्छः प्रकृतिं गतः ॥”) शिल्पी । इति हेमचन्द्रः ॥ शक्तिः । (यथा, -- “प्रधानं प्रकृतिः शक्तिर्नित्याचातिकृतिस्तथा । एतानि तस्या नामानि शिवमाश्रित्य याः स्थिताः ॥” इति पूर्ब्बखण्डे पञ्चमेऽध्याये शार्ङ्गधरेणोक्तम् ॥) योषित् । इति शब्दरत्नावली ॥ परमात्मा । इति धरणिः । पञ्चभूतानि । करणम् । गुह्यम् । जन्तुः । एकविंशत्यक्षरपादच्छन्दोविशेषः । माता । इति नानार्थरत्नमाला ॥ प्रत्ययात् प्रथमः । स च द्विधा धातुर्नाम च । इत्यजयपालः ॥ (प्रकर्षेण सृष्ट्यादिकं करोतीति । प्र + कृ + कर्त्तरि क्तिच् ।) भगवतो मायाख्या शक्तिः । सा च परापरभेदेन द्विधा । यथा, --

“भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥ ४ ॥ अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् । जीवभूतां महाबाहोः ययेदं धार्य्यते जगत् ॥” ५ ॥ इति श्रीभगवद्गीतायां ७ अध्यायः ॥ “एवं श्रोतारमभिमुखीकृत्य इदानीं प्रकृतिद्वारा सृष्ट्यादिकर्त्तृत्वेन ईश्वरतत्त्वं प्रतिज्ञातं निरू- पयिष्यन् परापरभेदेन प्रकृतिद्वयमाह भूमिरिति द्वाभ्याम् । भूम्यादीनि पञ्चभूतसूक्ष्माणि मनः- शब्देन तत्कारणभूतोऽहङ्कारः बुद्धिशब्देन तत्कारणं महत्तत्त्वं अहङ्कारशब्देन तत्- कारणमविद्या इत्येवमष्टधा भिन्ना । यद्वा भूम्यादिशब्दैः पञ्च महाभूतानि सूक्ष्मैः सह एकीकृत्य गृह्यन्ते । अहङ्कारशब्देनैवाहङ्कारं तेनैव तत्कार्य्याणि इन्द्रियाण्यपि गृह्यन्ते बुद्धि- रिति महत्तत्त्वम् । मनःशब्देन तु मनसैवोन्नेयं अव्यक्तस्वरूपं प्रधानमित्यनेन प्रकारेण मे प्रकृतिर्म्मायाख्या शक्तिरष्टधा भिन्ना विभागं प्राप्ता । चतुर्विंशतिभेदभिन्नाप्यष्टस्वेवान्तर्भाव- विवक्षयाष्टधा भिन्नेत्युक्तम् । तथा च क्षेत्राध्याये इमामेव प्रकृतिं चतुर्विंशतितत्त्वात्मना प्रपञ्चयि- ष्यति । ‘महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च । इन्द्रियाणि दशैकञ्च पञ्च चेन्द्रियगोचरा ॥’ इति ॥ ४ ॥ अपरामिमां प्रकृतिमुपसंहरन् परां प्रकृति- माह अपरेयमिति । अष्टधा प्रकृतिरुक्ता इयमपरा निकृष्टा जडत्वात् परार्थत्वाच्च । इतः सकाशात् परां प्रकृष्टामन्यां जीवभूतां जीव- स्वरूपां मे प्रकृतिं जानीहि । परत्वे हेतुः यया चेतनया क्षेत्रज्ञस्वरूपया स्वकर्म्मद्वारेणेदं जग- द्धार्य्यते ॥” ५ ॥ इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ सत्त्वरजस्तमसां साम्यावस्था । यथा, -- “सत्त्वं रजस्तमश्चैव गुणत्रयमुदाहृतम् । साम्यावस्थितिरेतेषां प्रकृतिः परिकीर्त्तिता ॥ केचित् प्रधानमित्याहुरव्यक्तमपरे जगुः । एतदेव प्रजासृष्टिं करोति विकरोति च ॥” इति मात्स्ये ३ अध्यायः ॥ तत्पर्य्यायः । प्रधानम् २ । इत्यमरः ॥ माया ३ शक्तिः ४ चैतन्यम् ५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्या नामान्तराणि यथा, -- “तमोऽव्यक्तं शिवो धाम रजो योनिः सनातनः । प्रकृतिर्विकारः प्रलयः प्रधानं प्रभवाप्ययौ ॥ अनुद्रिक्तमनूनं वाप्यकम्पमचलं ध्रुवम् । सदसच्चैव तत्सर्व्वमव्यक्तं त्रिगुणं स्मृतम् । ज्ञेयानि नामधेयानि नरैरध्यात्मचिन्तकैः ॥ अव्यक्तनामानि गुणांश्च तत्त्वतो यो वेद सर्व्वाणि गतीश्च केवलाः । विमुक्तदेहः प्रविभागतत्त्ववित् स मुच्यते सर्व्वगुणैर्निरामयः ॥” इति महाभारते आश्वमेधिकपर्व्व ॥ * ॥ सा पञ्चविधा ।

“गणेशजननी दुर्गा राधा लक्ष्मीः सरस्वती । सावित्री च सृष्टिविधौ प्रकृतिः पञ्चमी स्मृता ॥” * ॥ तस्या व्युत्पत्तिर्यथा, -- “प्रकृष्टवाचकः प्रश्च कृतिश्च सृष्टिवाचकः । सृष्टौ प्रकृष्टा या देवी प्रकृतिः सा प्रकीर्त्तिता ॥ गुणे प्रकृष्टे सत्त्वे च प्रशब्दो वर्त्तते श्रुतौ । मध्यमे रजसि कृश्च तिशब्दस्तामसः स्मृतः ॥ त्रिगुणात्मस्वरूपा या सर्व्वशक्तिसमन्विता । प्रधाना सृष्टिकरणे प्रकृतिस्तेन कथ्यते ॥ प्रथमे वर्त्तते प्रश्च कृतिश्च सृष्टिवाचकः । सृष्टेराद्या च या देवी प्रकृतिः सा प्रकी- र्त्तिता ॥” * ॥ तासां उत्पत्तिः स्वरूपश्च यथा, -- “योगेनात्मा सृष्टिविधौ द्विधारूपो बभूव सः । पुंमांश्च दक्षिणार्द्धाङ्गात् वामाङ्गात् प्रकृतिः स्मृता ॥ सा च ब्रह्मस्वरूपा च या या नित्या सनातनी । यथात्मा च यथाशक्तिर्यथाग्नौ दाहिका स्मृता ॥ अतएव हि योगीन्द्रः स्त्रीपुंभेदं न मन्यते । सर्व्वं ब्रह्ममयं ब्रह्मन् ! शश्वत् पश्यति नारद ! ॥ स्वेच्छामयं स्वेच्छया च श्रीकृष्णस्य सिसृक्षया । साविर्बभूव सहसा मूलप्रकृतिरीश्वरी । तदाज्ञया पञ्चविधा सृष्टिकर्म्मणि वेदतः ॥” दुर्गाप्रकृतिर्यया, -- “अथ भक्तानुरोधाद्वा भक्तानुग्रहविग्रहा । गणेशमाता दुर्गा या शिवरूपा शिवप्रिया ॥ नारायणी विष्णुमाया पूर्णब्रह्मस्वरूपिणी । ब्रह्मादिदेवैर्मुनिभिर्म्मनुभिः पूजिता स्तुता ॥ सर्व्वाधिष्ठातृदेवी सा सर्व्वरूपा सनातनी । धर्म्मसत्यपुण्यकीर्त्तियशोमङ्गलदायिनी ॥ सुखमोक्षहर्षदात्री शोकार्त्तिदुर्गनाशिनी । शरणागतदीनार्त्तपरित्राणपरायणा ॥ तेजःस्वरूपा परमा तदधिष्ठातृदेवता । सर्व्वशक्तिस्वरूपा च शक्तिरीशस्य सन्ततम् ॥ सिद्धेश्वरी सिद्धरूपा सिद्धिदा सिद्धिदेश्वरी । बुद्धिर्निद्रा क्षुत्पिपासा छाया तन्द्रा दया स्मृतिः ॥ जातिः शान्तिश्च क्षान्तिश्च कान्तिर्भ्रान्तिश्च चेतना । तुष्टिः पुष्टिस्तथा लक्ष्मीर्व्वृत्तिर्माता तथैव च ॥ सर्व्वशक्तिस्वरूपा सा कृष्णस्य परमात्मनः । उक्तः श्रुतौ श्रुतिगुणश्चातिस्वल्पं यथागमम् ॥ गुणोऽस्त्यनन्तोऽनन्ताया अपराञ्च निशामय ॥” १ लक्ष्मीप्रकृतिर्यथा, -- “शृणु सत्त्वस्वरूपा या पद्मा च परमात्मनः । सर्व्वसम्पत्स्वरूपा सा तदधिष्ठातृदेवता ॥ कान्ता दान्ता च शान्ता च सुशीला सर्व्व- मङ्गला । लोभमोहकामरोषाहङ्कारपरिवर्ज्जिता ॥ भक्तानुरक्ता पत्युश्च सर्व्वाभ्यश्च पतिव्रता । प्राणतुल्या भगवतः प्रेमपात्री प्रियंवदा ॥

पृष्ठ ३/२४३

सर्व्वशस्यात्मिका सर्व्वजीवनोपायरूपिणी । महालक्ष्मीश्च वैकुण्ठे पाताले वरदा सती ॥ स्वर्गे च स्वर्गलक्ष्मीश्च मर्त्यानां गृहिणान्तथा । सर्व्वप्राणिषु द्रव्येषु शोभारूपा मनोहरा ॥ प्रीतिरूपा पुण्यवतां प्रभारूपा नृपेषु च । बाणिज्यरूपा बणिजां पापिनां कलहाङ्कुरा ॥ दयामयी भक्तिमतो भक्तानुग्रहकातरा । चपले चपला भक्ता सम्पदे च धनाय च ॥ जगज्जीवं मृतं सर्व्वं यया देव्या विना मुने ! । शक्तिर्द्बितीया कथिता वेदोक्ता सर्व्वसम्मता ॥ सर्व्वपूज्या सर्व्ववन्द्या चान्यां मत्तो निशा- मय ॥” २ ॥ * ॥ सरस्वतीप्रकृतिर्यथा, -- “वाग्बुद्धिविद्याज्ञानाधिदेवता परमात्मनः । सर्व्वविद्या सर्व्वरूपा सा च देवी सरस्वती ॥ स्वबुद्धिकविता मेधा प्रतिभा स्मृतिदा सताम् । नानाप्रकारसिद्धान्तभेदार्थकल्पनाप्रदा ॥ व्याख्या बोधस्वरूपा च सर्व्वसन्देहभञ्जिनी । विचारकारिणी ग्रन्थकारिणी शक्तिरूपिणी ॥ स्वरसङ्गीतसन्धानतालकारणरूपिणी । विषयज्ञानवाग्रूपा प्रतिविश्वेषु जीविनाम् ॥ व्याख्या मुद्राकरा शान्ता वीणापुस्तकधारिणी । शृणु सत्त्वस्वरूपा च सुशीला श्रीहरिप्रिया ॥ हिमचन्दनकुन्देन्दुकुमुदान्भोजसन्निभा । जपन्ती परमात्मानं श्रीकृष्णं रत्नमालया ॥ तपःस्वरूपा तपसां फलदात्री तपस्विनी । बुद्धिविद्यास्वरूपा च सर्व्वसिद्धिप्रदा सदा ॥ यया विना च विश्वौघो मूको मृतसमः सदा । देवी तृतीया गदिता श्रुत्युक्ता जगदम्बिका ॥ यथागमं यथाकिञ्चिदपरां संनिबोध मे ॥” ३ ॥ * ॥ सावित्री प्रकृतिर्यथा, -- “माता चतुर्णां वेदानां वेदज्ञानञ्च छन्दसाम् । सन्ध्यावन्दनमन्त्राणां तन्त्राणाञ्च विचक्षणा ॥ द्विजातिजातिरूपा च जपरूपा तपस्विनी । ब्रह्मण्यतेजोरूपा च सर्व्वसंस्कारकारिणी ॥ पवित्ररूपा सावित्री गायत्त्री ब्रह्मणः प्रिया । तीर्थानि यस्याः संस्पर्शं दर्शं वाञ्छन्ति शुद्धये ॥ शुद्धस्फटिकसङ्काशा शुद्धसत्त्वस्वरूपिणी । परमानन्दरूपा च परमा च सनातनी ॥ परब्रह्मस्वरूपा च निर्व्वाणपददायिनी । ब्रह्मतेजोमयी शक्तिस्तदधिष्ठातृदेवता ॥ यत्पादरजसा पूतं जगत् सर्व्वञ्च नारद ! । देषी चतुर्थी कथिता पञ्चमीं वर्णयामि ते ॥” ४ ॥ राधाप्रकृतिर्यथा, -- “प्रेमप्राणाधिका देवी या पञ्चप्राणरूपिणी । प्राणाधिकप्रियतमा सर्व्वाभ्यः सुन्दरी वरा ॥ सर्व्वसौभाग्ययुक्ता च मानिनी गौरवान्विता । वामार्द्धाङ्गस्वरूपा च गुणेन तेजसा समा ॥ परा वरा सारभूता परमाद्या सनातनी । परमानन्दरूपा च धन्या मान्या च पूजिता ॥ रासक्रीडाधिदेवी च कृष्णस्य परमात्मनः । रासमण्डलसंभूता रासमण्डलमण्डिता ॥

रासेश्वरी सुरसिका रासवासनिवासिनी । गोलोकवासिनी देवी गोपीवेशविधायिका ॥ परमाह्लादरूपा च सन्तोषहर्षरूपिणी । निर्गुणा च गुणाकारा निर्लिप्तात्मस्वरूपिणी ॥ निरीहा निरहङ्कारा भक्तानुग्रहविग्रहा । वेदानुसारध्यानेन विज्ञाता सा विचक्षणैः ॥ दृष्टिदृष्टा लसद्वेशा सुरेन्द्रैर्मुनिपुड्गवैः । वह्निशुद्धांशुकाधाना रत्नालङ्कारभूषिता ॥ कोटिचन्द्रप्रभाजुष्टपुष्टश्रीयुक्तविग्रहा । श्रीकृष्णभक्तिदा सैव दात्री च सर्व्वसम्पदाम् ॥ अवतारे च वाराहे वृषभानुसुता च या । यत्पादपद्मसंस्पर्शपवित्रा च वसुन्धरा ॥ ब्रह्मादिभिरदृष्टा या सर्व्वदृष्टा च भारते । स्त्रीरत्नसारसंभूता कृष्णवक्षःस्थलोज्ज्वला ॥ यथा घने नवघने लोला सौदामिनी मुने ! । षष्टिवर्षसहस्राणि प्रतप्तं ब्रह्मणा पुरा ॥ यत्पादपद्मनखरदृष्टये चात्मशुद्धये । न च दृष्टापि स्वप्नेऽपि प्रत्यक्षस्यापि का कथा ॥ तेनैव तपसा दृष्टा भुवि वृन्दावने वने । कथिता पञ्चमी देवी सा राधा परिकीर्त्तिता ॥ अंशरूपा कलारूपा कलांशांशसमुद्भवा । प्रकृतिः प्रतिविश्वेषु देव्यश्च सर्व्वयोषितः ॥ परिपूर्णतमा पञ्चविधा देवी प्रकीर्त्तिता । या याः प्रधानांशरूपा वर्णयामि निशामय ॥” ५ ॥ गङ्गा यथा, -- “प्रधानांशस्वरूपा या गङ्गा भुवनपावनी । विष्णुविग्रहसंभूता हररूपा सनातनी ॥ पापिपापेन्धदाहाय ज्वलदिन्धनरूपिणी । सुखस्पर्शस्नानपाने निर्व्वाणपददायिनी ॥ गोलोके स्थानप्रस्थानसुखसोपानरूपिणी । पवित्ररूपा तीर्थानां सरिताञ्च परा वरा ॥ शम्भुमौलिजटामेरुमुक्तापंक्तिस्वरूपिणी । तपःसन्तापिनी सद्यो भारते च तपस्विनाम् ॥ चन्द्रपद्मक्षीरनिभा शृणु सत्त्वस्वरूपिणी । निर्म्मला निरहङ्कारा साध्वी नारायण- प्रिया ॥” १ ॥ तुलसी यथा, -- “प्रधानांशस्वरूपा च तुलसी विष्णुकामिनी । विष्णुभूषणरूपा च विष्णुपादस्थिता सती ॥ तपःसङ्कल्पपूजादिसद्यःसम्पादिनी मुने ! । सारभूता च पुष्पाणां पवित्रा पुण्यदा सदा ॥ दर्शनस्पर्शनाभ्याञ्च सद्योनिर्व्वाणदायिनी । कलौ कलुषशुष्केध्मदाहायाग्निस्वरूपिणी ॥ यत्पादपद्मसंस्पर्शसद्यःपूता वसुन्धरा । यत्स्पर्शदर्शं वाञ्छन्ति तीर्थानि चात्मशुद्धये ॥ यया विना च विश्वेषु सर्व्वकर्म्मातिनिष्फलम् । मोक्षदा या मुमुक्षूणां कामिनां सर्व्वकामदा ॥ कल्पवृक्षस्वरूपा च भारते ब्रह्मरूपिणी । त्राणाय भारतानाञ्च प्रजानां परदेवता ॥” २ ॥ मनसा यथा, -- “प्रधानांशस्वरूपा या मनसा कश्यपात्मजा । शङ्करप्रियशिष्या च महाज्ञानविशारदा ॥

नागेश्वरस्यानन्तस्य भगिनी नागपूजिता । नागेश्वरी नागमाता सुन्दरी नागवाहिनी ॥ नागेन्द्रगणयुक्ता सा नागभूषणभूषिता । नागेन्द्रैर्व्वन्दिता सिद्धयोगिनी नागशायिनी ॥ विष्णुरूपा विष्णुभक्ता विष्णुपूजापरायणा । तपःस्वरूपा तपसां फलदात्री तपस्विनी ॥ दिव्यं त्रिलक्षवर्षञ्च तपस्तप्तं यया हरेः । तपस्विनीषु पूज्या च तपस्विना च भारते ॥ सर्पमन्त्राधिदेवी च ज्वलन्ती ब्रह्मतेजसा । ब्रह्मस्वरूपा परमा ब्रह्मभावेन तत्परा ॥ जरत्कारुमुनेः पत्नी कृष्णांशस्य पतिव्रता । आस्तीकस्य मुनेर्म्माता प्रवरस्य तपस्वि- नाम् ॥” ३ ॥ षष्ठी यथा, -- “प्रधानांशस्वरूपा या देवसेना च नारद ! । मातृकासु पूज्यतमा सा च षष्ठी प्रकीर्त्तिता ॥ शिशूनां प्रतिविश्वेषु प्रतिपालनकारिणी । तपस्विनी विष्णुभक्ता कार्त्तिकेयस्य कामिनी । षष्ठांशरूपा प्रकृतेस्तेन षष्ठी प्रकीर्त्तिता ॥ पुत्त्रपौत्त्रप्रदात्री च धात्रीति जगतां सती । सुन्दरी युवती रम्या सन्ततं भर्त्तुरन्तिके ॥ स्थाने शिशूनां परमा वृद्धरूपा च योगिनी । पूजा द्वादशमासेषु यस्या विश्वेषु सन्ततम् ॥ पूजा च सूतिकागारे परा षष्ठदिने शिशोः । एकविंशतिमे चैव पूजा कल्याणहेतुकी ॥ शश्वन्नियमिता चैषा नित्या काम्या हुतिः परा । मातृरूपा दयारूपा शश्वद्रक्षणरूपिणी ॥ जले स्थले चान्तरीक्षे शिशूनां स्वप्नगोचरे ॥” ४ ॥ मङ्गलचण्डी यथा, -- “प्रधानांशस्वरूपा च देवी मङ्गलचण्डिका । प्रकृतेर्मुख्यसंभूता सर्व्वमङ्गलदा सदा ॥ सृष्टौ मङ्गलरूपा च संहरे कोपरूपिणी । तेन मङ्गलचण्डी सा पण्डितैः परिकीर्त्तिता ॥ प्रतिमङ्गलवारेषु प्रतिविश्वेषु वन्दिता । पञ्चोपचारैर्योषिद्भिर्भक्त्या च परिपूजिता ॥ पुत्त्रपौत्त्रधनैश्वर्य्ययशोमङ्गलदायिनी । लोकसन्तापपापार्त्तिदुःखदारिद्रनाशिनी ॥ परितुष्टा सर्व्ववाञ्छाप्रदात्री सर्व्वयोषिताम् । रुष्टा क्षणेन संहर्त्तुं शक्ता विश्वं महेश्वरी ॥” ५ ॥ काली यथा, -- “प्रधानांशस्वरूपा च काली कमललोचना । दुर्गाललाटसम्भूता रणे शुम्भनिशुम्भयोः ॥ दुर्गार्द्धांशस्वरूपा सा गुणेन तेजसा समा । कोटिसूर्य्यप्रभाजुष्टपुष्टजाज्वल्यविग्रहा ॥ प्रधाना सर्व्वशक्तीनां वरा बलवती परा । सर्व्वसिद्धिप्रदा देवी परमा सिद्धयोगिनी ॥ कृष्णभक्ता कृष्णतुल्या तेजसा विक्रमैर्गुणैः । कृष्णभावनया शश्वत् कृष्णवर्णा सनातनी ॥ संहंर्त्तुं सर्व्वब्रह्माण्डं शक्ता निश्वासमात्रतः । रणं दैत्यैः समं तस्याः क्रीडया लोकरक्षया ॥ धर्म्मार्थकाममोक्षाश्च दातुं शक्ता च पूजिता । ब्रह्मादिभिः स्तूयमाना मुनिभिर्मनुभिर्नरैः ॥” ६ ॥

पृष्ठ ३/२४४

वसुन्धराप्रकृतिर्यथा, -- “प्रधानांशस्वरूपा च प्रकृतेश्च वसुन्धरा । आधाररूपा सर्व्वेषां सर्व्वशस्यप्रसूतिका ॥ रत्नाकरा रत्नगर्भा सर्व्वरत्नाकरालया । प्रजाभिश्च प्रजेशैश्च पूजिता वन्दिता सदा ॥ सर्व्वोपजीव्यरूपा च सर्व्वसम्पद्विधायिनी । यया विना जगत् सर्व्वं निराधारं चराचरम् ॥ ७ ॥ प्रकृतेश्च कला या यास्ता निबोध मुनीश्वर ! । यस्य यस्य च याः पत्न्यस्ताः सर्व्वा वर्णयामि ते ॥ स्वाहा देवी वह्निपत्नी त्रिषु लोकेषु पूजिता । यया विना हविर्दानं न ग्रहीतुं सुराः क्षमाः ॥ १ दक्षिणा यज्ञपत्नी च दीक्षा सर्व्वत्र पूजिता । यया विना च विश्वेषु सर्व्व कर्म्म च निष्फलम् ॥ २ ॥ स्वधा पितॄणां पत्नी च मुनिभिर्मनुभिर्नरैः । पूजिता पितृदानञ्च निष्फलञ्च यया विना ॥ ३ ॥ स्वस्तिदेवी वायुपत्नी प्रतिविश्वेषु पूजिता । आदानञ्च प्रदानञ्च निष्फलञ्च यया विना ॥ ४ ॥ पुष्टिर्गणपतेः पत्नी प्रतिविश्वेषु पूजिता । यया विना परिक्षीणाः पुमांसो योषितो भवेत् ॥ ५ ॥ अनन्तपत्नी तुष्टिश्च पूजिता वन्दिता भवे । यया विना न सन्तुष्टाः सर्व्वे लोकाश्च सन्ततम् ॥ ६ ईशानपत्नी सम्पत्तिः पूजिता च सुरैर्नरैः । सर्व्वलोका दरिद्राश्च विश्वेषु च यया विना ॥ ७ ॥ धृतिः कपिलपत्नी च सर्व्वैः सर्व्वत्र पूजिता । सर्व्वलोका अधैर्य्याः स्युर्ज्जगत्सु च यया विना ॥ ८ यमपत्नी क्षमा साध्वी सुशीला सर्व्वपूजिता । समुन्मत्ताश्च रुष्टाश्च सर्व्वलोका यया विना ॥ ९ ॥ कीडाधिष्ठातृदेवी च कामपत्नी रतिः सती । केलिकौतुकहीनाश्च सर्व्वलोका यया विना ॥ १० सत्यपत्नी सती मुक्तिः पूजिता जगतां प्रिया । यया विना भवे लोका बन्धुतारहिताः सदा ॥ ११ मोहपत्नी दया साध्वी पूजिता च जगत्प्रिया । सर्व्वे लोकाश्च सर्व्वत्र निष्ठुराश्च यया विना ॥ १२ पुण्यपत्नी प्रतिष्ठा सा पुण्यरूपातिपूजिता । यया विना जगत् सर्व्वं जीवन्मृतपरं मुने ! ॥ १३ सुकर्म्मपत्नी कीर्त्तिश्च धन्या मान्या च पूजिता । यया विना जगत् सर्व्वं यशोहीनं मृतं यथा ॥ १४ क्रिया उद्योगपत्नी च पूजिता सर्व्वसम्मता । यथा विना जगत् सर्व्वमुच्छन्नमिव नारद ! ॥ १५ ॥ अधर्म्मपत्नी मिथ्या सा सर्व्वधूर्त्तैश्च पूजिता । यया विना जगन्मुक्तमुच्छन्नं विधिनिर्म्मितम् ॥ सत्ये चादर्शना या च त्रेतायां सूक्ष्मरूपिणी । अर्द्धावयवरूपा च द्वापरे संवृता भिया ॥ कलौ महाप्रमत्ता च सर्व्वत्र व्यापिका बलात् । कपटेन समं भ्रात्रा भ्रमत्येव गृहे गृहे ॥ १६ ॥ शान्ति-१७ र्लज्जा १८ च भार्य्ये द्वे सुशीलस्य च पूजिता । याभ्यां विना जगत् सर्व्वमुन्मत्तमिव नारद ! ॥ ज्ञानस्य भार्य्यास्तिस्रश्च बुद्धि-१९ र्मेधा २० स्मृति-२१ स्तथा । याभिर्व्विना जगत् सर्व्वं मूढं मृतसमं तदा ॥

मूर्त्तिश्च धर्म्मपत्नी सा कान्तिरूपा मनोहरा । परमा सा च विश्वौघा निराधारा यया विना ॥ सर्व्वत्र शोभारूपा सा लक्ष्मीर्मूर्त्तिमती सती । श्रीरूपा मूर्त्तिरूपा च मान्या धन्या च पूजिता ॥ २२ ॥ कालाग्निरुद्रपत्नी च निद्रा सा सिद्धयोगिनी । सर्व्वलोकाः समाच्छन्ना मायायोगेनरात्रिषु ॥ २३ ॥ कालस्य तिस्रो भार्य्याश्च सन्ध्या-२४ रात्रि-२५ दिनानि च २६ । याभिर्व्विना विधात्रा च संख्यां कर्त्तुंन शक्यते ॥ क्षुत्-२७ पिपासे २८ मनोभार्य्ये धन्ये मान्ये सुपूजिते । याभ्यां व्याप्तं जगत् सर्व्वं युक्तचिन्तितमेव च ॥ प्रभा च २९ दाहिका ३० चैव द्वे भार्य्ये तेजस- स्तथा । याभ्यां विना जगत् स्रष्टुं विधातापि नहीश्वरः ॥ कालकन्ये मृत्यु-३१ जरे ३२ प्रज्वरस्य प्रिये प्रिये । याभ्यां जगत् समुच्छन्नं विधात्रा निर्म्मितं विधौ ॥ निद्राकन्या च तन्द्रा ३३ सा प्रीति-३४ रन्या सुखप्रिये । याभ्यां व्याप्तं जगत् सर्व्वं विधिपुत्त्रविधेर्विधौ ॥ वैराग्यस्य हि जाये च श्रद्धा-३५ भक्ती ३६ च पूजिते । याभ्यां शश्वज्जगत् सर्व्वं जीवन्मुक्तमिदं मुने ! ॥ अदिति-३७ र्द्देवमाता च सुरभी २८ च गवां प्रसूः । दितिश्च ३९ दैत्यजननी कद्रुश्च ४० विनता ४१ दनुः ४२ ॥ उपयुक्ताः सृष्टिविधौ एताश्च प्रकृतेः कलाः ॥ * कलाश्चान्याः सन्ति बह्व्यस्तासु काश्चिन्निबोध मे ॥ रोहिणी ४३ चन्द्रपत्नी च संज्ञा ४४ सूर्य्यस्य कामिनी । शतरूपा ४५ मनोर्भार्य्या शचीन्द्रस्य च गेहिनी ४६ ॥ तारा ४७ बृहस्पतेर्भार्य्या वशिष्ठस्य त्वरु- न्घती ४८ । अहल्या ४९ गौतमस्त्री तु सानसूया ५० त्रिका- मिनी ॥ पितॄणां मानसी कन्या मेनका ५१ साम्बिका- प्रसूः । लोपामुद्रा ५२ तथा भूती ५३ कुवेरकामिनी तथा ॥ वरुणानी ५४ यमस्त्री च वलेर्ब्बिन्ध्यावली ५५ तथा । कुन्ती च ५६ दयमन्ती च ५७ यशोदा ५८ दैवकी ५९ सती ॥ गान्धारी ६० द्रौपदी ६१ सव्या ६२ सावित्री ६३ सत्यवत्प्रिया । वृषभानुप्रिया साध्वी राधामाता कलावती ६४ ॥ मन्दोदरी ६५ च कौशल्या ६६ सुभद्रा ६७ कैटभी ६८ तथा ।

रेवती ६९ सत्यभामा ७० च कालिन्दी ७१ लक्ष्मणा ७२ तथा ॥ जाम्बवती ७३ नाग्नजिती ७४ मित्रबिन्दा ७५ तथापरा । लक्ष्मणा ७६ रुक्मिणी ७७ सीता ७८ स्वयं- लक्ष्मीः प्रकीर्त्तिता ॥ कला योजनगन्धा च ७९ व्यासमाता महासती । बाणपुत्त्री तथोषा ८० च चित्रलेखा च ८१ तत्सखी ॥ प्रभावती ८२ भानुमती ८३ तथा मायावती ८४ सती । रेणुका ८५ च भृगोर्माता हलिमाता च रोहिणी ८६ ॥ एकानंशा ८७ च दुर्गांशा श्रीकृष्णभगिनी सती । बह्व्यः सन्ति कलाश्चैव प्रकृतेरेव भारते ॥ या याश्च ग्रामदेव्यस्ताः सर्व्वाश्च प्रकृतेः कलाः । कलांशांशसमुद्भूताः प्रतिविश्वेषु योषितः ॥ * ॥ योषितामपमानेन प्रकृतेश्च पराभवः । ब्राह्मणी पूजिता येन पतिपुत्त्रवती सती ॥ प्रकृतिः पूजिता तेन वस्त्रालङ्कारचन्दनैः । कुमारी चाष्टवर्षीया वस्त्रालङ्कारचन्दनैः । पूजिता येन विप्रस्य प्रकृतिस्तेन पूजिता ॥ * ॥ सर्व्वाः प्रकृतिसम्भूता उत्तमाधममध्यमाः । सत्वांशाश्चोत्तमा ज्ञेयाः सुशोलाश्च पतिव्रताः ॥ मध्यमा राजसाश्चांशास्ताश्च भोग्याः प्रकी- र्त्तिताः । सुखसम्भोगवश्याश्च स्वकार्य्ये तत्पराः सदा । अधमास्तामंसाश्चांशा अजातकुलसम्भवाः ॥ दुर्मुखाः कुलटा धूर्त्ताः स्वतन्त्राः कलहप्रियाः । पृथिव्यां कुलटा याश्च स्वर्गे चाप्सरसां गणाः ॥ प्रकृतेस्तामसांशांशाः पुंश्चल्यः परिकीर्त्तिताः । एवं निगदितं सर्व्वं प्रकृतेः परिकीर्त्तनम् ॥ * ॥ ताश्च सर्व्वाः पूजिताश्च पुण्यक्षेत्रे च भारते । पूजिता सुरथेनादौ दुर्गा दुर्गतिनाशिनी ॥ द्वितीये रामचन्द्रेण रावणस्य वधार्थिना ॥ तत्पश्चाज्जगतां माता त्रिषु लोकेषु पूजिता । जातादौ दक्षपत्न्याञ्च निहत्य दैत्यदानवान् ॥ ततो देहं परित्यज्य यज्ञे भर्त्तुश्च निन्दया । जज्ञे हिमवतः पत्न्यां लेभे पशुपतिं पतिम् ॥ गणेशश्च स्वयं कृष्णः स्कन्दो विष्णुकलोद्भवः । बभूवतुस्तौ तनयौ पश्चात्तस्याश्च शौनक ! ॥ लक्ष्मीर्म्मलयभूपेन प्रथमे परिपूजिता । त्रिषु लोकेषु तत्पश्चाद्देवतामुनिमानवैः ॥ सावित्री चाश्वपतिना प्रथमे परिपूजिता । तत्पश्चात्त्रिषु लोकेषु देवतामुनिमानवैः ॥ आदौ सरस्वती देवी ब्रह्मणा परिपूजिता । तत्पश्चात्त्रिषु लोकेषु देवतामुनिमानवैः ॥ प्रथमे पूजिता राधा गोलोके रासमण्डले । पौर्णमास्यां कार्त्तिकस्य कृष्णेन परमात्मना ॥ गोपिकाभिश्च गोपैश्च बालिकाभिश्च बालकैः । गवां गणैः सुरभ्या च तत्पश्चान्मायया हरेः ॥ तदा ब्रह्मादिभिर्द्देर्वैर्मुनिभिर्मनुभिस्तथा । पुष्पधूपादिभिर्भक्त्या पूजिता वन्दिता सदा ॥

पृष्ठ ३/२४५

पृथिव्यां प्रथमे देवी सुयज्ञेनैव पूजिता । शङ्करेणोपदिष्टेन पुण्यक्षेत्रे च भारते ॥ त्रिषु लोकेषु तत्पश्चादाज्ञया परमात्मनः । पुष्पधूपादिभिर्भक्त्या पूजिता मुनिभिः सुरैः ॥ कलया याः समुद्भूताः पूजितास्ताश्च भारते । पूजिता ग्रामदेव्यश्च ग्रामे च नगरे मुने ! ॥ एवं ते कथितं सर्व्वं प्रकृतेश्चरितं शुभम् । यथागमं लक्षणञ्च किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे प्रकृतिचरितं नामानुक्रमः प्रथमोऽध्यायः ॥ * ॥ पुरुषनाम्नो- ऽग्रे प्रकृतेर्न्नाम्न उच्चार्य्यता यथा, -- नारद उवाच । “आदौ राधांसमुच्चार्य्य पश्चात्कृष्णं विदुर्ब्बुधाः । निमित्तमस्य मां भक्तं वद भक्तजनप्रिय ! ॥ श्रीनारायण उवाच । निमित्तमस्य त्रिविधं कथयामि निशामय । जगन्माता च प्रकृतिः पुरुषश्च जगत्पिता । गरीयसीति जगतां माता शतगुणैः पितुः ॥ राधाकृष्णेति गौरीशेत्येवं शब्दः श्रुतौ श्रुतः । कृष्णराधेशगौरीति लोके न च कदा श्रुतः ॥ प्रसीद रोहिणीचन्द्र गृहाणार्घ्यामदं मम । गृहाणार्घ्यं मया दत्तं संज्ञया सह भास्कर ! ॥ प्रसीद कमलाकान्त गृहाण मम पूजनम् । इति दृष्टं सामवेदे कौथुमे मुनिसत्तम ! ॥ राशब्दोच्चारणादेव स्फीतो भवति माधवः । धाशब्दोच्चारतः पश्चाद्धावत्येव ससम्भ्रमः ॥ आदौ पुरुषमुच्चार्य्य पश्चात् प्रकृतिमुच्चरेत् । स भवेन्मातृगामी च वेदातिक्रमणे मुने ! ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ५० अध्यायः ॥ प्रकृष्टं, त्रि, (प्रकृष्यते इति । प्र + कृष + क्त ।) प्रकर्षयुक्तम् । तत्पर्य्यायः । मुख्यम् २ प्रमुखम् ३ प्रवर्हम् ४ वर्य्यम् ५ वरेण्यम् ६ प्रवरम् ७ पुरो- गम् ८ अनुत्तरम् ९ प्राग्रहरम् १० प्रवेकम् ११ प्रधानम् १२ अग्रेसरम् १३ उत्तमम् १४ अग्रम् १५ ग्रामणीः १६ अग्रणीः १७ अग्रि- मम् १८ जात्यम् १९ अग्र्यम् २० अनुत्तमम् २१ अनवरार्द्ध्यम् २२ प्रेष्ठम् २३ परार्द्ध्यम् २४ परम् २५ । इति हेमचन्द्रः । ६ । ७४ ॥ (यथा, मनुः । ७ । १७० । “यदा प्रकृष्टा मन्येत सर्व्वास्तु प्रकृतीर्भृशम् । अत्युच्छ्रितं तथात्मानं तदा कुर्व्वीत विग्रहम् ॥” आकृष्टम् । यथा, देवीभागवते । १ । ९ । ८२ । “रथाङ्गेन तदा च्छिन्ने विष्णुना प्रभविष्णुना । जघनोपरि वेगेन प्रकृष्टे शिरसी तयोः ॥”) प्रकोष्ठः, पुं, (पुकुष्यतेऽनेनेति । प्र + कुष निष्कर्षे + “उषिकुषीति ।” उणा० २ । ४ । इति स्थन् ।) कफोणेरधोमणिबन्धपर्य्यन्तहस्तभागः । इत्य- मरः । २ । ६ । ८० ॥ (यथा, रघुः । ३ । ५९ । “ततः प्रकोष्ठ हरिचन्दनाङ्किते प्रमथ्यमानार्णवधीरनादिनीम् । रघुः शशाङ्कार्द्धमुखेन पत्रिणा शरासनज्यामलुनाद्विडौजसः ॥”)

गृहद्वारपिण्डकम् । वीथी इति विहोन्द इति च ख्यातम् । इति प्रघाणशब्दटीकायां भरत- मुकुटमथुरेशाः ॥ (यथा, मानवे । ७ । २२३ । श्लोकटीकायां कुल्लूकभट्टः । “ततः सन्ध्योपासनं कृत्वा तस्मात् प्रदेशात् कक्षान्तरं विविक्तप्रकोष्ठावकाशमन्यद्गत्वा गृहाभ्यन्तरे धृतशस्त्रो रहस्याभिधायिनां चराणां स्वव्यापारं शृणुयात् ॥”) प्रक्खरः, पुं, (प्रक्षर + पृषोदरादित्वात् साधुः ।) अश्वकवचः । इति शब्दमाला ॥ प्रखर इति च पाठः ॥ प्रक्रन्ता, [न्तृ] त्रि (प्र + क्रम + तृच् ।) उपक्रम- कर्त्ता । आरम्भकर्त्ता । इति व्याकरणम् ॥ प्रक्रमः, पुं, (प्र + क्रम + भावे घञ् ।) क्रमः । अवसरः । इति मेदिनी । मे, ४९ ॥ प्रथमारम्भः । तत्पर्य्यायः । उपक्रमः २ । इत्यमरः । ३ । २ । २६ ॥ (यथा, कथासरित्सागरे । १८ । ६३ । “पूर्ब्बजैरपि हि प्राची प्रक्रमेण जिता दिशः । गङ्गोपकण्ठे वासश्च विहितो हस्तिनापुरे ॥”) प्रक्रान्तः, त्रि, (प्र + क्रम + क्तः ।) प्रकरणस्थः । आरब्धः । यथा, भट्टिः । ४ । ११ । “आतिष्ठद्गु जपन् सन्ध्यां प्रक्रान्तामायतीगवम् । प्रातस्तरां पतत्रिभ्यः प्रबुद्धः प्रणमन्रविम् ॥” प्रक्रिया, स्त्री, (प्र + कृ + शः ।) नृपदीनां चामर- धूननच्छत्रधारणादिव्यापारः । तत्पर्य्यायः । अधिकारः २ । इत्यमरः । २ । ८ । ३१ ॥ अधीकारः ३ नियतविधिः ४ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ प्रकृष्टकार्य्यम् ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १११ । ५८ । “नोच्छ्रितं सहते कश्चित् प्रक्रिया वैरकारिका । शुचेरपि हि युक्तस्य दोष एव निपात्यते ॥”) प्रक्लिन्नः, त्रि, (प्र + क्लिद् + क्त ।) तृप्तः । इति जटाधरः ॥ प्रकर्षेण क्लेदयुक्तश्च ॥ प्रक्वणः, पुं, (प्र + क्वण शब्दे + “क्वणो वीणायाञ्च ।” ३ । ३ । ६५ । इति अप् ।) बीणायाः क्वणितः । बीणाशब्दः । तत्पर्य्यायः । प्रक्वाणः २ । इत्य- मरः । १ । ६ । २४ ॥ सुक्वाणः ३ सुक्वणः ४ उप- क्वाणः ५ उपक्वणः ६ । इति भरतः ॥ प्रक्वाणः, पुं, (प्र + क्वण + घञ् ।) प्रक्वणः । इत्य- मरः । १ । ६ । २४ ॥ प्रक्षरः, पुं, (प्रकर्षेण क्षरति सञ्चलतीति । प्र + क्षर + अच् ।) अश्वसन्नाहः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३१७ ॥ प्रक्षालनं, क्ली, (प्र + क्षालि + ल्युट् ।) धावनम् । मार्ज्जनम् । यथा, -- “धर्म्मार्थं यस्य वित्तेहा वरं तस्य निरीहता । प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम् ॥” इति हितोपदेशे १ परिच्छेदः ॥ प्रक्षालितः, त्रि, (प्र + क्षालि + क्तः ।) धौतः । मार्ज्जितः । इति हलायुधः ॥ प्रक्षेपः, पुं, (प्र + क्षिप + घञ् ।) औषधादिषु क्षेपणीयद्रव्यम् । यथा, --

“प्रक्षेपः पादिकः क्वाथ्यात् स्नेहे कल्कसमो मतः । षोडशाष्टचतुर्भागं वातपित्तकफार्त्तिषु ॥ क्षौद्रं कषाये दातव्यं विपरीता तु शर्करा । मात्रा क्षौद्रघृतादीनां स्नेहे क्वाथे च चूर्णवत् ॥ माषिकं हिङ्गु सिन्धूत्थं जरणाद्यास्तु शाणिकाः ॥” इति वैद्यकपरिभाषा ॥ विक्षेपः । यथा, “समित्प्रक्षेपान्तं कर्म्म कृत्वा ।” इति भवदेवभट्टः ॥ (प्रहरणम् । यथा, भाग- वते । ४ । २९ । १९ । “मनोरश्मिर्बुद्धिसूतो हृन्नीडो द्वन्द्वकूवरः । पञ्चेन्द्रियार्थप्रक्षेपः सप्तधातुवरूथकः ॥”) प्रक्षेपणं, क्ली, (प्र + क्षिप् + ल्युट् ।) प्रकर्षेण क्षेपः । निक्षेपणम् । (यथा, याज्ञवल्क्ये । २ । २६४ । “अर्घप्रक्षेपणात् विंशं भागं शुल्कं नृपो हरेत् ॥”) प्रक्ष्वेडनः, पुं, (प्रक्ष्वेडतीति । प्र + क्ष्विड अव्यक्त- शब्दे + ल्युः ।) नाराचः । इत्यमरः । २ । ८ । ८७ ॥ पक्ष्वेडना, स्त्री, (प्रक्ष्वेडन + टाप् । यद्वा, प्रक्ष्वे- डनं अव्यक्तशब्दोऽस्त्यस्या इति । अच् । टाप् ।) नाराचः । इत्यमरटीकायां भगीरथः ॥ प्रक्ष्वेदनः, पुं, (प्रक्ष्वेदतीति । प्र + क्ष्विद अव्यक्त- शब्दे + ल्युः ।) नाराचः । इत्यमरटीकायां भगी- रथः ॥ प्रक्ष्वेदना, स्त्री, (प्रक्ष्वेदन + टाप् ।) नाराचः । इत्यमरटीकायां भगीरथः ॥ प्रखरः, पुं, (प्रकृष्टः खरः ।) हयसन्नाहः । कुक्कुरः । अश्वतरः । अत्यन्तखरे, त्रि । इति मेदिनी ॥ प्रख्यः, त्रि, (प्रख्यातीति । प्र + ख्या ख्यातौ + कः ।) उत्तरपदे तुल्यार्थवाचकः यथा, -- “स्युरुत्तरपदे प्रख्यः प्रकारः प्रतिमो निभः ॥” इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । १ । २०८ । ३१ । “द्विपक्षगरुडप्रख्यैर्द्वारैः सौधैश्च शोभितम् । गुप्तमभ्रचयप्रख्यैर्गोपुरैर्म्मन्दरोपमैः ॥” श्रेष्ठः । यथा, तत्रैव । १२ । २०४ । ८ । “ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात् पापस्य कर्म्मणः । यथादर्शतले प्रख्ये पश्यत्यात्मानमात्मनि ॥”) प्रख्यातः, त्रि, (प्र + ख्या + क्त ।) प्रकृष्टख्याति- युक्तः । विख्यातः । यथा, -- “यस्य व्याकरणे वरेण्यघटनास्फीताः प्रबन्धा दश प्रख्याता नव वैद्यकेऽपि तिथिनिर्द्धारार्थ- मेकोऽद्भुतः ॥” इति मुग्धबोधशेषे तच्छिष्यपदम् ॥ प्रख्यातवप्तृकः, पुं, (प्रख्यातो वप्ता जनयिता यस्य । कप् ।) विख्यातपितृकः । यथा, -- “स्यादामुष्यायणोऽमुष्य पुत्त्रः प्रख्यातवप्तृकः ॥” इति हेमचन्द्रः । ३ । १६६ ॥ प्रख्यातिः, स्त्री, प्रकृष्टकीर्त्तिः । विख्यातिः । प्रपूर्ब्ब- ख्याधातोः क्तिन्प्रत्ययनिष्पन्ना ॥ प्रगण्डः, पुं, (प्रत्यासन्नो गण्डो ग्रन्थिर्यस्य ।) कुर्परोपरिकक्षपर्य्यन्तभागः । इत्यमरः । २ । ६ । ८० ॥ कनुइ अवधि वगल पर्य्यन्त इति भाषा ॥

पृष्ठ ३/२४६

प्रगण्डी, स्त्री, (प्रगण्ड + गौरादित्वात् ङीष् ) बहिःप्राकारः । दुर्गप्राकारभित्तौ शूराणां उप- वेशनस्थानानि । (यथा, महाभारते । १२ । ६९ । ४३ । “प्रगण्डीः कारयेत् सम्यगाकाशजननीस्तदा ॥”) प्रगतजानुः, त्रि, (प्रगते संश्लिष्टे जानुनी यस्य ।) प्रगतजानुकः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ प्रगतजानुकः, त्रि, (प्रगते जानुनी यस्य । कप् ।) यस्य जानुनोर्म्मध्ये नित्यं कादाचित्कं वा मह- दन्तरालं सः । पाफाराक् व्यक्ति इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । प्रज्ञुः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ४७ ॥ प्रज्ञः ३ प्रगतजानुः ४ । इति भरतः ॥ प्रगन्धः, पुं, (प्रकृष्टो गन्धो यस्य ।) पर्पटः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रगल्भः, त्रि, (प्रगल्भते इति । प्र + गल्भ धार्ष्ट्ये + पचाद्यच् ।) प्रत्युत्पन्नमतिः । तत्पर्य्यायः । प्रतिभान्वितः २ । इत्यमरः । ३ । १ । २५ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ६८ । ५८ । “प्रज्ञा प्रगल्भं कुरुते मनुष्यं राजा कृशान् वै कुरुते मनुष्यान् ॥”) प्रगल्भता, स्त्री, प्रगल्भस्य भावः । (प्रगल्भ + तल् ।) प्रागल्भ्यम् । तत्पर्य्यायः । उत्साहः २ अभि- योगः ३ उद्यमः ४ प्रौढिः ५ उद्योगः ६ किय- देतिका ७ अध्यवसायः ८ ऊर्ज्जः ९ । इति हेमचन्द्रः । २ । २१३ ॥ तस्य लक्षणम् । यथा, “निःशङ्कत्वं प्रयोगेषु बुधैरुक्ता प्रगल्भता ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥ (यथा, कुमारे । ६ । ३२ । “आर्य्याप्यरुन्धती तत्र व्यापारं कर्त्तुमर्हति । प्रायेणैवंविधे कार्य्ये पुरन्ध्रीणां प्रगल्भता ॥”) प्रगल्भा, स्त्री, (प्रगल्भते धृष्टा भवतीति । प्र + गल्भ धार्ष्ट्ये + पचादित्वादच् । ततष्टाप् ।) नायिकाभेदः । अस्या लक्षणम् । पतिमात्र- विषयकेलिकलापकोविदा । अस्याश्चेष्टा रति- प्रीतिः । आनन्दादात्मसंमोहः । रतिप्रीति- र्यथा, -- “संस्पृश्य स्तनमाकलय्य वदनं संश्लिष्य कण्ठस्थलं निष्पीयाधरविम्बमम्बरमपाकृष्य व्युदस्यालकम् । देवस्याम्बुजिनीपतेः समुदयं जिज्ञासमाने प्रिये वामाक्षी वसनाञ्चलैः श्रवणयोर्नीलोत्पलं निह्नुते ॥” आनन्दादात्मसंमोहो यथा, -- “नखाङ्कितमुरःस्थलेऽधरतले रदस्य क्षतं च्युता वकुलमालिका विगलिता च मुक्तावली । रतान्तसमये मया सकलमेतदालोचितं स्मृतिः क्व च पतिः क्व च क्व च तवालिशिक्षा- विधिः ॥” सा मानावस्यायां त्रिविधा । धीरा अधीरा धीराधीरा च । व्यङ्ग्यकोपप्रकाशा धीरा । अव्यङ्ग्यकोपप्रकाशा अधीरा । व्यङ्ग्याव्यङ्ग्यकोप- प्रकाशा धीराधीरा । प्रौढाधीरायास्तु रता- वौदास्यम् । अधीरायास्तर्ज्जनताडनादि ।

धीराधीराया रतावौदास्यं तर्ज्जनादि च कोपस्य प्रकाशकम् । प्रौढाधीरा यथा, -- “नो तल्पं भजसे न जल्पसि सुधाधारानुकारा गिरो दृक्पातं कुरुषे न वा परिजने कोपप्रकाश- च्छलात् । इत्थं केतकगर्भगौरि दयिते कोपस्य संगोपनं किं स्यादेव नचेत् पुनः सहचरी कुर्व्वीत साचि स्मितम् ॥” प्रगल्भा अधीरा यथा, -- “प्रतिफलमवलोक्य स्वीयमिन्दोः कलायां हरशिरसि परस्या वासमाशङ्कमाना । गिरिशमचलकन्या तर्ज्जयामास कम्प प्रचलबलयवेल्लत्कान्तिभाजा करेण ॥” प्रगल्भा धीराधीरा यथा, -- “तल्पोपान्तमुपेयुषि प्रियतमे साचीकृतग्रीवया काकुव्याकुलवाचि साचिहसितस्फुर्जत्कपोल- श्रिया । हस्तन्यस्तकरे पुनर्मृगदृशा लाक्षारसक्षालित- प्रोष्ठीपृष्ठमयूखमांसलरुचो विस्फारिता दृष्टयः ॥” इति रसमञ्जरी ॥ (तल्लक्षणञ्च यथा साहित्यदर्पणे । ३ । १०१ । “स्मरान्धा गाढतारुण्या समस्तरतकोविदा । भावोन्नता दरव्रीडा प्रगल्भाक्रान्तनायका ॥” तस्या उदाहरणभेदादिकं तत्रैव विशेषतो द्रष्ट- व्यम् ॥) प्रगाढं, त्रि, (प्रकर्षेण गाह्यते स्मेति । प्र + गाह + क्तः । “यस्य विभाषा ।” ७ । २ । १५ । इति न इट् ।) भृशम् । कृच्छ्रम् । इत्यमरः । ३ । ३ । ४४ ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ५९ । २६ । “अहमिन्द्राद्दृढां मुष्टिं ब्रह्मणः कृतहस्तताम् । प्रगाढे तुमुलं चित्रमभ्यशिक्षं प्रजापतेः ॥”) दृढम् । इति भरतः ॥ (यथा, महाभारते । ७ । ९७ । ४८ । “तत्रान्तरीक्षे बाणानां प्रगाढानां विशाम्पते । संघर्षेण महार्च्चिष्मान् पावकः समजायत ॥”) घनम् । यथा, सुश्रुते चिकित्सितस्थाने ५ अः । “तूणीप्रतूण्योः स्नेहलवणमुदकेन पाययेत् पिप्पल्यादिचूर्णं वा हिङ्गुयवक्षारप्रगाढं सर्पि- र्वर्त्तिभिश्चैनमुपक्रमेत् ॥”) प्रगाता, [तृ] त्रि, (प्र + गै + तृच् ।) उत्तम- गायकः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । २३९ । ८ । “ततो गोपाः प्रगातारः कुशला नृत्यवादिते । धार्त्तराष्ट्रमुपातिष्ठन् कन्याश्चैव स्वलङ्कृताः ॥”) प्रगुणः, त्रि, (प्रकर्षेण गुणो यत्र ।) ऋजुः । इत्यमरः । ३ । १ । ७२ ॥ (प्रकृष्टगुणवति, त्रि । यथा, रघौ । ९ । ४९ । “परिचयं चललक्ष्यनिपातने भयरुषोश्च तदिङ्गितबोधनम् । श्रमजयात् प्रगुणाञ्च करत्यसौ तनुमतोऽनुमतः सचिवैर्ययौ ॥”)

प्रगृह्यं, त्रि, (प्रगृह्यते इति । प्र + ग्रह + “पदास्वै- रिबाह्यापक्ष्येषु च ।” ३ । १ । ११९ । इति क्यप् । “ग्रहिज्येति । ६ । १ । १६ । इति सम्प्रसार- णम् ।) सन्धिरहितं पदम् । इति मुग्धबोध- व्याकरणम् ॥ पदपक्षपरतन्त्रबहिर्भूतेषु गृह्यपदं निपात्यते । यथा, प्रगृह्यं पदं यत् स्वरेण न समुन्नीयते । इति दुर्गादासः ॥ “आप्रगृह्यः स्मृतौ वाक्ये ।” इत्यमरः ॥ प्रगृह्यः पाणिन्यादि- कृतप्रगृह्यसंज्ञो ङानुबन्धरहितः आशब्दः योऽचा न सन्धीयते स इत्यर्थः । स्मृतौ स्मरणे यथा । आ ज्ञातं स जटायुरेषः । वाक्ये यथा । आ एवं मन्यसे । इति भरतः ॥ प्रगे, व्य, (प्रकर्षेण गीततेऽत्रेति । प्र + गै + के ।) प्रातः । इत्यमरः । ३ । ४ । १९ ॥ (यथा, माधे । १२ । १ । “इत्थं रथाश्वेभनिषादिनाम्प्रगे गणो नृपाणामथ तोरणाद्बहिः । प्रस्थानकालक्षमवेशकल्पना कृतक्षणक्षेपमुदैक्षताच्युतम् ॥”) प्रगेतनः, त्रि, (प्रगे प्रातर्भव इति । प्रगे + “साय- ञ्चिरमिति ।” ४ । ३ । २३ । इति ट्यु तुट् च ।) प्रगे भवः । प्रातर्भवः । तत्पर्य्यायः । श्वस्तनः २ । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रग्रहः, पुं, (प्रगृह्यते इति प्रगृह्णात्यनेनेति वा । प्र + ग्रह + “प्रे वणिजाम् ।” ३ । ३ । ५२ । “रश्मौ च ।” ३ । ३ । ५३ । इति घञभावपक्षे “ग्रह- वृदृनिश्चिगमश्च ।” ३ । ३ । ५८ । इति अप् ।) तुलासूत्रम् । अश्वादिरश्मिः । वन्दी । इत्य- मरः । ३ । ३ । २३६ ॥ नियमनम् ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १७९ । १६ । “नहि मे मुच्यते कश्चित् कथञ्चित् प्रग्रहं गतः । गजोवा महिषो वापि षष्ठे काले नरोत्तम ! ॥”) भुजः । रश्मिः । (यथा, गोलाध्याये । ८ । “इन्दोः प्राच्यां भवति तरणेः प्रग्रहः किं प्रती- च्याम् ॥”) सुवर्णालुमहीरुहः । इति मेदिनी ॥ कर्णिकार- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तत्पर्य्यायो यथा, “आरेवतो राजवृक्षः प्रग्रहश्चतुरङ्गुलः । आरग्वधोऽथ सम्पाकः कृतमालः सुवर्णकः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ प्र + ग्रह + भावे अप् । इन्द्रियादीनां निग्रहः । यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । ८ । ७८ । “व्यर्थो हि केवलं तस्य प्रग्रहो वाह्यगोचरः । तस्मात् सर्व्वप्रयत्नेन चित्तं रक्ष जनार्द्दन ! ॥” धारणम् । यथा, हरिवंशे भविष्यपर्व्वणि । २२ । ४ । “उद्धवोऽथ महाबुद्धिरुग्रसेनो महाबलः । अन्ये च यादवाः सर्व्वे कवचप्रग्रहे रताः ॥” अवलम्बनम् । यथा, हरिवंशे । ४१ । १६९ । “नृपेष्वथ प्रनष्टेषु जगत्यप्रग्रहाः प्रजाः । क्षणेन निर्वृते चैवं हत्वा चान्योन्यमाहवे ॥ परस्परहृतस्वाश्च निराक्रन्दाः सुदुःखिताः ।

पृष्ठ ३/२४७

एवं कष्टमनुप्राप्ताः कलिसन्ध्यांशके तदा ॥” विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ९४ । “प्रग्रहो निग्रहो व्यग्रोऽनेकशृङ्गो गदाग्रजः ॥” प्रकृष्टाधिष्ठानादौ, त्रि । यथा, रामायणे । २ । ८२ । १ । “तामार्य्यगणसम्पूर्णां भरतः प्रग्रहां सभाम् । ददर्श बुद्धिसम्पन्नः पूर्णचन्द्रां निशामिव ॥” “प्रग्रहा प्रकृष्टैर्व्वशिष्ठादिभिर्ग्रहोऽधिष्ठानं यस्यां सा ।” इति तट्टीका ॥ उद्यतबाहुः । यथा, रामायणे । ७ । ९५ । १४ । “एवमुक्तस्तु मुनिना प्राञ्जलिः प्रग्रहो नृपः । अभ्यवादयत प्राज्ञस्तमृषिं सत्यशालिनम् ॥”) प्रग्राहः, पुं, (प्रगृह्यते इति । प्र + ग्रह + “प्रे बणि- जाम् ।” ३ । ३ । ५२ । “रश्मौ च ।” ३ । ३ । ५३ । इति च घञ् ।) प्रग्रहः । इत्यमरः । ३ । ३ । २३६ ॥ (“प्रे लिप्सायाम् ।” ३ । ३ । ४६ । इति घञ् । प्रग्रहणम् । “पात्रप्रग्राहेण चरति भिक्षुः ।” इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) प्रग्रीवः, पुं क्ली, (प्रकृष्टा ग्रीवा ग्रीवाकृतिरस्य ।) गृहादौ प्रान्ते धारणं दारुपङ्क्तिः । वाता- यनम् । इति सुभूतिः । सुखशाला । इत्येके । अश्वशाला । इति केचित् । द्रुमशीर्षकम् । इति गोवर्द्धनः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ प्रघटावित्, [द्] त्रि, (प्रघटां आडम्बरं वेत्तीति । प्रघटा + विद् + क्विप् ।) शास्त्रगण्डः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रघणः, पुं, (प्रविशद्भिर्जनैः पादैः प्रकर्षेण हन्यते इति । प्र + हन + “अगारैदेशे प्रघणः प्रघा- णश्च ।” ३ । ३ । ७९ । इति कर्म्मणि अप् । नत्वञ्च ।) बहिर्द्वारप्रकोष्ठकम् । तत्पर्य्यायः । प्रघाणः २ अलिन्दः ३ । इत्यमरः । २ । २ । १२ ॥ आलिन्दः ४ । इति भरतः ॥ ताम्रकुम्भः । लौहमुद्गरः । इति मेदिनी । णे, ६० ॥ (गृहा- भ्यन्तरशय्यार्थपिण्डिका । यथा, -- “प्रघाणप्र घणालिन्दा द्वारबाह्यप्रकोष्ठके । गृहाभ्यन्तरशय्यार्थपिण्डिकायामपि त्रयम् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥) प्रघनः, पुं, (प्रविशद्भिर्जनैः पादैः प्रकर्षेण हन्यते इति । प्र + हन + अप् । न नत्वम् ।) प्रघणः । इति मुकुटः ॥ प्रघसः, पुं, (प्रकर्षेण अत्तीति । प्र + अद + अप् । “घञपोश्च ।” २ । ४ । ३८ । इति घस्ला- देशः ।) असुरः । दैत्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (राक्षसभेदः । यथा, महाभारते । ३ । २८४ । २ । “पर्व्वणः पूतनो जम्भः खरः क्रोधवशो हरिः । प्ररुजश्चारुजश्चैव प्रघसश्चैवमादयः ॥”) प्रघाणः, पुं, (प्रहन्यते इति । प्र + हन् + “अगा- रैकदेशे प्रघणः प्रघाणश्च ।” ३ । ३ । ७९ । अप् । पक्षे वृद्धिश्च ।) प्रघणः । इत्यमरः । २ । २ । १२ ॥ (यथा, नैषधे । १९ । ११ । “नयति भगवानम्भोजस्यानिबन्धनबान्धवः किमपि मघवत्प्रासादस्य प्रघाणमुपघ्नताम् ।

अपसरदरिध्वान्तप्रत्यग्वियत्पथमण्डली लगनफलदश्रान्तस्वर्णाचलभ्रमविभ्रमः ॥”) प्रघातः, पुं, (पकर्षेण हन्यते यत्रेति । प्र + हन् + घञ् ।) युद्धम् । इति हेमचन्द्र- टीका ॥ प्रघानः, पुं, (प्रविशद्भिर्जनैः पादैः प्रकर्षेण हन्यते इति । प्र + हन + अप् । वृद्धिः । न नत्वम् ।) प्रघणः । इति मुकुटः ॥ प्रघूर्णः, पुं, (प्रघूर्णति भ्रमतीति । प्र + घूर्ण + अच् ।) अतिथिः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रकृष्टघूर्ण- युक्ते, त्रि ॥ प्रघोषकः, पुं, (प्र + घुष् + भावे घञ् । ततः कन् ।) ध्वनिः । इति जटाधरः ॥ प्रचक्रं, क्ली, (प्रगतञ्चक्रमिति प्रादिसमासः ।) चलितसैन्यम् । प्रस्थितसेना । इत्यमरः । २ । ८ । ९६ ॥ प्रचक्षाः, [स्] पुं, (प्रकर्षेण चक्षते वक्तीति । प्र + चक्ष + असिः । न ख्यादेशः ।) बृह- स्पतिः । इत्युणादिकोषः ॥ प्रचण्डः, पुं, (प्रकर्षेण चण्डः उग्रगुणत्वात् ।) श्वेतकरवीरः । इति मेदिनी ॥ (वत्सप्रीनाम- नृपतेः सुनन्दागर्भजातः पुत्त्रभेदः । यथा, मार्क ण्डेये । ११८ । २ । “वलीवलाकश्चण्डश्च प्रचण्डश्च सुविक्रमः ॥”) प्रचण्डः, त्रि, (प्रकर्षेण चण्डः ।) दुर्व्वहः । दुर्धर्षः । प्रगल्भः । (यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ३३० । “नाहं वदामि सुतनु त्वमशीला वा प्रचण्ड- चरिता वा । प्रेमस्वभावसुलभं भयमुदयति मम तु हृदयस्य ॥”) प्रतापी । इति मेदिनी नानार्थरत्नमाला च ॥ (यथा, भागवते । १ । ७ । २१ । “ततः प्रादुष्कृतं तेजः प्रचण्डं सर्व्वतोदिशम् । प्राणापदमभिप्रेक्ष्य विष्णुं जिष्णुरुवाच ह ॥”) प्रचण्डमूर्त्तिः, स्त्री, (प्रचण्डा मूर्त्तिर्यस्य ।) वरुण- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ प्रतापयुक्तशरी- रश्च ॥ प्रचण्डा, स्त्री, (प्रकर्षेण चण्डा ।) दुर्गाया अष्ट- नायिकान्तर्गतनायिकाभेदः । इति कालीपुरा- णम् ॥ (सा तु छगलण्डे पीठस्थाने विराजते । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ७३ । “छगलण्डे प्रचण्डा तु चण्डिकामरकण्टके ॥”) श्वेतदूर्व्वा । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रचयः, पुं, (प्रचीयते इति । प्र + चिञ चयने + “एरच् ।” ३ । ३ । ५६ । इत्यच् ।) समूहः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शिथिलाख्यसंयोगः । स च परिमाणजनकः । यथा, -- “संख्यातः परिमाणाच्च प्रचयादपि जायते । प्रचयः शिथिलाख्यो यः संयोगस्तेन जन्यते । परिमाणन्तूलकादौ नाशस्त्वाश्रयनाशतः ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ (यष्ट्यादिकरणकपुष्पफलादीनां चयने । यथा, “वृक्षाग्रस्थानां फलानां यष्ट्या प्रचयं करोति ।” इति सिद्धान्तकौमुदी । ३ । ३ । ४० ॥)

प्रचरः, पुं, (प्रचरत्यस्मिन्निति । प्र + चर + आधारे अप् ।) पन्थाः । इति धरणिः ॥ प्रकर्षेण गमनञ्च ॥ प्रचरद्रूपः, त्रि, व्यक्तरूपः । प्रचारविशिष्टः । प्रच- रत् प्रकाशमानं रूपं स्वरूपं यस्य सः ॥ प्रचलाकः, पुं, (प्रकर्षेण चलतीति । प्र + चल + आकन् ।) शराघातः । शिखण्डः । भुजङ्गमः । इति मेदिनी । के, १९६ ॥ प्रचलाकी, [न्] पुं, (प्रचलाकः शिखण्डोऽस्या स्तीति । प्रचलाक + इनिः ।) मयूरः । इति मेदिनी ॥ (यथा, उत्तररामचरिते । २ अङ्के । “कूजत्कुञ्जकुटीरकौशिकघटाघुत्कारवत्- कीचक- स्तम्बाडम्बरमूकमौकुलिकुलक्रौञ्चावतोऽयं गिरिः । एतस्मिन् प्रचलाकिनां प्रचलतामुद्वेजिताः कूजितै- रुद्वेल्लन्ति पुराणचन्दनतरुस्कन्धेषु कुम्भीनसाः ॥”) प्रचलायितं, त्रि, (प्रचल इवाचरतीति । “कर्त्तुः क्यङ् सलोपश्च ।” ३ । १ । ११ । इति क्यड् । प्रचलाय-नामधातोः कर्त्तरि क्तः ।) निद्रादिना घूर्णितम् । इत्यमरः । ३ । १ । ३२ ॥ प्रचारः, पुं, (प्रचरणमिति । प्र + चर + भावे घञ् ।) प्रचरणम् । व्यक्तः । प्रकाशः । यथा, “दमनकतरुशाखालम्बिछोलङ्गयुग्मं तुहिनकिरणविम्बे खञ्जरीटप्रचारः ॥” इति शङ्कराचार्य्यः ॥ (प्रचरत्यस्मिन्निति । प्र + चर + आधारे घञ् । गवादेश्चरणस्थानम् । यथा, महाभारते । १ । ४० । १८ । “परिश्रान्तः पिपासार्त्त आससाद मुनिं वने । गवां प्रचारेष्वासीनं फेनमापिबतां पयः ॥” अश्वानां नेत्ररोगविशेषः । तच्चिकित्सादिकं यथा, अश्ववैद्यके । ३० । ३१ -- ३६ । “प्रच्छादयति यद्दृष्टिं मांसं पर्य्यन्तवर्ज्जितम् । प्रचारकाख्यं तं विन्द्यात् नेत्ररोत्रं कफात्मकम् ॥ क्षितौ निपात्य तुरगं ततो नेत्रं प्रसारयेत् । कृतकर्म्मा भिषग् विद्बान् वडिशेनाक्षिवर्त्मनि ॥ ततस्तीक्ष्णेण शस्त्रेण छिन्द्यात् प्रावरकं बुधः । तारकस्य यथा पीडा जायेत न मनागपि ॥ शुद्धं तत् पूरयेन्नेत्रं मधुना सैन्धवेन वा । प्रक्षाल्य चोत्थाय ततः शङ्खजां वेधयेत् शिराम् । कुष्ठेन वचया चव्या तथा त्रिकटुकेन च । प्रतिपानं प्रदातव्यं सुरया लवणैः सह ॥ निर्व्वातं विहितं स्थानं ग्रासे दूर्व्वा च पूजिता । गुरुभक्ष्यं न दातव्यं मधुरञ्च विशेषतः ॥”) प्रचुरं, त्रि, (प्रचोरतीति । प्र + चुर + “इगुपध- ज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः । यद्वा, प्रगत- ञ्चुराया इति प्रादिसमासः ।) अनेकम् । तत्- पर्य्यायः । प्रभूतम् २ प्राज्यम् ३ अदभ्रम् ४ बहुलम् ५ बहु ६ पुरुहम् ७ पुरु ८ भूयिष्ठम् ९ स्फिरम् १० भूयः ११ भूरि १२ । इत्यमरः । ३ । १ । ६३ ॥ (यथा, भागवते । ५ । १३ । २१ ।

पृष्ठ ३/२४८

“अहो नृजन्माखिलजन्मशोभनं किं जन्मभिस्त्वपरैरप्यमुष्मिन् । न यत् हृषीकेशयशःकृतात्मनां महात्मनां वः प्रचुरः समागमः ॥”) प्रचुरपुरुषः, पुं, (प्रचोरतीति । प्र + चुर कि स्तेये + कः । प्रचुरश्चासौ पुरुषश्चेति ।) चौरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (प्रचुरो बहुलः पुरुषश्चेति कर्म्मधारये ।) बहुनरश्च ॥ प्रचेतसी, स्त्री, (प्रचेतयति मूर्च्छितमिति । प्र + चित् + णिच् + असच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) कट्फलः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रचेतसः कन्या च ॥ प्रचेता, [तृ] पुं, (प्रचेतति युद्धादिस्थाने वीरान् सञ्चिनोतीति । प्र + चित् + तृच् ।) सारथिः । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रचेताः, [स्] पुं, (प्रचेततीति । प्र + चित + असुन् ।) वरुणः । इत्यमरः । १ । १ । ६४ ॥ (यथा, रघौ । १ । ८० । “हविषे दीर्घसत्रस्य सा चेदानीं प्रचेतसः । भुजङ्गपिहितद्वारं पातालमधितिष्ठति ॥” मुनिविशेषः । (यथा, मनौ । १ । ३५ । “मरीचिमत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम् । प्रचेतसं वशिष्ठञ्च भृगुं नारदमेव च ॥” प्रकृष्टं चेतोऽस्य ।) प्रकृष्टहृदि, त्रि । इति मेदिनी ॥ प्राचीनवर्हिराजपुत्त्रः । यथा, -- “प्राचीनवर्हिर्भगवान् सर्व्वशस्त्रभृतांवरः । समुद्रतनयायां वै दश पुत्त्रानजीजनत् ॥ प्रचेतसस्ते विख्याता राजानः प्रथितौजसः ॥” इति कौर्म्मे १२ अध्यायः ॥ अपि च । “प्राचीनवर्हिस्तत्पुत्त्रः पृथिव्यामेकराड्बभौ । उपयेमे समुद्रस्य लवणस्य स वै सुताम् ॥ तस्मात् सुषाव सामुद्री दश प्राचीनवर्हिषः । सर्व्वे प्रचेतसो नाम धनुर्व्वेदस्य पारगाः ॥ अपृथग्धर्म्मचरणास्तेऽतप्यन्त महत्तपः । दश वर्षसहस्राणि समुद्रसलिले शयाः ॥ प्रजापतित्वं संप्राप्य भार्य्या तेषाञ्च मारिषा । अभवद्भयशापेन तस्यां दक्षोऽभवत् ततः ॥” इति गारुडे ६ अध्यायः ॥ (पकृष्टज्ञानयुक्ते, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । २ । २३ । २ । “देवाश्चित् ते असुर्य्यप्रचेतसो बृहस्पते यज्ञियं भागमानशुः ॥” “हे बृहस्पते ! प्रचेतसः प्रकृष्टज्ञानास्ते त्वदीया देवाश्चिद् देवा अपि ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) प्रचेलं, क्ली, (प्रचेलतीति । प्र + चेल् + अच् ।) पीतकाष्ठम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ प्रचेलकः, पुं, (प्रकर्षेण चेलति गच्छतीति । प्र + चेल् + ण्वुल् ।) घोटकः । इति शब्दमाला ॥ प्रचोदनी, स्त्री, (प्रचोद्यते रोगो ययेति । प्र + चुद् + णिच् + ल्युट् । ङीप् ।) कण्टकारी । इत्यमरः । २ । ४ । ९४ ॥

प्रचोदितः, त्रि, (प्र + चुद् + क्तः ।) प्रेरितः । यथा, -- “प्रचोदिता येन पुरा सरस्वती ।” इति श्रीभागवते २ स्कन्धे ४ अध्यायः ॥ प्रच्छ, औ श ज्ञीप्से । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तृदा०-पर०-द्विक०-अनिट् ।) ज्ञीप्सा ज्ञातु- मिच्छा । ज्ञप क्म इत्यस्यैव ज्ञानपक्षे निष्पाद- नात् । औ, अप्राक्षीत् । श, पृच्छति वार्त्तां गुरुं शिष्यः । इति दुर्गादासः ॥ प्रच्छदः, पुं, (प्रच्छाद्यतेऽनेनेति । प्र + छद + णिच् + करणे घः । “छादेर्घेऽद्व्युपसर्गस्य ।” ६ । ४ । ९६ । इति उपधाया ह्रस्वः ।) आ- च्छादनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । १९ । २२ । “प्रच्छदान्तगलिताश्रुबिन्दुभिः क्रोधभिन्नवलयैर्व्विवर्त्तनैः ॥”) प्रच्छदपटः, पुं, प्रकर्षेण छाद्यतेऽनेन स चासौ पटश्चेति । आच्छादनपटः । पाछुडिइति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । निचोलः २ । इत्यमरः । २ । ६ । ११६ ॥ निचुलः ३ । इति व्याडिः ॥ निचोलम् ४ । इति रभसः ॥ निचोली ५ । इति राजदेवः ॥ इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे । “वलीभङ्गाभोगैरलकपतितैः शीर्णकुसुमः स्त्रियाः सर्व्वावस्थं कथयति रतं प्रच्छदपटः ॥”) प्रच्छना, स्त्री, (प्रच्छ + बाहुलकात् युच् । टाप् ।) आमन्त्रणा । इति जटाधरः ॥ प्रच्छन्नं, क्ली, (प्र + छद् + क्त ।) अन्तर्द्वारम् । इत्यमरः । २ । २ । १४ ॥ आच्छन्ने, त्रि ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ७१ । ३१ । “प्रच्छन्ना हि महात्मानश्चरन्ति पृथिवीमि- माम् ॥”) प्रच्छर्द्दिका, स्त्री, (प्र + छर्द्द वमने + “रोगाख्यायां ण्वुल् बहुलम् ।” ३ । ३ । १०८ । इति ण्वुल् । स्त्रियां टापि अत इत्वम् ।) वमिः । इत्यमरः । २ । ६ । ५५ ॥ (वमनकारके, त्रि ॥) प्रच्छादनं, क्ली, (प्रच्छाद्यतेऽनेनेति । प्र + छद् + णिच् + ल्युट् ।) उत्तरीयवस्त्रम् । तत्पर्य्यायः । प्रावरणम् २ संव्यानम् ३ उत्तरीयकम् ४ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३३५ ॥ (नेत्रच्छदम् । यथा, अश्ववैद्यके । २ । १० । “प्रच्छादनं भवेद्वर्त्म चाक्षिकूटमतः परम् ॥” “वर्त्म नेत्रच्छदं प्रच्छादनं प्रच्छादनापरनामकं भवेत् । वर्त्म नेत्रच्छदेऽध्वनीत्यमरः ॥” इति तट्टीका ॥ भावे ल्युट् । गोपनम् । यथा, महा- भारते । १ । १९१ । १७ । “आत्मप्रच्छादनार्थं वै बाहुवीर्य्यमुपाश्रितः । विप्ररूपं विधायेदं मन्ये मां प्रति युध्यसे ॥”) प्रच्छादितं, त्रि, (प्र + छद + णिच् + क्तः ।) आ- च्छादितम् । इति हलायुधः ॥ प्रजः, पुं, (प्रजायते जायागर्भे इति । प्र + जन् + डः ।) पतिः । “जायायां प्रविश्य पुनर्जायते इति

डे प्रजः पतिः ।” इति प्रजावतीशब्दटीकायां भरतः ॥ प्रजनः, पुं, (प्रजायतेऽनेनेति । प्र + जन् + करणे घञ् । “जनिवध्योश्च ।” ७ । ३ । ३५ । इति न वृद्धिः ।) उपसरः । इत्यमरः । ३ । २ । २५ ॥ द्वे स्त्रीगव्यादिषु पुङ्गवादीनां प्रथमगर्भाधानाय मैथुनाभियोगः । प्रजनं क्लीवमिति केचित् ॥ पशूनां गर्भग्रहणकालः । इति स्वामी ॥ गवां प्रथमगर्भग्रहणाभियोगः । इति सुभूतिः ॥ स्त्रीगवीषु पुङ्गवानां प्रथमगमनमिति सर्व्वस्वम् ॥ किन्तु वीनामुपसरं दृष्ट्वेति भट्टिः । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ (मैथुनसाधनोपस्थेन्द्रियम् । यथा, मनुः । १२ । १२१ । “वाच्यग्निं मित्रमुत्सर्गे प्रजने च प्रजापतिम् ॥” प्र + जन् + भावे घञ् । पुत्त्रोत्पादनम् । यथा, मनुः । ९ । १२१ । “उपसर्ज्जनं प्रधानस्य धर्म्मतो नोपपद्यते । पिता प्रधानं प्रजने तस्माद्धर्म्मेण तं भजेत् ॥” जनयितरि, त्रि । यथा, भागवते । ८ । ५ । ३४ । “ईशो नगानां प्रजनः प्रजानां प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥” तथा, भगवद्गीतायाम् । १० । २८ । “प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ॥”) प्रजननं, क्ली, (प्रजायतेऽनेनेति । प्र + जन् + ल्युट् ।) योनिः । (यथा, सुश्रुते । १ । २३ । “स्किक्पायुप्रजननललाटगण्डौष्ठपृष्ठकर्णफल- कोषोदरजत्रुमुखाभ्यन्तरसंस्थाः सुखरोपणीय- व्रणाः ॥” प्र + जन् + भावे ल्युट् ।) जन्म । इति मेदिनी । ने, १९१ ॥ (यथा, राजतर- ङ्गिण्याम् । २ । ६१ । “वेधाः परां धुरमुपैति परीक्षकाणा- मिक्षोः फलप्रजननेन कृतश्रमो यः ॥” धात्रीकर्म्म । यथा, सुश्रुते शारीरस्थाने । १० अध्याये । “ततः कृतोपधाने मृदुविस्तीर्णे शयने स्थितामाभुग्नसक्थीमुत्तानामशङ्कनीया- श्चतस्रः स्त्रियः परिणतवयसः प्रजननकुशलाः कर्त्तितनखाः परिचरेयुरिति ॥”) प्रगमः । इति विश्वः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १२० । ३७ । “तस्मात् प्रहेष्याम्यद्य त्वां हीनः प्रजननात् स्वयम् । सदृशात् श्रेयसो वा त्वं विद्ध्यपत्यं यशस्विनि ! ॥” प्रजनयतीति । प्र + जन + ल्युः । प्रजोत्पादके, त्रि । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १९ । ४८ । “इदं हविः प्रजननं मेऽस्तु ॥”) प्रजनिका, स्त्री, (प्रजनयतीति । प्र + जन + णिच् + ण्वल् । टापि अत इत्वम् ।) माता । इति जटाधरः ॥ प्रजल्पः, पुं, (प्र + जल्प + भावे घञ् ।) वाक्य- विशेषः । यथा, -- “असूयेर्ष्यामदयुजा योऽवधीरणमुद्रया । प्रियस्य कौशलोद्गारः प्रजल्पः स तु कथ्यते ॥” इत्युज्ज्वलनीलमणिः ॥

पृष्ठ ३/२४९

(वहुभाषणम् । यथा, हठयोगप्रदीपिकायाम् । १ । १५ । “अत्याहारः प्रयासश्च प्रजल्पो नियमग्रहः । जनसङ्गश्च लौल्यञ्च षड्भिर्योगो विनश्यति ॥”) प्रजवः, पुं, (प्रजवनमिति । प्र + जु वेगगतौ + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति भावे अप् ।) प्रकृष्टवेगः । प्रपूर्ब्बजुधातोर्भावेऽल्प्रत्ययनिष्पन्नः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । ३३ । ८ । “वातस्येव प्रजवो नान्येन स्तोमो वसिष्ठा अन्वे- तवे वः ॥”) प्रजवी, त्रि, (प्रजवतीति । प्र + जु वेगगतौ + “प्रजोरिनिः ।” ३ । २ । १५६ । इति इनिः ।) प्रकृष्टवेगयुक्तः । इत्यमरः । २ । ८ । ७३ ॥ प्रजा, स्त्री, (प्रजायते इति । प्र + जन् + “उप- सर्गे च संज्ञायाम् ।” ३ । २ । ९९ । इति डः ।) सन्ततिः । पितृमातृगुणदोषेण प्रजा विभिन्ना भवति । यथा, अग्निपुराणे । “मातॄणां शीलदोषेण पितृशीलगुणेन च । विभिन्नास्तु प्रजाः सर्व्वा भवन्ति भवशीलि- नाम् ॥” जनः । इत्यमरः । ३ । ३ । ३२ ॥ (यथा, रघुः । १ । २४ । “प्र जानां विनयाघानात् रक्षणात् भरणादपि । स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः ॥” उत्पत्तिः । यथा, ऋग्बेदे । १० । ७२ । ९ । “प्रजायै मृत्यवे त्वत्पुनमार्त्ताण्डमाभरत् ॥”) प्रजागरः, पुं, (प्र + जागृ + “ऋदोरप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति भावे अप् ।) प्रकर्षेण जागरणम् । इति हलायुधः ॥ यथा, अग्निपुराणे । “देवतानां पितॄणाञ्च घोरं कृत्वा प्रजागरम् । त्रेतायुगे चतुर्थांशे रावणस्तपसः क्षयात् । रामं दाशरथिं प्राप्य सगणः क्षयमीयिवान् ॥” (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ११५ । “आधारनिलयो धाता पुष्पहासः प्रजागरः ॥” “नित्यबुद्धस्वरूपत्वात् प्रजागरः ।” इति तद्- भाष्यम् ॥ प्राणः । यथा, भागवते । ४ । २७ । १५ । “ते चण्डवेगानुचराः पुरञ्जनपुरं यदा । हर्त्तुमारेभिरे तत्र प्रत्यषेधत् प्रजागरः ॥” “प्रजागरः प्राणः ।” इति तट्टीकायां स्वामी ॥) प्रजाता, स्त्री, (प्रजातं प्रजननं सुतादीनामुत्पत्ति- रित्यर्थः । तदस्या अस्तीति । अच् । ततष्टाप् ।) जातापत्या । प्रसूता । इत्यमरः । २ । ६ । १६ ॥ (यथा, सुश्रुते निदानस्थाने ९ अध्याये । “स्त्रीणामपप्रजातानां प्रजातानां तथाहितैः । दाहज्वरकरो घोरो जायते रक्तविद्रधिः ॥” “ततोऽनन्तरं बलवत्तरमिति तस्याञ्च प्रवाह- माणायां स्त्रियः शब्दं कुर्य्युः प्रजाता प्रजाता धन्यं धन्यं पुत्त्रमिति तथास्या हर्षेणाप्यायन्ते प्राणाः । यदा च प्रजाता स्यात् तदैनामवेक्षेत काचिदस्या अमरा प्रपन्ना वाप्रपन्ना वेति ॥” इति चरके शारीरस्थाने ऽष्टमेऽध्याये ॥

अश्वविशेषे, पुं । यथा, कात्यायनश्रौतसूत्रे । २० । ३ । २० । “प्रजाते वायव्यम् ।” “वडवायां कृतरेतःस्कन्दनः प्रजात इत्युच्यते ॥” इति तद्भाष्यम् ॥) प्रजादा, स्त्री, (प्रजां गर्भदोषनिवारणेन सन्ततिं ददातीति । दा + कः । टाप् ।) गर्भदात्रीक्षुपः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्रजादातरि, त्रि ॥ प्रजादानं, क्ली, (प्रजातो जन्मतो दानं शुद्धिरस्य ।) रजतम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (प्रजाया दाने आदाने अदाने च ॥) प्रजानन्ती, स्त्री, (प्रजानातीति । प्र + ज्ञा + शतृ + ङीप् ।) पण्डिता । प्राज्ञी । इति हेम- चन्द्रः । ३ । १८६ ॥ (विशेषवेत्त्ररि, त्रि । यथा, रामायणे । २ । ७२ । १४ । “तं प्रत्युवाच कैकेयी प्रियवद्घोरमप्रियम् । अजानन्तं प्रजानन्ती राज्यलोभेन मोहिता ॥”) प्रजापः, पुं, (प्रजाः पातीति । पा रक्षणे + कः ।) राजा । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३५४ ॥ प्रजापतिः, पुं, (प्रजानां पतिः ।) ब्रह्मा । इत्य- मरः । १ । १ । १७ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १ । ३२ । “यस्मात् पितामहो जज्ञे प्रभुरेकः प्रजापतिः । ब्रह्मा सुरगुरुः स्थाणुर्म्मनुः कः परमेष्ठ्यथ ॥”) दक्षादिः । (यथा, -- “द्वितीये हि युगे सर्व्वमक्रोधव्रतमास्थितम् । दिव्यं सहस्रवर्षाणामसुरा अभिदुद्रुवुः ॥ तपोविघ्नं शमीकर्त्तुन्तपोविघ्नं महात्मनाम् । पश्यन् समर्थश्चोपेक्षाञ्चक्रे दक्षः प्रजापतिः ॥ पुनर्माहेश्वरं भागं ध्रुवं दक्षप्रजापतिः । प्रायो न कल्पयामास प्रोच्यमानः सुरैरपि ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने तृतीयेऽध्याये ॥) महीपालः । इति मेदिनी । ते, २०८ ॥ (इन्द्रः । यथा, महामारते । ३ । १८५ । १६ । “अयमेव विधाता हि तथैवेन्द्रः प्रजापतिः ॥”) जामाता । दिवाकरः । वह्निः । त्वष्टा । इति हेम- चन्द्रः ॥ (यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १२ । ६१ । “तां विश्वैर्देवैरृतुभिः संविदानः प्रजापतिर्विश्वकर्म्मा विमुञ्चतु ॥” मनुः । यथा, मनौ । १० । ७८ । “न तौ प्रति हि तान् धर्म्मान् मनुराह प्रजा- पतिः ॥”) दश प्रजापतयो यथा, आह्रिकतत्त्वे । “मरीचिमत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम् । प्रचेतसं वशिष्ठञ्च भृगुं नारदमेव च । देवान् सर्व्वानृषीन् सर्व्वांस्तर्पयेदक्षतोदकैः ॥” एकविंशतिप्रजापतयो यथा, -- “ब्रह्मा स्थाणुर्मनुर्दक्षो भृगुर्धर्म्मस्तथा व्यमः । मरीचिरङ्गिरात्रिश्च पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः ॥ वशिष्ठः परमेष्ठी च विवस्वान् सोम एव च । कर्द्दमश्चापि यः प्रोक्तः क्रोधोऽर्व्वाक् क्रीत एव च ॥ एकविंशतिरुत्पन्नास्ते प्रजापतयः स्मृताः ॥” इति महाभारते मोक्षधर्म्मः ॥ * ॥

पिता । यथा, -- “जनको जन्मदानाञ्च रक्षणाच्च पिता नृणाम् । ततो विस्तीर्णकरणात् कलया स प्रजापतिः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते गणपतिखण्डे ४४ अध्यायः ॥ * ॥ स्वनामख्यातकीटविशेषश्च ॥ प्रजावती, स्त्री, (प्रजास्त्यस्या इति । प्रजा + मतुप् । मस्य वः । स्त्रियां ङीप् ।) भ्रातृजाया । इत्यमरः । २ । ६ । ३० ॥ ज्येष्ठभ्रातृपत्नी । इति केचित् । इति भरतः ॥ (यथा, रघुः । १४ । ४५ । “प्रजावती दोहदशंसिनी ते तपोवनेषु स्पृहयालुरेव । स त्वं रथी तद्व्यपदेशनेयां प्रापय्य वाल्मीकिपदं त्यजैनाम् ॥” प्रियव्रतपत्नी । यथा, मार्कण्डेये । ५३ । १३ । “प्रियव्रतात् प्रजावत्यां वीरात् कन्या व्यजायत ॥”) सन्तानविशिष्टा ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ९७ । १८ । “साम्प्रतं सर्गकर्त्तृत्वमादिष्टं ब्रह्मणा मम । सोऽहं पत्नीमभिप्सामि धन्यां दिव्यां प्रजा- वतीम् ॥”) प्रजाहितं, क्ली, (प्रजायै हितम् ।) जलम् । इति शब्दमाला ॥ प्रजोपकारे, त्रि ॥ प्रजिनः, पुं, (प्रकर्षेण जयतीति । प्र + जि + बाहुलकात् नक् ।) वायुः । इति शब्दमाला ॥ प्रजेश्वरः, पुं, (प्रजानामीश्वरः ।) राजा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, रघुः । ३ । ६८ । “तमभ्यनन्दत् प्रथमं प्रबोधितः प्रजेश्वरः शासनहारिणा हरेः ॥”) प्रज्ञः, त्रि, (प्रकर्षेण जानातीति । प्र + ज्ञा + “आतश्चोपसर्गे ।” ३ । १ । १३६ । इति कः ।) पण्डितः । इति प्राज्ञशब्दटीकायां भरतः ॥ (यथा, माण्डूक्योपनिषदि । ७ । “नान्तःप्रज्ञं न बहिःप्रज्ञं नोभयतःप्रज्ञं न प्रज्ञानघनं न प्रज्ञं नाप्रज्ञम् ॥”) प्रगतजानुकः । इति प्रज्ञुशब्दटीकायां भरतः धरणिश्च ॥ प्रज्ञप्तिः, स्त्री, (प्र + ज्ञा + णिच् + क्तिन् ।) सङ्केतम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, सर्व्वदर्शनसंग्रहे पूर्णप्रज्ञदर्शनम् । “विष्णोः प्रज्ञप्तिरेवैका शब्दैरेतैरुदीर्य्यते । प्रज्ञप्तिरूपो हि हरिः सा च स्वानन्दलक्षणा ॥” ज्ञानम् । ज्ञापनम् । यथा, भागवते । ३ । २५ । १ । “कपिलस्तत्त्वसंख्याता भगवानात्ममायया । जातः स्वयमजः साक्षादात्मप्रज्ञप्तये नृणाम् ॥” जिनविद्यादेवीविशेषः । इति हेमचन्द्रः । २ । १५३ ॥) प्रज्ञप्ती, स्त्री, (प्रज्ञप्ति + वा ङीष् ।) जिनविद्या- देवीविशेषः । इति हेमचन्द्रः । २ । १५३ ॥ प्रज्ञा, स्त्री, (प्र + ज्ञा + कः । टाप् ।) बुद्धिः । (यथा, रघुः । १ । १५ । “आकारसदृशप्रज्ञः प्रज्ञया सदृ शागमः ॥” एकाग्रता । यथा, पञ्चदश्याम् । ७ । १०६ । “तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्व्वीतब्राह्मणाः ॥”) प्राज्ञी । प्रकर्षेण जानाति या । इत्यमरः ॥

पृष्ठ ३/२५०

सरस्वती । इति शब्दरत्नावली ॥ बुद्धिवैदिक- पर्य्यायः । केतुः १ केतः २ चेतः ३ चित्तम् ४ क्रतुः ५ असुः ६ धीः ७ शचीः ८ माया ९ वयुनम् १० अभिख्या ११ । इत्येकादशप्रज्ञा- नामानि । इति वेदनिवण्टौ ३ अध्यायः ॥ प्रज्ञाकायः, पुं, (प्रज्ञा काय इवास्य ।) मञ्जुघोषः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रज्ञाचक्षुः, पुं, (प्रज्ञा एव चक्षुर्य्यस्य ।) धृत- राष्ट्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महा- भारते । १ । १ । १४७ । “श्रुत्वा तु मम वाक्यानि बुद्धियुक्तानि तत्त्वतः । ततो ज्ञास्यसि मां सौते प्रज्ञाचक्षुषमित्युत ॥”) प्रज्ञानं, क्ली, (प्रज्ञायतेऽनेनेति । प्र + ज्ञा + ल्युट् ।) बुद्धिः । (यथा, महाभारते । ३ । १८५ । १६ । “त्वमेव मुह्यसे मोहात् न प्रज्ञानं तवास्ति ह ॥”) चिह्रम् । इत्यमरः । ३ । ३ । ११२ ॥ (यथा, महा- भारते । ५ । ३३ । २६ । “नासं पृष्टो ह्युपयुक्ते परार्थे तत् प्रज्ञानं पथमं पण्डितस्य ॥” चैतन्यम् । तल्लक्षणं यथा, पञ्चतन्त्रे । ५ । १ । “येनेक्षते शृणोतीदं जिघ्रति व्याकरोति च । स्वाद्वसादू विजानाति तत् प्रज्ञानमुदीरितम् ॥”) पण्डिते, त्रि । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ प्रज्ञी, [न्] त्रि, (प्रज्ञास्त्यस्येति । प्रज्ञा + इनिः ।) पण्डितः । इति भरतद्विरूपकोषः ॥ प्रज्ञुः, पुं, (प्रगते जानुनी यस्य । “प्रसम्भ्यां जानु- नोर्ज्ञुः ।” ५ । ४ । १२९ । इति ज्ञुः ।) प्रगत- जानुकः । इत्यमरः । २ । ६ । ४७ ॥ यस्य जानुनोर्मध्ये नित्यं कादाचित्कं वा महदन्त- रालं तस्मिन् द्बयम् । इति भरतः ॥ प्रज्वलितः, त्रि, (प्र + ज्वल + क्तः ।) प्रकृष्टज्वलन- विशिष्टः । यथा, -- “अग्निं प्रज्वलितं वन्दे जातवेदं हुताशनम् । सुवर्णवर्णममलं समिद्धं सर्व्वतोमुखम् ॥” इति भवदेवभट्टः ॥ प्रडीनं, क्ली, (प्र + डी नभोगतौ + क्तः ।) पक्षिणां गतिविशेषः । इत्यमरः । २ । ५ । ३७ ॥ प्रथम- डीनं प्रडीनं उड्डयनाय क्रमबन्धः । तिर्य्यग्- गमनम् । इत्यन्ये । इति भरतः ॥ प्रणः, पुं, (प्र + “नश्च पुराणे प्रात् ।” ५ । ४ । ५ इत्यस्य वार्त्ति० इति नः ।) पुराणः । “पुरा- णार्थे वर्त्तमानात् प्रशब्दात् नो वक्तव्यः ।” इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ प्रणतः, त्रि, (प्र + णम + क्तः ।) प्रकर्षेण नतः । प्रणतिविशिष्टः । यथा, -- “ध्येयं सदा परिभवघ्नमभीष्टदोहं तीर्थास्पदं शिवविरिञ्चिनुतं शरण्यम् । भृत्यार्त्तिहं प्रणतपालभवाब्धिपोतं वन्दे महापुरुष ! ते चरणारविन्दम् ॥” इति श्रीभागवतम् ॥ प्रणतिः, स्त्री, (प्रकृष्टं नमनमिति । प्र + णम + भावे क्तिन् ।) प्रणामः । तत्पर्य्यायः । प्रणि-

पातः २ अनुनयः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघौ । ११ । ८९ । “राघवोऽपि चरणौ तपोनिधेः क्षम्यतामिति वदन् समस्पृशत् । निर्ज्जितेषु तरसा तरस्विनां शत्रुषु प्रणतिरेव कीर्त्तये ॥”) प्रणयः, पुं, (प्रणयनम् । प्र + णी + “एरच् ।” ३ । ३ । ५६ । इति अच् ।) प्रीत्या प्रार्थनम् । तत्पर्य्यायः । प्रश्रयः २ । इत्यमरः । ३ । २ । २५ ॥ प्रसरः ३ । इति भरतः ॥ (यथा, रघौ । २ । ५८ । “सम्बन्धमाभाषणपूर्ब्बमाहु- र्वृत्तः स नौ सङ्गतयोर्व्वनान्ते । तद्भूतनाथानुग ! नार्हसि त्वं सम्बन्धिनो मे प्रणयं विहन्तुम् ॥”) प्रेम । (यथा, भगवद्गीतायाम् । ११ । ४ । “सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हे कृष्ण हे यादव हे सखेति । अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादात् प्रणयेन वापि ॥”) याच्ञा । विश्रम्भः । निर्व्वाणः । इति मेदिनी । ये, ८९ ॥ प्रणयी, पुं, (प्रणयोऽस्यास्तीति । प्रणय + इनिः ।) स्वामी । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रणययुक्ते, त्रि । (यथा, -- “प्रणयिनि निजनाथे लज्जया मौनभावां प्रति किमिह नवोढां रौति विर्वौकथाक ॥” इत्युद्भटः ॥) प्रणयिनी, स्त्री, (प्रणयिन् + ङीप् ।) भार्य्या । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रणवः, पुं, (प्रकर्षेण नूयते स्तूयते आत्मा स्वेष्ट- देवता वानेनेति । प्र + णुल स्तुतौ + “ऋदो- रप् ।” ३ । ३ । ५७ । इति अप् । “उपसर्गा- दसमासेऽपि णोपदेशस्य ।” ८ । ४ । १४ । इति णत्वम् । यद्वा, ब्रह्मविष्णुमहेशरूपत्वात् प्रण- म्यते इति । प्र + णम + कर्म्मणि घञ् । संज्ञा- पूर्ब्बकत्वात् वृद्ध्यभावः । पृषोदरादित्वात् मस्य वः ।) ॐकारः । इत्यमरः । १ । ६ । ४ ॥ तस्य पर्य्यायो यथा, -- “ॐकारः प्रणवस्तारो वेदादिर्व्वर्त्तुलो ध्रुवः । त्रैगुण्यं त्रिगुणो ब्रह्म सत्यो मन्त्रादिरव्ययः ॥ ब्रह्मबीजं त्रितत्त्वञ्च पञ्चरश्मिस्त्रिदैवतः ॥” इति बीजवर्णाभिधानम् ॥ अपि च । “ॐकारो वर्त्तुलस्तारो वामश्च हंसकारणम् । मन्त्राद्यः प्रणवः सत्यं बिन्दुशक्तिस्त्रिदैवतम् ॥ सर्व्वजीवोत्पादकश्च पञ्चदेवो ध्रुवस्त्रिकः । सावित्री त्रिशिखो ब्रह्म त्रिगुणो गुणजीवकः ॥ आदिबीजं वेदसारो वेदबीजमतः परम् । पञ्चरश्मिस्त्रिकूटे च त्रिभवे भवनाशनः ॥ गायत्त्री बीजपञ्चांशौ मन्त्रविद्याप्रसूः पभुः । अक्षरं मातृकासूश्चानादिदैवतमोक्षदौ ॥” इति तन्त्रम् ॥ * ॥

(यथा, महानिर्व्वाणतन्त्रे । ३ । ३२ । “अकारेण जगत्पाता संहर्त्ता स्यादुकारतः । मकारेण जगत्स्रष्टा प्रणवार्थ उदाहृतः ॥” यथा च । “अकारो विष्णुरुद्दिष्ट उकारस्तु महेश्वरः । मकारेणोच्यते ब्रह्मा प्रणवेण त्रयो मताः ॥” वेदस्याध्ययनारम्भे अध्ययनसमाप्तौ च ब्राह्म- णस्य ॐकारोच्चारकर्त्तव्यत्वमुक्तं यथा मनौ । २ । ७४ । “ब्राह्मणः प्रणवं कुर्य्यादादावन्ते च सर्व्वदा । स्रवत्यनोङ्कृतं पूर्ब्बं परस्ताच्च विशीर्य्यते ॥”) अस्योद्धारक्रमो यथा, -- “एकमेवाद्वयं ब्रह्म मायया तु चतुष्टयम् । रोहिणीतनयो रामः अकाराक्षरसम्भवः ॥ तैजसात्मकप्रद्युम्न उकाराक्षरसम्भवः । प्रज्ञात्मको निरुद्धो वै मकाराक्षरसम्भवः । अर्द्धमात्रात्मकः कृष्णो यस्मिन् विश्वं प्रतिष्ठि- तम् ॥” इति गोपालतापनीयोपनिषत् ॥ * ॥ स च माङ्गलिकः । यथा, -- “ॐकारश्चाथ शब्दश्च द्वावेतौ ब्राह्मणः पुरा । कण्ठं भित्त्वा विनिर्ज्जातौ तेन माङ्गलिकावुभौ ॥” इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥ * ॥ अस्य माहात्म्यं यथा, -- “विश्वपादशिरोग्रीवं विश्वेशं विश्वभावनम् । यत्प्राप्तये महापुण्यमोमित्ये काक्षरं जपेत् ॥ तदेवाध्ययनं तस्य स्वरूपं शृण्वतः परम् । अकारश्च तथोकारो मकारश्चाक्षरत्रयम् ॥ एतास्तिस्रः स्मृता मात्राः सात्वराजसतामसाः । निर्गुणा योगिगम्यान्या अर्द्धमात्रा तु सा स्मृता ॥ गान्धारीति च विज्ञेया गान्धारस्वरसंश्रया । पिपीलिकागतिस्पर्शा प्रयुक्ता मूर्द्ध्नि लक्ष्यते ॥ यदा प्रयुक्त ॐकारः प्रतिनिर्य्याति मूर्द्धनि । तदोङ्कारमयो योगी अक्षरे त्वक्षरो भवेत् ॥ प्राणो धनुः शरश्चात्मा ब्रह्म वेध्यमुदाहृतम् । अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत् ॥ ओमित्येते त्रयो देवास्त्रयो लोकास्त्रयोऽग्नयः । विष्णुक्रमास्त्रयश्चैव ऋक्सामानि यजूंषि च ॥ मात्राश्चार्द्धञ्चतस्रस्तु विज्ञेयाः परमार्थतः । तत्र युक्तश्च यो योगी स तल्लयमवाप्नुयात् ॥ अकारस्तत्र भूर्लोक उकारश्चोच्यते भुवः । सव्यञ्जनो मकारश्च स्वर्लोकः परिकल्प्यते ॥ व्यक्ता तु प्रथमा मात्रा द्वितीयाव्यक्तसंज्ञिका । मात्रा तृतीया चिच्छक्तिरर्द्धमात्रा परं पदम् ॥ अनेनैव क्रमेणैता विज्ञेया योगभूमयः । ओमित्युच्चारणात् सर्व्वं गृहीतं सदसद्भवेत् ॥ ह्रस्वा तु प्रथमा मात्रा द्बितीया दीर्घसंयुता । तृतीया तु प्लुतार्द्धाख्या वचसः सात्त्वगोचरे ॥ इत्येतदक्षरं ब्रह्म परमोङ्कारसंज्ञितम् । यस्तं वेद नरः सम्यक् तथा ध्यायति वा पुनः ॥ संसारचक्रमुत्सृज्य त्यक्तत्रिविधबन्धनः । प्राप्नोति ब्रह्मनिलयं परमं परमात्मनि ॥

पृष्ठ ३/२५१

अक्षीणकर्म्मवन्धस्तु ज्ञात्वा मृत्युमुपस्थितम् । उत्क्रान्तिकाले संस्मृत्य पुनर्योगित्वमृच्छति ॥ तस्मादसिद्धयोगेन सिद्धयोगेन वा पुनः । ज्ञेयान्यरिष्टानि सदा येनोत्क्रान्तौ न सीदति ॥” इति श्रीमार्कण्डेयपुराणे ॐकारमाहात्म्यम् ॥ * ॥ “यन्न्यूनञ्चातिरिक्तञ्च यच्छिद्रं यदयज्ञियम् । यदमेध्यमशुद्धञ्च यातयामञ्च यद्भवेत् । तदोङ्कारप्रयुक्तेन सर्व्वञ्चाविकलं भवेत् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ “ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन् । यः प्रयाति त्यजन् देहं स याति परमां गतिम् ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । ८ । १३ ॥ प्रणादः, पुं, (प्रणदनमिति । प्र + णद + घञ् ।) अनुरागजशब्दः । इत्यमरः । १ । ६ । ११ ॥ “प्रीतिजनितो मुखकण्ठादिशब्दः । प्रीतिजं शीत्कृतम् । ‘अनुरागकृते शब्दे प्रणादः शीत्कृतं नृणाम् ।’ इति शब्दार्णवः ॥ गुणा- नुरक्तलोकप्रभवः शब्दः । इति मधुमाधवः । अनुरागजन्मा जनशब्दः । इति कलिङ्गः ।” इत्यमरटीकायां भरतः ॥ तारशब्दः । (यथा, रामायणे । २ । ३८ । २ । “तेन तत्र प्रणादेन दुःखितः स महीपतिः । चिच्छेद जीविते श्रद्धां धर्म्मे यशसि चात्मनः ॥”) श्रवणामयः । इति मेदिनी । दे, ३६ ॥ शेषस्य नामान्तरं कर्णनादः । यथा, -- “कर्णस्रोतःस्थिते वाते शृणोति विविधान् स्वरान् । भेरीमृदङ्गशङ्खानां कर्णनादः स उच्यते ॥” इति माधवकरः ॥ प्रणामः, पुं, (प्र + णम + भावे घञ् ।) प्रणतिः । प्रणिपातः । भक्तिश्रद्धातिशययुक्तनमस्कारः । स तु स्वापकर्षबोधकव्यापारविशेषः । इति मुग्ध- बोधटीकायां दुर्गादासः ॥ स चतुर्व्विधः । अभि- वादनम् १ अष्टाङ्गः २ पञ्चाङ्गः ३ करशिरः- संयोगश्च ४ । प्रथमस्य लक्षणं तच्छब्दे द्रष्ट- व्यम् ॥ द्वितीयो यथा, -- “पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यामुरसा शिरसा दृशा । वचसा मनसा चैव प्रणामोऽष्टाङ्ग ईरितः ॥” तस्य फलम् । “भूमौ निपत्य यः कुर्य्यात् कृष्णेऽष्टाङ्गनतिं सुधीः । सहस्रंजन्मजं पापं त्यक्त्वा वैकुण्ठमाप्नुयात् ॥” तृतीयो यथा, -- “बाहुभ्याञ्चैव जानुभ्यां शिरसा वचसा दृशा । पञ्चाङ्गोऽयं प्रणामः स्यात् पूजासु प्रवरा- विमौ ॥” * ॥ प्रकर्षेण नमनम् । तद्विधिर्यथा, कालिकापुराणे । “शिरोमत्पादयोः कृत्वा बाहुभ्याञ्च परस्परम् । प्रपन्नं पाहि मामीश भीतं मृत्युग्रहार्णवात् ॥” किञ्चागमे । “दोर्भ्यां पद्भ्याञ्च जानुभ्यामुरसा शिरसा दृशा । मनसा वचसा चेति प्रणामोऽष्टाङ्ग ईरितः ॥ * ॥

जानुभ्याञ्चैव बाहुभ्यां शिरसा वचसा धिया । पञ्चाङ्गकः प्रणामः स्यात् पूजासु प्रवराविमौ ॥” इति ॥ * ॥ “गरुडं दक्षिणे कृत्वा कुर्य्यात्तत्पृष्ठतो बुधः । अवश्यञ्च प्रणामांस्त्रीन् शक्तश्चेदधिकाधि- कान् ॥” * ॥ तथा च नारदपञ्चरात्रे । “सन्धिं वीक्ष्य हरिं चाद्यं गुरून् स्वगुरुमेव च । द्विचतुर्व्विंशदथवा चतुर्व्विंशत्तदर्द्धकम् ॥ नमेत्तदर्द्धमथवा तदर्द्धं सर्व्वदा नमेत् ॥” * ॥ विष्णुधर्म्मोत्तरे । “देवार्च्चादर्शनादेव प्रणमेन्मधुसूदनम् । स्थानापेक्षा न कर्त्तव्या दृष्ट्वार्च्चां द्विजसत्तमाः ॥ देवार्च्चादृष्टिपूतं हि शुचि सर्व्वं प्रकीर्त्तितम् ॥” * ॥ अथ नमस्कारमाहात्म्यम् । नारसिंहे । “नमस्कारः स्मृतो यज्ञः सर्व्वयज्ञेषु चोत्तमः । नमस्कारेण चैकेन नरः पूतो हरिं व्रजेत् ॥” स्कान्दे । “दण्डप्रणामं कुरुते विष्णवे भक्तिभावतः । रेणुसङ्ख्यां वसेत् स्वर्गे मन्वन्तरशतं नरः ॥” तत्रैव ब्रह्मनारदसंवादे । “प्रणम्य दण्डवद्भूमौ नमस्कारेण योऽर्च्चयेत् । स यां गतिमवाप्नोति न तां क्रतुशतैरपि । नमस्कारेण चैकेन नरः पूतो हरिं व्रजेत् ॥” तत्रैव श्रीशिवोमासंवादे । “भूमिमापीड्य जानुभ्यां शिर आरोप्य वै भुवि । प्रणमेद्यो हि देवेशं सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥” तत्रैवान्यत्र । “तीर्थकोटिसहस्राणि तीर्थकोटिशतानि च । नारायणप्रणामस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ शाठ्येनापि नमस्कारं कुर्व्वतः शार्ङ्गधन्वने । शतजन्मार्ज्जितं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ॥ रेणुमण्डितगात्रस्य कणा देहे भवन्ति ये । तावद्वर्षसहस्राणि विष्णुलोके महीयते ॥” विष्णुधर्म्मोत्तरे । “अभिवाद्य जगन्नाथं कृतार्थश्च तथा भवेत् । नमस्कारक्रिया तस्य सर्व्वपापप्रणाशिनी ॥ जानुभ्याञ्चैव पाणिभ्यां शिरसा च विचक्षणः । कृत्वा प्रणामं देवस्य सर्व्वान् कामानवाप्नुयात् ॥” विष्णुपुराणे । “अनादिनिधनं देवं दैत्यदानवदारणम् । ये नमन्ति नरा नित्यं न हि पश्यन्ति ते यमम् ॥ ये जना जगतां नाथं नित्यं नारायणं द्विजाः । नमन्ति न हि ते विष्णोः स्थानादन्यत्र गामिनः ॥” नारदीये । “एकोऽपि कृष्णस्य कृतः प्रणामो दशाश्वमेधावभृथैर्न तुल्यः । दशाश्वमेधी पुनरेति जन्म कृष्णप्रणामी न पुनर्भवाय ॥” हरिभक्तिसुधोदये । “विष्णोर्द्दण्डप्रणामार्थं भक्तेन पतता भुवि ।

पातितं पातकं कृत्स्नं नोत्तिष्ठति पुनः सह ॥” स्कान्दे देवहूतविकुण्डलसंवादे । “तपस्तप्त्वा नरो घोरमरण्ये नियतेन्द्रियः । यत् फलं स समाप्नोति तन्नत्वा गरुडध्वजम् ॥ कृत्वापि बहुशः पापं नरो मोहसमन्वितः । न याति नरकं नत्वा सर्व्वपापहरं हरिम् ॥” तत्रैव वेदनिधिस्तुतौ । “अपि पापं दुराचारं नरं त्वत्प्रणतं हरे । नेक्षन्ते किङ्करा याम्या उलूकास्तपनं यथा ॥” विष्णुपुराणे श्रीयमस्य निजभटानुशासने । “हरिममरगणार्च्चिताङ्घ्रिपद्मं प्रणमति यः परमार्थतो हि मर्त्यः । तमपगतसमस्तपापबन्धं व्रज परिहृत्य यथाग्निमाज्यसिक्तम् ॥” ब्रह्मवैवर्त्ते । “शरणागतरक्षणोद्यतं हरिमीशं प्रणमन्ति ये नराः । न पतन्ति भवाम्बुधौ स्फुटं पतितानुद्धरति स्म तानसौ ॥” अष्टमस्कन्धे च बलिवाक्ये । “अहो प्रणामाय कृतः समुद्यमः प्रपन्नभक्तार्थविधौ समाहितः । यल्लोकपालैस्तदनुग्रहोऽमरै- रलब्धपूर्ब्बोऽपसदेऽसुरेऽर्पितः ॥” अतएव नारायणव्यूहस्तवे । “अहो भाग्यमहो भाग्यमहो भाग्यं नृणामिदम् । येषां हरिपदाब्जाग्रे शिरो न्यस्तं यथा तथा ॥” किञ्च । नारसिंहे श्रीयमोक्तौ । “तस्य वै नारसिंहस्य विष्णोरमिततेजसः । प्रणामं ये प्रकुर्व्वन्ति तेषामपि नमो नमः ॥” भविष्योत्तरे च जलधेनुप्रसङ्गे । “विष्णोर्द्देवजगद्धातुर्जनार्द्दनजगत्पतेः । प्रणामं ये प्रकुर्व्वन्ति तेषामपि नमो नमः ॥” इत्यादि ॥ * ॥ अथ प्रणामनित्यता । बृहन्नारदीये लुब्ध- कोपाख्यानारम्भे । “सकृद्वा न नमेद्यस्तु विष्णवे शर्म्मकारिणे । शबोपमं विजानीयात् कदाचिदपि नालपेत् ॥” किञ्च । पाद्मे वैशाखमाहात्म्ये यमब्राह्मण- संवादे । “पश्यन्तो भगवद्द्वारं नाम शस्त्रपरिच्छदम् । अकृत्वा तत्प्रणामादि यान्ति ते नरकौकसः ॥” * ॥ अथ नमस्कारे निषिद्धानि । विष्णुस्मृतौ । “जन्मप्रभृति यत्किञ्चित् पुमान् वै धर्म्ममा- चरेत् । सर्व्वं तन्निष्फलं याति एकहस्ताभिवादनात् ॥” वाराहे । “वस्त्रप्रावृतदेहस्तु यो नरः प्रणमेत माम् । श्वित्री स जायते मूर्खः सप्तजन्मनि भामिनि ! ॥” किञ्चान्यत्र । “अग्रे पृष्ठे वामभागे समीपे गर्भमन्दिरे । जपहोमनमस्कारान्न कुर्य्यात् केशवालये ॥”

पृष्ठ ३/२५२

अपि च । “सकृद्भूमौ निपतितो न शक्तः प्रणमेन्मुहुः । उत्थायोत्थाय कर्त्तव्यं दण्डवत् प्रणिपातनम् ॥” इति श्रीहरिभक्तिविलासे ८ विलासः ॥ नतिविशेषस्तु यामले । “त्रिकोणाकारा सर्व्वत्र नतिः शक्तेः समीरिता । दक्षिणाद्वायवीं गत्वा दिशं तस्याश्च शाम्भवीम् ॥ ततश्च दक्षिणां गत्वा नमस्कारस्त्रिकोणवत् ॥” * ॥ एकहस्तप्रणामनिषेधो यथा, -- “एकहस्तप्रणामश्च एकं वापि प्रदक्षिणम् । अकाले दर्शनं विष्णोर्हन्ति पुण्यं पुराकृतम् ॥” इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ कायिकवाचिकमानसमेदेन प्रत्येकं त्रिविधः । यथा, कालिकापुराणे ७० अध्याये । “कायिको वाग्भवश्चैव मानसन्त्रिविधः स्मृतः । नमस्कारस्तु तत्त्वज्ञैरुत्तमाधममध्यमः ॥ प्रसार्य्य पादौ हस्तौ च पतित्वा दण्डवत् क्षितौ । जानुभ्यामवनीं गत्वा शिरसा स्पृश्य मेदिनीम् ॥ क्रियते यो नमस्कार उत्तमः कायिकस्तु सः । जानुभ्यां क्षितिं संस्पृष्ट्वा शिरसा स्पृश्य मेदि- नीम् ॥ क्रियते यो नमस्कारो मध्यमः कायिकस्तु सः । पुटीकृत्य करौ शीर्षे दीयते यद्यथा तथा ॥ अस्पृष्ट्वा जानुशीर्षाभ्यां क्षितिं सोऽधम उच्यते ॥ यः स्वयं गद्यपद्याभ्यां घटिताभ्यां नमस्कृतिः । क्रियते भक्तियुक्तैर्व्वा वाचिकस्तूत्तमः स्मृतः ॥ पौराणिकैर्वैदिकैर्व्वा मन्त्रैर्य्या क्रियते नतिः । मध्यमोऽसौ नमस्कारो भवेद्वाचनिकः सदा । स वाचिकोऽधमो ज्ञेयो नमस्कारेषु पुत्त्रकौ ॥ * इष्टमध्यानिष्टगतैर्मनोभिस्त्रिविधं पुनः । मननं मानसं प्रोक्तमुत्तमाधममध्यमम् ॥ त्रिविधे च नमस्कारे कायिकश्चोत्तमः स्मृतः । कायिकैस्तु नमस्कारैर्देवास्तुष्यन्ति नित्यशः ॥ अयमेव नमस्कारो दण्डादिप्रतिपत्तिभिः । प्रणाम इति विज्ञेयः स पूर्ब्बं प्रतिपादितः ॥” * ॥ शूद्रपूजितदेवताप्रणामनिषेधो यथा, -- “यः शूद्रेणार्च्चितं लिङ्गं विष्णुं वा प्रणमेद्यदि । निष्कृतिस्तस्य नास्त्येव प्रायश्चित्तायुतैरपि ॥” इति कर्म्मलोचनम् ॥ प्रणाय्यः, त्रि, (प्रणीयते इति । प्र + णी + ण्यत् । “प्रणाय्योऽसम्मतौ ।” ३ । १ । १२८ । इति साधुः ।) असम्मतः । (यथा, भट्टिः । ६ । ६६ । “न प्रणाय्यो जनः कश्चित् निकाय्यं तेऽधि- तिष्ठति ॥”) अभिलाषविवर्ज्जितः । इति मेदिनी । ये, ९३ ॥ साधुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ प्रियः । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ प्रणालः, पुं, (प्रणल्यते जलादिर्निःसार्य्यतेऽनेनेति । प्र + णल + घञ् ।) जलनिःसरणमार्गः । इत्य- मरः । १ । १० । ३५ ॥ पयनाला इति भाषा ॥ प्रणाली, स्त्री, (प्रणाल + गौरादित्वात् ङीष् ।) जलनिःसरणमार्गः । इत्यमरः । १ । १० । ३५ ॥

पयनाला इति भाषा ॥ (यथा, रामायणे । २ । ६२ । १० । “तद्वाक्यं करुणं राज्ञः श्रुत्वा दीनस्य भाषितम् । कौशल्या व्यसृजद्वाष्पं प्रणालीव नवोदकम् ॥”) प्रणिधानं, क्ली, (प्रणिधीयतेऽनेनेति । प्र + नि + धा + ल्युट् ।) प्रयत्नः । (यथा, महाभारते । ५ । १०३ । २१ । “प्रणिधानेन धैर्य्येण रूपेण वयसा च मे । मनःप्रविष्टो देवर्षे ! गुणकेश्याः पतिर्व्वरः ॥”) समाधिः । (यथा, रघुः । १ । ७४ । “सोऽपश्यत् प्रणिधानेन सन्ततेः स्तम्भकार- णम् ॥”) पवेशनम् । इति मेदिनी । ने, १९३ ॥ (यथा, सुश्रुते शारीरस्थाने ८ अध्याये । “बहुशः क्षता हीनशस्त्रप्रणिधानेनापविद्धा ॥”) प्रणिधिः पुं, (प्रणिधीयते इति । प्र + नि + धा + किः ।) चरः । (यथा, देवीभागवते । ५ । ३ । ९ । “प्रणिधिं प्रेषयामास हयारिस्तु शचीपतिम् ॥”) प्रार्थनम् । इत्यमरः । ३ । ३ । ९९ ॥ अवधानम् । इति भरतः ॥ (बृहद्रथपुत्त्रः । यथा, महा- भारते । ३ । २१९ । ९ । “बृहद्रथस्य प्रणिधिः कश्यपस्य बृहत्तरः । भानुरङ्गिरसो धीर ! पुत्त्रो वर्च्चस्य सौरभः ॥”) प्रणिपातः, पुं, (प्र + नि + पत + घञ् ।) प्रणतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, कुमारे । ३ । ६१ । “तस्याः सखीभ्यां प्रणिपातपूर्ब्बं स्वहस्तलूनः शिशिरात्ययस्य । व्यकीर्य्यत त्र्यम्बकपादमूले पुष्पोच्चयः पल्लवभङ्गभिन्नः ॥”) प्रणिहितं, त्रि, (प्र + नि + धा + क्तः ।) स्थापि- तम् । प्राप्तम् । समाहितम् । इति मेदिनी । ते, २०३ ॥ (मिलितम् । यथा, रामायणे । ४ । २५ । ३४ । “ततः प्रणिहिताः सर्व्वा वानर्य्योऽस्य वशानुगाः । चुक्रुशुर्व्वीरवीरेति भूयः क्रोशन्ति ताः प्रियम् ॥”) प्रणीतं, त्रि, (प्र + णी + क्त ।) उपसम्पन्नम् । पाकेन रूपरसादिसम्पन्नव्यञ्जनादि । इत्यमर- भरतौ । क्षिप्तम् । विहितम् । प्रवेशितम् । इति मेदिनी । ते, १२४ ॥ कृतम् । इति हेमचन्द्रः ॥ प्रणीतः, पुं, (प्रणीयते इति । प्र + णी + क्त ।) संस्कृतानलः । यज्ञे मन्त्रादिना संस्कृताग्निः । इत्यमरः । २ । ७ । २० ॥ प्रणीता, स्त्री, (प्रणीत + टाप् ।) यज्ञपात्र- विशेषः । इति मेदिनी । ते, १२४ ॥ प्रणुतं, त्रि, (प्र + णु + क्त ।) स्तुतम् । इत्यमरः । ३ । १ । १०९ ॥ प्रणेयः, त्रि, (प्रकर्षेण नेतुं शक्यः । प्र + णी + “अचो यत् ।” ३ । १ । ९७ । इति यत् ।) वश्यः । इत्यमरः । ३ । ३ । २५ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ५६ । ६० । “अस्मत्प्रणेयो राजेति लोकांश्चैव वद- न्त्युत ॥”)

प्रततिः, स्त्री, (प्रतनोतीति । प्र + तन + क्तिच् ।) विस्तृतिः । वल्ली । इति मेदिनी । ते, १२९ ॥ प्रतती, स्त्री, (प्रतति + ङीष् ।) व्रतती । इत्य- मरटीकायां भरतः ॥ प्रतनः, त्रि, (प्र + “नश्च पुराणे प्रात् ।” ५ । ४ । २५ । इत्यस्य वार्त्ति० इति चकारात् ट्यु तुट् च ।) पुरातनः । इत्यमरः । ३ । १ । ७७ ॥ प्रतर्कणं, क्ली, (प्र + तर्क + भावे ल्युट् ।) वितर्कः । तत्पर्य्यायः । तर्कः २ वितर्कः ३ व्यूहः ४ वहः ५ ऊहः ६ वितर्कणम् ७ अध्याहारः ८ अध्या- हरणम् ९ ऊहनम् १० । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रतलं, क्ली, (प्रकृष्टं तलम् ।) पातालभेदः । इति मेदिनी । ले, १०६ ॥ प्रतलः, पुं, (प्रकृष्टं तलमस्य ।) विस्तृताङ्गुलि- पाणिः । चपेटः । इत्यमरः । २ । ६ । ८४ ॥ प्रतानः, पुं, विस्तृतः । प्रपूर्ब्बतनधातोर्घञ्प्रत्यय- निष्पन्नः ॥ (तन्तुः । यथा, रघुः । २ । ८ । “लताप्रतानोद्ग्रथितैः स केशै- रधिज्यधन्वा विचचार दावम् ॥”) वायुरोगविशेषः । तस्य संज्ञान्तरं अपतान- कम् । यथा, -- “दृष्टिं संस्तभ्य संज्ञाञ्च हत्वा कण्ठेन कूजति । हृदि मुक्ते नरः स्वास्थ्यं याति मोहं वृते पुनः । वायुना दारुणं प्राहुरेके तदपतानकम् ॥” इति माधवकरः ॥ प्रतानिनी, स्त्री, (प्रतानो विस्तारोऽस्त्यस्या इति । प्रतान + इनिः ।) प्रतानवती । विस्तृतलतादिः । इत्यमरभरतौ ॥ प्रतापः, पुं, (प्र + तप् + घञ् ।) कोषदण्डज- तेजः । कोषो धनं दण्डो दमः तद्धेतुत्वात् सैन्य- मपि दण्डः ताभ्यां यत्तेजो जायते सः । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । प्रभावः २ । इत्यमरः । २ । ८ । २० ॥ (यथा, मनुः । ९ । ३१० । “प्रतापयुक्तस्तेजस्वी नित्यं स्यात् पापकर्म्मसु ॥” पौरुषम् । यथा, रामायणे । १ । १ । ११ । “समः समविभक्ताङ्गः स्निग्धवर्णः प्रतापवान् ॥” “प्रतापः स्मृतिमात्रेण रिपुहृदयविदारणक्षमं पौरुषं तद्वान् । ‘प्रतापौ पौरुषातपौ ।’ इति कोषः ।” इति तट्टीकायां रामानुजः ॥) तापः । (यथा, रघुः । ४ । १२ । “यथा प्रह्लादनाच्चन्द्रः प्रतापात् तपनो यथा । तथैव सोऽभूदन्वर्थो राजा प्रकृतिरञ्जनात् ॥”) तेजः । इति मेदिनी । पे, २० ॥ अर्कवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (युवराजस्य छत्रे, क्ली । यथा, भोजराजकृतयुक्तिकल्पतरौ । “नीलो दण्डश्च वस्त्रञ्च शिरःकुम्भस्तु कानकः । सौवर्णं युवराजस्य प्रतापं नाम विश्रुतम् ॥”) प्रतापनं, क्ली, (प्र + तप + णिच् + भावे ल्युट् ।) पीडनम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । २६ । “कानकं राजतं ताम्रं रैतिकं त्रपु सीसकम् । चिरस्थानाद्बिलीयन्ते पित्ततेजःप्रतापनात् ॥”)