शब्दकल्पद्रुमः/तैली

पृष्ठ २/६५०

तैली, [न्] पुं, (तैलं निष्पाद्यत्वेन पण्यत्वेन वास्त्यस्येति । तैल + इनिः ।) तैलकारः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५८१ ॥ तैलसम्बन्धिनि, त्रि ॥ तैलीनं, क्ली, (तिलानां भवनं क्षेत्रम् । तिल + “विभाषा तिलमाषेति ।” ५ । २ । ४ । इति पक्षे खञ् ।) तिलक्षेत्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । ७ ॥ (यथाच शब्दरत्नावल्याम् । “तिलोद्भवोचितं यत्तु तिल्यं तैलीनमित्यपि ॥”) तैषः, पुं, (तैषी तिष्यनक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी अस्मिन्निति । तैषी + “सास्मिन् पौर्णमासीति ।” ४ । २ । २१ । इत्यण् ।) पौषमासः । इत्य- मरः । १ । ४ । १५ ॥ (तिष्यनक्षत्रसम्बन्धिनि, त्रि । “तैषमहः । तैषी रात्रिः ।” इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) तैषी, स्त्री, (तिष्येण नक्षत्रेण युक्ता । “सन्धि- वेलाद्यृतुनक्षत्रेभ्योऽण् ।” ४ । ३ । १ । इत्यण् । “तिष्यपुष्ययोर्नक्षत्रानि यलोप इति वाच्यम् ।” इति यलोपः । ङीप् ।) पुष्यनक्षत्रयुक्ता पौर्ण- मासी । इति मुग्धबोधम् ॥ तोकं, क्ली, (तौति पूरयति गृहमिति । तु पूर्त्तौ + बाहुलकात् कः ।) अपत्यम् । पुत्त्रो दुहिता च । इत्यमरः । २ । ६ । २८ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । ६४ । १४ । “तोकं पुष्येम तनयं शतं हिमाः ॥” शिशुः । बालकः । यथा, भागवते । २ । ७ । २७ । “तोकेन जीवहरणं यदुलूकिकाया- स्त्रैमासिकस्य च पदा शकटोऽपवृत्तः ॥”) तोक्मं, क्ली, कर्णमलम् । इति हेमचन्द्रः ॥ मेषः । इत्यजयपालः ॥ तोक्मः, पुं, (तकन्ति हसन्ति आनन्दिता भवन्ति लोका अनेनेति । तक + बाहुलकात् मः ओत्वञ्च ।) हरिद्यवः । अपक्वयवः । इत्य- मरः । २ । ९ । १६ । (“यबास्तोक्माः भृष्ट- ब्रीहयो लाजाः ।” इति वाजसनेयसंहितायां महीधरः । १९ । १ ॥ क्वचित् क्लीवलिङ्गोऽयम् । यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । १९ । १३ । “दीक्षायै रूपं£शष्पाणि प्रायणीयस्य तोक्मानि ॥”) पल्लवाद्यङ्कुरः । यथा, -- “पत्रपुष्पफलच्छायामूलवल्कलदारुभिः । गन्धनिर्यासभस्मास्थितोक्मैः कामान् वितन्वते ॥” इति श्रीभागवते । १० । २२ । २५ ॥ “निर्यासो घनरसः तोक्माः पल्लवाद्यङ्कुराः ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ तोटकं, क्ली, द्वादशाक्षरपादच्छन्दः । इति छन्दो- मञ्जरी ॥ (अस्य लक्षणादिकन्तु छन्दःशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) तोड, ऋ नादरे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् ।) ऋ, अतुतोडत् । नादरो- ऽनादरः । इति दुर्गादासः ॥ तोत्त्रं, क्ली, (तुद्यते ताद्यतेऽनेनेति । तुद + “दाम्नी- शसयुयुजस्तुतुदेति ।” ३ । २ । १८२ । इति ष्ट्रन् ।) गवादिताडनदण्डः । पाँचनी इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । प्राजनम् २ तोदनम् ३ गजस्य तोदनदण्डः । तत्पर्य्यायः । वैणुकम् २ ।

इत्यमरः । २ । ८ । ४१ ॥ वेणुकम् ३ । इति भरतः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ४० । ४१ । “न हि तत्पुरुषव्याध्रो दुःखजं दर्शनं पितुः । मातुश्च सहितुं शक्तस्तोत्त्रैर्नुन्न इव द्विपः ॥”) तोदः, पुं, (तुद व्यथे + भावे घञ् ।) व्यथा । इति रत्नमाला ॥ (यथा, भागवते । ३ । १८ । ६ । “तोदं मृषन्निरगादम्बुमध्याद्- ग्राहाहतः सकरेणुर्यथेभः ॥” तुदतीति । तुद + अच् । पीडादायके, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ४ । १६ । ११ । “यासि कुत्सेन सरथमवस्युस्तोदो वातस्य हर्य्योरीशानः ॥” “तोदस्तोदकः ।” इति सायनः ॥) तोदनं, क्ली, (तुद्यतेऽनेनेति । तुद + करणे ल्युट् ।) तोत्त्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । १२ ॥ (तुद + भावे ल्युट् ।) व्यथा । इति मेदिनी ॥ ने, ७३ ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । २२ । “तोदनभेदनताडनच्छेदनायमनमन्थनेत्यादि ॥” वृक्षविशेषः । यथा, तत्रैव । १ । ४६ । “क्षीरवृक्षफलजाम्बवराजादनतोदनतिन्दुकवकुल- धन्वनाश्मन्तकाश्वकर्णफल्गुपरूषकगाङ्गेरुकी- पुष्करवर्त्तिविल्वविम्बीप्रभृतीनि ॥”) तोमरः, पुं क्ली, (तुम्पति हिनस्तीति । तुम्प + बाहुलकात् अरप्रत्ययेन साधुः । इत्युज्ज्वलदत्ते- नोक्तम् । ३ । १३१ ।) अस्त्रविशेषः । शावली इति भाषा । तत्पर्य्यायः । शर्व्वला २ । इत्य- मरः । २ । ८ । ९३ ॥ (यथा, देवीभागवते । ५ । ५ । २९ । “गदाभिः पट्टिशैः शूलैश्चक्रैश्च शक्तितोमरैः ॥”) हस्तक्षेप्यसशल्यदण्डः । इति महाभारतटीका ॥ रायवाँश इति भाषा ॥ (अस्य आकृत्यादिक- मुक्तं वैशम्पायनेन तद्यथा, -- “तोमरः काष्ठकायः स्यात् लौहशीर्षः सुपुच्छवान् । हस्तत्रयोन्नताङ्गश्च रक्तवर्णस्त्ववक्रगः ॥” शार्ङ्गधरेण तु, -- “फणवत् शीर्षदेशः स्यात्तोमरस्त्वायसस्तथा ॥” वैशम्पायनोक्तान्यस्य कार्य्याणि यथा, -- “उद्धानं विनियुक्तिश्च वेधनञ्चेति तत्त्रिकम् । वल्गितं शस्त्रतत्त्वज्ञाः कथयन्ति नराधिपाः ॥” अग्निपुराणोक्तधनुर्व्वेदमतेऽस्य कार्य्याणि यथा, “दृष्टिघातं भुजाघातं पार्श्वघातं द्विजोत्तम ! । ऋजुपक्षेषुणा पातं तोमरस्य प्रकीर्त्तितम् ॥” जनपदविशेषः । यथा, मात्स्ये । १२० । ५७ । “तोमरान् प्लावयन्ती च हंसमार्गान् समूहकान् ॥” नवाक्षरछन्दोविशेषे, क्ली । शब्दार्थचिन्ता- मणिधृतं तल्लक्षणादिकं यथा, -- “प्रथमं सकं विनिधाय जगणद्बयञ्च निधाय । कुरु तोमरं सुखकारि फणिराजवक्त्रविहारि ॥”

उदाहरणम्, -- “सखि ! मादके मधुमासि व्रज सत्वरं किमिहासि । सहते न किं विहरामि किमु पावकं प्रविशामि ॥”) तोमरधरः, पुं, (तोमरं धरतीति । धृ + अच् । यद्वा, तोमरस्य अस्त्रविशेषस्य धरः ।) अग्निः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ तोमरिका, स्त्री, (तोमर + संज्ञायां कन् । स्त्रीलिङ्गत्वात् टाप् अत इत्वञ्च ।) तुवरिका । इति शब्दरत्नावली ॥ तोयं, क्ली, (“तवतेर्वृद्धिकर्म्मणः + ‘अघ्न्यादयश्च ।’ उणां ४ । १०८ । इति यत्प्रत्ययो निपातितो द्रष्टव्यः । वर्द्धते वर्षासु । ‘तुदति तोयम्’ इति क्षीरस्वामी । तुदतेः पूर्ब्बवत् यत्प्रत्यये निपा- तनात् दकारलोपे गुणः । यद्बा, तुदिः सौत्र आवरणार्थः ।” इति निघण्टुनिर्व्वचने देव- राजयज्वा । १ । १२ । ९२ ।) जलम् । इत्य- मरः । १ । १० । ४ ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ६ । २९ । “तया ततमिदं तोयं तदाधारञ्च तिष्ठति ॥” पूर्ब्बाषाढानक्षत्रम् । जलदैवतत्वादस्य तथा- त्वम् ॥) तोयकामः, पुं, (तोयं जलं कामयते इति । कम् + अण् ।) परिव्याधः । जलवेतसः । इति जटाधरः ॥ जलाभिलाषिणि, त्रि ॥ तोयकृच्छ्रं, क्ली, (तोयेन तोयमात्रपानेन यत् कृच्छ्रं व्रतम् ।) जलमात्रपानरूपव्रतविशेषः । इति मिताक्षरा ॥ (यथा, मार्कण्डेये । “मूलकृच्छ्रं स्मृतं मूलैस्तोयकृच्छ्रं जलेन तु ॥”) तोयडिम्भः, पुं, (तोयस्य जलस्य डिम्भ इव ।) घनोपलः । इति हारावली । ५८ ॥ तोयदः, पुं, (तोयं ददातीति । दा + कः ।) मेघः । (यथा, महानिर्व्वाणतन्त्रे । ४ । ५३ । “यदा क्षौणी स्वल्पफला तोयदाः स्तोकवर्षिणः असम्यक्फलिनो वृक्षास्तदैव प्रबलः कलिः ॥”) मुस्तकम् । घृते, क्ली । इति मेदिनी । दे, ३० ॥ जलदातरि त्रि ॥ (यथा, महाभारते शान्ति- पर्व्वणि । “तोयदो मनुजव्याघ्र ! स्वर्गं गत्वा महाद्युते ! । अक्षयान् समवाप्नोति लोकानित्यब्रवीन् मनुः ॥”) तोयधरः, पुं, (तोयं जलं धरतीति । धृ + अच् । तोयस्य धरो वा ।) मेघः । मुस्ता । सुनिष- ण्णकशाकः । इति मेदिनी । रे, २६५ ॥ (जल- घारिणि, त्रि । यथा, रामायणे । २ । ९३ । १० । “मुञ्चन्ति कुसुमान्येते नगाः पर्व्वतसानुषु । नीला इवातपापाये तोयन्तोयधरा घनाः ॥”) तोयधिः, पुं, (तोयानि धीयन्तेऽत्र । धा + “कर्म्म- ण्यधिकरणे च ।” ३ । ३ । ९३ । इति किः । आतो लोपः ।) समुद्रः । इति पुराणम् ॥ (यथा, सूर्य्यसिद्धान्ते भूगोलाध्याये । ३७ । “समन्तात् मेरुमध्यात्तु तुल्यभागेषु तोयधेः ॥”)

पृष्ठ २/६५१

तोयधिप्रियं, क्ली, (प्रीणातीति । प्री + “इगु- पधेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः । तोयधिः प्रियो यस्य ।) लवङ्गम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तोयनिधिः, पुं, (तोयानि निधीयन्तेऽत्र । नि + धा + किः । तोयानां निधिर्वा ।) समुद्रः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, कुमारे । १ । १ । “पूर्ब्बापरौ तोयनिधी वगाह्य स्थितः पृथिव्या इव मानदण्डः ॥”) तोयपिप्पली, स्त्री, (तोये जले पिप्पलीव ।) काँचडा इति ख्यातजलजशाकभेदः । तत्- पर्य्यायः । लाङ्गली २ शारदी ३ शकुलादनी ४ । इत्यमरः । २ । ४ । १११ ॥ तोयपुष्पी, स्त्री, (तोयेन बहुजलप्रदानेन पुष्पाणि यस्याः ।) पाटलावृक्षः । इति शब्दमाला ॥ तोयप्रसादनं, क्ली, (प्रसादयतीति । प्र + सद् + णिच् + ल्युः । तोयस्य प्रसादनम् । अस्य फल- योगेन जलस्य निर्म्मलत्वं भवतीति तथात्वम् ।) कतकम् । इति भूरिप्रयोगः ॥ तोयप्रसादनफलं, क्ली, (तोयप्रसादनस्य तोय- प्रसादनाय वा फलम् ।) कतकफलम् । इति रत्नमाला ॥ तोयफला, स्त्री, (तोयप्रधानं फलं यस्याः ।) इर्व्वारुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तोयवल्ली, स्त्री, (तोये जलप्रधानस्थाने वल्ली लता- सन्ततिर्यस्याः ।) कारवेल्लः । इति रत्न- माला ॥ उच्छे इति भाषा ॥ तोयशुक्तिका, स्त्री, (तोयजाता शुक्तिका । शाक- पार्थिवादिवत् समासः ।) जलशुक्तिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तोयसूचकः, पुं, (तोयं जलवर्षणं सूचयति रवे- णेति । सूच् + ण्वुल् ।) भेकः । इति शब्दार्थ- कल्पतरुः ॥ तोयाधिवासिनी, स्त्री, (तोयं जलप्रधानस्थलं अधिवसतीति । अधि + वस + णिनिः । यद्बा, तोयेन अधिवास इव संस्कारोऽस्त्यस्येति । इनिः ।) पाटलावृक्षः । इति रत्नमाला ॥ तोयादिवासिन्यपि पाठः ॥ (पाटलाशब्देऽस्या विवृतिर्ज्ञातव्या ॥) तोरणं, क्ली, (तोलयति उन्नमयति मस्तकमिति । तुल + ल्युः । लस्य रः ।) कन्धरा । कण्ठी । इति हारावली । १७४ ॥ तोरणः, पुं क्ली, (तुतोर्त्ति त्वरया गच्छत्यनेनेति । तुर त्वरणे + करणे ल्युट् ।) बहिर्द्वारम् । इत्यमरः । २ । ३ । १६ ॥ (यथा, कुमारे । ७ । ३ । “भासोज्ज्वलत्काञ्चनतोरणानां स्थानान्तरं स्वर्ग इवावभासे ॥”) मूलद्वाराद्वाह्यद्वारम् । इति कोक्कटादयः ॥ द्वाराग्रे निखातस्तम्भयोरुपरिनिबद्धं नानावस्त्र- रत्नादिमयं घनुराकारं यल्लक्ष्यं तत् तोरण- मिति बहवः ॥ उपरिस्रगादियुक्तस्तम्भादिद्बय- निर्म्मितपुरादिबहिर्द्वारम् । इति साञ्जः ॥

बन्धनमालेति ख्यातं इति केचित् । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ (महादेवे, पुं । यथा, महाभारते । १३ । १७ । ११७ । “तोरणस्तारणो वातः परिधीपतिखेचरः ॥”) तोलं, क्ली पुं, (तुल्यते परिमीयते इति । तुल + कर्म्मणि घञ् ।) तोलकम् । यथा, -- “एकतोलं द्वितोलं वा त्रितोलं वेदतोलकम् । इतोऽधिकं नरः कृत्वा प्रायश्चित्तीयते ध्रुवम् ॥” इत्यागमः ॥ तोलकं, क्ली पुं, (तोलमेव + स्वार्थे कन् ।) शाण- द्वयमानम् । इति शब्दमाला ॥ अशीतिरक्ति- परिमाणम् । तत्तु षोडशमासकः षण्णवतिरक्ति- परिमाणञ्च । तोला इति भरि इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । कोलम् २ द्रङ्क्षणम् ३ वटकम् ४ कर्षार्द्धम् ५ । इति वैद्यकपरिभाषा । कर्षम् ६ । इति लीलावती ॥ (यथा, वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे ज्वराधिकारे बृहज्ज्वरान्तके । “रसं गन्धं तोलकञ्च जातीकोषफले तथा ।” “किराततिक्तकं बालं तोलकञ्च समाहरेत् ॥”) तोषः, पुं, (तुष सन्तोषे + भावे घञ् ।) तुष्टिः । इति धरणिः ॥ (यथा, -- “देवश्च परमं तोषं जगाम च सहोमया ॥” इति हरिवंशे । १७३ । १३ ॥ स्वायम्भुवमन्वन्तरगततुषितानांदेवानामन्यतमः । यथा, भागवते । ४ । १ । ७ । “तोषः प्रतोषः सन्तोषो भद्रः शान्तिरिडस्पतिः । इध्मः कविर्विभुः स्वाह्नः सुदेवो रोचनो द्बिषट् । तुषिता नाम ते देवा आसन् स्वायम्भुवान्तरे ॥”) तौक्षिकः, पुं, धनूराशिः । इति दीपिका ॥ (यथा, दीपिकायाम् । “क्रियतावरिजित्तमकुलीरलेयपाथेययूक- कौर्पाख्याः । तौक्षिक आकोकेरो हृद्रोगश्चान्त्यभं चेत्थम् ॥”) तौतातिकं, क्ली, (तुतातेन निर्वृत्तम् । तुतात + “तेन निर्वृत्तम् ।” ५ । १ । ७९ । इति ठक् ।) तुतातभट्टकृतशास्त्रम् । यथा, -- “नैवाश्रावि गुरोर्म्मतं न विदितं तौतातिकं दर्शनम् । तत्त्वं ज्ञातमहो न शालिकगिरां वाचस्पतेः का कथा ॥” इति प्रबोधचन्द्रोदयः । २ । ३ ॥ तौतिकं, क्ली, मुक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ तौतिकः, पुं, शुक्तिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ तौर्य्यं, क्ली, (तूर्य्ये मुरजादौ भवम् । तूर्य्य + अण् ।) तूर्य्ये मुरजादौ भवं शब्दरूपम् । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ तौर्य्यत्रिकं, क्ली, (त्रयोऽंशा यस्य तत् । त्रि + “संख्याया अतिशदन्तायाः कन् ।” ५ । १ । २२ । इति कन् । तौर्य्योपलक्षितं त्रिकम् ।) नृत्य- गीतवाद्यमिदं समुदितं त्रयं नाट्यञ्च । इत्य- मरः । १ । ७ । १० ॥ नटसम्बन्धि नृत्यगीत- वाद्यमिति त्रयम् । इति तट्टीकासारसुन्दरी ॥

(यथा, मनुः । ७ । ४७ । “मृगयाक्षो दिवास्वप्नः परिवादः स्त्रियो मदः । तौर्य्यत्रिकं वृथाट्या च कामजो दशको गणः ॥”) विष्णुगृहे गीतवाद्यनृत्यफलं यथा, -- “गायनं ये प्रकुर्व्वन्ति मम कर्म्मपरायणाः । तेषां यद्यत् फलं भूमे ! शृणुष्व गदतो मम ॥ यावन्ति चाक्षराण्येव गीयमाने यशास्विनि ! । तावद्बर्षसहस्राणि इन्द्रलोके महीयते ॥ रूपवान् गुणवान् सिद्धः सर्व्ववेदविदां वरः । नित्यं पश्यति वै वज्रपाणिं देवं न संशयः ॥ मद्भक्तश्चैव जायेत इन्द्रलोकपथे स्थितः । सर्व्वकर्म्मगुणश्रेष्ठस्तत्रापि मम पूजकः ॥ इन्द्रलोकात् परिभ्रष्टो मम गीतपरायणः । प्रमुक्तः सर्व्वसंसारान्मम लोकाय गच्छति ॥ यस्तु गायति सुश्रोणि ! कौमुद्याञ्चैव द्बादशीम् । सर्व्वसङ्गं परित्यज्य मम लोकाय गच्छति ॥ यस्तु गायति गीतानि मम जागरणे सदा । सर्व्वसङ्गात् प्रमुक्तो वै मम लोकाय गच्छति ॥ एतत्ते कथितं देवि ! गायनस्य फलं महत् । यस्य गीतस्य शब्देन तरेत् संसारसागरम् ॥ * ॥ वादित्रस्य प्रवक्ष्यामि तत् शृणुष्व वसुन्धरे ! । प्राप्तवान्मनुजो येन देवेभ्यः समतां स्वयम् ॥ सम्पत्कालप्रयोगेण सन्निपातेन वा पुनः । नववर्षसहस्राणि नववर्षशतानि च ॥ कुवेरभवनं गत्वा मोदते वै यदृच्छया । कुवेरभवनाद्भ्रष्टः स्वच्छन्दगमनालयः ॥ शय्यादितालसम्पातैर्मम लोकाय गच्छति ॥ * ॥ नृत्यमानस्य वक्ष्यामि तच्छृणुष्व वसुन्धरे ! । मनुजा येन गच्छन्ति छित्त्वा संसारसागरम् ॥ त्रिंशद्वर्षसहस्राणि त्रिंशद्बर्षशतानि च । पुष्करद्वीपमासाद्य स्वच्छन्दगमनालयः ॥ फलं प्राप्नोति सुश्रोणि ! मम कर्म्मपरायणः । रूपवान् गुणवान् शूरः शीलवान् सुपथे स्थितः ॥ मद्भक्तश्चैव जायेत संसारपरिमोचितः ॥ * ॥ यस्तु जागरतो नित्यं गीतवाद्येन नर्त्तकः । जम्बुद्वीपं समासाद्य राजराजस्तु जायते ॥ सर्व्वकर्म्मसमायुक्तो रक्षिता वै महीपतिः । मद्भक्तश्चैव जायेत मम कर्म्मपरायणः ॥” इति वराहपुराणम् ॥ तौलं, क्ली, (तुला एव । स्वार्थे अण् । स्वार्थिका अपि प्रत्ययाः क्वचित् प्रकृतितो लिङ्गवचनान्य- तिवर्त्तन्ते इत्युक्तेरस्य क्लीवत्वम् ।) तुला । तुला- राशौ, पुं । तौली । इति ज्योतिषम् ॥ तौलिकः, पुं, (तुल्या तुलिकया जीवतीति । तुलि + ठक् ।) चित्रकारः । इति शब्दमाला ॥ (तुलानिर्वृत्ते, त्रि । यथा, सुश्रुते चिकित्सित- स्थाने १३ अध्याये । “शतं शतं तुलायान्तु सहस्रं दशतौलिके ॥”) तौलिकिकः, पुं, (तुलिकया जीवतीति । तुलिका + ठक् ।) चित्रकारः । तत्पर्य्यायः । रङ्गा- जीवः २ चित्रकृत् ३ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५८५ ॥ तौलिकः ४ । इति शब्दमाला ॥

पृष्ठ २/६५२

तौषारं, क्ली, (तुषारस्येदम् । तुषार + “तस्ये- दम् ।” ४ । ३ । १२० । इत्यण् ।) तुषारजलम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४५ । “धारं कारं तौषारं हैममिति ॥”) त्यक्तं, त्रि, (त्यज्यते स्मेति । त्यज त्यागे + क्तः ।) कृतत्यागम् । तत्पर्य्यायः । हीनम् २ विधु- तम् ३ समुज्झितम् ४ धूतम् ५ उत्सृष्टम् ६ । इत्यमरः । ३ । १ । १०७ ॥ विनाकृतम् ७ विरहितम् ८ निर्व्यूढम् ९ । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (यथा, रामायणे । २ । ३७ । २ । “त्यक्तभोगस्य मे राजन् ! वने वन्येन जीवतः । किं कार्य्यमनुयात्रेण त्यक्तसङ्गस्य सर्व्वतः ॥”) त्यज, औ हानौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-अनिट् ।) औ, अत्याक्षीत् । हानि- र्वर्ज्जनम् । त्यजति दुष्टलोकं जनः । इति दुर्गा- दासः ॥ त्यजनं, क्ली, (त्यज + भावे ल्युट् ।) त्यागः । वर्ज्जनम् ॥ त्यत्, [द्] त्रि, (त्यजति संसर्गमिति । त्यज् + “त्यजितनियजिभ्यो डित् ।” उणां १ । १३१ । इति अदिः स च डित् ।) तत् । सेइ इति भाषा । अस्य पुंलिङ्गस्त्रीलिङ्गयो रूपं स्यः स्या । सर्व्वनामशब्दोऽयम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । ६३ । ४ । “त्वं ह त्यदिन्द्र चोदीः सखा वृत्रं यद्बज्रिन् वृषकर्म्मन्नुभ्नाः ॥”) त्यत्, [द्] क्ली, (त्यज् + “त्यजितनीति ।” उणां । १ । १३१ । इति अदिः स च डित् ।) वायुः । आकाशः । यथा, -- “सत्यव्रतं सत्यपरं त्रिसत्यं सत्त्यस्य योनिं निहितञ्च सत्त्ये । सत्त्यस्य सत्यमृतसत्यनेत्रं सत्यात्मकं त्वां शरणं प्रपन्नाः ॥” इति भागवते । १० । २ । २६ ॥ “सत्यव्रतमिति । सत्यं व्रतं सङ्कल्पो यस्य तम् । सत्यपरं सत्यं परं श्रेष्ठं प्राप्तिसाधनं यस्मिन् तम् । त्रिसत्यं त्रिष्वपि कालेषु सृष्टेः पूर्ब्बं प्रलयानन्तरं स्थितिसमये च सत्यं अव्यभिचारेण वर्त्तमानम् । तदेवाहुः सत्त्यस्य योनिमिति । सच्छब्देन पृथिव्यप्तेजांसि त्यच्छब्देन वाय्वाकाशौ एवं सच्च त्यच्च सत्त्यं भूतपञ्चकम् । ‘तत् सत्त्यमित्या- चक्षते ।’ इति श्रुतेः । तस्य योनिं कारणम् । अनेन सृष्टेः पूर्ब्बं वर्त्तमानतोक्ता । तथा सत्त्ये तस्मिन्नेव निहितं अन्तर्यामितया स्थितम् । अनेन स्थितिसमयेऽपि सत्यत्वमुक्तम् । तथा मत्त्यस्य सत्यं तस्यैव सत्त्यस्य सत्यं पारमार्थिकं नाशेऽप्यवशिष्यमाणरूपम् । अनेन प्रलयेऽप्य- वधित्वे न सत्यत्वं दर्शितम् । एवं त्रिसत्यत्व- मुपपादितम् । तथा ऋतसत्यनेत्रं ऋतं सूनृता वाणी सत्यं समदर्शनम् । तथा भगवता व्याख्यास्य मानत्वात् । सत्यञ्च समदर्शनम् । ऋतञ्च सूनृता, वाणी कविभिः परिकीर्त्तिता इति ।

तयोर्नेत्रं नयनसाधनं नेतारं प्रवर्त्तकमिति यावत् । एवं सर्व्वप्रकारेण सत्यात्मकं त्वां वयं शरणं प्रपन्ना इत्यर्थः ।” इति तट्टीकायां श्रीधर- स्वामी ॥ त्यागः, पुं, (त्यज् + घञ् ।) दानम् । इत्यमरः । २ । ७ । २९ ॥ (यथा, रघुः । १ । ७ । “त्यागाय सम्भृतार्थानां सत्याय मित- भाषिणाम् ॥”) वर्ज्जनम् । इति मेदिनी । गे, ८ ॥ (यथा, मनुः । ८ । ३८९ । “न माता न पिता न स्त्री न पुत्त्रस्त्याग- मर्हति ॥”) विवेकिपुरुषः । इति शब्दरत्नावली ॥ सर्व्व- कर्म्मफलविसर्ज्जनम् । यथा, -- “काम्यानां कर्म्मणां न्यासं सन्न्यासं कवयो विदुः । सर्व्वकभफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥ त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म्म प्राहुर्म्मनीषिणः । यज्ञदानतपःकर्म्म न त्याज्यमिति चापरे ॥ निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम ! । त्यागो हि पुरुषव्याघ्र ! त्रिविधः संप्रकीर्त्तितः ॥ यज्ञो दानं तपः कर्म्म न त्याज्यं कार्य्यमेव तत् । यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ॥ एतान्यपि च कर्म्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च । कर्त्तव्यानीति मे पार्थ ! निश्चितं मतमुत्तमम् ॥ नियतस्य तु सन्न्यासः कर्म्मणो नोपपद्यते । मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्त्तितः ॥ दुःखमित्येव यत् कर्म्म कायक्लेशभयात् त्यजेत् । स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ॥ कार्य्यमित्येव यत् कर्म्म नियतं क्रियतेऽर्ज्जुन ! । सङ्गं त्यक्त्वा फलञ्चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ॥” इति श्रीभगवद्गीतायाम् । १८ । २-९ ॥ (त्रि, दाता । यथा, ऋग्वेदे । ४ । २४ । ३ । “मिथो यत्त्यागमुभयासो अग्मन् नरः स्तोकस्य तनयस्य सातौ ॥” “उभयास उभये यजमानाः स्तोतारश्च त्यागं त्थागकर्त्तारं दातारमिन्द्रं अग्मन् उपगच्छन्ति ॥” इति सायनः ॥) त्यागिमः, त्रि, (त्यागेन निर्वृत्तः । भावप्रत्ययत्वादि- मप् ।) त्यक्तः । त्यागेन निष्पन्नः । इति व्याक- रणम् ॥ त्यागी, [न्] त्रि, (त्यजतीति । त्यज् + “सम्पृ- चानुरुधाङ्यमेति ।” ३ । २ । १४२ । इति घिनुण् ।) दाता । (यथा, पञ्चतन्त्रे । ३ । २५९ । “त्यागिनि शूरे विदुषि च संसर्गरुचिर्जनो गुणी भवति ॥”) शूरः । इति मेदिनी । ने, ७१ ॥ वर्ज्जनशीलः । यथा, -- “यस्तु कर्म्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ॥” इति भगवद्गीता । १८ । ११ । कर्म्मफलत्यागवान् । यथा, -- “न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म्म कुशलेनानुषज्जते । त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी च्छिन्नसंशयः ॥

न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्म्माण्यशेषतः । यस्तु कर्म्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ॥” इति श्रीभगवद्गीतायां १८ । १०-११ । त्याज्यः, त्रि, (त्यज्यते इति । त्यज + कर्म्मणि ण्यत् । “त्यजेश्च ।” इति ७ । ३ । ६६ । इत्यस्य वार्त्तिकोक्त्या न कुत्वम् ।) त्यागयोग्यः । वर्ज्ज- नीयः । यथा, प्रायश्चित्ततत्त्वे । “तीरे प्रतिग्रहस्त्याज्यस्त्याज्यो धर्म्मस्य विक्रयः ॥” (यथा, च देवीभागवते । १ । ११ । ५९ । “तारामय्यनुरक्ता च यथा न तु तथा गुरौ । अनुरक्ता कथं त्याज्या घर्म्मतो न्घायतस्तथा ॥”) त्रक, इ ङ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) दन्त्यवर्गादिः । इ, त्रङ्क्यते । ङ, त्रङ्कते । इति दुर्गादासः ॥ त्रग, इ गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) इ, त्रङ्ग्यते । इति दुर्गादासः ॥ त्रङ्गः, पुं स्त्री, (त्रङ्गति शोभादिकं गच्छतीति । त्रङ्ग + अच् ।) पुरविशेषः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ त्रद, इ चेष्टे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- अकं-सेट् ।) दन्त्यवर्गाद्यादिः । इ, त्रन्द्यते तत्रन्द । इति दुर्गादासः ॥ त्रप, ऊ ष मि ङ ह्रियि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-अकं-वेट् ।) ऊ, अत्रपिष्ट अत्रप्त । ष, त्रपा । मि, त्रपयति त्रापयति । ङ, त्रपते । ह्रियि लज्जायाम् । इति दुर्गादासः ॥ त्रपा, स्त्री पुं, (त्रप्यते इति । त्रप + “षिद्भिदा- दिभ्योऽङ् ।” ३ । ३ । १०४ । इत्यङ् । तत- ष्टाप् ।) लज्जा । इत्यमरः । १ । ७ । २३ ॥ (यथा, रत्नावल्याम् । “नीचं वर्षवरैर्मनुष्यगणनाभावादपास्य त्रपा- मन्तः कञ्चकिकञ्चुकस्य विशति त्रासादयं वामनः ॥” त्रपते अनया अस्याः वा । करणे अपादाने वा अङ् ।) कुलटा । इति मेदिनी । पे, ७ ॥ कुलम् । कीर्त्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ त्रपाकः, पुं, (त्रपते लज्जते इति । त्रप + “आकः खजादेः ।” १ । २१९ । इति उणादिकोष- टीकाधृतसूत्रात् आकः ।) म्लेच्छविशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ त्रपारण्डा, स्त्री, (त्रपायां रण्डेव । लज्जाहीन- त्वादेव तथात्वम् ।) वेश्या । इति जटाधरः ॥ त्रपिष्ठः, त्रि, (अयमेषामतिशयेन तृप्रः । तृप्र + “अतिशायने तमबिष्ठनौ ।” ५ । ३ । ५५ । इति इष्ठन् । “प्रियस्थिरेति ।” ६ । ४ । १५७ । इति तृप्रस्य त्रप्-आदेशः ।) अतिलज्जितः । इति मुग्धबोधम् ॥ त्रपीयान्, [स्] त्रि, (अयमनयोरतिशयेन तृप्रः । तृप्र + “द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ ।” ५ । ३ । ५७ । इति ईयसुन् । “प्रियस्थिरेति ।” ६ । ४ । १०७ । इति तृप्रस्य त्रबादेशः ।) त्रपिष्ठः । इति व्याकरणम् ॥

पृष्ठ २/६५३

त्रपु, क्ली, (त्रपते अग्निस्पर्शेन लज्जते इव । त्रप + “शॄस्वृस्निहित्रपीति ।” उणां । १ । ११ । इति उः ।) सीसकम् । रङ्गम् । इति मेदिनी । पे, ६ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । १ । ८५ । “कनकभूषणसंग्रहणोचितो यदि मणिस्त्रपुणि प्रतिबध्यते । न स विरौति न चाप्युपशोभते भवति योजयितुर्वचनीयता ॥”) त्रपुः, [स्] क्ली, (त्रपते वह्निं प्राप्य लज्जते इव । त्रप + “उस् स्यात्तपादेः स तु कित् ।” १ । ४६० । इति उणादिकोषटीकाधृतसूत्रात् उस् ।) रङ्गम् । इत्युणादिकोषः ॥ (यथा, ग्रहभाव- प्रकाशे । “भौमे त्रपुः शनौ लौहं राहावश्मानि कीर्त्त- येत् ॥” रङ्गशब्देऽस्य विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) त्रपुकर्कटी, स्त्री, (त्रपुवत् शुभ्रा कर्क्कटी ।) त्रपुषी । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रपुटी, स्त्री, सूक्ष्मैला । इति रत्नमाला ॥ त्रपुलं, क्ली, (त्रपते वह्निसंस्पर्शेन लज्जते इव । त्रप + बाहुलकात् उलच् ।) रङ्गम् । इति भरतकृतद्विरूपकोषः ॥ त्रपुषं, क्ली, (त्रप + बाहुलकादुषः ।) रङ्गम् । इति भरतकृतद्विरूपकोषः ॥ त्रपुषीफलम् । शसा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कण्टकिफलम् २ सुधावासम् ३ सुशीतलम् ४ । तल्लघुफल- गुणाः । नीलत्वम् । बलतृड्भ्रमदाहपित्तरक्त- पित्तनाशित्वम् । स्वादुत्वम् । शीतत्वञ्च । तत्पक्व- फलगुणाः । अस्लत्वम् । उष्णत्वम् । पित्तलत्वम् । कफवातनाशित्वञ्च । तद्बृहत्फलगुणाः । मूत्र- लत्वम् । शीतत्वम् । रूक्षत्वम् । पित्तास्रकृच्छ्र- नाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ अस्य सामान्य- गुणाः । स्वादुत्वम् । गुरुत्वम् । विष्टम्भित्वम् । शीतलत्वम् । मुखप्रियत्वम् । रूक्षत्वम् । अति- मूत्रलत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ त्रपुषी, स्त्री, (त्रपुष + गौरादित्वात् ङीष् ।) कर्क्कटी । इति हेमचन्द्रः । ४ । २५५ ॥ (यथा, “पटोलकैर्व्वारुत्रपुष्यलावूः ॥” इति हारीते प्रथमेस्थाने दशमेऽध्याये ॥) दन्त्यसान्तोऽपि पाठः ॥ त्रपुसं, क्ली, (त्रपते वह्नियोगेन लज्जते इव । त्रप + बाहुलकात् उसः ।) रङ्गम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ कर्कटी । अस्य गुणा यथा, -- “बालं सुनीलं त्रपुसं तेषां पित्तहरं स्मृतम् । तत् पाण्डुकफकृज्जीर्णमस्लं वातकफापहम् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥) त्रपुसी, स्त्री, (त्रपुस + गौरादित्वात् ङीष् ।) महेन्द्रवारुणी । कर्क्कठी । लताविशेषः । शसा इति क्षीरा इति च भाषा । तत्पर्य्यायः । पीतपुष्पा २ काण्डालुः ३ त्रपुकर्क्कटी ४ बहु- फला ५ कोषफला ६ तुन्दिलफला ७ कण्टकी- लता ८ सुधावासा ९ । अस्याः फलस्य गुणाः ।

रुच्यत्वम् । मधुरत्वम् । शिशिरत्वम् । गुरुत्वम् । भ्रमपित्तविदाहार्त्तिवान्तिनाशित्वम् । बहुमूत्र- दत्वञ्च । काण्डालुरित्यत्र कण्टालुरपि पाठः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (अस्या व्यवहारो यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ४५ अध्याये । “त्रपुसीमूलकल्कं वा सक्षौद्रं तण्डुलाम्बुना । पिबेदक्षसमं कल्कं यष्टीमधुकमेव वा ॥”) त्रप्स्यं, क्ली, (द्रप्स्यं निपातनात् दस्य तः ।) द्रप्स्यम् । घनेतरदधि । इत्यमरटीकायां भरत- धृतविद्याविनोदः ॥ पातला दै इति भाषा ॥ त्रयं, क्ली, (त्रयोऽवयवा यस्य । त्रि + “संख्याया अवयवे तयप् ।” ५ । २ । ४२ । इति तयप् । “द्बित्रिभ्यां तयस्यायज्वा ।” ५ । २ । ४३ । इति तयस्यायच् ।) त्र्यवयवम् । इति मुग्ध- बोधम् ॥ तिन इति भाषा ॥ (यथा, मनुः । २ । ७६ । “अकारञ्चाप्युकारञ्च मकारञ्च प्रजापतिः । वेदत्रयात् निरदुहत् भूर्भुवःस्वरितीति च ॥”) त्रयः, पुं, (तरतीति । तॄ + “तरतेर्ड्रिः ।” उणां ५ । ६६ । इति ड्रिः ।) त्रिसंख्या । तिन इति भाषा । त्रिशब्दस्य बहुवचनान्तरूपोऽयम् । अस्य स्त्रीलिङ्गक्लीवलिङ्गयो रूपे तिस्रः त्रीणि । इति व्याकरणम् ॥ तद्वाचकानि यथा, -- कालः १ अग्निः २ भुवनम् ३ गङ्गामार्गः ४ शिवचक्षुः ५ गुणः ६ ग्रीवारेखा ७ कालिदास- काव्यम् ८ वलिः ९ सन्ध्या १० पुरम् ११ पुष्क- रम् १२ रामः १३ विष्णुः १४ ज्वरपादः १५ । इति कविकल्पलता ॥ त्रिसंख्याविशिष्टे, त्रि । इत्यमरः ॥ “तिस्रोभार्य्या त्रिशालाश्च त्रयो भृत्याश्च बान्धवाः । ध्रुवं वेदविरुद्धाश्च न ह्येते मङ्गलप्रदाः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ त्रयी, स्त्री, (त्रय + “टिड्ढेति ।” ४ । १ । १५ । इति ङीप् ।) ऋक्सामयजुर्व्वेदा एतत्त्रितयम् । इत्यमरः । १ । ६ । ३ ॥ (यथा, मनुः । ७ । ४३ ॥ “त्रैविद्येभ्यस्त्रयींविद्यात् दण्डनीतिञ्च शाश्वतीम् । आन्वीक्षिकीञ्चात्मविद्यां वार्त्तारम्भांश्च लोकतः ॥”) पुरन्ध्री । सुमतिः । इति विश्वः ॥ सोमराजी- वृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ दुर्गा । यथा, -- “ऋग्यजुःसामभागेन साङ्गवेदगतापि वा । त्रयीति पठ्यते लोके दृष्टादृष्टार्थसाधिनी ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ त्रयीतनुः, पुं, (त्रयी वेदा एव तनुः शरीरं यस्य । “त्रय्या विद्यया भगवन्तं त्रयीमयं सूर्य्यमात्मानं यजन्ते ।” इति भागवतवाक्यात् । ५ । २० । ४ । अस्य तथात्वम् ।) सूर्य्यः । इति हलायुधः ॥ त्रयीधर्म्मः, पुं, (त्रय्या वेदत्रयेण विहितो धर्म्मः ।) ऋग्यजुःसाम्नां विधानम् । त्रिवेदोक्तकर्म्म । इत्यमरः । १ । ६ । ३ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १५० । ३२ । “सा चेद्धर्म्मकृता न स्यात्त्रयीधर्म्ममृते भुवि ॥”)

त्रयीमुखः, पुं, (त्रयी वेदा मुखे यस्य ।) ब्राह्मणः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४ । ७५ ॥ त्रयोदश, [न्] त्रि, (त्र्यधिका दश इति कर्म्म- धारयः । “त्रेस्त्रयः ।” ६ । ३ । ४८ । इति त्रयस् ।) संख्याविशेषः । १३ तेर इति भाषा । बहुवचनान्तोऽयम् । (यथा, मनुः । ९ । १२९ । “ददौ स दश धर्म्माय कश्यपाय त्रयोदश ॥”) तत्संख्यायुक्तश्च । इत्यमरः ॥ तद्वाचकः । ताम्बूलगुणः १ । इति कविकल्पलता ॥ त्रयोदशः, त्रि, (त्रयोदशानां पूरणः । “तस्य पूरणे डट् ।” ५ । २ । ४८ । इति डट् ।) त्रयोदशानां पूरणः । इति व्याकरणम् ॥ तेरै इत्यादि भाषा । (यथा, रामायणे । २ । ७७ । २२ ॥ “त्रयोदशोऽयं दिवसः पितुर्वृत्तस्य ते विभो ! । सावशेषास्थिनिचये किमिह त्वं विलम्बसे ॥”) त्रयोदशी, स्त्री, (त्रयोदश + टित्त्वात् ङीप् ।) तिथिविशेषः । सा चन्द्रस्य त्रयोदशकलाक्रिया- रूपा त्रयोदशकलाक्रियावच्छिन्नकालरूपा वा । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ तत्र जातस्य फलं यथा, “रूपान्वितः सात्विकभावहीनः सुखी च बाल्ये जननीप्रियश्च । सदालसः शिल्पगुणैकवेत्ता त्रयोदशी जन्मतिथिर्यदि स्यात् ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ इयं धर्म्मस्य तिथिः । इति वराहपुराणम् ॥ त्रस, क धृतौ । ग्रहे । निषेधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-परं-सकं-सेट् ।) एतदाद्याश्चत्वारो रेफ- युक्ताद्याः । क, त्रासयति मृगं व्याधः वधति गृह्णाति निराकरोति वा इत्यर्थः । इति दुर्गा- दासः ॥ त्रस, इ कि भासि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां- पक्षे भ्वां-परं-अकं-सेट् ।) इ, त्रंस्यते । कि, त्रंसयति त्रंसति । भासि दीप्तौ । इति दुर्गादासः ॥ त्रस, ई ण भये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-सेट् । ईदित्वात् अनिड्निष्ठः ।) ई, त्रस्तः । ण, त्रेसतुः तत्रसतुः । त्रसति । इति दुर्गादासः ॥ त्रस, य ई भये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (दिवां- परं-अकं-सेट् । ईदित्वादनिड्निष्ठः ।) य, त्रस्यति । ई, त्रस्तः । इति दुर्गादासः ॥ त्रसं, क्ली, (त्रस्यति बिभेत्यस्मिन् इति । त्रस- भये + घञर्थे कः ।) वनम् । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ त्रसः, त्रि, (त्रसतीति । त्रस भये + पचाद्यच् ।) जङ्गमः । इत्यमरः । ३ । १ । ७४ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ९ । १९ । “ऋजुः प्रणिहितो गच्छंस्त्रसस्थावरवर्ज्जकः ॥”) त्रसरः, पुं, (त्रसन्ति घातूनामनेकार्थत्वात् सूत्राणि वेष्टयन्त्यनेनेति । त्रस + बाहुलकात् अरन् ।) तन्त्रवायोपकरणविशेषः । तासनी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सूत्रवेष्टनम् २ । इत्यमरः । ३ । २ । २४ ॥ तसरः ३ । इति भरतः ॥

पृष्ठ २/६५४

त्रसरेणुः, स्त्री, सूर्य्यभार्य्याविशेषः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ त्रसरेणुः, पुं, (त्रसश्चञ्चलत्वात् भीत इव रेणुः ।) त्रिंशत्परमाणुपरिमाणम् । स गवाक्षान्तर्गते सूर्य्यकिरणे दृश्यते । तत्पर्य्यायः । ध्वंसी २ । यथा, वैद्यकपरिभाषायाम् । “जालान्तरगते सूर्य्यकरे ध्वंसी विलोक्यते । त्रसरेणुस्तु विज्ञेयस्त्रिंशता परमाणुभिः ॥” (द्व्यणुकत्रयात्मकरेणुः । यथा, ब्रह्मवैवर्त्ते । “परमाणुद्वयेनाणुस्त्रसरेणुस्तु ते त्रयः ॥” तथाच मनुः । ८ । १३२ । “जालान्तरगते भानौ यत् सूक्ष्मं दृश्यते रजः । प्रथमन्तत् प्रमाणानां त्रसरेणुं प्रचक्षते ॥”) त्रसुरः, पुं, (त्रस्यतीति । त्रस भये + उरच् ।) भीरुकः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ त्रस्तः, त्रि, (त्रस भये + क्तः ।) भीतः । इति जटाधरः ॥ (यथा, देवीभागवते । १ । ५ । २६ । “प्रत्यञ्चायां विमुक्तायां मुक्ता कोटिस्तथोत्तरा । शब्दः समभवद्घोरस्तेन त्रस्ताः सुरास्तदा ॥”) शीघ्रे, क्ली । यथा, -- “सविरामं त्रितालञ्च एकं शून्यन्तथापरे । शेषे त्रस्तं त्रितालञ्च देवसार इतीर्य्यते ॥” इति सङ्गीतदामोदरः ॥ त्रस्नुः, त्रि, (त्रस्यतीति । त्रस भये + “त्रसि- गृधिधृषिक्षिपेः क्नुः ।” ३ । २ । १४० । इति क्नुः ।) त्रासशीलः । इत्यमरः । ३ । १ । २६ ॥ (यथा, भट्टिः । ६ । ७ । “सीतां सौमित्रिणा त्यक्तां सध्रीचीं त्रस्नुमेकि- काम् । विज्ञायामंस्त काकुत्स्थः क्षये क्षेमं सुदुर्ल्लभम् ॥”) त्रा, ङ पालने । इति कविकल्पद्रुभः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-अनिट् ।) त्रै ङ पालन इत्यत्र कैश्चिददादौ त्रा पठ्यते । इति क्रमदीश्वरः ॥ इति कविकल्पद्रुमटीकायां दुर्गादासः ॥ त्राणं, क्ली, (त्रै + भावे ल्युट् क्तो वा । नुदविदेति पक्षे नत्वम् ।) रक्षणम् । (यथा, शाकुन्तले १ अङ्के । “आर्त्तत्राणाय वः शस्त्रं न प्रहर्त्तुमनागसि ॥” त्रायते इति कर्त्तरि ल्युः । रक्षिता । यथा, महाभारते । १ । २३ । १८ । “त्वं प्रभास्त्वमभिप्रेतं त्वं नस्त्राणमनुत्तमम् ॥” तथाच रघौ । १५ । ३ । “अवेक्ष्य रामं ते तस्मिन् न प्रजह्रुः स्वतेजसा । त्राणाभावे हि शापास्त्राः कुर्व्वन्ति तपसो व्ययम् ॥” त्रायतेऽनेनेति करणे ल्युट् । कवचम् । अस्त्रम् । यथा, महाभारते । ३ । १६८ । १४ । “दंशिता विविधैस्त्राणैर्षिचित्रायुधपाणयः ॥”) त्रायमाणालता । रक्षिते, त्रि । इति मेदिनी । णे, १४ ॥ त्राणा, स्त्री, (त्रायते पालयतीति । त्रै + ल्युः । टाप् ।) त्रायमाणा । इति राजनिर्घण्टः ॥

त्रातं, त्रि, (त्रै + क्तः नुदविदेति नत्त्वाभावः ।) रक्षितम् । इत्यमरः । ३ । १ । १०६ ॥ (यथा, मार्कण्डेये । ८४ । २२ । “त्रैलोक्यमेतदखिलं रिपुनाशनेन त्रातं त्वया समरमूर्द्धनि तेऽपि हत्वा । नीता दिवं रिपुगणा भयमप्यपास्त- मस्माकमुन्मदसुरारिभवन्नमस्ते ॥” भावे क्तः ।) रक्षणे, क्ली ॥ त्रापुषं, त्रि, (त्रपुषेण निर्वृत्तम् । त्रपुष + “तेन निर्वृत्तम् ।” ४ । २ । ६८ । इत्यण् ।) त्रपुष- निर्म्मितम् । इति व्याकरणम् ॥ (त्रपुणो विकारः । “त्रपुजतुनोः षुक् ।” ४ । ३ । १३८ । इत्यण् षुगागमश्च । रङ्गस्य विकारः । इति सिद्धान्त- कौमुदी ॥) त्रायन्ती, स्त्री, (त्रै + सम्पदादित्वात् क्विप् । त्रां त्राणं अयतीति । इ गतौ + शतृ । यद्वा, त्रै ङ पालने + क्वचित् आत्मनेपदी धातुरपि पर- स्मैपदमिछतीति न्यायात् शतृ । “उगितश्च ।” इति ङीप् ।) त्रायमाणा लता । इत्यमरः । २ । ४ । १५० ॥ (यथा, -- “त्रायन्ती तु वरा तिक्ता सरा पित्तकफापहा । ज्वरहृद्रोगगुल्मार्शोभ्रमशूलविषप्रणुत् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) त्राणकर्त्री च ॥ त्रायमाणं, त्रि, (त्रायते इति । त्रै + कर्म्मणि शानच् ।) रक्ष्यमाणम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, अथर्व्ववेदे । ६ । ४ । १ । “त्वष्टा मे दैव्यं वचः पर्जन्यो ब्रह्मणस्पतिः । पुत्त्रैर्भ्रातृभिरदितिर्नु पातु नो दुष्टरं त्रायमाणं सहः ॥”) त्रायमाणा, स्त्री, (त्रायते इति । त्रै + शानच् ।) बला इति बहुला इति च ख्याता । तत्पर्य्यायः । वार्षिकम् २ त्रायन्ती ३ बलभद्रिका ४ । इत्य- मरः । २ । ४ । १०५ ॥ कृतत्रा ५ त्रायमाणिका ६ बलभद्रा ७ सुकामा ८ वार्षिकी ९ गिरिजा १० अनुजा ११ माङ्गल्यार्हा १२ देवबला १३ पालिनी १४ भयनाशिनी १५ अवनी १६ रक्षणी १७ त्राणा १८ । इति राजनिर्घण्टः ॥ सुभद्राणी १९ भद्रनामिका २० । इति रत्न- माला ॥ अस्य गुणाः । शीतत्वम् । मधुरत्वम् । गुल्मज्वरकफास्रभ्रमतृष्णाक्षयग्लानिविषच्छर्द्दि- विनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ पित्त- नाशित्वम् । इति राजवल्लभः ॥ (यथा, -- “पटोलं पिचुमर्द्दञ्च दार्व्वीं कटुकरोहिणीम् । षष्ठ्याह्वां त्रायमाणाञ्च दद्याद्बीसर्पशान्तये ॥” इति चरके चिकित्सास्थाने एकादशेऽध्याये ॥) त्रासः, पुं, (त्रस + भावे घञ् ।) भयम् । इत्यमरः । १ । ७ । २१ ॥ (यथा आर्य्यासप्तशत्याम् । ३७६ । “प्रणयचलितोऽपि सकपटकोपकटाक्षैर्भया- हितस्तम्भः । त्रासतरलो गृहीतः सहासरभसं प्रियः कण्ठे ॥”) मणेर्दोषः । इति मेदिनी । से, ४ ॥

त्रासदायी, [न्] त्रि, (त्रासं भयं ददातीति । दा + णिनिः ।) भयदाता । तत्पर्य्यायः । शङ्कुरः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । १४३ ॥ त्रिंशः, त्रि, (त्रिंशत् + “तस्य पूरणे डट् ।” ५ । २ । ४८ । इति डट् ।) त्रिंशतः पूरणः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, तिथ्यादितत्त्वे । “त्रिंशांशकस्तथा राशेर्भाग इत्यभिधीयते ॥”) त्रिंशकः, त्रि, त्रिंशत्समूहः । समूहार्थे डक- प्रत्ययः । इति सुपद्मव्याकरणम् ॥ (त्रिंशता क्रीतः । त्रिंशत् + “विंशतित्रिंशद्भ्यां ड्वुन्न- संज्ञायाम् ।” ५ । १ । २४ । इति असंज्ञायां ड्वुन् । त्रिंशत्संख्यकद्रव्येण क्रीतः । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥) त्रिंशत्, स्त्री, (त्रयोदशतः परिमाणमस्य । “पङ्क्ति- त्रिंशदिति ।” ५ । १ । ५९ । इति निपातनात् साधुः ।) संख्याविशेषः । त्रिश इति भाषा । एकवचनान्तोऽयम् । त्रिंशद्द्वये त्रिंशतौ । त्रिंशतो बहुत्वे त्रिंशतः । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, मनुः । १ । २२ । “निमेषा दश चाष्टौ च काष्ठा त्रिंशत्तु ताः कलाः । त्रिंशत्कला मुहूर्त्तः स्यादहोरात्रन्तु तावतः ॥”) त्रिंशत्पत्रं, क्ली, (त्रिंशत्संख्यकानि पत्राणि दलानि यस्य ।) कुमुदम् । इति शब्दमाला ॥ त्रिकं, क्ली, (त्रयाणां सङ्घः । “संख्यायाः संज्ञा- सङ्घसूत्राध्ययनेषु ।” ५ । १ । ५८ । इति कन् ।) पृष्ठवंशाधरः । इत्यमरः । २ । ६ । ७६ ॥ (यथा, माघे । १२ । १० । “नस्या गृहीतोऽपि धुवन्विषाणयो- र्युगं ससूत्कारविवर्त्तितत्रिकः ॥”) त्रयम् । इति मेदिनी । के, २६ ॥ (यथा, मनुः । ७ । ५१ । “दण्डस्य पातनञ्चैव वाक्पारुष्यार्थदूषणे । क्रोधजेऽपि गणे विद्यात् कष्टमेतत्त्रिकं सदा ॥”) त्रिपथसंस्थानम् । इति हेमचन्द्रः । ४ । ५२ ॥ त्रिफला । त्रिकटु । त्रिमदः । यथा, सुखबोधे । गुडूचीसारसंयुक्तात्त्रिकत्रयसमन्वयात् । वातरक्तं निहन्त्याशु सर्व्वरोगहरन्त्वयः ॥” (तृतीयेन रूपेण ग्रहणं यस्य । तृतीय + “तावतिथं ग्रहणमिति लुग्वा ।” ५ । २ । ७७ । इति कन् पूरणप्रत्ययस्य च लुक् । तृतीयके, त्रि । यथा, मनुः । ८ । १४२ । “द्विकं त्रिकं चतुष्कञ्च पक्षकञ्च शतं समम् । मासस्य वृद्धिं गृह्णीयात् वर्णानामनुपूर्ब्बशः ॥”) त्रिककुत्, [द्] पुं, (त्रीणि ककुत्-सदृशानि ध्वज- तुल्याणि शृङ्गाणि यस्य ।) त्रिकूटपर्व्वतः । इत्यमरः । २ । ३ । २ ॥ (यथा, शतपथब्राह्मणे । ३ । १ । ३ । १२ । “यत्र वा इन्द्रो वृत्रमहं- स्तस्य यदक्ष्यासीत्तं गिरिं त्रिककुदमकरोत् ॥” विष्णोर्नामविशेषः । यथा, महाभारते । १२ । ३४२ । ९० । “तथैवासं त्रिककुदो वाराहं रूपमास्थितः । त्रिककुत्त्वेन विख्यातः शरीरस्य प्रमापणात् ॥”

पृष्ठ २/६५५

दशरात्रसाध्ययज्ञविशेषः । यथा, तैत्तिरीय- संहितायाम् । ७ । २ । ५ । २ । “त्रिककुद्वा एष यज्ञो यद्दशरात्रः ककुत्पञ्च- दशः ककुदेकविंशः कुकुत्त्रयस्त्रंशो य एवं विद्वान् दशरात्रेण यजते त्रिककुदेव समानानां भवति ॥”) त्रिकटः, पुं, (त्रीन् वातपित्तश्लेष्मदोषान् कटति नाशयतीति । कट + अच् ।) गोक्षुरकः । इति शब्दरत्नावली ॥ त्रिकटु, क्ली, (त्रयाणां कटूनां शुण्ठीमरीचपिप्प- लीनांसमाहारः ।) मिश्रितशुण्ठीमरीचपिप्पल्यः । तत्पर्य्यायः । त्र्युषणम् २ व्योषम् ३ । इत्यमरः । २ । १० । १११ ॥ कटुत्रयम् ४ कटुत्रिकम् ५ । अस्य गुणाः । दीपनत्वम् । श्वासकासत्वगामय- गुल्ममेहकफस्थौल्यमेदःश्लीपदपीनसनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ तन्नामगुणाः । “विश्वोपकुल्या मरिचं त्रयं त्रिकटु कथ्यते । कटुत्रयन्तु त्रिकटु त्र्युषणं व्योषमुच्यते ॥ त्र्युषणं दीपनं हन्ति श्वासकासत्वगामयान् । गुल्ममेहकफस्थौल्यमेदःश्लीपदपीनसान् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ त्रिकण्टं, क्ली, (त्रयाणां कण्टानां बृहत्यग्निदमनी- दुस्पर्शारूपाणां समाहारः ।) मिलितबृहत्यग्नि- दमनीदुस्पर्शात्रयरूपम् । तत्पर्य्यायः । कण्ट- कारीत्रयम् २ कण्टकत्रयम् ३ । इति राज- निर्घण्टः ॥ त्रिकण्टः, पुं, (त्रीणि कण्टानि कण्टकानि यस्य ।) गोक्षुरकः । इति शब्दरत्नावली ॥ पत्रगुप्तवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ तेकाँटासिज इति भाषा । मत्स्यभेदः । टेङ्गरा इति भाषा । अस्य गुणाः । पित्तकफनाशित्वम् । रूक्षत्वम् । अग्निदीपन- त्वम् । लघुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (पर्य्यायोऽस्य यथा, वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ “त्रिकण्टः स्थलशृङ्गाटो गोकण्टोऽथ त्रिकण्टकः । त्रिपुटः कण्टकफलः श्वदंष्ट्रा गोक्षुरः क्षुरः ॥”) कण्टकः, पुं, (त्रीणि कण्टकानि यस्य ।) लघु- गर्गमत्स्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ गोक्षुरक- वृक्षः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २२२ ॥ (यथा, -- “त्रिकण्टः स्थलशृङ्गाटो गोकण्टोऽथ त्रिक- ण्टकः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) त्रिका, स्त्री, (तिस्रोऽस्रयो यस्याः । “संख्यायाः संज्ञासङ्घसूत्राध्ययनेषु च ।” ५ । १ । ५८ । इति कन् । ततष्टाप् ।) कूपोपरिस्थपट्टप्रान्तभागः । भूमिष्ठकूपपट्टम् । इत्यन्ये ॥ कूपस्य समीपे रज्जुधारणार्थं त्रिस्त्रिदारुयन्त्रम् । इति स्वामी ॥ इत्यमरटीकायां भरतः ॥ त्रिकायः, पुं, (त्रिकं आध्यात्मिकाधिभौतिकाधि- दैविकदुःखत्रयं अयति गच्छत्यस्मादिति । अय गतौ + अपादाने घञ् । यद्वा, त्रिकं त्रिकाल- मयति वेत्तीति । अय + अच् ।) बुद्धः । इति हेमचन्द्रः । २ । १४८ ॥

त्रिकार्षिकं, क्ली, (कर्षाय हितम् कार्षिकम् । त्रयाणां कार्षिकाणां समाहारः ।) मिलित- नागरातिविषामुस्तात्रयरूपम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ त्रिकालज्ञः, पुं, (त्रिकालं वर्त्तमानातीतभवि- ष्यत्कालविवरणं जानातीति । ज्ञा + “आतो- ऽनुपसर्गे कः ।” ३ । २ । ३ । इति कः ।) बुद्धः । इति हेमचन्द्रः । २ । १४६ ॥ सर्व्वज्ञे, त्रि ॥ (यथा, बृहत्संहितायाम् । १७ । १ । “युद्धं यथा यदा वा भविष्यदादिश्यते त्रिका- लज्ञैः ॥”) त्रिकालदर्शी, [न्] पुं, (त्रिकालं वर्त्तमानातीत- भविष्यद्रूपं पश्यतीति । दृश + णिनिः ।) ऋषिः । इति हलायुधः ॥ भूतभविष्यद्वर्त्तमानवेत्तरि, त्रि ॥ (यथा, बृहसंहितायाम् । २१ । ४ । “प्रध्वंसिन्यपि काले त्रिकालदर्शी कलौ भवति ॥”) त्रिकालवित्, पुं, (त्रिकालं वेत्तीति । विद् + क्विप् ।) बुद्धः । इति हलायुधः ॥ त्रिकालज्ञे, त्रि ॥ त्रिकूटं, क्ली, (त्रिकूटः पर्व्वतः उत्पत्तिस्थानत्वे- नास्त्यस्येति अर्श आदित्वादच् ।) सिन्धुलवणम् । सामुद्रलवणम् । इति रत्नमाला ॥ त्रिकूटः, पुं, (त्रीणि कूटानि शृङ्गाणि यस्य ।) पर्व्वतविशेषः । यस्योपरि लङ्का । (यथा, रामा- यणे । ५ । २ । १ । “स सागरमनाधृष्यमतिक्रम्य महाबलः । त्रिकूटस्य तटे लङ्कां स्थितः स्वस्थो ददर्श ह ॥”) तत्पर्य्यायः । त्रिककुत् २ । इत्यमरः । २ । ३ । २ ॥ सुवेलः ३ त्रिमुकुटः ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ त्रिशृङ्गः ५ । चित्रकूटकः ६ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ (अयन्तु पीठस्थानानामन्यतमः । अत्र भगवती रुद्रसुन्दरीरूपेण विराजते । यथा, देवीभागवते । ७ । ३० । ६६ । “नारायणी सुपार्श्वे तु त्रिकूटे रुद्रसुन्दरी ॥”) क्षीरोदसमुद्रतीरस्थपर्व्वतः । यथा, -- “सर्व्वरत्नमयः श्रीमान् त्रिकूटो नामः पर्व्वतः । सुतः पर्व्वतराजस्य सुमेरोर्भास्करद्युतेः ॥ क्षीरोदजलवीच्या यो धौतामलशिलातलः । उत्थितः सागरं भित्त्वा देवर्षिगणसेवितः ॥ अप्सरोभिः परिवृतः श्रीमान् प्रस्रवणाकुलः । गन्धर्व्वैः किन्नरैर्यक्षैः सिद्धचारणपन्नगैः ॥ विद्याधरैः सपत्नीकैः संयुतैस्तु तपस्विभिः । मृगद्वीपिगजेन्द्रैश्च वृतगात्रो विराजते ॥ पुन्नागैः कर्णिकारैश्च विल्वामलकपाटलैः । चूतनिम्बकदम्बैश्च चन्दनागुरुचम्पकैः ॥ शालैस्तालैस्तमालैश्च शरलार्ज्जुनपिप्पलैः । तथान्यैर्व्विविधैर्वृक्षैः सर्व्वतः समलङ्कृतः ॥ नानाधात्वङ्कितैः शृङ्गैः प्रस्रवद्भिः समन्ततः । शोभितो रुचिरप्रख्यैस्त्रिभिर्व्वर्णैश्च सानुभिः ॥ मृगैः शाखामृगैः सिंहैर्म्मातङ्गैश्च सदामदैः । जीवञ्जीवकसंधुष्टैश्चकोरशिखिनादितैः ॥ तस्यैकं काञ्चनं शृङ्गं सेवते यद्दिवाकरः ।

नानापुष्पसमायुक्तं नानागन्धाधिवासितम् ॥ द्वितीयं राजतं शृङ्गं सेवते यन्निशाकरः । पाण्डराम्बुदसं काशं तुषारचयसन्निभम् ॥ वज्रेन्द्रनीलवैदूर्य्य्यतेजोभिर्भासयन् दिशः । तृतीयं ब्रह्मसदनं प्रकृष्टं शृङ्गमुत्तमम् ॥ न तत् कृतघ्नाः पश्यन्ति न नृशंसा न नास्तिकाः । नातप्ततपसो लोके ये च पापकृतो जनाः ॥ तस्य सानुमतः पृष्ठे सरः काञ्चनपङ्कजम् । कारण्डवसमाकीर्णं राजहंसोपशोभितम् ॥ गजो ह्यचलसंकाशो मदाच्चलितलोचनः । तृषितः पातुकामोऽसाववतीर्णश्च तज्जलम् ॥ स लीनः पङ्कजवने यूथमध्यगतश्चरन् । गृहीतस्तेन रौद्रेण ग्राहेणाव्यक्तमूर्त्तिना ॥ गरुडस्थो जगन्नाथो लोकाधारस्तपोधन ! । ग्राहग्रस्तं गजेन्द्रं तं तञ्च ग्राहं जलाशयात् ॥ उज्जहाराप्रमेयात्मा तरसा मधुसूदनः । स्थलस्थं दारयामास ग्राहं चक्रेण माधवः ॥ मोक्षयामास नागेन्द्रं पापेभ्यः शरणागतम् ॥” इति वामनपुराणम् ॥ (घोटकविशेषः । यथा, नकुलकृताश्वचिकित्- सिते । ४ । ९ । “त्रयो यस्य ललाटस्था आवर्त्ता अधरोत्तराः । त्रिकूटः स परिज्ञेयो वाजिवृद्धिकरः परः ॥”) त्रिकूटलवणं, क्ली, (त्रिकूर्ट सामुद्रमिव लवणम् ।) द्रोणीलवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिकोणं, क्ली, (त्रयः कोणा यस्य ।) योनिः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥ (कामरूपपीठ- विशेषः । यथा, शब्दार्थचिन्तामणिधृतवचनम् । “करतोयां समारभ्य यावद्दिक्करवासिनी । शतयोजनविस्तारं त्रिकोणं सर्व्वसिद्धिदम् ॥”) लग्नात् नवपञ्चमलग्ने । इति दीपिका ॥ (त्रिभुज- क्षेत्रभेदः । इति लीलावती ॥) त्र्यस्रे, त्रि । त्रिकोणवस्तूनि यथा । हलः १ शिवचक्षुः २ कामाख्या ३ वह्निमण्डलम् ४ एकारः ५ वज्रम् ६ शृङ्गाटम् ७ शकटादि ८ योनिः ९ । इति कविंकल्पलता ॥ त्रिकोणफलं, क्ली, (त्रिकोणं त्र्यस्रं फलं यस्य ।) शृङ्गाटकम् । इति भावप्रकाशः ॥ त्रिक्षारं, क्ली, (त्रयाणां क्षाराणां समाहारः ।) क्षारत्रयम् । मिलितस्वर्जिकाक्षारयवक्षार- टङ्कणक्षाराणि । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे जारणमारणाधिकारे । “सर्ज्जिका टङ्कणञ्चैव यवक्षार उदाहृतः ॥”) त्रिक्षुरः, पुं, (त्रीणि क्षुराणीवाग्राणि यस्य ।) कोकिलाक्षवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ कुलेखारा इति भाषा ॥ त्रिखं, क्ली, त्रपुषम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ त्रिखट्टं, क्ली, तिसृणां खट्टानां समाहारः । खट्टा- त्रयम् । इत्यमरः । ३ । ५ । ४१ ॥ त्रिखट्टी, स्त्री, (तिसृणां खट्टानां समाहारः । “द्विगोः ।” ४ । १ । २१ । इति ङीप् ।) त्रिख- ट्टम् । इत्यमरः । ३ । ५ । ४१ ॥

पृष्ठ २/६५६

त्रिगणः, पुं, (त्रयाणां धर्म्मार्थकामानां गणो वर्गः ।) त्रिवर्गः । धर्म्मार्थकामाः । इत्यमर- टीकायां नीलकण्ठः ॥ (यथा, किरातार्ज्जुनीये । १ । ११ । “गुणानुरागादिव सख्यमीयिवा- न्न वाधतेऽस्य त्रिगणः परस्परम् ॥”) त्रिगर्त्तः, पुं, (त्रयो गर्त्ता यत्र ।) देशविशेषः । लाहोराख्यदेशैकभागः । तत्पर्य्यायः । जाल- न्धरः २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । २४ ॥ (देशो- ऽयं कूर्म्मविभागे उत्तरस्यामुक्तः । यथा, बृहत्- संहितायाम् । १४ । २५ । “उत्तरतः कैलासः” इत्युपक्रम्य, -- “त्रिगर्त्ततुरगाननाश्वमुखाः ॥” इत्युक्तवान् ॥) तद्देशस्थे पुं भूम्नि । (यथा, महाभारते । २ । २७ । १८ । “ततस्त्रिगर्त्ताः कौन्तेयं दार्व्वाः कोकनदास्तथा । क्षत्त्रिया बहवो राजन्नुपावर्त्तन्त सर्व्वशः ॥”) गणितान्तरम् । इति मेदिनी । ते, ११३ ॥ त्रिगर्त्तकः, पुं, (त्रिगर्त्त एव । स्वार्थे कन् ।) त्रिगर्त्तदेशः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रिगर्त्ता, स्त्री, (त्रयो गर्त्ता यस्याः ।) घुर्घुरिका । (त्रयो बहवो गर्त्ता इव योनिद्वाराणि यस्याः ।) कामुकाङ्गना । इति मेदिनी । ते, ११३ ॥ त्रिगर्त्तिकः, पुं, (त्रयो गर्त्ताः सन्ति यत्र । त्रिगर्त्त + बहुलवचनात् ठन् ।) त्रिगर्त्तदेशः । इति भूरिप्रयोगः ॥ त्रिगुणं, क्ली, (त्रयाणां सत्त्वरजस्तमसां गुणानां समाहारः ।) सत्त्वरजस्तमांसि । इति श्रीभाग- वतम् ॥ (प्रधानः । यथा, भागवते । ४ । २४ । २८ । “यः परं रहसः साक्षात्त्रिगुणाज्जीवसंज्ञितात् ।” “रहसः सूक्ष्मात् त्रिगुणात् प्रधानात् जीव- संज्ञितात् पुरुषाच्च परम् ॥” इति तट्टीकायां स्वामी ॥) त्रयाणां पूरणे गुणत्रययुक्ते च त्रि ॥ (यथा, मनुः । १ । १५ । “महान्तमेव चात्मानं सर्व्वाणि त्रिगुणानि च । विषयाणां ग्रहीतॄणि शनैः पञ्चेन्द्रियाणि च ॥” त्रयो गुणा आवृत्तयो यस्य । त्रिभिर्गुणिते । यथा, रघुः । २ । २५ । “सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य दिनानि दीनोद्धरणोचितस्य ॥”) त्रिगुणा, स्त्री, (त्रयो गुणा यस्याः ।) दुर्गा । यथा, देवीपुराणे ४५ अध्याये । “पदैस्त्रिभिर्व्वलिर्बद्धो रागादित्रिपदाथ वा । उत्पत्तिस्थितिनाशेषु रजादित्रिगुणा मता ॥” (तथाच देवीभागवते । १२ । ६ । ६५ । “त्रिगुणा त्रिपदा तन्द्रीस्तुलसी तरुणातरुः ॥” स्वनामख्यातो बीजभेदः । इति तन्त्रसारः ॥) त्रिगुणाकृतं, त्रि, (त्रिगुणं कर्षणं कृतम् । त्रिगुण + कृतम् । “संख्यायाश्च गुणान्तायाः ।” ५ । ४ । ५९ । इति डाच् ।) वारत्रयकृष्टक्षेत्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९ ॥

त्रिजटा, स्त्री, (तिस्रो जटा यस्याः ।) राक्षसी- विशेषः । यथा, -- “सीतां ताभिरनार्य्याभिर्दृष्ट्वा सन्तर्ज्जितां तदा । राक्षसी त्रिजटा वृद्धा प्रबुद्धा वाक्यमब्रवीत् ॥” इति रामायणे सुन्दरकाण्डे २७ अध्यायः ॥ * ॥ विल्ववृक्षः । यथा, ज्ञानभैरवतन्त्रे ६ पटोले । “शृणु देवि ! प्रवक्ष्यामि रहस्यं त्रिजटोत्तमम् । पत्रं ब्रह्ममयं देवि ! अद्भुतं वरवर्णिनि ! ॥ श्रीशैलशिखरे जातः श्रीफलः श्रीनिकेतनः । विष्णुप्रीतिकरश्चैव मम प्रीतिकरः सदा ॥ ब्रह्मविष्णुशिवाः पत्रे वृन्तञ्च शक्तिरूपिणी । वृन्तमूले तु वज्रं स्यात् पत्रं ब्रह्म त्विदं प्रिये ! ॥ एकञ्च त्रिजटापत्रैर्हरं वा हरिमर्च्चयेत् । कैवल्यं तस्य तेनैव शक्तिपूजा विशेषतः ॥” अन्यत् विल्वशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ (भगवती । सा च गायत्त्रीस्वरूपा । यथा, देवीभागवते । १२ । ६ । ७२ । “त्रिजटा तित्तिरी तृष्णा त्रिविधा तरुणाकृतिः ॥”) त्रिजातकं, क्ली, (त्रिगुणितं जातं सुगन्धिद्रव्य- रूपम् । ततः स्वार्थे कन् ।) मिलिततुल्य- त्वगेलापत्राणि । यथा, -- “एलादित्रिभिरुद्दिष्टं त्रिजातं त्रिसुगन्धिकम् । चातुर्जातं सनागन्तु द्वयं वातकफापहम् ॥” अपि च । “त्वगेलापत्रकैस्तुल्यैस्त्रिसुगन्धि त्रिजातकम् । नागकेशरसंयुक्तं चातुर्जातकमुच्यते ॥” इति स्रजनिर्घण्टः ॥ (अस्य लक्षणपर्य्याया यथा, -- “त्वगेलापत्रकैस्तुल्यैस्त्रिसुगन्धि त्रिजातकम् । तद्द्वयं रेचनं रूक्षं तीक्ष्णोष्णं मुखगन्धहृत् । लघुपित्ताग्निकृद्बल्यं कफवातविषापहम् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) त्रिणं, क्ली, (तृण + पृषोदरादित्वात् साधुः ।) तृणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, तृण- शब्दव्युत्पत्तौ उज्ज्वलदत्तः । ५ । ८ । “रेफेकारसंयुक्तमव्युत्पन्नं शब्दान्तरमस्ति । ‘उत्क्षिप्तत्रिणपत्रपांशुविहगः सौम्यस्वनः पूजितः ।’ इति वराहः ॥”) त्रिणता, स्त्री, (त्रिषु स्थानेषु नता । “पूर्ब्बपदात् संज्ञायामगः ।” ८ । ४ । ३ । इति णत्वम् ।) धनुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, माघे । १९ । ६१ । “स्वगुणेराप्तफलप्राप्तेराकृष्य गणिका इव । कामुका इव नालीकांस्त्रिणताः सहसामुचन् ॥” त्रिणस्य भावः । त्रिण + तल् ।) त्रिणत्वञ्च । (त्रिषु स्थानेषु नते, त्रि । यथा, रामायणे । ६ । २० । २८ । “भिन्नमुष्टिपरिध्वस्तं त्रिणतं रुक्मरञ्जितम् । बाणपातान्तरे रामः पतितं पुरुषर्षभम् । शयानं लक्ष्मणं दृष्ट्वा निराशो जीवितेऽभवत् ॥”) त्रिणाचिकेतः, पुं, (त्रिकृत्वश्चितो नाचिकेतोऽग्नि- र्येन । पूर्ब्बपदादिति णत्वम् ।) यवुर्व्वेदैक-

देशो ग्रन्थः । तद्वेदाध्यायी । (यथा, मनुः । ३ । १८५ । “त्रिणाचिकेतः पञ्चाग्निस्त्रिसुपर्णः षडङ्गवित् ॥” “त्रिणाचिकेतः अध्वर्य्युवेदभागस्तद्व्रतञ्च तद्- योगात् पुरुषोऽपि त्रिणाचिकेतः ॥” इति तट्टी- कायां कुल्लूकभट्टः ॥ नारायणस्य नामविशेषः । यथा, महाभारते १२ । ३३८ । ४ । “पञ्चाग्ने ! त्रिणाचिकेत ! षडङ्गनिधान ! ॥”) त्रितक्षं, क्ली स्त्री, त्रयाणां तक्षाणां समाहारः । तक्षत्रयम् । इत्यमरः । ३ । ५ । ४१ ॥ त्रितयं, क्ली, (त्रयोऽवयवा अस्य । त्रि + “संख्याया अवयवे तयप् ।” ५ । २ । ४२ । इति तयप् ।) त्रयम् । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १११ । १८ । “धर्म्मश्चार्थश्च कामश्च त्रितयं जीविते फलम् । एतत्त्रयमवाप्तव्यमधर्म्मपरिवर्ज्जितम् ॥” त्रिप्राकारे, त्रि । यथा, पञ्चदश्याम् । १ । ४६ । “त्रितयीमपि तां मुक्त्रा परस्परविरोधिनीम् । अखण्डं सच्चिदानन्दं महावाक्येन लक्ष्यते ॥”) त्रिदण्डः, पुं, (त्रिदण्डं चतुरङ्गुलगोबालवेष्टना- दन्योन्यसम्बन्धं अस्त्यस्येति । अर्शआदित्वा- दच् ।) सन्न्यासाश्रमः । यथा, -- “यस्त्वसंयतषड्वर्गः प्रचण्डेन्द्रियसारथिः । ज्ञानवैराग्यरहितस्त्रिदण्डमुपजीवति ॥” इति श्रीभागवतम् ॥ (त्रयाणां दण्डानां समाहारः । यतित्रिदण्डे, क्ली । यथा, महाभारते । १२ । ३२० । १५५ । “सप्ताङ्गस्यास्य राज्यस्य त्रिदण्डस्येव तिष्ठतः । अन्योन्यगुणयुक्तस्य कः केन गुणतोऽधिकः ॥” कायवाङ्मनोदण्डत्रये । यथा, मनुः । १२ । ११ । “त्रिदण्डमेतन्निक्षिप्य सर्व्वभूतेषु मानवः । कामक्रोधौ तु संयम्य ततः सिद्धिं नियच्छति ॥ “सत्त्वमात्मा शरीरञ्च त्रयमेतत्त्रिदण्डवत् । लोकास्तिष्ठति संयोगात्तत्र सर्व्वं प्रतिष्ठितम् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥) त्रिदण्डी, [न्] पुं, (त्रिदण्डमस्त्यस्येति । इनिः ।) त्रिदण्डधारियतिः । (यथा, महाभारते । १२ । ३२० । ८ । “तया जगदिदं कृत्स्नमटन्त्या मिथिलेश्वरः । तत्र तत्र श्रुतो मोक्षे कथ्यमानस्त्रिदण्डिभिः ॥”) कायवाङ्मनोदण्डयुक्तः । इति श्रीभागवतम् ॥ (यथा, मनुः । १२ । १० । “वाग्दण्डोऽथ मनोदण्डः कायदण्डस्तथैव च । यस्यैते निहिता बुद्धौ त्रिदण्डीति स उच्यते ॥”) यज्ञोपवीतम् । इति लोकप्रसिद्धिः ॥ त्रिदला, स्त्री, (त्रीणि त्रीणि दलानि पत्राणि यस्याः ।) गोधापदी लता । इति जटाधरः ॥ त्रिदलिका, स्त्री, (त्रीणि दलानि यस्याः । कापि अत इत्वम् ।) चर्म्मकषा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ त्रिदशः, पुं, (तृतीया यौवनाख्या दशा यस्य । त्रिशब्दस्यात्र त्रिभागवत् तृतीयार्थकता । यद्बा, तिसो जन्मसत्त्वाविनाशाख्याः न तु मर्त्त्यानामिव

पृष्ठ २/६५७

वृद्धिपरिणामक्षयाख्याः दशा यस्य । यद्बा, त्रीन् तापान् दशति नाशयतीति । दन्श + मूलविभुजादित्वात् कः पृषोदरादित्वात् न- लोपः । यद्बा, त्र्यधिकास्त्रिरावृत्ताश्च दश परिमाणमस्य । समासे डच् । शाकपार्थि- वादिवत् मध्यलोपः ।) देवः । इत्यमरः । १ । १ । ७ ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ८५ । १९ । “न्यवसत् परमप्रीतो ब्राह्मा च त्रिदशैः सह ॥” ते च अर्का द्वादश १२ रुद्रा एकादश ११ वसवोऽष्टौ ८ विश्वेदेवौ द्वौ २ समुदायेन त्रय- स्त्रिंशत् ३३ ॥ त्रिंशत् परिमिते, त्रि । यथा, महाभारते । १ । ११३ । २१ । “ततः स कौवरो राजा विहृत्य त्रिदशा निशाः ॥”) त्रिदशदीर्घिका, स्त्री, (त्रिदशानां देवानां दीर्घिका ।) स्वर्गङ्गा । इति हेमचन्द्रः । ४ । १४७ ॥ त्रिदशमञ्जरी, स्त्री, (त्रिदशप्रिया मञ्जरी यस्याः ।) तुलसी । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तुलसीशब्देऽस्या गुणादयो व्याख्याताः ॥) त्रिदशायुधं, क्ली, (त्रिदशानां देवानां आयुधम् ।) वज्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रिदशारिः, पुं, (त्रिदशानामरिः शत्रुः ।) असुरः । इति शब्दरत्नावली ॥ त्रिदशालयः, पुं, (त्रिदशानां देवानां आलयः ।) स्वर्गः । इत्यमरः । १ । १ । ६ ॥ (यथा, महा- भारते । १ । ७६ । ६६ । “गुरोरुष्य सकाशे तु दशवर्षशतानि सः । अनुज्ञातः कचो गन्तुमियेष त्रिदशालयम् ॥”) सुमेरुपर्व्वतः । इति हलायुधः ॥ त्रिदशावासः, पुं, (त्रिदशानां सुराणां आवासो वासस्थानम् ।) स्वर्गः । इति हलायुधः ॥ त्रिदशाहारः, पुं, (त्रिदशानां आहारः ।) अमृ- तम् । इति हलायुधः ॥ त्रिदशेश्वरी, स्त्री, (त्रिदशानामिन्द्रादिदेवाना- मीश्वरी ।) दुर्गा । यथा, -- “सुराङ्गास्त्रिदशा देवा नन्दिनी दुन्दूभिर्म्मता । तेषाञ्च वन्दिनी नन्दी ईशत्वात् त्रिदशेश्वरी ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ (गङ्गा । यथा, काशीखण्डे । २९ । ७२ । “तपणी तीर्थतीर्था च त्रिपथा त्रिदशेश्वरी ॥”) त्रिदिनस्पृक्, [श्] पुं, (त्रिदिनं चान्द्रदिनत्रयं स्पृशतीति । स्पृश् + क्विप् ।) त्र्यहस्पर्शः । यथा, “तिथ्यन्तद्बयमेको दिनवारः स्पृशति यत्र तद्- भवत्यवमदिनम् । त्रिदिनस्पृक् दिनत्रयस्पर्शना- दह्नः ।” इति ज्योतिषतत्त्वम् ॥ त्रिदिवः, पुं, (त्रयो ब्रह्मविष्णुरुद्रा दीव्यन्त्यत्रेति । दिव + “हलश्च ।” ३ । २ । १२१ । इति घञ् । संज्ञापूर्ब्बकत्वात् न गुणः । यद्वा, दीव्यन्तीति दिवाः । इगुपधज्ञेति कः । त्रयः सत्त्वरजस्तमो- रूपाः दिवाः क्रीडका विलासका इत्यर्थः यत्र । “तृतीया द्यौस्त्रिदिवः । घञर्थे कविधानं वृत्ति-

विषये संख्याशब्दस्य पूरणार्थत्वं त्रिभागवत् ।” इति शिशुपालवधटीकायां मल्लिनाथः । १ । ३६ ।) स्वर्गः । इत्यमरः । १ । १ । ६ ॥ (यथा, मनुः । ९ । २५३ । “रक्षणादार्य्यवृत्तानां कण्टकानाञ्च शोधनात् । नरेन्द्रास्त्रिदिवं यान्ति प्रजापालनतत्पराः ॥”) क्ली, आकाशः । इति हेमचन्द्रः ॥ त्रिदिवा, स्त्री, नदीभेदः । इति मेदिनी । वे, ३७ ॥ (यथा, मत्स्यपुराणे । ११३ । ३१ । “त्रिभामा ऋषिकुल्या च इक्षुदा त्रिदिवा- चला ॥”) त्रिदिवेशः, पुं, (त्रिदिवस्य स्वर्गस्य ईशः ।) देवः । इत्यमरः । १ । १ । ७ ॥ त्रिदिवोद्भवा, स्त्री, (त्रिदिवादुद्भवो यस्याः ।) स्थूलैला । इति राजनिर्घण्टः ॥ (गङ्गा । स्वर्गोद्भवमात्रे, त्रि । इति व्युत्पत्तिलब्धोऽर्थः ॥) त्रिदृक्, [श्] पुं, (तिस्रः दृशो नेत्राणि यस्य ।) शिवः । इति हेमचन्द्रः । २ । ११० ॥ त्रिदोषं, क्ली, (त्रयाणां दोषानां समाहारः ।) दोषत्रयम् । वातपित्तकफरूपम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ त्रिदोषजः, त्रि, (त्रिदोषाज्जायते इति । जन + “पञ्चम्यामजातौ ।” ३ । २ । ९८ । इति डः ।) त्रिदोषजनितः । सन्निपातरोगः । यथा, -- “चिरज्वरे वातकफोल्वणे वा त्रिदोषजे वा दशमूलमिश्रः । किराततिक्तादिगणः प्रयोज्यः शुद्ध्यर्थिने वा त्रिवृता विमिश्रः ॥” इति चक्रपाणिदत्तः ॥ (“दृष्ट्वा त्रिदोषजं घोरं ज्वरं प्राणापहारकम् । तस्मादादौ कफस्यास्य शोधनं परिकीर्त्तितम् ॥ न कुर्य्यात् पित्तशमनं यदीच्छेदात्मनो यशः । कफो वातो बलीयांस्तु सद्यो हन्ति रुजातुरम् ॥ लङ्घनं वमनं वारि ष्ठीवनं स्यात्त्रिदोषजे । त्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा सप्तरात्रमथापि वा ॥ लङ्घनञ्च समुद्दिष्टं ज्ञात्वा दोषबलाबलम् । कफं विशोधितं ज्ञात्वा ततो वातनिवारणम् ॥ पित्तसंशमनं कार्य्यं ज्ञात्वा पित्तस्य कोपनम् । शोधनीयौ वातकफौ न तु पित्तं विनाशयेत् ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने द्बितीयेऽध्याये ॥) त्रिधा, व्य, (त्रि + “संख्याया विधार्थे धा ।” ५ । ३ । ४२ । इति धा ।) त्रिप्रकारः । इति मुग्धबोधम् ॥ यथा, वराहपुराणे । “नारायणः परो देवः सत्त्वरूपो जनार्द्दनः । त्रिधात्मानं स भगवान् ससर्ज परमेश्वरः ॥” (यथा, महाभारते । १३ । १४१ । ७८ । “धर्म्मेणार्थः समाहार्य्यो धर्म्मलब्धं त्रिधा धनम् । कर्त्तव्यं धर्म्मपरमं मानवेन प्रयत्नतः ॥”) त्रिधातुः, पुं, (त्रीन् धर्म्मार्थकामान् दधाति पुष्णा- तीति । धा + तुन् ।) गणेशः । इति त्रिकाण्ड- शेषः ॥ (त्रयाणां घातूनां समाहारः ।) धातु- त्रये, क्ली ॥

त्रिधामा, [न्] पुं, (त्रीणि भूरादीनि सत्त्वा- दीनि वा धामानि स्थानानि यस्य ।) विष्णुः । (यथा, मुकुन्दमालायाम् । ११ । “तृष्णातोये मदनपवनोद्धूतमोहोर्मिमाले दारावर्त्ते सहजतनयग्राहसङ्घाकुले च । संसाराख्ये महति जलधौ मज्जतां नस्त्रिधामन् ! पादाम्भोजे वरद ! भवतो भक्तिनावे प्रसीद ॥”) शिवः । अग्निः । मृत्युः । इति शब्दार्थकल्प- तरुः ॥ (दशमद्वापरस्य व्यासः । यथा, देवी- भागवते । १ । ३ । २८ । “स्वारस्वतस्तु नवमे त्रिधामा दशमे तथा ॥”) धामत्रये, क्ली स्त्री च ॥ (क्ली, स्वर्गः । यथा, भागवते । ३ । २४ । २० । “हंसो हंसेन यानेन त्रिधाम परमं ययौ ॥” “त्रिधाम तृतीयं धाम स्वर्गः तस्य परां काष्ठां सत्यलोकम् ॥” इति तट्टीकायां स्वामी ॥) त्रिधारकः, पुं, (त्रिस्रो धारा यस्य । ततः स्वार्थे संज्ञायां वा कन् ।) गुण्डतृणम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ (त्रयाणां धारकानां समाहारः ।) धारकत्रये, क्ली ॥ त्रिधारस्नुही, स्त्री, (त्रिषु भागेषु धारा यस्याः । सा एव स्नुही ।) स्नुहीविशेषः । तत्पर्य्यायः । त्र्यस्रः २ धारास्नुही ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिनयनः, पुं, (त्रीणि चन्द्रसूर्य्याग्निरूपाणि नय- नानि यस्य । “क्षुभ्नादिषु च ।” ८ । ४ । ३९ । इति निषेधात् न णत्वम् ।) शिवः । इति हला- युधः ॥ (यथा, महाभारते । १४ । ८ । २७ । “त्रिपुरघ्नं त्रिनयनं त्रिलोकेशं महौजसम् ॥”) नयनत्रये, स्त्री ॥ (लोचनत्रयविशिष्टे, त्रि । यथा, मातृकासरस्वतीध्याने । “मुद्रामोक्षगुणं सुधाढ्यकलसं विद्याञ्च हस्ताम्बुजै- र्बिभ्राणां विशदप्रभां त्रिनयनां वाग्देवता- माश्रये ॥”) त्रिनयना, स्त्री, (त्रीणि नयनानि यस्याः । टाप् ।) दुर्गा । यथा, देवीपुराणे ४५ अध्याये । “पक्षिणां चोत्तरं लोकं तथा ब्रह्मायनं परम् । नयं सन्मार्गधर्म्मत्वं दृष्टौ त्रिनयना मता ॥” त्रिनेत्रः, पुं, (त्रीणि नेत्राणि यस्य ।) शिवः । यथा, नैषधे । १ । ६ । “दिगीशवृन्दांशविभूतिरीशिता दिशां स कामप्रसरावरोधिनीम् । दधार शास्त्राणि दृशं द्वयाधिकां निजत्रिनेत्रावतरत्वबोधिकाम् ॥” तस्य गणाः । यथा, मत्स्यपुराणे । “ततः साध्यगणानीशस्त्रिनेत्रानसृजत् पुनः । कोटयश्चतुराशीतिर्जरामरणवर्जिताः ॥ वामः सृजन्नमर्त्त्यांस्तान् ब्रह्मणा विनिवारितः । नैवंविधा भवेत् सृष्टिर्ज्जरामरणवर्ज्जिता ॥” त्रिनेत्रचूडामणिः, पुं, (त्रिनेत्रस्य महादेवस्य चूडामणिः शिरोभूषणम् ।) चन्द्रः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥

पृष्ठ २/६५८

त्रिनेत्रा, स्त्री, (त्रीणि नेत्राणीव शरीरे यस्याः ।) वाराहीकन्दूः । इति राजनिर्घण्टः ॥ नेत्रत्रय- युक्ता च ॥ त्रिपताकं, क्ली, (तिस्रः पताका इव रेखा यत्र ।) रेखात्रयाङ्कितभालम् । इति हारावली । ११४ ॥ (तिस्रः पताका इव अङ्गुलयो यत्र । त्रिपताक- लक्षणान्विते हस्ते, पुं । यथा, साहित्यदर्पणे । ६ । १५४ । “त्रिपताककरेणान्यानपवार्य्यान्तरा कथाम् । अन्योन्यामन्त्रणं यत् स्याज्जनान्ते तज्जनान्ति- कम् ॥” “यः कश्चिदर्थो यस्माद् गोपनीयस्तस्यान्तरत ऊर्द्ध्वं सर्व्वाङ्गुलिनामितानामिकं त्रिपताकलक्षणं करं कृत्वान्येन सह यन्मन्त्र्यते तत्जनान्तिकम् ॥”) त्रिपत्रं, क्ली, (त्रीणि त्रीणि पत्राणि यत्र ।) दल- त्रययुक्तविल्वपत्रम् । यथा, -- विष्णुरुवाच । “ऊर्द्ध्वपत्रं हरो ज्ञेयः पत्रं वामं विधिः स्वयम् । अहं दक्षिणपत्रञ्च त्रिपत्रदलमित्युत ॥” इति बृहद्धर्म्मपुराणे बिल्वपत्रमाहात्म्ये ११ अध्यायः ॥ त्रिपत्रः, पुं, (त्रीणि त्रीणि पत्राणि यस्य ।) बिल्वः । इति राजनिर्घण्टः ॥ पत्रत्रये, स्त्री ॥ त्रिपत्रकः, पुं, (त्रीणि त्रीणि पत्राणि यस्य ।) पलाशवृक्षः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २०२ ॥ (त्रयाणां पत्राणां समाहारः । ततः कन् । तुलस्यादि पत्रत्रये, क्ली । यथा, देवीपुराणे । “तुलसीकुन्दमालूरपत्राण्याहुस्त्रिपत्रकम् ॥”) त्रिपथं, क्ली, (त्रयाणां पथां समाहारः । “ऋक्- पूरिति ।” ५ । ४ । ७४ । इत्यः ।) त्रिमार्गम् । तेमाथा पथ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । त्रिकम् २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ५२ ॥ “शून्यागारे श्मशाने वा निर्जने वा चतुष्पथे । बिल्वधात्रीद्रुमस्यान्तस्त्रिपथे वा भजेन्निशि । स भवेत् सर्व्वसिद्धीशः सर्व्ववेदविदां वरः ॥” इति गुप्तसाधनतन्त्रम् ॥ (तिसृणां नाडीनां पन्थाः । इति विग्रहे कपाल- कुहरे, पुं । यथा, हठयोगप्रदीपिकायाम् । ३ । ३७ । “कलां पराङ्मुखीं कृत्वा त्रिपथे परियोजयेत् । सा भवेत् खेचरी मुद्रा व्योमचक्रं तदुच्यते ॥”) त्रिपथगा, स्त्री, (त्रिपथे स्वर्गमर्त्त्यपातालमार्गे गच्छतीति । गम + डः ।) गङ्गा । इत्यमरः । १ । १० । ३१ ॥ (अस्या निरुक्तिरुक्ता यथा, रामा- यणे । १ । ४३ । ६ । “गङ्गा त्रिपथगा नाम दिव्या भागीरथीति च । त्रीन् पथो भावयन्तीति तस्मात् त्रिपथगा स्मृता ॥”) त्रिपदा, स्त्री, (त्रयः पादा मूलानि यस्याः । टापि पादस्य पद्भावः ।) हंसपदीवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “गोधापदी तु सुवहा त्रिपदा हंसपद्यपि ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥

(त्रयः पादाश्चरणानि यस्याः । त्रिपादयुक्ते, त्रि । यथा, मनुः । २ । ८१ । “ओङ्कारपूर्व्विकास्तिस्रो महाव्याहृतयोऽव्ययाः । त्रिपदा चैव सावित्री विज्ञेयं ब्रह्मणो मुखम् ॥”) त्रिपदिका, स्त्री, (त्रयः पादा अस्याः इति त्रिपदी ततः संज्ञायां कन् ततष्टाप् ।) अर्घ्यार्थधातु- निर्म्मितत्रिपादयुक्तशङ्खाधारः । इति तन्त्र- सारः ॥ (“तत्र त्रिपदिकामारोप्य तदुपरि शङ्खं स्थापयेत् ।” इति पूजापद्धतिः ॥) त्रिपदी, स्त्री, (त्रयः पादा अस्याः । ङीपि पद्भावः ।) गोधापदी । इति रत्नमाला ॥ हस्ति- गात्रबन्धः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २९६ ॥ (हस्ति- पादबन्धनम् । इति यादवः ॥ यथा, रघुः । ४ । ४८ । “नास्रसत् करिणां ग्रैवं त्रिपदीच्छेदिनामपि ॥”) त्रिपादयुक्ता । पदत्रयम् । इति व्याकरणम् ॥ भाषाकवितायाश्छन्दोविशेषः । यथा, -- “पज्झटिकान्ता यदि यमकान्ता द्बादश परिणतमात्रा । किन्नरगीतिः तदिति निवीतिः स्यार्द्धसमाक्षरगात्रा ॥” स्यपादान्त उदाहृतः । “यैषा सङ्गीतके नित्यं निवीतिः किन्नराख्यिका । सैव स्यात् प्राकृते गाने त्रिपदीति परिश्रुता ॥” इति काव्योदयः ॥ (त्रिषु मार्गेषु पादो गमनं यस्याः । गङ्गा । यथा, काशीखण्डे । २९ । ७६ । “त्रैलोक्यलक्ष्मीस्त्रिपदी तथ्या तिमिरचन्द्रिका ॥”) त्रिपर्णः, पुं, (त्रीणि त्रीणि पर्णानि यस्या ।) पलाशः । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिपर्णिका, स्त्री, (त्रीणि त्रीणि पर्णानि यस्याः । संज्ञायां कन् । टापि अत इत्वञ्च ।) कन्द- विशेषः । तत्पर्य्यायः । बृहत्पत्रा २ छिन्न- ग्रन्थिनिका ३ कन्दालुः ४ कन्दवहुला ५ आम्ल- वल्ली ६ विनारुहा ७ त्रिपर्णी ८ । अस्या गुणाः । मधुरत्वम् । शीतत्वम् । श्वासकासविष- व्रणविनाशित्वम् । पित्तप्रकोपशमनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिपर्णी, स्त्री, (त्रीणि त्रीणि पर्णानि यस्याः । गौरादित्वात् ङीष् ।) शालपर्णी । इति भाव- प्रकाशः ॥ (अस्या गुणा यथा, -- “यातुकः शालकल्याणी त्रिपर्णी पीलुपर्णिका । शाकङ्गुरु च रूक्षञ्च प्रायो विष्टभ्य जीर्य्यति । मधुरं शीतवीर्य्यञ्च पुरीषस्य च भेदनम् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने २७ अध्याये ॥) वनकार्पासी । पृश्निपर्णीभेदः । इति रत्नमाला ॥ त्रिपात्, [द्] पुं, (त्रयः पादा अस्य । “संख्या सुपूर्ब्बस्य ।” ५ । ४ । १४० । इति पादस्यान्त- लोपः ।) विष्णुः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (वेदादि- मते संसाररहितो ब्रह्मस्वरूपः पुरुषः । यथा, ऋग्वेदे । १० । ९० । ४ । “त्रिपादूर्द्ध्व उदैत् पुरुषः पादोऽस्येहाभवत् पुनः ॥”

पुराणादिमते वामनावतारे त्रिपात् भूत्वा बलिसकाशात् सर्व्वं राज्यादिकं गृहीतवानित्य- तोऽस्य तथात्वम् । तथाच भागवते । ८ । २० । ३४ । “क्षितिं पदैकेन बलेर्विचक्रमे नभः शरीरेण दिशश्च बाहुभिः ॥ पदं द्वितीयं क्रमतस्त्रिविष्टपं न वै तृतीयाय तदीयमण्वपि । उरुक्रमस्याङ्घ्रिरुपर्य्युपर्य्यथो महर्जनाभ्यां तपसः परं गतः ॥”) ज्वरः । यथा, -- “विद्राविते भूतगणे ज्वरस्तु त्रिशिरास्त्रिपात् ॥” इति श्रीभागवतम् ॥ त्रिपादिका, स्त्री, (त्रयः पादाः मूलानि यस्याः । कप् ततष्टापि अत इत्वम् ।) हंसपदीलता । इति राजनिर्घण्टः ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “हंसपादी हंसपदी कीटमाता त्रिपादिका ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमभागे ॥) त्रिपिष्टपं, क्ली, (त्रिदशानां देवानां पिष्टपं वास- स्थानम् । पृषोदरादित्वात् दशशब्दस्य लोपः । यद्बा, मर्त्त्यपातालापेक्षया तृतीयं पिष्टपम् भुवनम् । वृत्तौ त्रिशब्दस्य त्रिभागवत् पूरणा- र्थता ।) स्वर्गः । इत्यमरः । १ । १ । ६ ॥ (यथा, महाभारते । १ । २०८ । ३५ । “तत् त्रिपिष्टपसङ्काशमिन्द्रप्रस्थं व्यरोचत ॥”) आकाशम् । इति शब्दरत्नावली ॥ त्रिपिष्टपसत्, [द्] पुं, (त्रिपिष्टपे स्वर्गे सीदतीति । सद + क्विप् ।) देवता । इति हलायुधः ॥ त्रिपुटः, पुं, (त्रीणि पुटानि यस्य ।) सतीलकः । तीरम् । इति मेदिनी । के, ४५ । हस्तभेदः । तालकः । इति शब्दरत्नावली ॥ गोक्षुरवृक्षः ॥ इति रत्नमाला ॥ (कलायविशेषः । खेसारी इति भाषा ॥ अस्य पर्य्याया गुणाश्च यथा, -- “त्रिपुटः खण्डिकोऽपि स्यात् कथ्यन्ते तद्गुणा अथ । त्रिपुटो मधुरस्तिक्तस्तुवरो रूक्षणो भृशम् ॥ कफपित्तहरो रुच्यो ग्राहकः शीतलस्तथा । किन्तु खञ्जत्वपङ्गुत्वकारी वातातिकोपनः ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥ “अन्यानि चैव शस्तानि कौलत्थान्युषितानि च । मसूरास्त्रिपुटा बल्याः कलायाद्याश्च वर्ज्जिताः ॥” इति हारीते प्रथमे स्थाने नवमेऽध्याये ॥) त्रिपुटा, स्त्री, (त्रीणि पुटानि दलवृत्तयो यस्याः ।) मल्लिका । सूक्ष्मैला । त्रिवृत् । इति मेदिनी । के, ४५ ॥ कर्णस्फोटा । स्थूलैला । रक्तत्रिवृत् । इति राजनिर्घण्टः ॥ देवीविशेषः । यथा, -- “ऋषिः सम्नोहनश्छन्दो गायत्त्री देवता पुनः । त्रिपुटाख्या द्बिरुक्तैस्तैर्व्वीजैरङ्गानि षट् क्रमात् ॥” अस्या रूपं यथा, -- “पारिजातवने रम्ये मण्डपे मणिकुट्टिमे । रत्नसिंहासने रम्ये पद्मे षट्कोणशोभिते ॥ अधस्तात् कल्पवृक्षस्य निषण्णां देवतां स्मरेत् ।

पृष्ठ २/६५९

चापं पाशाम्बुजसरसिजान्यङ्कुशं पुष्पबाणान् संबिभ्राणां करसरसिजै रत्नमौलिं त्रिनेत्राम् । हेमाब्जाभां कुचभरनतां रत्नमञ्जीरकाञ्ची- ग्रैवेयाद्यैर्व्विलसिततनुं भावयेच्छक्तिमाद्याम् ॥ चामरादर्शताम्बूलकरण्डकसमुद्गकान् । वहन्तीभिः कुचार्त्ताभिर्दूतीभिः परिवारिताम् ॥ करुणामृतवर्षिण्या पश्यन्तीं साधकं दृशा ॥” इति तन्त्रसारः ॥ त्रिपुटी, [न्] पुं, (त्रिपुट इव आकारोऽस्त्य- स्येति । त्रिपुट + इनिः ।) एरण्डवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ त्रिपुटी, स्त्री, (त्रीणि पुटानि यस्याः । गौरादि- त्वात् ङीष् ।) त्रिवृता । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (त्रयाणां ज्ञातृज्ञानज्ञेयरूपाणां पुटानामाका- राणां समाहारः । “द्विगोः ।” इति ङीप् । ज्ञातृज्ञानज्ञेयरूपपुटत्रयम् । यथा, पञ्चदश्याम् । ११ । १४ । “भूतोत्पत्तेः पुरा भूमा त्रिपुटीद्वैतवर्जनात् । ज्ञातृज्ञानज्ञेयरूपा त्रिपुटी प्रलये हि नो ॥”) त्रिपुटीफलः, पुं, (त्रिपुटी पुटत्रयं फले यस्य ।) एरण्डः । इति हारावली । १०८ ॥ त्रिपुण्ड्रं, क्ली, (त्रयाणां पुण्ड्राणां इक्षुवदाका- राणां समाहारः ।) भस्मादिकृतकपालस्थ- तिर्य्यग्रेखात्रयम् । यथा, -- “विना भस्मत्रिपुण्ड्रेण विना रुद्राक्षमालया । पूजितोऽपि महादेवो न स्यात्तस्य फलप्रदः ॥ तस्मान्मृदापि कर्त्तव्यं ललाटेऽपि त्रिपुण्ड्रकम् ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ ब्रह्माण्डपुराणे । “ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं मृदा कुर्य्यात् त्रिपुण्ड्रं भस्मना सदा । तिलकं वै द्बिजः कुर्य्यात् चन्दनेन यदृच्छया ॥ ऊर्द्ध्वपुण्ड्रं द्बिजः कुर्य्यात् क्षत्त्रियश्च त्रिपुण्ड्रकम् । अर्द्धचन्द्रञ्च वैश्यश्च वर्त्तुलं शूद्रयोनिजः ॥” इत्याह्निकाचारतत्त्वम् ॥ “शिवागमे दीक्षितैस्तु धार्य्यं तिर्य्यक्त्रिपुण्ड्रकम् । विष्ण्वागमे दीक्षितस्तु ऊर्द्द्वपुण्ड्रं विधारयेत् ॥” इति नागोजीभट्टधृतसूतसंहिता ॥ (यथा, शब्दचिन्तामणिधृतदेवीभागवतम् । “येषां वपुर्मनुष्याणां त्रिपुण्ड्रेण विना स्थितम् । श्मशानसदृशं तत् स्यान्न प्रेक्ष्यं पुण्यकृज्जनैः ॥” “त्रिपुण्ड्रं ये विनिन्दन्ति निन्दन्ति शिवमेव ते । धारयन्ति च ये भक्त्या धारयन्ति तमेव ते ॥ तिर्य्यग्रेखा प्रदृश्यन्ते ललाटे सर्व्वदेहिनाम् । तथापि मानवा मूर्खा न कुर्व्वन्ति त्रिपुण्ड्रकम् ॥”) त्रिपुण्ड्रकं, क्ली, (त्रिपुण्ड्रमेव । स्वार्थे कः ।) त्रिपुण्ड्रम् । यथा, -- “वक्रा ललाटगास्त्रिस्रो भस्मरेखास्त्रिपुण्ड्रकम् ॥” इति हारावली । ६२ ॥ त्रिपुरं, क्ली, (त्रयाणां पुराणां समाहारः । तद्धि- तार्थेति समासः । पात्रादित्वात् स्त्रीत्वाभावः ।) मयदानवनिर्म्मितं पुरत्रयम् । (यथा, महा- भारते । ३ । ४१ । ३८ ।

“महात्मना शङ्करेण त्रिपुरं निहतं यदा । तदैतदस्त्रं निर्म्मुक्तं येन दग्धा महासुराः ॥”) पुरा असुरा देवैर्निर्जिताः सन्तो मायिनां परमाचार्य्यं मयं शरणमाययुः । स गमनागमने अदृश्या दुर्व्वितर्क्यपरिच्छदा हैमी रौप्यायसीति तिस्रः पुरो निर्म्माय तेभ्यो ददौ ते असुरास्ताभिः पुरीभिरलक्षिताः पूर्ब्बवैरमनुस्मरन्तः सेश्वरान् त्रीन् लोकान् नाशयाञ्चक्रुस्ततः सेश्वरा लोका हरं उपासाञ्चक्रिरे । हरो मा भैष्टेति सुरानु- च्चार्य्य धनुषि शरं सन्धाय पुरेषु व्यमुञ्चत् । तैः शरैः स्पृष्टाः पुरौकसोऽसुरा व्यसवः सन्तो निपेतुः । महायोगी मयस्तानसुरानानीय त्रिपुरस्थितसिद्धामृतरसकूपेऽक्षिपत् तेऽसुरा- स्तद्रसं प्सृष्ट्वा दृढशरीराः सन्त उत्तस्थुस्तदा विष्णुर्गौर्ब्रह्मा च वत्सो भूत्वा त्रिपुरं प्रविश्य रसकूपामृतं पपौ असुरा विष्णुमायया मोहिताः सन्तो न न्यषेधन् तदा विष्णुः स्वाभिः शक्तिभिः शम्भोर्युद्धोपकरणं रथसारथिधनुर्बाणादिकं व्यधात् । ततः शम्भुः सन्नद्धो रथमास्थाय शरन्धनुषि सन्धाय मध्याह्नकाले त्रिपुरं ददाह । इति श्रीभागवतम् ॥ (त्रीणि पुराणि यस्येति विग्रहे त्रिपुरासुरे, पुं । यथा, महाभारते । ७ । २०० । ७६ । “आरुह्य स रथं दिव्यं सर्व्वदेवमयं शिवः । त्रिपुरस्य वधार्थाय स्थाणुः प्रहरतां वरः ॥”) त्रिपुरदहनः, पुं, (त्रिपुरं दहतीति । दह + ल्युः ।) शिवः । इति हारावली । ८ ॥ त्रिपुरभैरवी, स्त्री, (त्रिपुरा धर्म्मार्थकामानां दात्री । सा चासौ भैरवी चेति ।) देवीविशेषः । तन्मन्त्रादि यथा, -- “वैष्णव्या मन्त्रमुख्येषु त्रिपुरायास्ततः शृणु । तस्यास्तु सर्व्वमन्त्राणि त्रयोदशयुतानि वै ॥ विंशतिस्तु सहस्राणि तत्राद्यं वाग्भवं स्मृतम् । द्बितीयं कामराजाख्यं मोहनञ्च तृतीयकम् ॥ आम्रेडितं वाग्भवन्तु चतुर्थं परिकीर्त्तितम् । नेत्रवीजं द्वितीयन्तु द्विरुक्तं वाग्भवं तथा ॥ आद्यं तत् पञ्चमं प्रोक्तं चतुर्भिरपि चाक्षरैः । नेत्रवीजं द्वितीयन्तु प्रथमं परिकीर्त्तितम् ॥ द्वितीयं कामराजन्तु तृतीयं वाग्भवं तथा । एभिस्त्रिभिश्च यन्मन्त्रं तत् षष्ठं परिकीर्त्तितम् ॥ नेत्रवीजद्वितीयेन वाग्भवान्तेन सप्तमम् । तदेव वाग्भवाद्यन्तु अष्टमं परिकीर्त्तितम् ॥ वाग्भवं कामराजञ्चेत्येताभ्यां नवमं स्मृतम् । कामराजं तथैवाद्यं द्वितीयञ्चैव मोहनम् ॥ एकादशमिदं प्रोक्तं तदेवाद्यन्तु वाग्भवम् । द्वादशं कीर्त्तितं मन्त्रं शेषतस्त्रैपुरं महत् ॥ तन्महत् त्रैपुरं मन्त्रं शृणुष्वैकमनास्त्विदम् । प्रान्तादिस्तस्य चाप्यादिर्वह्निर्व्वाग्भवसंज्ञितः ॥ आद्यं त्रिपुरभैरव्या वीजमाद्यं प्रकीर्त्तितम् । उपान्त्यश्च तदादिश्च व्यञ्जनाद्यं वृषाणकः ॥ चतुर्थस्वरविन्द्विन्दूयुक्तश्चैतत् द्वितीयकम् । उपान्त्यश्च तदादिश्च वह्निः शेषस्वरस्तथा ॥

समाप्तिर्बिन्दुसहिता संहितास्तु तृतीयकम् । एतत्तत्त्वं विजानाति यो नरो भुवि भूमणिः ॥ सिद्धविद्याधरेभ्यश्च सोऽधिको मन्मथो महान् । एतत्त्रयोदश प्रोक्ता मन्त्रा मन्त्रेषु चोज्ज्वलाः ॥ विंशतेस्तु सहस्रेभ्यः पराश्चैते प्रकीर्त्तिताः । विंशतेस्तु सहस्राणामाद्यमेतत् प्रकीर्त्तितम् ॥” तस्या ध्यानं यथा, -- “चतुर्भुजां रक्तवर्णां रक्तवस्त्रविभूषिताम् । दक्षिणोर्द्ध्वे स्रजञ्चाधो बिभ्रतीं पुस्तकोत्तमम् ॥ अभयं वामहस्ताभ्यां वरञ्च दधतीं तथा । सहस्रसूर्य्यसङ्काशां त्रिनेत्रां गजगामिनीम् ॥ पीनोत्तुङ्गस्तनयुगां सितप्रेतासनस्थिताम् । स्मितप्रभिन्नवदनां सर्व्वालङ्कारसंयुताम् ॥ तिसृभिर्म्मुण्डमालाभिः शिरोवक्षःकटीषु च । त्रिगुणं त्रिगुणीभूतैः प्रत्येकं परिभूषिताम् ॥ मदिराघूर्णनयनां रक्तदन्तच्छदद्बयाम् । चिन्तयेद्वरदां देवीमेवं त्रिपुरभैरवीम् ॥” इति कालिकापुराणे ७७ अध्यायः ॥ त्रिपुरमल्लिका, स्त्री, (त्रीणि पुराणि दलावृत्तयो यस्याः । सा चासौ मल्लिका चेति ।) पुष्पवृक्ष- विशेषः । त्रिपुरमालिका इति ख्याता । तत्- पर्य्यायः । श्लेष्मघ्ना २ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रिपुरा, स्त्री, (त्रीन् धर्म्मार्थकामान् पुरति पुरतो ददातीति । पुरअग्रगमने अत्र अग्रदाने + “इगु- पधज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः । ततष्टाप् ।) देवीविशेषः । तन्मन्त्रध्यानादिकं यथा, -- “शृणुतं त्रिपुरामूर्त्तेः कामाख्यायास्तु पूजनम् । एतस्या मूलमन्त्रन्तु पूर्ब्बमुत्तरतन्त्रके ॥ युवयोरिष्टयोः सम्यक् क्रमात्तु प्रतिपादितम् । वाग्भवं कामराजन्तु डामरञ्चेति तत्त्रयम् ॥ सर्व्वधर्म्मार्थकामादिसाधनं कुण्डलीयुतम् । त्रीन् यस्मात् पुरतो दद्यात् दुर्गा ध्याता महेश्वरी ॥ त्रिपुरेति ततः ख्याता कामाख्या कामरूपिणी । तस्यास्तु स्नापनं यादृक् कामाख्यायाः प्रकी- र्त्तितम् ॥ तेनैव स्नापनं कुर्य्यात् मूलमन्त्रेण साधकः । त्रिकोणं मण्डलं चास्यास्त्रिपुरन्तु त्रिरेखकम् ॥ मन्त्रन्तु त्र्यक्षरं ज्ञेयं तथा रूपत्रयं पुनः । त्रिविधा कुण्डलीशक्तिस्त्रिदेवानाञ्च सृष्टये ॥ सर्व्वं त्रयं त्रयं यस्मात् तस्मात्तु त्रिपुरा मता ॥ * ॥ दहनं प्लवनं कृत्वा आद्यां मूर्त्तिं विचिन्तयेत् । त्रिधावर्त्याथ हृदये तां मूर्त्तिं शृणु भैरव ! ॥ सिन्दूरपुञ्जसङ्काशां त्रिनेत्रान्तु चतुर्भुजाम् । वामोर्द्ध्वे पुष्पकोदण्डं धृत्वाधः पुस्तकं तथा ॥ दक्षिणोर्द्ध्वे पञ्चबाणानक्षमालां दधात्यधः । चतुर्णां कुणपानान्तु पृष्ठेऽन्यं कुणपान्तरम् ॥ निधाय तस्य पृष्ठे तु समपादेन संस्थिताम् । जटाजूटार्द्धचन्द्रैस्तु समाबद्धशिरोरुहाम् ॥ नग्नां त्रिवलिभङ्गेन चारुमध्यां मनोहराम् । सर्व्वालङ्कारसम्पूर्णां सर्व्वाङ्गसुन्दरीं शुभाम् ॥ स्रवद्द्रविणसन्दोहां सर्व्वलक्षणसंयुताम् । एवन्तु प्रथमं ध्यात्या त्रिधात्मानञ्च चिन्तयेत् ॥ * ॥

पृष्ठ २/६६०

द्वितीयं त्रिपुरारूपं तथैव तु तृतीयकम् । आवाहनार्थं देव्यास्तु चिन्तयेत् योनिमुद्रया ॥ वन्धूकपुष्पसङ्काशां जटाजूटेन्दुमण्डिताम् । सर्व्वलक्षणसम्पूर्णां सर्व्वालङ्कारभूषिताम् ॥ उद्यद्रविप्रख्यवस्त्रां पद्मपर्य्यङ्कसंस्थिताम् । मुक्तारत्नावलीयुक्तां पीनोन्नतपयोधराम् ॥ बलीविभङ्गचतुरामासवामोदमोदिताम् । नेत्राह्लादकरीं शुद्धां क्षोभिणीं जगतां तथा ॥ त्रिनेत्रां योगनिद्रां यामीषद्धाससमायुताम् । नवयौवनसम्पन्नां मृणालाभचतुर्भुजाम् ॥ वामोर्द्ध्वे पुस्तकं धत्ते अक्षमालान्तु दक्षिणे । वामेनाभयदां देवीं दक्षिणाधोवरप्रदाम् ॥ प्रस्रवद्रक्तसूर्य्याभां शिरोमालान्तु बिभ्रतीम् । आपादलम्बिनीं कल्पद्रुममासाद्य संस्थिताम् ॥ कदम्बोपवनान्तःस्थां कामाह्लादकरीं शुभाम् । द्वितीयां त्रिपुरां ध्यायेदेवं रूपां मनोहराम् ॥ * ॥ तृतीयं त्रिपुरारूपं शृणु वेतालभैरव ! । जवाकुसुमसङ्काशां मुक्तकेशीं वराननाम् ॥ सदाशिवं हसन्तन्तु प्रेतवद्बिनिधाय वै । हृदये तस्य देवस्य ह्यर्द्धपद्मासनस्थिताम् ॥ रक्तोत्पलैर्म्मिश्रितान्तु मुण्डमालां पदानुगाम् । ग्रीवायां धारयन्तीन्तु पीनोन्नतपयोधराम् ॥ चतुर्भुजां तथा नग्नां दक्षिणोर्द्ध्वेऽक्षमालिनीम् । वरदां तदधो वामे जगन्मायां तथाभयम् ॥ अधस्तु पुस्तकं धत्ते त्रिनेत्रां हसिताननाम् । स्रवद्द्रविणभोगार्त्तां तथा सर्व्वाङ्गसुन्दरीम् ॥ एवंविधं तृतीयन्तु रूपं ध्यायेत्तु पूजकः । आद्यन्तु वाग्भवं रूपं द्बितीयं कामराजकम् ॥ डामरं मोहनञ्चापि तृतीयं परिकीर्त्तितम् । एकैकन्तु त्रिरूपाणि प्राग्विचिन्त्याथ साधकः ॥ मन्त्रत्रयेण प्रत्येकं हृदि षोडशकैस्तथा । पूजयेदुपचारैस्तु बहिर्यद्वत्तथैव च ॥” इति कालिकापुराणे ६२ अध्यायः ॥ (अस्याः वीजम् । “हसरैँ” “हसकलरीँ” “हसरौँ” इति मन्त्रकोषः ॥ ऋग्वेदान्तर्गतोप- निषद्विशेषः । यथा, मुक्तिकोपनिषदि । “सहो- वाच श्रीरामः । ऐतरेयकौषीतकीनादबिन्द्वात्म- प्रबोधनिर्व्वाणमुद्गलाक्षमालिकात्रिपुरासौभाग्य- बह्वृचानामृग्वेदगतानां दशसंख्यकानामुपनिषदां वाङ्मे मनसीति शान्तिः ॥” नगरीविशेषः । यथा, महाभारते । ३ । २५३ । ९ । “मोहनं पत्तनञ्चैव त्रिपुरां कोशलां तथा । एतान् सर्व्वान् विनिर्जित्य करमादाय सर्व्वशः ॥”) त्रिपुरान्तकः, पुं, (त्रिपुरस्य अन्तकः ।) शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३५ ॥ (यथा, काशीखण्डे १०० अध्याये । “लाङ्गलीशमथालोक्य ततस्तु त्रिपुरान्तकम् ॥” तथाच महालिङ्गेश्वरतन्त्रे शिवशतनामस्तोत्रे । “आशुतोषो मित्रमध्ये शत्रूणां त्रिपुरान्तकः ॥”) त्रिपुरी, स्त्री, देशविशेषः । त्रिपुरा इति ख्याता । तत्पर्य्यायः । चेदिनगरी २ । इति हेमचन्द्रः । ४ । ४१ ॥

त्रिपुषा, स्त्री, (त्रीन् वातादिदोषत्रयान् पुष्णा- तीति । पुष + कः । ततष्टाप् ।) कृष्णत्रिवृत् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ त्रिपृष्ठः, पुं, (त्रयो वंश्याः पृष्ठे पश्चिमप्रदेशे- ऽस्येति ।) राजभेदः । तत्पर्य्यायः । प्राजा- पत्यः २ । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३५९ ॥ त्रिफला, स्त्री, (त्रयाणां फलानां समाहारः । अजादित्वात् “द्विगोः ।” ४ । १ । २१ । इति न ङीप् ।) मिलितसमभागहरीतकीविभीतका- मलकीफलानि । तत्पर्य्यायः । त्रिफली २ फलत्रयम् ३ फलत्रिकम् ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्या गुणाः । त्रिदोषनाशित्वम् । नात्युष्णत्वम् । मलभेदित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ तन्नामगुणाः । “पथ्याविभीतधात्रीणां फलैः स्यात्त्रिफला समैः । फलत्रिकञ्च त्रिफला सा वरा च प्रकीर्त्तिता ॥ त्रिफला कफपित्तघ्नी मेहकुष्ठहरा सरा । चक्षुष्या दीपनी रुच्या विषमज्वरनाशिनी ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (“हरीतक्याश्चामलक्या विभीतस्य फलन्तथा । त्रिफलेत्युच्यते वैद्यैर्वक्ष्यामि भागनिर्णयम् ॥ एकभागं हरीतक्या द्बौ भागौ च विभीतकम् । आमलक्यास्त्रिभागञ्च सहैकत्र प्रयोजयेत् । त्रिफला कफपित्तघ्नी महाकुष्ठविनाशिनी ॥ आयुष्या दीपनी चैव चक्षुष्या व्रणशोधिनी । वणप्रदायिनी घृष्ट्वा विषमज्वरनाशिनी ॥ सर्व्वरोगप्रशमनी मेधास्मृतिकरी परा । वक्ष्यामि योगयुक्तिञ्च रोगे रोगे पृथक् पृथक् ॥ वाते घृतगुडोपेता पित्ते समधुशर्करा । श्लेष्मणि त्रिकटूपेता मेहे समधुवारिणा ॥ कुष्ठे च घृतसंयुक्ता सैन्धवेनाग्निमान्द्यहा । चक्षुर्धावनके क्वाथो नेत्ररोगनिवारणः ॥ घृतेन हरते कण्डूं भातुलुङ्गरसैर्वमिम् । गुल्मार्शः शूरणगुडैः सद्यः स्याद्गुणकारकः ॥ क्षीरेण राजयक्ष्माणं पाण्डुरोगं गुडेन च । भृङ्गराजरसेनापि घृतेन सह योजितः ॥ बलीपलितहन्ता च तथा मेधाकरः स्मृतः । सक्षीरः सगुडः क्वाथो विषमज्वरनाशनः ॥ सशर्कराघृतक्वाथः सर्व्वजीर्णज्वरापहः ॥ एषा नराणां हितकारिणी च सर्व्वप्रयोगे त्रिफला स्मृता च । सर्व्वामयानां शमनी त्त सद्यः सतेजकान्तिं प्रतिमां करोति ॥ शोथे तथा कामलपाण्डुरोगे तथोदरे मूत्रयुता हिता च । हितातिसारे ग्रहणीविकारे हिता च तक्रेण फलत्रिका च ॥ क्षीणेन्द्रिये यक्ष्मणि जीर्णरोगे क्षीरेण यक्ता त्रिफला हिता च । स्यान्नेत्ररोगे च शिरोगदे च कुष्ठे च कण्डूव्रणपीडिते च । मूत्रग्रहे कामलकेऽग्निमान्द्ये हिता जलेन त्रिफला हि कल्कः ॥

स शीतकाले गुडनागरेण सशर्करा क्षीरयुता तथोष्णे । वर्षासु शुण्ठी सहिता नराणां फलत्रिका सर्व्वरुजाहरा स्यात् ॥” इति महर्ष्यात्रेयभाषिते हारीतोत्तरे कल्प- स्थाने त्रिफलाकल्पोनाम द्बितीयोऽध्यायः ॥) त्रिफली, स्त्री, त्रिफला । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिबलीकं, क्ली, (तिस्रो बल्यो यत्र । कप् ।) पायुः । इति हेमचन्द्रः । ३ । २७६ ॥ त्रिभण्डी, स्त्री, (त्रीन् वातादिदोषान् भण्डति परिहसतीति । भण्ड परिहासे + अण् । ततो ङीप् ।) त्रिवृता । इत्यमरः । २ । ४ । १०८ ॥ (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “त्रिवृद्वृकाक्षी सुवहा त्रिभण्डी त्रिपुटा च सा । व्याघ्रादनी कूटरणा निःसृता त्रिवृता कणा ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥ यथाच सुश्रुते चिकित्सितस्थाने । १७ । “श्यामा त्रिभण्डी त्रिफला सुसिद्धं हरिद्रयो रोध्रकवृक्षयोश्च । घृतं सदुग्धं व्रणतर्पणेन हन्याद्गतिं कोष्ठगतापि या स्यात् ॥”) त्रिभद्रं, क्ली, (त्रिषु नखक्षतदन्तक्षतमर्द्दनेष्वपि भद्रं यस्मिन् ।) सुरतम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रिभुवनं, क्ली, त्रयाणां भुवनानां समाहारः । (तद्धितार्थेत्यादिना समासः । पात्रादित्वात् न ङीप् । पां २ । ४ । १७ ।) त्रिलोकी । इति व्याकरणम् ॥ (यथा, भागवते । ३ । ११ । ३० । “तावत्त्रिभुवनं सद्यः कल्पान्तैधितसिन्धवः । प्लावयन्त्युत्कटाटोपचण्डवातेरितोर्म्मयः ॥”) त्रिमदः, पुं, (त्रयानां मदानां ससाहारः । अभि- धानात् पुंस्त्वम् ।) मुस्ताचित्रकविडङ्गानि । इति वैद्यकम् ॥ (यथा, वैद्यकपरिभाषायाम् । विडङ्गमुस्तचित्रञ्च त्रिमदः समुदाहृतः ॥” त्रिगुणितो मदः । विद्याधनाभिजनोत्पन्नं गर्व्व- त्रयम् । यथा, भागवते । ३ । १ । ४३ । “नूनं नृपाणां त्रिमदोत्पथानां महीं मुहुश्चालयतां चमूभिः । वधात् प्रपन्नार्त्तिजिहीर्षयेशो व्युपैक्षताघं भगवान् कुरूणाम् ॥”) त्रिमधु, क्ली, (त्रयाणां मधूनां मधुराणां समा- हारः ।) मिलितसितामाक्षिकसर्पींषि । तत्- पर्य्यायः । मधुरत्रयम् २ मधुत्रयम् ३ । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिमधुः, पुं, (मधुवाता इत्यादयस्त्रयो मधुशब्दा यत्र ।) ऋग्वेदैकदेशः । (यथा, ऋग्वेदे । १ । ९० । ६ -- ८ । “मघुवाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः । माध्वीर्नः सन्तोषधीः ॥ मधुनक्तमुतोषसो मधुमत् पार्थिवं रजः । मधु द्यौरस्तुनः पिता ॥ मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमाँ अस्तु सूर्य्यः । माध्वीर्गावो भवन्तु नः ॥”)

पृष्ठ २/६६१

मधुवातादिऋक्त्रयवेत्ता । यथा, -- “त्रिनाचिकेतस्त्रिमधुस्त्रिसुवर्णः षडङ्गवित् ॥” इति पङ्क्तिपावनवर्णने मार्कण्डेयपुराणम् । ३१ । २३ ॥ तद्व्रतञ्च । तद्व्रताचरणेन यस्तद- ध्यायी सोऽपि । इति विज्ञानेश्वरः ॥ * ॥ श्राद्धे त्रिवारमधुशब्दोच्चारणविधिर्यथा, -- “गायत्त्रीं त्रिः सकृद्बापि जपेद्ब्याहृति- पूर्ब्बिकाम् । मधुवाता इति त्र्यृचं मध्वित्येतत् त्रिकं जपेत् ॥” इति श्राद्धतत्त्वे मिताक्षराधृतपारस्करवचनम् ॥) त्रिमार्गी, स्त्री, त्रयाणां मार्गानां समाहारः । त्रिपथम् । इति व्याकरणम् ॥ त्रिमुकुटः, पुं, (त्रीणि मुकुटानीव शृङ्गान्यस्य ।) त्रिकूटपर्व्वतः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ९६ ॥ त्रिमुखः, पुं, (त्रीणि मुखानि यस्य ।) बुद्ध- विशेषः । इति हेमचन्द्रः । १ । ४१ ॥ त्रिमुखा, स्त्री, (त्रीणि मुखानि यस्याः ।) बुद्ध- देवताभेदः । सा मायादेवी । तत्पर्य्यायः । मारीची २ वज्रकालिका ३ विकटा ४ वज्र- वाराही ५ गौरी ६ पात्रिरथा ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रिमूर्त्तिः, पुं, (तिस्रो मूर्त्तयो यस्य ।) बुद्धः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रि, ब्रह्मविष्णुशिवाख्य- मूर्त्तित्रयवान् । यथा, -- “त्रिमूर्त्तिर्यः सर्गस्थितिविलयकर्म्माणि तनुते ।” इति गङ्गेशोपाध्यायः ॥ (यथाच कुमारे । २ । ४ । “नमस्त्रिमूर्त्तये तुभ्यं प्राक् सृष्टेः केवलात्मने ॥”) त्रियष्टिः, पुं, (त्रिषु वातपित्तकफात्मकेषु दोषेषु यष्टिरिव तन्नाशकत्वात् ।) क्षेत्रपर्पटी । इति रत्नमाला ॥ त्रियामकं, क्ली, (त्रीन् धर्म्मार्थकामरूपान् त्रिवर्गानपि यमयति नाशयतीति । यम + णिच् + ण्वुल् ।) पापम् । इति शब्दमाला ॥ त्रियामा, स्त्री, (त्रयो यामाः प्रहरा यस्याः । “त्रियामां रजनीं प्राहुस्त्यक्त्वाद्यन्तचतुष्टयम् ॥” इति वचनात् आद्यन्तयोरर्द्धयामयोश्चेष्टाकाल- त्वेन दिनप्रायत्वात् तथात्वम् ।) रात्रिः । (यथा, हरिवंशे । १०२ । २९ । “स मत्तो बलिनां श्रेष्ठो रराजाघूर्णिताननः । शैशिरीषु त्रियामासु यथा खेदालसः शशी ॥” त्रिप्रहरान्विते, त्रि । यथा, गोः रामायणे । २ । १० । १७ । “त्रियामापि भृशार्त्तस्य सा रात्रिरभवत्तदा । तथा विलपतस्तस्य राज्ञो वर्षशतोपमा ॥”) हरिद्रा । इत्यमरः । २ । ९ । ४१ ॥ यमुना । नीली । कृष्णत्रिवृत् । इत्युणादिकोषः ॥ त्रियुगः, पुं, (त्रीणि युगानि सत्यत्रेताद्बापर- रूपाणि आविर्भावकालोऽस्य ।) विष्णुः । यथा, भागवते । ७ । ९ । ३८ । “इत्यं नृतिर्य्यगृषिदेवझषावतारै- र्लोकान् विभावयसि हंसि जगत्प्रतीपान् ।

धर्म्मं महापुरुष ! पासि युगानुवृत्तं छन्नः कलौ यदभवस्त्रियुगोऽथ स त्वम् ॥” “एकस्तमेव इत्यादिभिरष्टभिः श्लोकैर्यदुक्तं पक्ष- पातेन रक्षणं तद्बिपक्षवधश्च सत्त्वोपाधितो न स्वत इति तदुपसंहरति इत्थमिति विभावयसि पालयसि हंसि घातयसि । कलौ तु तन्न करोषि यतस्तदा त्वं छन्नोऽभवः यतस्त्रिष्वेव युगेष्वावि- र्भावात् स एवम्भूतस्त्वं त्रियुग इति प्रसिद्धः ।” इति तट्टीकायां श्रीधरस्वामी ॥ (तथा च तत्रैव । ३ । २४ । २६ । “स चावतीर्णं त्रियुगमाज्ञाय विबुधर्षभम् । विविक्त उपसंगम्य प्रणम्य समभाषत ॥” वसन्तप्रावृट्शरद्रूपकालत्रये, क्ली । यथा, वाज- सनेयसंहितायाम् । १२ । ७५ । “या ओषधीः पूर्ब्बा जाता देवेभ्यस्त्रियुगं पुरा ॥” “युगशब्दः कालवाची । त्रयाणां युगानां समा- हारस्त्रियुगं त्रिकालं वसन्ते प्रावृषि शरदि च ।” इति तद्भाष्ये महीधरः ॥ कृतत्रेताद्वापर- रूपयुगत्रयम् । इति ऋग्वेदस्य । १० । ९७ । १ । भाष्ये सायनः ॥ षडैश्वर्य्यशालिनि, त्रि । यथा, महाभारते । ३ । ८६ । ५ । “त्रियुगौ पुण्डरीकाक्षौ वासुदेवधनञ्जयौ ॥” “त्रियुगौ धर्म्मस्य भार्य्यायां मूर्त्तिसंज्ञायां कृत- युगेऽवतीर्णौ नरनारायणौ तावेव द्बापरान्ते केशवार्ज्जुनौ इति पुराणपुरुषावेतौ नास्मदादि- वन्मानुषाविति भावः । यद्वा, त्रीणि युगानि युगलानि षडैश्वर्य्याणि भगसंज्ञानि वा षड- ङ्गानि वा ययोस्तौ त्रियुगौ ॥” इति तट्टी- कायां नीलकण्ठः ॥) त्रियूहः, पुं, कपिलाश्वः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, अश्ववैद्यके । ३ । १०२ । “नीलो नीलक एवाश्वस्त्रियूहः कपिलः स्मृतः ॥”) त्रिरात्रं, क्ली, रात्रित्रयम् । तिसृणां रात्रीणां समाहारः । इति लिङ्गादिसंग्रहटीकायां भरतः ॥ (यथा, मनुः । ४ । ११९ । “उपाकर्म्मणि चोत्सर्गे त्रिरात्रं क्षेपणं स्मृतम् । अष्टकासु त्वहोरात्रमृत्वन्तासु च रात्रिषु ॥”) त्रिरेखः, पुं, (तिस्रो रेखा यत्र ।) शङ्खः । इति हेमचन्द्रः । ४ । २७२ ॥ त्रिलवणं, क्ली, (त्रयाणां लवणानां समाहारः । पात्रादित्वात् न ङीप् ।) सैन्धवं विडं रुचकं मिलितैतल्लवणत्रयम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (“सिन्धुसौवर्च्चलञ्चैव विडं सामुद्रमौद्भिदम् । एक-द्बि-त्रि-चतुः-पञ्च लवणानि क्रमादिह ॥” इति वैद्यकपरिभाषा ॥) त्रिलोकी, स्त्री, त्रयाणां लोकानां समाहारः । (“द्विगोः ।” ४ । १ । २१ । इति ङीप् ।) लोकत्रयम् । यथा, भूर्लोकः भुवर्लोकः स्वर्लो- कश्च । इति लिङ्गादिसंग्रहटीकायां भरतः ॥ (यथा, भागवते । १ । ५ । ७ ।

“त्वं पर्य्यटन्नर्क इव त्रिलोकी- मन्तश्चरो वायुरिवात्मसाक्षी ॥”) त्रिलोकेशः, पुं, (त्रयाणां लोकानामीशः ।) सूर्य्यः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (विष्णुः । यथा, महा- भारते । १३ । १४९ । ८२ । “त्रिलोकात्मा त्रिलोकेशः केशवः केशिहा हरिः ॥” “त्रयो लोकास्तदाज्ञप्ताः स्वेषु स्वेषु कर्म्मसु वर्त्तन्त इति त्रिलोकेशः ॥” इति शाङ्करभाष्यम् ॥ महादेवः । यथा, महाभारते । १४ । ८ । २७ । “त्रिपुरघ्नं त्रिनयनं त्रिलोकेशं महौजसम् ॥” त्रिलोकाधिपतौ, त्रि । यथा, तत्रैव । ३ । ८४ । ११७ । “अभिगम्य त्रिलोकेशं वरदं विष्णुमव्ययम् । अश्वमेधमवाप्नोति विष्णु लोकञ्च गच्छति ॥”) त्रिलोचनः, पुं, (त्रीणि चन्द्रसूर्य्याग्निरूपाणि लोचनानि यस्य ।) शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३४ ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ७२ । “वपुर्विरूपाक्षमलक्ष्यजन्मता दिगम्बरत्वेन निवेदितं वसु । वरेषु यद् बालमृगाक्षि ! मृग्यते तदस्ति किं व्यस्तमपि त्रिलोचने ॥” लोचनत्रयविशिष्टे, त्रि । यथा, माघे । १ । ७० “स बाल आसीद्बपुषा चतुर्भुजो मुखेन पुर्णेन्दुनिभस्त्रिलोचनः ॥”) त्रिलोचना, स्त्री, (त्रीणि लोचनानि यस्याः ।) बुद्धदेवीभेदः । इति त्रिकाण्डशेषः । दुर्गा च ॥ (सा च गायत्त्रीस्वरूपिणी । यथा, देवीभाग- वते । १२ । ६ । ६७ । “त्रिकालज्ञानसम्पन्ना त्रिवली च त्रिलोचना ॥”) त्रिलोचनाष्टमी, स्त्री, (त्रिलोचनाय त्र्यम्बक- पूजायै या अष्टमी ।) गौणचान्द्रज्यैष्ठकृष्णा- ष्टमी । यथा, -- “ज्यैष्ठे मासि नृपश्रेष्ठ ! कृष्णाष्टम्यां त्रिलोचनम् । यः पूजयति देवेशमीशलोकं स गच्छति ॥” इति संवत्सरकौमुदीधृतभविष्यपुराणवचनम् ॥ अपि च । “ज्यैष्ठे मास्यसिते पक्षे अष्टम्याञ्च महेश्वरि ! । शिवार्च्चने च तल्लोकं लभते नात्र संशयः ॥” इत्युत्तरकामाख्यातन्त्रे ११ पटलः ॥ त्रिलोचनी, स्त्री, (त्रीणि लोचनानि यस्याः ।) दुर्गा । इति पुराणम् ॥ त्रिलोहकं, क्ली, (त्रयाणां लोहकानां समाहारः ।) सुवर्णं रजतं ताम्रं एतद्धातुत्रयम् । इति राज- निर्घण्टः ॥ त्रिलौही, स्त्री, (त्रीणि लौहानि साधनत्वेना- स्त्यस्याः । अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) मुद्राविशेषः । यथा, अथ मन्त्रिणां हितर्थाय त्रिलौही मुद्रा निरूप्यते । “सोमसूर्य्याग्निरूपाः स्युवेर्णा लौहत्रयं तथा । रौप्यमिन्दूः स्मृतो हेम सूर्य्यस्ताम्रो हुताशनः ॥ लौहभागाः समुद्दिष्टाः स्वराद्यक्षरसंख्यया ।

पृष्ठ २/६६२

तैर्लौहैः कारयेन्मुद्रामसङ्कलितसङ्गताम् ॥ एषु स्वराः स्मृताः सौम्याः स्पर्शाः सौराः शुभोदयाः । आग्नेया व्यापकाः सर्व्वे सोमसूर्य्याग्निदेवताः ॥ स्वराः षोडश विख्याताः स्पर्शास्ते पञ्चविंशतिः । व्यापका दश ते कामधनधर्म्मप्रदायिनः ॥ साष्टं सहस्रं संजप्य स्पृष्ट्वा तां जुहुयात्ततः । तस्यां सम्पातयेन्मन्त्री सर्पिषा पूर्ब्बसंख्यया ॥ निःक्षिप्य कुम्भे तां मुद्रामभिषेकोक्तवर्त्मना । आवाह्य पूजयेद्देवीमुपचारैर्व्विधानतः ॥ अभिषिच्य विनीताय दद्यात्तां मुद्रिकां गुरुः । इयं मुद्रा क्षुद्ररोगविषज्वरविनाशिनी ॥ व्यालचौरमृगादिभ्यो रक्षां कुर्य्याद्बिशेषतः । युद्धे विजयमाप्नोति धारयन् मनुजेश्वरः ॥ मन्त्रसिद्धिकरी पुंसां चतुर्व्वर्गफलप्रदा । धारयन्मनुजो नित्यं देवतुल्यो भवेद्भुवि ॥” इति तन्त्रसारः ॥ त्रिवर्गः, पुं, (त्रयानां वर्गः समूहः ।) धर्म्म- कामार्थाः । इत्यमरः । २ । ७ । ५८ ॥ (यथा, महाभारते । १ । १८१ । ३ । “यो हि कारणतः क्रोधं संजातं क्षन्तुमर्हति । नालं स मनुजः सम्यक् त्रिवर्गं परिरक्षितुम् ॥”) त्रिफला । त्रिकटु । (यथा, सुश्रुते उत्तरतन्त्रे ४१ अध्याये । “भागान् दशैतान् विपचेद्विधिज्ञो दत्त्वा त्रिवर्गं मधुरञ्च कृत्स्नम् ॥”) वृद्धिस्थानक्षयाः । (यथा, महाभारते । १२ । ६९ । ६९ । “त्रिवर्गश्चापि यः प्रोक्तस्तमिहैकमनाः शृणु । क्षयः स्थानञ्च वृद्धिश्च त्रिवर्गः परमस्तथा ॥”) सत्त्वरजस्तमांसि । इति मेदिनी । गे, ३७ ॥ सुनीतिः । इति शब्दरत्नावली ॥ त्रिवर्णकं, क्ली, (त्रयो वर्णाः सन्त्यवयवादौ यस्य । कप् ।) गोक्षुरकः । त्रिफला । (यथा, सुश्रुते । १ । ४४ । “त्रिवर्णकत्र्यूषणयुक्तमेतद् गुडेन लिह्यादनवेन चूर्णम् ॥”) त्रिकटु । इति मेदिनी । के, १९२ ॥ (ब्राह्म णादिवर्णत्रये, श्यामरक्तपीतात्मके वर्णत्रये च ॥) त्रिवर्षिका, स्त्री, (त्रीणि वर्षाणि वयो यस्याः सा त्रिवर्षा । ततः स्वार्थे कन् । टापि अत इत्वञ्च ।) त्रिहायणी । त्रिवर्षा गौः । इति हेमचन्द्रः । ४ । ३३८ ॥ त्रिवलिः, स्त्री, (त्रिगुणिता वलिस्त्वक्तरङ्गः ।) जठरा- वयवविशेषः । (यथा, देवीभागवते । ५ । ८ । ७१ । “ऐन्द्रेणास्यास्तथा मध्यं जातं त्रिवलिसंयुतम् ॥” कृदिकारादिति पक्षे ङीपि त्रिवलीत्यपि ।) यथा, “त्रिवलीवलयोपेताम् ॥” इति जगद्धात्रीध्यानम् ॥ त्रिविक्रमः, पुं, (त्रीन् लोकान् विशेषेण क्रामति व्याप्नोतीति । वि + क्रमं + अच् । यद्बा, त्रिषु लोकेषु बलिवञ्चनार्थं भूव्योमस्वर्गेषु क्रमः पाद-

न्यासो यस्य ।) विष्णुः । इत्यमरः । १ । १ । २० ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ६९ । “आनन्दो नन्दनो नन्दः सत्यधर्म्मस्त्रिविक्रमः ॥” “त्रयो विक्रमास्त्रिषु लोकेषु यस्य स त्रिविक्रमः । ‘त्रीणि पदानि विचक्रमे’ इति श्रुतेः । ‘त्रिरित्येवं त्रयो लोकाः कीर्त्तिता मुनिसत्तमैः । विक्रामंस्तु ततः सर्व्वांस्त्रिविक्रमोऽसि जनार्द्दन ! ।’ इति हरिवंशे ॥” इति शाङ्करभाष्यम् ॥) त्रिविष्टपं, क्ली, (तृतीयं विष्टपं भुवनम् ।) त्रिपि- ष्टपम् । स्वर्गः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ (यथा, रामायणे । २ । १०८ । ९ । “विहर त्वमयोध्यायां यथा शक्रस्त्रिविष्टपे ॥”) त्रिभुवनञ्च ॥ त्रिविष्टपसत्, [द्] पुं, (त्रिविष्टपे स्वर्गे सीद- तीति । सद् + क्विप् ।) त्रिपिष्टपसत् । (देवः ।) इति हलायुधः ॥ त्रिवीजः, पुं, (त्रीणि त्रीणि वीजानि यस्य ।) श्यामाकः । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिवृत्, स्त्री, (त्रीनवयवान् वृणोतीति । वृ + क्विप् तुक् च ।) लताविशेषः । तेउडी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । सर्व्वानुभूतिः २ सुवहा ३ त्रिपुटा ४ त्रिवृता ५ त्रिभण्डी ६ रेचनी ७ । इत्यमरः । २ । ४ । १०८ ॥ सवहा ८ सरणा ९ सरसा १० त्रिपुटी ११ रोचनी १२ । एते त्रिवृता सामान्ये शुक्लत्रिवृतायामिति केचित् । इति भरतः ॥ मालविका १३ मसूरी १४ श्यामा १५ अर्द्धचन्द्रा १६ विदला १७ सुषेणी १८ कालिङ्गिकम् १९ कालमेषी २० काली २१ त्रिवेला २२ त्रिवृत्तिका २३ । इति राज- निर्घण्टः ॥ श्वेता २४ सारा २५ । इति शब्द- रत्नावली ॥ कृष्णायाः पर्य्यायः । श्यामा १ पालिन्दी २ मुषेणिका ३ काला ४ मसूरविदला ५ अर्द्ध- चन्द्रा ६ कालमेषिका ७ । इत्यमरः । २ । ४ । १०८ ॥ पालिन्धी ८ कालमेशिका ९ । इति भरतः ॥ श्वेतायाः पर्य्यायः । त्रिवृत् १ वृकाक्षी २ सुवहा ३ त्रिभण्डी ४ त्रिपुटा ५ ॥ अरु- णायाः पर्य्यायः । व्याघ्रादनी १ कुटरुणा २ निःसृता ३ त्रिवृता ४ अरुणा ५ । इति रत्न- माला ॥ सामान्यत्रिवृतागुणाः । कटुत्वम् । उष्णत्वम् । कृमिश्लेष्मोदरार्त्तिकुष्ठकण्डुव्रणनाशि- त्वम् । विरेचने प्रशस्तत्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ अरुणवर्णत्रिवृद्गुणाः । स्वादु- त्वम् । कषायत्वम् । मृदुत्वम् । रेचनत्वम् । रूक्षत्वम् । कटुत्वम् । दोषपाके पित्तकफापह- त्वञ्च ॥ अस्याश्चाल्पान्तरगुणा विज्ञेया त्रिवृता सिता । इति राजवल्लभः ॥ श्वेतत्रिवृद्गुणाः । विरेचनत्वम् । स्वादुत्वम् । उष्णत्वम् । वायुकारित्वम् । रूक्षत्वम् । पित्त- ज्वरश्लेष्मपित्तशोफोदरापहत्वञ्च ॥ कृष्णत्रिवृता- गुणाः । श्वेताद्धीनगुणत्वम् । तीव्रत्वम् । विरे- चनत्वम् । मूर्च्छादाहमदभ्रान्तिकण्ठोत्कर्षण-

कारित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ (त्रिभिर्युक्ते, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । ३४ । ९ । “क्व त्री चक्रा त्रिवृतो रथस्य ॥” यथा च मनुः । २ । ४२ । “मौञ्जी त्रिवृत् समा श्लक्ष्णा कार्य्या विप्रस्य मेखला ॥”) त्रिवृत्करणं, क्ली, (त्रिवृतस्त्र्यवयवस्य करणं मिश्रीकरणम् ।) क्षित्यप्तेजसां मिश्रीकरणम् । यथा, “तेजोजलक्षितयः प्रत्येकं द्वेधा विभज्य एकस्मिन्नर्द्धे स्वेतरयोरर्द्धार्द्धं प्रक्षिपेत् ।” इति मोक्षधर्म्मटीकायां नीलकण्ठः ॥ त्रिवृत्पर्णी, स्त्री, (त्रीन् दोषान् नाश्यत्वेन वृणोति प्राप्नोतीति त्रिवृत् त्रिदोषघ्नम् । त्रिवृत् पर्णं यस्याः । ङीप् ।) हिलमोचिका । इति शब्द- चन्द्रिका ॥ (हिलमोचिकाशब्दे विवृतिरस्या ज्ञेया ॥) त्रिवृता, स्त्री, (त्रिभिरवयवैर्वृता ।) त्रिवृत् । इत्यमरः । २ । ४ । १०८ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “त्रिभण्डी त्रिवृता श्यामा सुरभा कोटरा तथा । सर्व्वानुभूतिः सुवहा शब्दैः पर्य्यायवाचकैः ॥” “त्र्यषणं त्रिफला हिङ्गु कार्षिकं त्रिवृतापलम् । सौवर्च्चलार्द्धकर्षञ्च पलार्द्धञ्चाम्लवेतसाम् ॥ तच्चूर्णं शर्करातुल्यं मद्येनाम्लेन वा पिबेत् । गुल्मपार्श्वार्त्तिनुत् सिद्धं जीर्णे चाद्याद्रसौदनम् ॥” “तुल्याम्लं त्रिवृताकल्कं सिद्धं गुल्महरं घृतम् । मूलं श्यामात्रिवृतयोः पचेदामलकैः सह । जले तेन कषायेण पक्त्वा सर्पिः पिबेन्नरः ॥” इति चरके कल्पस्थाने सप्तमेऽध्याये ॥) त्रिवेणी, स्त्री, (तिस्रो वेण्यः वारिप्रवाहा वियुक्ताः संयुक्ता वा यत्र ।) स्थानविशेषः । यत्र गङ्गया यमुनासरस्वत्योर्वियोगः । सा दक्षिणप्रयागः । तस्य सीमनिर्णयः । यथा, -- “प्रद्युम्नस्य ह्रदात् याम्ये सरस्वत्यास्तथोत्तरे । तद्दक्षिणप्रयागस्तु गङ्गातो यमुना गता ॥” इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ इयं मुक्तवेणीति कथ्यते । प्रयागे युक्तवेणी ॥ (अत्र गङ्गया यमुनासरस्वत्योः सङ्गमात् ॥ * ॥ हठयोगोक्तेडापिङ्गलासुषुम्नारूपपारिभाषिक- नदीत्रयसङ्गमस्थानम् । यथा, हठयोगप्रदीपि- कायाम् । ३ । २४ । “कालपाशमहाबन्धविमोचनविचक्षणः । त्रिवेणीसङ्गमं धत्ते केदारं प्रापयेन्मनः ॥” इदन्तत्वाद्वा ङीबिति त्रिवेणिरपि पाठः ॥) त्रिवेला, स्त्री, (तिस्रो वेला अवयवसीमानो यस्याः ।) त्रिवृत् । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिशङ्कुः, पुं, (त्रीणि शङ्कूनि व्यतिक्रमाणि यस्य ।) सूर्य्यवंशीयराजविशेषः । स तु इक्ष्वाकुवंशोद्भव- पृथुराजपुत्त्रः । (अस्य नामनिरुक्तिर्यथा, हरि- वंशे । १३ । १९ । “एवं त्रीण्यस्य शङ्कूनि तानि दृष्ट्वा महायशाः । त्रिशङ्कुरिति होवाच त्रिशङ्कुरिति स स्मृतः ॥”)

पृष्ठ २/६६३

एष वशिष्ठमाह अहं सशरीरेण स्वर्गं गन्तुं यजेयं वशिष्ठ एतदशक्यमित्याह ततो राजा तस्य पुत्त्रानुवाच सशरीरो यज्ञेन स्वर्गं यथा- प्नुयां तथा कुरुत यदि भवद्भिः परित्यक्तस्तदान्यं गुरुमुपासिष्ये वशिष्ठपुत्त्रास्तच्छ्रुत्वा राजानमूचु- र्वशिष्ठो भगवान् अशक्यमिति यत् प्राह तद- स्माभिः कथं शक्यम् । राजोवाच यष्टुमन्यां गतिं गमिष्यामि तच्छ्रुत्वा ऋषिपुत्त्रा राजानं शेपुः श्वश्चाण्डालो भविष्यसि । ततस्तस्यां रात्र्यामती- तायां स चाण्डालदर्शनो भूत्वा विश्वामित्रं शरण- माययौ विश्वामित्रस्तं स्वीयद्रव्येण याजयामास तस्मिन् यज्ञे देवा भागार्थं नागच्छन् ततो विश्वामित्रः क्रोधात् राजानमब्रवीत् मया बाल्यात् प्रभृति यत्तपः कृतं तेन त्वं दिवं व्रज तदा राजा सशरीरो दिवं ययौ । तदा शक्रस्तमु- वाच त्रिशङ्को ! त्वं भूमौ पत ततोऽवाक्शिराः पतन् राजा पाहीति विश्वामित्रमुवाच विश्वा- मित्रस्तिष्ठेति तमुक्त्वा स्वर्गदक्षिणमार्गेऽपरान् सप्तर्षीन् सृष्ट्वापरं नक्षत्रचक्रं स्रष्टुमुपचक्रमे देवाः सम्भ्रान्ता ऋषिमूचुरयं सशरीरः स्वर्गं गन्तुं नार्हति विश्वामित्रस्तानुवाच अहमस्य स्वर्गा- रोहणं प्रतिज्ञाय कथमनृतं करिष्यामि अतो यावल्लोकाः स्थास्यन्ति तावदमूनि नक्षत्राण्य- त्रैव तिष्ठन्तु त्रिशङ्कुरप्यवाक्शिरास्तिष्ठतु । इति रामायणम् ॥ * ॥ विडालः । शलभः । इति मेदिनी । के, १०१ ॥ चातकपक्षी । इति शब्द- रत्नावली ॥ खद्योतः । इति शब्दमाला ॥ (महा- देवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १०२ । “अजैकपाच्च कापाली त्रिशङ्कुरजितः शिवः ॥”) त्रिशङ्कुजः, पुं, (त्रिशङ्कोर्जायते इति । जन + डः ।) हरिश्चन्द्रराजः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ३६५ ॥ त्रिशङ्कुयाजी, [न्] पुं, (त्रिशङ्कुं सूर्य्यवंशीयराज- विशेषं याजयतीति । यज + णिच् + णिनिः ।) विश्वामित्रः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५१४ ॥ त्रिशरणः, पुं, (त्रीणि शरणान्यस्येति ।) जिनः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्रिशर्करा, स्त्री, (त्रिभिर्गुणिता शर्करा । शाक- पार्थिवादित्वात् समासः ।) मिलितगुडोत्पन्ना हिमोत्था मधुरा । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिशला, स्त्री, (तिस्रः शाला यस्याः । पृषोदरा- दित्वात् साधुः ।) वृत्तार्हन्मातृविशेषः । सा वर्द्धमानमाता । इति हेमचन्द्रः । १ । ४१ ॥ त्रिशाखपत्रः पुं, (त्रिशाखं त्रिदलं पत्रमस्य ।) विल्वः । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिशिखं, क्ली, (तिस्रः शिखा यस्य ।) त्रिशूलम् । किरीटम् । इति हेमचन्द्रः ॥ त्रिशिखः, पुं, (तिस्रः शिखा अस्य ।) राक्षस- विशेषः । स रावणपुत्त्रः । इति हेमचन्द्रः ॥ विल्वः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तामसमन्व- न्तरस्य इन्द्रः । यथा, भागवते । ८ । १ । २८ । “सत्यका हरयो वीरा देवास्त्रिशिख ईश्वरः । ज्योतिर्धामादयः सप्त ऋषयस्तामसेऽन्तरे ॥”

शिखात्रययुक्ते, त्रि, । यथा, महाभारते । २ । ४२ । ११ । “त्रिशिखां भ्रुकुटीञ्चास्य ददृशुः सर्व्वपार्थिवाः । ललाटस्थां त्रिकूटस्थां गङ्गां त्रिपथगामिव ॥”) त्रिशिखिदला, स्त्री, (तिस्रः शिखाः सन्त्यस्येति इनिः । त्रिशिखि दलं अस्याः ।) मालाकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिशिराः, [स्] पुं, (त्रीणि शिरांसि मस्तकानि यस्येति ।) कुवेरः । इति हेमचन्द्रः । २ । १०३ ॥ ज्वरः । यथा, -- “त्रिशिरास्ते प्रसन्नोऽहं व्येतु ते मज्ज्वराद्भयम् ।” इति श्रीभागवतम् ॥ रावणपुत्त्रविशेषः । (यथा, रामायणे । ६ । १२५ । ९ । “अकम्पनश्च निहतो बलिनोऽन्ये च राक्षसाः । त्रिशिराश्चातिकायश्च देवान्तकनरान्तकौ ॥”) खरसेनापतिः । इति रामायणम् ॥ (यथा, रघुवंशे । १२ । ४७ । “तं शरैःप्रतिजग्राह खरत्रिशिरसौ च सः ॥” स्वनामख्यातस्त्वष्टुः प्रजापतेः पुत्त्रः । यथा, महाभारते । ५ । ९ । २ । “त्वष्टा प्रजापतिर्ह्यासीद्देवश्रेष्ठो महातपाः । सपुत्त्रं वै त्रिशिरसमिन्द्रद्रोहात् किलासृजत् ॥” असुरविशेषः । यथा, तत्रैव । ९ । ३१ । १२ । “वातापिरिल्ललश्चैव त्रिशिराश्च तथा विभो ! ॥” शिखात्रयविशिष्टे, त्रि । यथा, तत्रैव । २३ । १४७ । ५४ । “त्रिशिरास्तस्य देवस्य शातकुम्भमयो द्रुमः । ध्वजस्तृणेन्द्रो देवस्य भविष्यति रथाश्रितः ॥”) त्रिशीर्षकं, क्ली, (त्रीणि शीर्षाणि यस्य । कप् ।) त्रिशूलम् । इति हेमचन्द्रः । ३ । ४५१ ॥ त्रिशूलं, क्ली, (त्रीणि शूलानि इव अग्राणि यस्य ।) अस्त्रविशेषः । तत्र्य्यायः । त्रिशिखम् २ । इति मेदिनी । खे, ९ ॥ शूलम् ३ त्रिशीर्षकम् ४ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, महाभारते । २ । ३० । ४९ । “चक्राणि परिघाश्चैव त्रिशूलानि परश्वधान् ॥”) त्रिशूली, [न्] पुं, (त्रिशूलमस्त्रमस्त्यस्येति । त्रिशूल + इनिः ।) शिवः । यथा, -- “त्र्यक्षोऽभेद्यस्त्रिशूली च वृषकेतुर्म्महाबलः ॥” इति स्कन्दपुराणे नीलकण्ठस्तवः ॥ (त्रिशूलघारिणि, त्रि । स्त्रियां ङीप् । यथा, हरिवंशे । १६४ । ११ । “त्रिशूलिनीं नमस्यामि महिषासुरधातिनीम् ॥”) त्रिशृङ्गः, पुं, (त्रीणि शृङ्गाणि यस्य ।) त्रिकूट- पर्व्वतः । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, ब्रह्माण्डे । ३९ । १२ । “त्रिशृङ्गो जरुथिश्चैव पर्व्वतावुत्तरौ वरौ ॥”) त्रिकोणः । यथा, कुरङ्गेण हीनस्त्रिशृङ्गस्तदन्त- रिति सारसमुच्चयः ॥ त्रिशृङ्गी, [न्] पुं, (त्रीणि शृङ्गानीव सन्त्यस्येति । त्रिशृङ्ग + इनिः ।) रोहितमत्स्यः । इति शब्दार्थकल्पतरुः ॥

त्रिष्टुप्, [भ्] स्त्री, (त्रिषु स्थानेषु स्तुभ्यते जडी- क्रियते इति । स्तुभ जडीकरणे + क्विप् । षत्वम् ।) छन्दोविशेषः । इति छन्दोमञ्जरी ॥ (यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । ९ । ३३ । “इन्द्र एकादशाक्षरेण त्रिष्टु भमुदजयत्तामुज्जे- षम् ॥”) अस्य विवरणं छन्दस्शब्दे द्रष्टव्यम् । अस्योत्पत्तिविवरणं यथा, श्रीभागवते । ३ । १२ । २९ । “तस्योष्णिगासील्लोमभ्यो गायत्त्री च त्वचो विभोः । त्रिष्टुप् मांसात् स्नुतोऽनुष्टुप् जगत्यस्थ्नः प्रजा- पतेः ॥ मज्जायाः पङ्क्तिरुत्पन्ना बृहती प्राणतोऽभ- वत् ॥” त्रिसन्धिः, स्त्री, (त्रयः सन्धयो विकाशकाला यस्य ।) पुष्पविशेषः । तत्पर्य्यायः । सान्ध्यकुसुमा २ सन्धिवल्ली ३ सदाफला ४ त्रिसन्ध्यकुसुमा ५ कान्ता ६ सुकुमारा ७ सन्धिजा ८ । सा त्रिविधा । रक्ता १ सिता २ असिता च ३ । अस्या गुणाः । कफकासहरत्वम् । रुच्यत्वम् । त्रिदोषशमनत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिसन्ध्यं, क्ली, (तिसृणां सन्ध्यानां समाहारः । आबन्तोवेति पाक्षिकी क्लीवता ।) पूर्ब्बाह्ण- मध्याह्नापराह्णकालः । इत्यमरः । १ । ४ । ३ ॥ अस्य रूपान्तरम् । त्रिसन्ध्यी । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ८२ । २१ । “सान्निध्यं पुष्करे येषां त्रिसन्ध्यं कुरुनन्दन ! । आदित्या वसवो रुद्राः साध्याश्च समरुद्गणाः । गन्धर्व्वाप्सरसश्चैव नित्यं सन्निहिता विभो ! ॥”) त्रिसन्ध्यव्यापिनी, स्त्री, (त्रिसन्ध्यं व्याप्नोतीति । वि + आप् + णिनि + ङीप् ।) त्रिसन्ध्यघटकी- भूतयावत्क्षणव्यापिनी तिथिः । यथा, -- “त्रिसन्ध्यव्यापिनी या तु सैव पूज्या सदा तिथिः । न तत्र युग्मादरणमन्यत्र हरिवासरात् ॥” इति पराशरीयेण त्रिसन्ध्यव्यापित्वेन नियमाभि- घानं तदपवादकम् । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ तयोर्युग्मसांमुख्योरपवादकं तदपवादकम् । इति तट्टीका ॥ त्रिसमं, क्ली, (त्रीणि हरीतकीनागरगुडानि समानि यत्र ।) समत्रयम् । समहरीतुकीनागर- गुडरूपम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिसरः, पुं, (त्रिभिः स्रीयते इति । सृ + अप् ।) कृशरः । इति हेमचन्द्रः । ३ । ६२ ॥ त्रिसवनं, क्ली, (त्रयाणां सवनानां कालानां समा- हारः ।) त्रिकालम् । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥ त्रिसवनस्नायी, [न्] पुं, (त्रिसवने त्रिकाले स्नातीति । स्ना + णिनिः ।) त्रिकालस्नायी । इति स्मृतिः ॥ त्रिसिता, स्त्री, (त्रिगुणिता सिता शर्करा ।) त्रिशर्करा । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिसीत्यं, क्ली, (त्रिवारं सीतया सहितम् । “नौ- वयोधर्म्मेति ।” ४ । ४ । ९१ । इति यत् ।) वार- त्रयकृष्टक्षेत्रम् । इत्यमरः । २ । ९ । ९ ॥

पृष्ठ २/६६४

त्रिसुगन्धि, क्ली, (त्रयाणां सुगन्धिद्रव्यानां समा- हारः ।) त्रिजातकम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, अश्ववैद्यके । १२ । ७३ । “त्वगेलापत्रसंयोगे त्रिसुगन्धि त्रिजातकम् । नागकेसरसंयुक्तं चतुर्जातकमुच्यते ॥”) त्रिसुपर्णः, पुं, बह्वृचानां वेदभागः । तद्व्रतञ्च । तद्योगात् पुरुषोऽपि त्रिसुपर्णः । इति मनु- टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ (यथा, मनुः । ३ । १८५ । “त्रिणाचिकेतः पञ्चाग्निस्त्रिसुपर्णः षडङ्गवित् ॥”) त्रिस्रोताः, [स्] स्त्री, (त्रीणि स्रोतांसि यस्याः । यद्वा, त्रिषु लोकेषु स्वर्गमर्त्त्यपातालेषु स्रोतांसि यस्याः ।) गङ्गा । (यथा, माघे । ३ । १० । “अङ्गुष्ठनिष्ठ्यूतमिवोर्द्धमुच्चै- स्त्रिस्रोतसः सन्ततधारमम्भः ॥”) नदीभेदः । इति मेदिनी । से, ५४ ॥ त्रिहल्यं, त्रि, (त्रिवारं हलेन कृष्टम् । हल + “मतजनहलात् करणजल्पकर्षेषु ।” ४ । ४ । ९७ । इति यत् ।) वारत्रयकृष्टक्षेत्रम् । तत्पर्य्यायः । त्रिगुणाकृतम् २ तृतीयाकृतम् ३ त्रिसीत्यम् ४ । इत्यमरः । २ । ९ । ९ ॥ त्रिहायणी, स्त्री, (त्रयो हायना यस्याः । “दाम- हायनान्ताच्च ।” ४ । १ । २७ । इति ङीप् । “त्रिचतुर्भ्यां हायनस्य ।” इति णत्वम् ।) त्रिवर्षा गौः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ (यथा, कात्यायनश्रौतसूत्रे । २२ । ९ । १३ । “वत्सतर्य्यश्च त्रिहायण्योऽप्रीताः पञ्चवर्णा राजीव पृश्नयो नवनीतपृश्नयोऽरुणाः पिशङ्न्यः सारङ्न्यः ॥”) द्रौपदी । यथा, -- “कृते युगे वेदवती त्रेतायां जनकात्मजा । द्वापरे द्रौपदीच्छाया तेन कृष्णा त्रिहायणी ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डम् ॥ (त्रिवत्सरे, त्रि । यथा, महाभारते । ३ । २३९ । ६ । “अथ संस्मारणां कृत्वा लक्षयित्वा त्रिहायणान् । वृतो गोपालकैः प्रीतो व्यहरत् कुरुनन्दनः ॥”) त्रुट, क ङ छिदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-आत्मं-दिवां-तुदां-परं-अवयव- द्बिधाभावमात्रे अकं-छेदनमात्रे सकं-सेट् ।) द्बौ दन्त्यवर्गप्रथमादी । क ङ, त्रोटयते । य, त्रुट्यति त्रोटिष्यति । तुदाद्यन्तर्गणस्यैव कुटा- दित्वमिति । दिवादिपक्षे न कुटादित्वम् । शि, त्रुटति अत्रुटीत् । शेषस्तु विदीर्णभावेऽपि । यथा, त्रुट्यद्भीमधनुःकठोरनिनद इति महा- नाटकम् । मयूग्वनखरत्रुटत्तिमिरकुम्भिकुम्भ- स्थले । क्वचिल्लूनीभावेऽपि यथा । आवृणुते यदि वक्षस्त्रुट्यति वासस्तदा जघने इत्युद्भटः । इति दुर्गादासः ॥ त्रुट, यशि छिदि । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चुरां-आत्मं-दिवां-तुदां-परं-अवयव- द्बिधाभावमात्रे अकं-छेदनमात्रे सकं-सेट् ।) द्बौ दन्त्यवर्गप्रथमादी । क ङ, त्रोटयते । य, त्रुट्यति त्रोटिष्यति । तुदाद्यन्तर्गणस्यैव कुटा- दित्वमिति । दिवादिपक्षे न कुटादित्वम् । शि, त्रुटति अत्रुटीत् । शेषस्तु विदीर्णभावेऽपि । यथा, त्रुट्यद्भीमधनुःकठोरनिनद इति महा- नाटकम् । मयूग्वनखरत्रुटत्तिमिरकुम्भिकुम्भ- स्थले । क्वचिल्लूनीभावेऽपि यथा । आवृणुते यदि वक्षस्त्रुट्यति वासस्तदा जघने इत्युद्भटः । इति दुर्गादासः ॥ त्रुटिः, स्त्री, (त्रुट्यते इति । त्रुट् + “इगुपघात् कित् ।” उणां । ४ । २१८ । इति इन् सच कित् ।) न्नहैला । (यथा, सुश्रुते । उत्तरतन्त्रे । ५२ । “उतुकारिकां सर्पिषि नागराढ्यां पक्वा समूलैस्त्रुटिकोलपत्रैः ॥”

अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “वयस्था तीक्ष्णगन्धा च सूक्ष्मैला त्रिपुटा त्रुटिः ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) अल्पम् । संशयः । कालभेदः । स च ह्रस्वा- क्षरचतुर्भागग्रहणात्मकः । इत्यमरः । ३ । ३ । ३७ ॥ क्षणद्वयात्मकः । इति तट्टीकायां स्वामी ॥ यथा, भागवते । ३ । ११ । ५ । “अणुर्द्वौ परमाणू स्यात् त्रसरेणुस्त्रयः स्मृतः । जालार्करश्म्यवगतः खमेवानुपतन्नगात् । त्रसरेणुस्त्रिकं भुङ्क्ते यः कालः सा त्रुटिः स्मृता ॥”) त्रुटिवीजः, पुं, (त्रुटिरल्पं वीजमस्य ।) कचुः । इति शब्दमाला ॥ त्रुटी, स्त्री, (त्रुटि + “कृदिकारादक्तिनः ।” इति वा ङीष् ।) त्रुटिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ त्रुन्प, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) त्रुम्पति । इति दुर्गादासः ॥ त्रुन्फ, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं- सकं-सेट् ।) त्रुम्फति । इति दुर्गादासः ॥ त्रुप, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) त्रोपति । इति दुर्गादासः ॥ त्रुफ, वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-सकं- सेट् ।) त्रोफति । इति दुर्गादासः ॥ त्रेता, स्त्री, (त्रीन् भेदान् एति प्राप्नोतीति । यद्बा, त्रित्वमिता । पृषोदरादित्वात् साधुः । एतन्नि- रुक्तिर्यथा, हरिवंशे । २०५ । ५ । “त्रिधा प्रणीतो ज्वलनो मुनिभिर्व्वेदपारगैः । अतस्त्रेतात्वमापन्नो यदेकस्त्रिविधः कृतः ॥”) दक्षिणाग्निः गार्हपत्यः आहवनीयः एकोक्त्या इदमग्नित्रयम् । इत्यमरः । २ । ७ । २० ॥ (यथा, हरिवंशे । २६ । ४५-४६ । “मथित्वाग्निं त्रिधा कृत्वा अयजत् स नराधिपः । इष्ट्वा यज्ञैर्ब्बहुविधैर्गतस्तेषां सलोकताम् ॥ गन्धर्व्वेभ्यो वरं लब्धा त्रेताग्निं समकारयत् । एकोऽग्निः पूर्ब्बमेवासीदैलस्त्रेतामकारयत् ॥”) द्वितीययुगम् । तस्य परिमाणं यथा, -- “त्रिचत्वारिंशल्लक्षेण विंशत्सहस्राधिकेन च । चतुर्युगं परिमितं नरमानक्रमेण च ॥ द्बिषट्लक्षपरिमितं षण्णवतिसहस्रकम् । त्रेतायुगं परिमितं कालविद्भिः प्रकीर्त्तितम् ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डम् ॥ * ॥ तस्य धर्म्मा यथा, -- “त्रेतायुगे समायाते धर्म्मः पादोनतां गतः । अल्पक्लेशान्विता लोकाः केचित् केचित् दया- शयाः ॥ विष्णुध्यानरता लोका यज्ञदानपरायणाः । वर्णाश्रमाचाररताः सुखिनः सुस्थचेतसः ॥ क्षत्त्रा भूमिस्पृशः शूद्राः सर्व्वे ब्राह्मणसेविनः । ब्राह्मणाश्च महात्मानो वेदवेदाङ्गपारगाः ॥ प्रतिग्रहनिवृत्ताश्च सत्यसन्धा जितेन्द्रियाः । तपोव्रतरता नित्यं दातारो विष्णुसेविनः ॥

कालवर्षी तडित्वांश्च स्त्रियः सर्व्वाः पतिव्रताः । वसुन्धरा च शस्याढ्या पुत्त्राश्च पितृसेविनः ॥” इति पाद्मे क्रियायोगसारः ॥ त्रेतायुगं, क्ली, (त्रेतैव युगम् ।) द्बितीययुगम् । तस्योत्पत्त्यादि यथा, -- “कार्त्तिकशुक्लनवम्यां सोमवारे त्रेतायुगोत्पत्तिः । तत्र अवतारत्रयम् । वामनपरशुरामंश्रीराम- चन्द्राः । पुण्यं त्रिपादम् । पापमेकपादम् । पुष्करनामकं तीर्थम् । साग्निको ब्राह्मणः । अस्थिगताः प्राणाः । चतुर्द्दशहस्तपरिमितो मानवदेहः । दशसहस्रवर्षं परमायुः । व्यव- हार्य्यं रौप्यपात्रम् । तद्युगाब्दाः १२९६००० । तत्र राजानः सूर्य्यवंशीयबाहुकसगरांशुमदस- मञ्जसदिलीपभगीरथाजदशरथश्रीरामचन्द्रकुशी- लवा एते चक्रवर्त्तिनः । तल्लक्षणम् । दानधर्म्मरता नित्यं तपस्या तीर्थदर्शनम् । अग्निहोत्रपरा लोका राजानो यज्ञकारिणः ॥ तत्र तारकब्रह्मनाम । रामनारायणानन्त मुकुन्द मधुसूदन । कृष्ण केशव कंसारे हरे वैकुण्ठ वामन ! ॥” इति मुद्राङ्कितपञ्जिकातः संगृहीतम् ॥ त्रेतायुगाद्या, स्त्री, (त्रेतायुगस्य आद्या प्रथमा तिथिः ।) त्रेतायुगारम्भतिथिः । सा च कार्त्तिकशुक्लनवमी । तत्प्रमाणं युगाद्याशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ त्रेधा, व्य, (त्रिप्रकारम् । “संख्याया विधार्थे धा ।” ५ । ३ । ४२ । इति धा । “एधाच्च ।” ५ । ३ । ४६ । इति धा इत्येतस्य एधाच् ।) त्रिधा ॥ इति मुग्धबोधम् ॥ (यथा, ऋग्वेदे । १ । २२ । १७ । “इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् । समूळहमस्य पांसुरे ॥”) त्रै, ङ पालने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं- सकं-अनिट् ।) दन्त्यवर्गाद्यादिः । ङ, त्रायते । चक्रिंस्त्राहीत्याद्यौ त्राहीति त्रायते त्रा विच् पश्चात् त्रा इवाचरतीति क्वौ साध्याम् । कैश्चिद- दादौ त्रा पठ्यते । इति क्रमदीश्वरः । इति दुर्गादासः ॥ त्रैगुण्यं, क्ली, (त्रिगुणानां भावः कर्म्म वा । त्रिगुण + ष्यञ् ।) त्रिगुणधर्म्मः । सत्वरजस्त- मस्त्वम् । यथा, -- “त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्ज्जुन ! ।” इति श्रीभगवद्गीता ॥ शैत्यसौगन्ध्यमान्द्यम् । यथा, -- “त्रैगुण्यललितैश्चारुमरुद्भिरुपवीजिते ॥” इति शिवरात्रिव्रतकथा ॥ त्रिभिः पूरणञ्च ॥ त्रैधं, व्य, (त्रिप्रकारमिति त्रिधा । ततः “द्बित्र्योश्च धमुञ् ।” ५ । ३ । ४५ । इति धा इत्यस्य धमुञ् ।) त्रिधा । इति मुग्धबोधम् ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । ३२ । ३२ । “सर्व्वमेव हठेनैके दैवेनैके वदन्त्युत । पुंसः प्रयत्नजं किञ्चित् त्रैधमेतन्निरुच्यते ॥”)

पृष्ठ २/६६५

त्रैपुरः, पुं, (त्रिपुर एव । स्वार्थे अण् ।) त्रिपुर- देशः । तत्पर्य्यायः । डाहलः २ चैद्यः ३ चेदिः ४ । इति हेमचन्द्रः । ४ । २२ ॥ (देशोऽयं कामरूपस्य सीमाप्रदेशः । यथा, कामाख्या- तन्त्रे । “कालेश्वरं श्वेतगिरिं त्रैपुरं नीलपर्व्वतम् । कामरूपाभिधो देशो गणेशगिरिमूर्द्धनि ॥” कालेश्वरं श्वेतगिरिं त्रैपुरं नीलपर्व्वतं यावत् ॥ त्रिपुरस्य राजा । यथा, महाभारते । २ । ३१ । ५८ । “माद्रीसुतस्ततः प्रायाद्विजयी दक्षिणां दिशम् । त्रैपुरं स्ववशे कृत्वा राजानममितौजसम् । निजग्राह महाबाहुस्तरसा पौरवेश्वरम् ॥” तद्देशवासिनि, पुंभूम्नि । यथा, मात्स्ये । ११३ । ५३ । “स्तोशलाः कोसलाश्चैव त्रैपुरा वैदिशास्तथा ॥” त्रिपुराधिष्ठितासुरभेदे । यथा, हरिवंशे । १२९ । ५४ । “येनोद्धृतास्त्रैपुरा मायिनो वै दग्धा घोरेण वितथान्ताः शरेण ॥”) त्रैलोक्यं, क्ली, (त्रिलोकी एव । चतुर्वर्णादित्वात् स्वार्थे ष्यञ् ।) त्रिलोकी । यथा, मार्कण्डेये । “त्रैलोक्यमेतदखिलं रिपुनाशनेन त्रातं त्वया समरमूर्द्धनि तेऽपि हत्वा ॥” त्रैलोक्यविजया, स्त्री, (त्रैलोक्यस्य विजयो यस्याः । एतस्याः सेवनेन हि त्रैलोक्यमधीनमिव प्रति- भातीति ज्ञानात् तथात्वम् ।) भङ्गा । इति शब्दचन्द्रिका ॥ भाङ् इति ख्याता ॥ त्रैविद्यः, पुं, (ऋग्वेदयजुर्व्वेदसामवेदरूपास्त्रिस्रो विद्या यस्येति त्रिविद्यस्ततः स्वार्थ अण् । यद्बा, तिसो विद्या अधीते वेद वा । “तदधीते तद्वेद ।” ४ । २ । ५९ । इति अण् ।) त्रिवेदज्ञः । त्रिविद्या- वेत्ता । यथा । मनुः । १२ । १११ । “त्रैविद्यो हेतुकस्तर्की नैरुक्तो धर्म्मपाठकः । त्रयश्चाश्रमिणः पूर्ब्बे परिषत् स्याद्दशावरा ॥” (व्रतविशेषे, क्ली । यथा, मनुः । २ । २८ । “स्वाध्यायेन व्रतैर्होमैस्त्रैविद्येनेज्यया सुतैः । महायज्ञैश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः ॥” “त्रैविद्याख्येन च व्रतेन ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ वेदत्रयप्रतिपाद्ये, त्रि । यथा, भागवते । ६ । २ । २४ । “धर्म्मं भागवतं शुद्धं त्रैवेद्यञ्च गुणाश्रयम् ॥” “त्रैवेद्यं वेदत्रयप्रतिपाद्यं गुणाश्रयं यमदूतानां धर्म्मम् ।” इति तट्टीकायां स्वामी ॥) त्रोटकी, स्त्री, रागिणीविशेषः । इति हलायुधः ॥ त्रोटिः, स्त्री, (त्रोट्यते भिद्यतेऽनयेति । त्रोटि + “अच इः ।” उणां । ४ । १३८ । इति इः ।) चञ्चुः । कट्फलम् । पक्षी । मीनभेदः । इति मेदिनी । टे, १८ ॥ त्रोटिहस्तः, पुं, (त्रोटिश्चञ्चुर्हस्त इव ग्रहणसाधनं यस्य ।) पक्षी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ त्रोटी, स्त्री, (त्रोटि + कृदिकारादिति वा ङीष् ।) त्रोटिः । इति शब्दरत्नावली ॥

त्रोत्रं, क्ली, (त्रायते शित्त्यते नियम्यतेऽनेनेति । त्रै पालने + “अशित्रादिभ्य इत्रोत्रौ ।” उणां । ४ । १७२ । इति उत्रः ।) गवादिताडनदण्डः । पाँचनी इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः । प्राजनम् २ तोदनम् ३ प्रवयणम् ४ । गजस्य तोदनदण्डः । तत्पर्य्यायः । वैणुकम् २ वेणुकम् ३ इत्यमर- भरतौ ॥ अस्त्रम् । इति सिद्धान्तकौमुद्या- मुणादिवृत्तिः ॥ आरूपक्रिया । व्याधिभेदः । इति संक्षिप्तसारे उणादिवृत्तिः ॥ त्रौक, ऋ ङ गत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- आत्मं-सकं-सेट् ।) चतुर्द्दशस्वरी । रेफमध्यः । ऋ, अतुत्रौकत् । ङ, त्रौकते । इति दुर्गादासः ॥ त्र्यक्षः, पुं, (त्रीणि अक्षीणि नेत्राणि यस्य । ततः समासान्तषप्रत्ययः ।) शिवः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, महाभारते । ३ । १०६ । ११ । “आससाद महात्मानं त्र्यक्षं त्रिपुरमर्द्दनम् ॥” दैत्यविशेषः । यथा, भागवते । ७ । २ । ४ । “भो भो दानवदैतेया द्विमूर्द्धंस्त्र्यक्ष ! शम्बर ! । शतबाहो ! हयग्रीव ! नमुचे ! पाक ! इल्वल ! ॥” नेत्रत्रयविशिष्टे, त्रि । यथा, महाभारते । २ । ४३ । १ । “चेदिराजकुले जातस्त्र्यक्ष एष चतुर्भुजः ॥”) त्र्यक्षरः, पुं, (त्रीणि अक्षराणि यत्र ।) घटकः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (त्रीणि अकारोकार- मकारात्मकानि अक्षराणि यत्र । प्रणवादौ, त्रि । यथा, मनुः । ११ । २६६ । “आद्यं यत्त्र्यक्षरं ब्रह्म त्रयी यस्मिन् प्रतिष्ठिता । स गुह्योऽन्यस्त्रिवृद्बेदो यस्तं वेद स वेदवित् ॥” छन्दोभेदे, क्ली । यथा, वाजसनेयसंहिता याम् । ९ । ३१ । “विष्णुस्त्र्यक्षरेण त्रीँल्लोकानुदजयत्तानुज्जेषम् ॥” “विष्णु स्त्र्यक्षरेणाक्षरत्रयात्मकेन छन्दसा तान् तादृशान् मनुष्यानुज्जेषमधिकं जयेयम् ।” इति वेददीपे महीधरः ॥) त्र्यङ्गटं, क्ली, (त्रिभिरङ्गैरट्यते गम्यते इति । त्र्यङ्ग + अट् + अप् । शकन्ध्वादित्वादलोपः ।) शिक्यभेदः । धौताञ्जनी । इति मेदिनी । टे, ४४ ॥ त्र्यङ्गटः, पुं, (त्रिभिरङ्गैरटतीति । अट् + अच् ।) धौताञ्जनी । शिक्यभेदः । ईश्वरः । इति हेम- चन्द्रः ॥ त्र्यञ्जनं, क्ली, (त्रयाणां अञ्जनानां समाहारः ।) अञ्जनत्रयम् । यथा, कालाञ्जनं पुष्पाञ्जनं रसा- ञ्जनम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्र्यध्वगा, स्त्री, (त्रिषु अध्वसु मार्गेषु गच्छतीति । गम + डः ।) गङ्गा । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्र्यम्बकः, पुं, (त्रीणि चन्द्रसूर्य्याग्निरूपाणि अम्ब- कानि नेत्राणि यस्य । शिवः । इत्यमरः । १ । १ । ३५ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ७ । ५९ । १२ । “त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्द्धनम् ॥” “त्रयाणां ब्रह्मविष्णुरुद्राणामम्बकः पिता ।” इति ऋग्वेदभाष्ये सायनः ।) एकादशरुद्राणामन्य-

तमः । यथा, मात्स्ये । ५ । २९ -- ३० । “अजैकपादहिव्रध्नो विरूपाक्षोऽथ रैवतः । हरश्च बहुरूपश्च त्र्यम्बकश्च सुरेश्वरः ॥ सावित्रश्च जयन्तश्च पिनाकी चापराजितः । एते रुद्राः समाख्याता एकादशगणेश्वराः ॥”) शिवांशचन्द्रशेखरनामकपौष्यराजपुत्त्रः । यथा, “एवं तिसृणामम्बानां गर्भे जातो यतो हरः । अतस्त्यम्बकनामाभूत् प्रथितो लोकदेवयोः ॥ स राजपुत्त्रः कौमारावस्थां प्राप यदा तदा । सर्व्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञो जिष्णोस्तुल्यो बभूव ह ॥ बले वीर्य्ये प्रहरणे शास्त्रे शीले च तत्समः । नान्योऽभून्नृपशार्दूल ! नो वा भूमौ भविष्यति ॥ अभिषिच्याथ तं राजा कुमारं बलवत्तरम् । दशपञ्चैकवर्षीयं सर्व्वराजगुणैर्यतम् ॥ तिसृभिः सह भार्य्याभिर्व्वनं पौष्यो विवेश ह । वृद्धोचितक्रियां कर्त्तुं राजा परमधार्म्मिकः ॥ गते पितरि राजा स वनवासं महाबलः । सर्व्वां क्षितिं वशे चक्रेऽमात्यैः स चन्द्रशेखरः ॥ सार्व्वभौमो नृपो भूत्वा राजभिः परिषेवितः । अमरैरिव देवेन्द्रो विजहार श्रिया युतः ॥ एवं पौष्यसुतो भूत्वा त्र्यम्बकः प्राप्य निर्व्वृतिम् । ब्रह्मावर्त्ताह्वये रम्ये करवीराह्वये पुरे ॥ दृषद्बतीनदीतीरे राजा भूत्वा मुमोद ह ॥” इति कालिकापुराणे ४६ अध्यायः ॥ * ॥ अन्यत् चन्द्रशेखरशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ त्र्यम्बकसखः, पुं, (त्र्यम्बकस्य महादेवस्य सखा बन्धुः । “राजाहःसखिभ्यष्टच् ।” ५ । ४ । ९१ । इति टच् ।) कुवेरः । इत्यमरः । १ । १ । ७१ ॥ त्र्यम्बका, स्त्री, (त्रीणि चन्द्रसूर्य्याग्निरूपाणि अम्बकानि नेत्राणि यस्याः ।) दुर्गा । यथा, -- “सोमसूर्य्यानलास्त्रीणि यस्या नेत्राणि अम्बिका । तेन सा त्र्यम्बका देवी मुनिभिः परिकीर्त्तिता ॥”) इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ त्र्यहप्सर्शः, पुं, (त्र्यहं चान्द्रदिनत्रयं स्पृशतीति । स्पृश + पचाद्यच् ।) त्रिदिनस्पृक् । तिथित्रय- स्पर्शयुक्तमहः । इति ज्योतिषम् ॥ त्र्यहस्पृशं, क्ली, (त्र्यहं स्पृशतीति । स्पृश + “इगुपधज्ञेति ।” ३ । १ । १३५ । इति कः ।) त्र्यहस्पर्शः । तथा च वशिष्ठः । “एकस्मिन् सावने त्वह्नि तिथीनां त्रितयं यदा । तदा दिनक्षयः प्रोक्तस्तत्र साहस्रिकं फलम् ॥ फलमिति वैदिककर्म्मपरम् ॥ अधिमासे दिनपाते धनुषि रवौ भानुलङ्घिते मासि । चक्रिणि सुप्ते कुर्य्यान्नो माङ्गल्यं विवाहञ्च ॥ इति भीमपराक्रमः ॥ दिनपाते दिनक्षये । त्र्यहस्पृशं नाम यदेतदुक्तं तत्र प्रयत्नः कृतिभिर्व्विधेयः ॥ विवाहयात्राशुभपुष्टिकर्म्म सर्व्वं न कार्य्यं त्रिदिनस्पृशे तु ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥

पृष्ठ २/६६६

त्र्यहैहिकः, त्रि, (ईहायां चेष्टायां भवमैहिकं घनम् । “तत्र भवः ।” ४ । ३ । ५३ । इति ठञ् । त्र्यहे दिनत्रये पर्य्याप्तं ऐहिकं धनं यस्य ।) दिनत्रयनिर्व्वाहोचितधनयुक्तः । यथा, “कुशूलधान्यको वा स्यात् कुम्भीधान्यक एव वा । त्र्यहैहिको षापि भवेदश्वस्तनिक एव वा ॥” इति मानवे । ४ । ७ ॥ “कुशूलधान्यक इति । कुशूलो व्रीह्यागारं स्यादित्याभिधानिकाः । इष्टकादिनिर्म्मितागार- धान्यसञ्चयो भवेत् । अत्र कालविशेषापेक्षायाम् । यस्य त्रैवार्षिकं भक्तं पर्य्याप्तं भृत्यवृत्तये । अधिकं वापि विद्येत स सोमं पातुमर्हति ॥ इति मनूक्त एव कालो ग्राह्यः । तेन नित्य- नैमित्तिकधर्म्मकृत्यपोव्यवर्गसहितस्य गृहिणो यावता धान्यादिधनेन वर्षत्रयं समथिकं वा निर्व्वाहो भवति तावद्धनः कुशूलधान्यक उच्यते । वषनिर्व्वाहोचितधान्यादिधनः कुम्भी- धान्यः । प्राक् सौमिकीः क्रियाः कुर्य्यात् यस्यान्नं वार्षिकं भवेदिति याज्ञ्यवल्क्येन गृह- स्थस्य वार्षिकसञ्चयाभ्यनुज्ञानात् । मनुरपि यदा वानप्रस्थस्यैव समानिचय एव वेत्यनेन समासञ्चयं वक्ष्यति तदपेक्षया बहुपोष्यवर्गस्य गृहिणः समुचितः संवत्सरसञ्चयः । मेधा- तिथिस्तु । यावता धान्यादिधनेन बहुभृत्य- दारादिमतस्त्रिसंवत्सरस्थितिर्भवति तावत् सुव- र्णादिधनवानपि कुशूलधान्यक इत्यभिधाय कुम्भी उष्ट्रिका षाण्माषिकधान्यादिनिचयः कुम्भीधान्यक इति व्याख्यातवान् । गोविन्द- राजस्तु कुशूलधान्यक इत्येतद्व्याचक्ष्य कोष्ठ- प्रमाणधान्यसञ्चयो वा स्यात् द्बादशाह- मात्रपर्य्याप्तधनः । कुम्भीधान्यक इत्येतद्ब्याचष्टे उष्ट्रिकाप्रमाणधान्यादिसञ्चयो वा षडहमात्र- पर्य्याप्तधनः । द्वादशाहं कुशूलेन वृत्तिः कुम्भ्या दिनानि षट् । इमाममूलां गोविन्दराजोक्तिं नानुरुन्धहे । इहा चेष्टा तस्यां भवं ऐहिकं त्र्यहपर्य्याप्तमैहिकं धनं यस्य स त्र्यहैहिकः तथा वा स्यात् दिन- त्रयनिर्व्वाहोचितधन इत्यर्थः । श्वोभवं श्वस्तनं भक्तं तदस्यास्तीति मत्वर्थीयमिकं कृत्वा नञ् समासः तथा वा भवेत् ।” इति कुल्लूकभट्टः ॥ त्र्यार्षेयाः, पुं, (ऋषेरयं आर्षेयः । ऋषि + ढक् । त्रय आर्षेयाः ऋषिधर्म्मा नेत्रादीन्द्रियक्रिया- भावरूपा येषाम् ।) अन्धवधिरमूकाः । यथा । “अत्रोक्तानि वचनानि सर्व्वाणि तिर्य्यगधिकरण- न्यायमूलानि । तथा हि तिर्य्यगधिकरणे । तिर्य्यक्पङ्गुत्र्यार्षेयदेवतानामनधिकार इति यागमात्रे उक्तम् । तत्र हेतवः तिरश्चां विशि- ष्टान्तःकरणविरहात् पङ्गोः प्रचरणविरहात् त्र्यार्षेयाणामन्धवधिरमूकानां अवेक्षणश्रवणो- च्चारणविरहादिति श्रीचन्द्रशेखरवाचप्सतिकृत- चन्दनधेनु-विधिधृततिर्य्यगधिकरणम् ॥ (त्रय आर्षेया ऋषयो यत्र । त्रिप्रवरो गोत्रभेदः ॥)

त्र्याहिकः, त्रि, (त्र्यहे भवः । त्र्यह + ठञ् ।) तृतीयेऽह्नि भवः । यथा, ऐकाहिकद्ब्याहिक- त्र्याहिकचातुर्थिकसततज्वरविषमज्वर इत्याद्य- पराजितास्तोत्रम् ॥ (“ऐकाहिको द्ब्याहिकश्च त्र्याहिकश्च तथापरः । वेलाज्वरश्चतुर्थोऽपि विजानीयाद्विचक्षणः ॥” इति हारीते चिकित्सितस्थाने द्बितीयेऽध्याये ॥ अस्यौषधं यथा, -- “रसेन गन्धं शङ्खञ्च शिखिग्रीवञ्च पादिकम् । गोजिह्वया जयन्त्या च तण्डुलीयैश्च भावयेत् ॥ प्रत्येकं सप्तसप्ताथ शुष्कं गुञ्जाचतुष्टयम् । जरणेन घृतेनाद्यात् त्र्याहिकज्वरशान्तये ॥” इति वैद्यकरसेन्द्रसारसंग्रहे ज्वराधिकारे ॥) त्र्युषणं, क्ली, (त्रयाणां उषणानां समाहारः । पात्रादित्वात् स्त्रीत्वं न ।) मिलितशुण्ठीपिप्पली- मरिचम् । इत्यमरः । २ । १० । १११ । (यथा, गारुडे १९८ अध्याये । “यमानी चित्रकं धान्यं त्र्युषणं जीरकं तथा ॥”) त्र्यूषणं, क्ली, (त्रयाणां ऊषणानां पिप्पलीमरिच- शुण्ठीनां समाहारः ।) त्र्युषणम् । इत्यमर- टीकायां भरतः ॥ (“पिप्पलीमरिचं शुण्ठीत्रयमेतद्विमिश्रितम् । त्रिकटु त्र्यूषणं व्योषं कटुत्रयमथोच्यते ॥” इति वैद्यकपरिभाषायाम् ॥ अस्य गुणा यथा, -- “त्र्यूषणं दीपनं हन्ति श्वासकासत्वगामयान् । गुल्ममेहकफस्थौल्यमेदश्लीपदपीनसान् ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) (घृतविशेषः । यथा, चरके चिकित्सास्थाने २२ अध्याधे । “त्र्यूषणां त्रिफलां द्राक्षां काश्मर्य्याणि परूषकम् । द्वे पाठे सरलं व्याघ्रीं स्वगुप्तां चित्रकं शटीम् ॥ ब्राह्मीं तामलकीं मेदां काकनासां शतावरीम् । त्रिकण्टकां विदारीञ्च पिष्ट्वा कर्षसमं घृतात् ॥ प्रस्थं चतुर्गुणं क्षीरं सिद्धं कासहरं पिबेत् । ज्वरगुल्भारुचिप्लीहशिरोहृत्पार्श्वशूलनुत् ॥ कामलार्शोऽनिलाष्ठीलाक्षतशोषक्षयापहम् । त्र्यूषणं नाम विख्यातमेतद्घृतमनुत्तमम् ॥”) त्वं, त्रि, (युष्मद् + सु । “त्वाहौ सौ ।” ७ । २ । ९४ । इति त्वादेशः ।) भवान् । तुमि इति भाषा । युष्मच्छब्दस्य प्रथमैकवचनान्तरूपोऽयं लिङ्गत्रये समानः । इति व्याकरणम् ॥ त्वः, त्रि, (तनोति विस्तारयतीति । तन + “तनो- तेरनश्च वः ।” उणां । २ । ६३ । इति चात् क्विप् अनश्च वः । आगमानित्यत्वात् तुग्वै- कल्पिकः ।) भिन्नः । अन्यः । इत्यमरः । ३ । १ । ८२ ॥ (एकः । इति निरुक्तिः । १ । ७ ॥ यथा, ऋग्वेदे । १० । ७१ । ४ । “उत त्वः पश्यन्न ददर्श वात्तमुत त्वः शृण्वन्न शृणोत्येनाम् । उतो त्वस्मै तन्वं वि सस्रे जायेव पत्य उशती सुवासाः ॥”

“त्वशब्द एकवाची । एकः । उतशब्दोऽप्यर्थे । पश्यन्नपि मनसा पर्य्यालोचयन्नपि वायं न ददर्श । दर्शनफलाभावान्न पश्यति । त्व एकः शृण्वन्न- प्येनां वाचं न शृणोति श्रवणफलाभावात् । इत्यनेनार्धेनाविद्वानभिहितः ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) त्वक्, [च्] स्त्री, (त्वचति संवृणोति मेदशोणिता- दिकमिति । त्वच संवरणे + क्विप् । यद्वा, तनोति विस्तारयतीति । तन + “तनोतेरनश्च वः ।” उणां । २ । ६३ । इति चिक् अनश्च वः ।) इन्द्रियविशेषः । यथा, -- “पूर्ब्बवन्नित्यतायुक्तं देहव्यापि त्वगिन्द्रियम् । प्राणादिस्तु महावायुपर्य्यन्तो विषयो मतः ॥” उद्भूतस्पर्शवद्द्रव्यं गोचरः सोऽपि च त्वचः । रूपान्यच्चक्षुषो योग्यं रूपमत्रापि कारणम् ॥ द्रव्याध्यक्षे त्वचो योगो मनसा ज्ञानकारणम् ॥” इति भाषापरिच्छेदः ॥ वल्कलम् । (यथा, रघुः । २ । ३७ । “कण्डूयमानेन कटं कदाचित् वन्यद्बिपेनोन्मथिता त्वगस्य ॥”) गुडत्वक् । (यथा, बृहत्संहितायाम् । ७७ । १२ । “त्वगुशीरपत्रभागैः सूक्ष्मैलार्धेन संयुतैश्चूर्णः । पटवासः प्रवरोऽयं मृगकर्पूरप्रबोधेन ॥”) चर्म्म । इति मेदिनी । चे, ६ ॥ अस्य पर्य्यायः । असृग्धरा २ । इत्यमरः ॥ असृग्वरा ३ । इति तट्टीका ॥ त्वचम् ४ त्वचा ५ चर्म्म ६ छली ७ छल्ली ८ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, रघुः । ३ । ३१ । “त्वचं स मेध्यां परिधाय रौरवी मशिक्षितास्त्रं पितुरेव मन्त्रवत् । न केवलं तद्गुरुरेकपार्थिवः क्षितावभूदेकधनुर्द्धरोऽपि सः ॥” कञ्चुकः । यथा, मनुः । २ । ७९ । “महतोऽप्येनसो मासात् त्वचेवाहिर्विमुच्यते ॥”) त्वचम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ दारचिनी इति भाषा ॥ त्वक्कण्डुरः, पुं, (कण्डुं रातीति । रा + कः । त्वचः कण्डुरः ।) व्रणः । इति हारावली । १५६ ॥ त्वक्क्षीरा, स्त्री, (वंशत्वचः क्षीरमस्त्यत्र ।) वंशरोचना । इत्यमरः । २ । ९ । १०९ ॥ (वंशरोक्षनाशब्दे विवृतिरस्या ज्ञातव्या ॥) त्वक्क्षीरी, स्त्री, (वंशत्वचः क्षीरमत्र । गौरा- दित्वात् ङीष् ।) त्वक्क्षीरा । इति राज- निर्घण्टः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४४ । “सिताजगन्धा त्वक्क्षीरी विदारी त्रिवृतः समाः ॥” (पर्य्यायोऽस्या यथा, -- “स्याद्वंशरोचना वांशी तुगाक्षीरी तुगा शुभा । त्वक्क्षीरी वंशला शुभ्रा वंशक्षीरी च वैणवी ॥” इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डे प्रथमे भागे ॥) त्वक्छदः, पुं, (त्वगेव छदो यस्य ।) क्षीरीशवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ क्षीरकञ्चुकी इति भाषा ॥

पृष्ठ २/६६७

त्वक्पत्रं, क्ली, (त्वगिव पत्राण्यस्य ।) गुडत्वक् । इत्यमरः । २ । ४ । १३४ ॥ तेजपत्रम् । इति केचित् । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । सूत्कटम् २ भृङ्गम् ३ त्वचम् ४ चोचम् ५ वराङ्गकम् ६ । इत्यमरः । २ । ४ । १३४ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १७० । १८ । “चन्दनागुरुमुख्यानि त्वक्पत्राणां वनानि च ॥” यथा, सुश्रुते । १ । ४४ । “रेचनं सुकुमाराणां त्वक्पत्रमरिचांशकम् ॥”) त्वक्पत्री, स्त्री, (त्वक्पत्र + गौरादित्वात् ङीष् ।) हिङ्गुपत्री । तत्पर्य्यायः । कारवी २ पृथ्वी ३ वास्पीका ४ कवरी ५ पृथुः ६ । इत्यमरः । २ । ९ । ४० ॥ तत्पत्री ७ । इति भरतः ॥ त्वक्पुष्पं, क्ली, (त्वचश्चर्म्मणः पुष्पमिव ।) रोमाञ्चः । इति त्रिकाण्डशेषः । किलासम् । इति हेम- चन्द्रः । ३ । १३१ ॥ त्वक्पुष्पिका, स्त्री, (त्वक्पुष्पी + स्वार्थे कन् पूर्ब्ब- ह्रस्वः ।) किलासम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ छुली इति भाषा ॥ त्वक्पुष्पी, स्त्री, (त्वक्पुष्प + गौरादित्वात् ङीष् ।) किलासम् । इति जटाधरः ॥ त्वक्ष, त्वचोग्राहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् ।) त्वचो ग्राहश्चर्म्मणो ग्रहणम् । त्वक्ष त्वचने इति प्राञ्चः । त्वचनं संवरणमिति रमानाथः । त्वक्षति कायं वर्म्मणा भटः । इति दुर्गादासः ॥ त्वक्ष, ऊ कार्श्ये । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-वेट् ।) ऊ, त्वक्षिष्यति त्वक्ष्यति । कार्श्यं कृशीकरणम् । त्वक्षति काष्ठं तक्षा । इति दुर्गा- दासः ॥ त्वक्सारः, पुं, (त्वचि सारो यस्य ।) वंशः । इत्य- मरः । २ । ४ । १६० ॥ (यथा, मनुः । १० । ३७ । “चण्डालात् पाण्डुसोपाकस्त्वक्सारव्यवहार- वान् ॥” वंशस्य त्वगपि । चेँ चाडि इति भाषा ॥ यथा, सुश्रुते । १ । ८ । “अनुशस्त्राणि तु त्वक्सारस्फटिककाचकुरु- विन्दजलौकाग्निक्षारनखगोजीशोफालिका- शाकपत्रकरीरबालाङ्गुलय इति ॥”) गुडत्वक् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ शोणवृक्षः । रन्ध्रवंशः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (तल्तावाँश इति भाषा ॥ यथा, माघः । ४ । ६१ । “त्यक्साररन्ध्रपरिपूरितलब्धगीति- रस्मिन्नसौ मृदितपक्ष्मलरल्लकाङ्गः ॥”) त्वक्सारभेदिनी, स्त्री, (त्वचः सारं भिनत्तीति । भिद् + णिनिः + ङीप् ।) क्षुद्रचञ्चुवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्वक्सारा, स्त्री, (त्वक्सारो वंश उत्पत्तिकारण- त्वेनास्त्यस्याः अच् ततष्टाप् ।) वंशरोचना । इति राजनिर्घण्टः ॥ (वंशरोचनाशब्देऽस्या विवरणं ज्ञातव्यम् ॥) त्वक्सुगन्धः, पुं, (त्वचि सुगन्धः सद्गन्धो यस्य ।) नारङ्गः । इति भावप्रकाशः ॥

त्वक्सुगन्धा, स्त्री, (त्वचि सुगन्धो यस्याः ।) एल- बालुकनामगन्धद्रव्यम् । इति जटाधरः ॥ त्वग, इ कम्पे । गतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-गतौ सकं-सेट् ॥) त्वगङ्कुरः, पुं, (त्वचश्चर्म्मणः अङ्कुर इव ।) रोमाश्चः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्वगाक्षीरी, स्त्री, (त्यक्क्षीरी । पृषोदरादित्वात् साधुः ।) तुगाक्षीरी । वंशलोचना । इति जटाधरः ॥ त्वग्गन्धः, पुं, (त्वचि गन्धो यस्य ।) नागरङ्गः । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्वग्जं, क्ली, (त्वचः जायते इति । जन + डः ।) रोम । रुधिरम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्वग्दोषः, पुं, (त्वचो दोषो दूषणं यस्मात् ।) कोठरोगः । इति राजनिर्धण्टः ॥ त्वग्जात- रोगः । तस्यौषधं यथा, -- “मन्दोष्णलोध्रनीराम्लचूर्णन्तु कनकस्य च । तेनोद्वर्त्तितदेहस्य हरेद्ग्रीष्मप्रसारिकाम् ॥ त्वद्दोषश्चैव सेकश्च घर्म्मदोषश्च नश्यति ॥” इति गारुडे १९४ अध्यायः ॥ स तु महारोगः । यथा, “महारोगिणः पाप- रोगाष्टकान्यतमरोगवतः । ते च उन्मादस्त्वद्- दोषो राजयक्ष्मा श्वासो मधुमेहो भगन्दरः उदरोऽश्मरी इत्यष्टौ पापरोगा नारदोक्ताः ।” इति शुद्धितत्त्वम् ॥ त्वग्दोषापहा, स्त्री, (त्वग्दोषं रोगविशेषं अप- हन्तीति । हन + डः ।) वाकुची । इति राज- निर्घण्टः ॥ तग्दोषारिः, पुं, (तग्दोषस्य रोगविशेषस्य अरिः शत्रुः । तन्नाशकत्वात् तथात्वम् ।) हस्तिकन्दः । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्वच्, श वृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां- परं-सकं-सेट् ।) वकारयुक्तः । दन्त्यवर्गाद्यादिः । श, त्वचती त्वचन्ती । वृतिः संवरणम् । त्वचति कवचेन देहं वीरः । इति दुर्गादासः ॥ त्वचं, क्ली, (प्रशस्ता त्वगस्त्यस्येति । अर्श आदि- त्वात् अच् ।) वृक्षविशेषः । दारचिनी इति भाषा ॥ (यथा, सुश्रुते कल्पस्थाने १ अध्याये । “सोमवल्ल्यमृता श्वेता पद्मं कालीयकं त्वचम् ॥”) तत्पर्य्यायः । त्वक् २ वल्कलम् ३ भृङ्गम् ४ वराङ्गम् ५ मुखशोधनम् ६ शकलम् ७ सिंह- लम् ८ वन्यम् ९ सुरसम् १० कामवल्लभम् ११ उत्कटम् १२ बहुगन्धम् १३ विज्जुलम् १४ वन- प्रियम् १५ नटपर्णम् १६ गन्धवल्कम् १७ वरम् १८ शीतम् १९ । अस्य गुणाः । कटुत्वम् । शीतलत्वम् । कफकासविनाशित्वम् । शुक्राम- शमनत्वम् । कण्ठशुद्धिकरत्वम् । लघुत्वम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ वल्कलम् । चर्म्म । (यथा, हरिवंशे । १७७ । १३६ । “श्रीवत्साङ्कोऽरविन्दाक्ष ऊर्द्ध्वरोमा मृदुत्वचः ॥” कञ्चुकः । खोलस् इति भाषा ॥ यथा, महा- भारते । १२ । २४९ । ११ ।

“विमुक्तः सर्व्वपापेभ्यो मुक्तत्वच इवोरगः ॥”) गुडत्वक् । इति धरणिः ॥ त्वचा, स्त्री, (त्वच् + पक्षे टाप् । यद्वा, त्वचति संवृणोति सर्व्वशरीरमिति अच् ततष्टाप् ।) त्वक् । इति शब्दरत्नावली ॥ त्वचापत्रं, क्ली, (त्वचा त्वक् पत्रमिव यस्य ।) त्वक्पत्रम् । इति शब्दरत्नावली ॥ त्वचिष्ठः, त्रि, (अतिशयेन त्वग्वान् । त्वग्वत् + इष्ठन् । “विन्मतोर्लुक् ।” ५ । ३ । ६४ । इति मतुपो लुक् ।) त्वचीयान् । अतिशयत्वग्विशिष्टः । इति व्याकरणम् ॥ त्वचिसारः, पुं, (त्वचि सारो यस्य । “हलदन्तात् सप्तम्याः संज्ञायाम् ।” ६ । ३ । ९ । इति सप्तम्या अलुक् ।) वंशः । इत्यमरः । २ । ४ । १६० ॥ त्वचिसुगन्धा, स्त्री, (त्वचि सुगन्धो यस्याः । सप्तभ्या अलुक् ।) क्षुद्रैला । इति हारावली । ९७ ॥ त्वत्, त्रि, (तनोतीति । तन + “तनोतेरनश्च वः ।” उणां २ । ६३ । इति चकारात् क्विप् तुक् अनश्च वः ।) भिन्नः । इति जटाधरः ॥ (युष्मद्शब्दस्य पञ्चम्येकवचनस्य रूपम् ।) भवतः । इति व्याक- रणम् ॥ तोमा हैते इति भाषा ॥ त्वन्च, उ इतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-सकं-सेट् । क्त्वावेट् ।) वकारयुक्तादिः । उ, त्वञ्चित्वा त्वक्त्वा । इतिर्गतिः । इति दुर्गादासः ॥ त्वन्च, उ ध सङ्कोचे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (रुधां- परं-सकं-सेट् । क्त्वावेट् ॥) त्वदीयं, त्रि, (तव इदम् । युष्मद् + छः । “प्रत्य- योत्तरपदयोश्च ।” ७ । २ । ९८ । इति मप- र्य्यन्तस्य त्वादेशः ।) भवदीयम् । इति व्याक- रणम् ॥ (यथा, रघुः । ३ । ५० । “अतोऽयमश्वः कपिलानुकारिणा पितुस्त्वदीयस्य मयापहारितः ॥”) त्वर, ञि ष म ङ स्यदे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-आत्मं-अकं-सेट् ।) ञि, त्वरितः तूर्णो- ऽस्ति । वा रुषामहृषत्वरसंघुषास्वनिभ्यो निष्ठायां वेमत्वेऽपि वेदेषूच्चारणभेदार्थमेतदनुबन्धमन्ये मन्यन्ते । ष, त्वरा । म, त्वरयति । ङ, त्वरते । स्यद इह शीघ्रमनुष्ठानम् । नानुनेतुमबलाः स तत्वरे । इति दुर्गादासः ॥ त्वरणं, क्ली, (त्वर + भावे ल्युट् ।) त्वरा । इति व्याकरणम् ॥ (त्वरते शीघ्रं गच्छतीति । त्वर + ल्युः । द्रुतगामिनि, त्रि । यथा, अथर्व्ववेदे । ११ । ८ । २८ । “आस्नेयीश्च वास्तेयीश्च त्वरणाः कृपणाश्च याः ॥”) त्वरा, स्त्री, (त्वरणमिति । त्वर + “घटादयः षितः ।” इति अङ् । ततः स्त्रीलिङ्गत्वात् टाप् ।) वेगः । तत्पर्य्यायः । सम्भ्रमः २ । इत्यमरः । ३ । २ । २६ ॥ आवेगः ३ त्वरिः ४ तूर्णिः ५ संवेगः ६ । इति हेमचन्द्रः । २ । २३६ ॥ (यथा, महा- भारते । ३ । २७९ । २७ । “असकृत्त्वं मया पूर्ब्बं निर्ज्जितो जीवितप्रियः । मुक्तो ज्ञातिरिति ज्ञात्वा का त्वरा मरणे पुनः ॥”)

पृष्ठ २/६६८

त्वरिः, स्त्री, (त्वरणमिति । त्वर + भावे इन् ।) त्वरा । इति हेमचन्द्रः । २ । २३६ ॥ त्वरितं, क्ली, (त्वर + क्तः ।) शीघ्रम् । (त्वरते स्मेति । त्वर + गत्यार्थाकर्म्मकेति कर्त्तरि क्तः । यद्बा, त्वरा सञ्जातास्य । त्वरा + तारकादित्वात् इतच् ।) तद्बिशिष्टे, त्रि । इत्यमरः । १ । १ । ६८ ॥ (यथा, पञ्चतन्त्रे । ३ । १०२ । “बह्वन्तराययुक्तस्य धर्म्मस्य त्वरिता गतिः ॥”) त्वरितोदितं, त्रि, (त्वरितं शीघ्रं यथा तथा उदितं कथितम् ।) शीघ्रोच्चारितवचः । तत्- पर्य्यायः । निरस्तम् २ । इत्यमरः । १ । ६ । २० ॥ त्वष्टः, त्रि, (त्वक्ष्यते तनूक्रियते स्मेति । त्वक्ष तनू- करणे + क्तः ।) तनूकृतः । चाँचा छोला इत्यादि भाषा । तत्पर्य्यायः । तष्टः २ । इत्यमरः । ३ । ११ । ९९ ॥ त्वष्टा, [ऋ] पुं, (त्वेषति दीप्यतीति । त्विष दीप्तौ + “नप्तृनेतृत्वष्टृहोत्रिति ।” उणां । २ । ९६ । इति तृच् इतोऽत्वञ्च ।) आदित्यविशेषः । (यथा, महाभारते । १ । ६५ । १४-१५ । “अदित्यां द्वादशादित्याः सम्भूता भुवनेश्वराः । ये राजन्नामतस्तांस्ते कीर्त्तयिष्यामि भारत ! ॥ धाता मित्रोऽर्य्यमा शक्रो वरुणस्त्वंश एव च । भगो विवस्वान् पूषा च सविता दशमस्तथा । एकादशस्तथा त्वष्टा द्वादशो विष्णुरुच्यते ॥” एते तु चाक्षुषस्य मनोरन्तरे तुषिता नाम देवा आसन् वैवस्वतेऽन्तरे तु द्वादश आदित्याः । इति विष्णुपुराणे । १ । १५ । १३१ -- १३३ ॥ तथा मात्स्ये च । ६ । ३ -- ५ ॥ त्वक्षति तनू- करोति काष्ठादिकं शिल्पकार्य्यत्वात् । तक्ष + तृच् ।) विश्वकर्म्मा । इति हेमचन्द्रः । ३ । ५८१ ॥ (यथा, माघे । ३ । ३५ । “त्वष्टुः सदाभ्यासगृहीतशिल्प- विज्ञानसम्पत्प्रसवस्य सीभा ॥” अयन्तु माघमासे सूर्य्यरथपरिभ्रमणाधिकारिणा- मन्यतमः । यथा, विष्णुपुराणे । २ । १० । १५ । “त्वष्टाथ जमदग्निश्च कम्बलोऽथ तिलोत्तमा । ब्रह्मापेतोऽथ ऋतजित् धृतराष्ट्रोऽथ सत्तमः । माघमासे वसन्त्येते सप्त मैत्रेय ! भास्करे ॥” विश्वकर्म्मणः पुत्त्रविशेषः । यथा, विष्णुपुराणे । १ । १५ । १२२ । “तस्य पुत्त्रास्तु चत्वारस्तेषां नामानि मे शृणु । अजैकपादहिर्व्रध्नस्त्वष्टा रुद्रश्च बुद्धिमान् ॥” प्रजापतिविशेषः । यथा, महाभारते । ५ । ९ । ३ । “त्वष्टा प्रजापतिर्ह्यासीत् देवश्रेष्ठो महातपाः । स पुत्त्रं वै त्रिशिरसमिन्द्रद्रोहात् किलासृजत् ॥” महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १०३ । “धाता शक्रश्च विष्णु श्च मित्रख्वष्टा ध्रुवो धरः ॥”) वर्णसङ्करजातिविशेषः । इत्यमरः । २ । १० । ९ ॥ अस्य पर्य्यायः । काष्ठतट्शब्दे उत्पत्तिश्च सूत्र- धारशब्दे द्रष्टव्या ॥ (इन्द्रः । इति ऋग्वेद- भाष्ये सायनः । १ । ११७ । २२ ॥ असुरभेदः । इति तत्रैव सायनः । ३ । ४८ । ४ ॥)

त्वाचप्रत्यक्षं, क्ली, (त्वाचं त्वच्-सम्बन्धि प्रत्यक्षम् ।) स्पर्शज्ञानम् । द्रव्यादेः स्पर्शद्बारा बोधः । यथा, “अथ ज्ञानमात्रे त्वङ्मनःसंयोगस्य यदि कारणत्वं तदा रासनचाक्षुषादिकाले त्वाच- प्रत्यक्षं स्यात् ।” इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ त्वाष्टी, स्त्री, दुर्गा । यथा, -- “तुष तुष्टौ स्मृतो धातुस्तस्य तुष्टी निपातने । सृजत्येषा प्रजास्तुष्टी त्वाष्टी तेन प्रकीर्त्तिता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ त्वाष्ट्रः, पुं, (त्वष्टुरपत्यं पुमान् । अण् ।) वृत्रा- सुरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवी- भागवते । ५ । ५ । ४ । “उद्यमेन हतस्त्वाष्ट्रो नमुचिर्ब्बल एव च ॥” विश्वरूपः । यथा, भागवते । ६ । ८ । ३ । “वृतः पुरोहितस्त्वाष्ट्रो महेन्द्रायानुपृच्छते ॥” त्वष्टृसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, मार्कण्डेये । २१ । ८५ । “ततोऽस्त्रं त्वाष्ट्रमादाय चिक्षेप प्रति दान- वान् ॥” तथा, भागवते । ६ । १४ । २७ । “श्रपयित्वा चरुं त्वाष्ट्रं त्वष्टारमजयद्बिभुः ॥” त्वष्टा अधिष्ठात्री देवतास्येति अण् । चित्रा- नक्षत्रम् । यथा, बृहत्संहितायाम् । ७ । ११ । “घोरा श्रवणस्त्वाष्ट्रं वसुदेवं वारुणञ्चैव ॥”) त्वाष्ट्री, स्त्री, (त्वष्टा अधिष्ठात्री देवतास्याः । त्वष्टृ + अण् + ङीप् ।) चित्रानक्षत्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (त्वष्टुर्व्विश्वकर्म्मणोऽपत्यं स्त्री ।) संज्ञानामसूर्य्यपत्नी । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, महाभारते । १ । ६६ । ३५ । “त्वाष्ट्री तु सवितुर्भार्य्या वडवा रूपधारिणी । असूयत महाभागा सान्तरीक्षेऽश्विनावुभौ ॥”) रथिका । क्षुद्ररथः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ त्विट्, [ष्] स्त्री, (त्विष दीप्तौ + सम्पदादित्वात् क्विप् ।) शोभा । (यथा, महाभारते । ३ । २० । २ । “अपश्यं द्बारकाञ्चाहं महाराज ! हतत्विषम् ॥”) प्रभा । (यथा, माधे । १ । ३ । “चयस्त्विषामित्यवधारितं पुर- स्ततः शरीरीति विभाविताकृतिम् ॥”) वाक् । इति मेदिनी । षे, १३ ॥ व्यवसायः । जिगीषा । इति विश्वः ॥ (दीप्यमाने, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । ४ । १७ । २ । “तव त्विषो जनिमन्रेजत द्यौरेजद्भूमिर्भियसा स्वस्य मन्योः ॥” “हे इन्द्र त्विषो दीप्यमानस्य तव त्वदीये जनिमन् जन्मनि सति ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥) त्विष, औ ञ भासे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- उभं-दाने-सकं-अन्यत्र अकं-अनिट् ।) औ, अत्विक्षत् । ञ, त्वेषति त्वेषते । भासो दीप्तिः । अवान्निवासे दाने च त्विषौ ञ अनुवर्त्तते । औ, अवात्विक्षत् । ञ, अवत्वेषति अवत्वेषते । जनो निवसति ददाति दीप्यते वा इत्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥

त्विषा, स्त्री, (त्विष् + हलन्तात् वा टाप् ।) दीप्तिः । इति शब्दरत्नावली ॥ त्विषाम्पतिः, पुं, (त्विषां प्रभाणां पतिः । षष्ठ्या अलुक् ।) सूर्य्यः । इत्यमरः । १ । ३ । ३० ॥ त्विषिः, स्त्री, (त्विष दीप्तौ + “इगुपधात् कित् ।” उणां ४ । ११९ । इति इन् स च कित् ।) किरणम् । इति हेमचन्द्रः । २ । १४ ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ९ । ७१ । ९ । “उक्षेव यूथा परियन्नरावीदधि त्विषीरधित सूर्य्यस्य ॥”) त्सर, छद्मगतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां- परं-अकं-सकं च-सेट् ।) दन्त्यवर्गाद्यस्याधो- दन्त्यसकारः । त्सरति धूर्त्तः छलेन गच्छती- त्यर्थः । इति दुर्गादासः ॥ (यथा, अथर्व्ववेदे । ८ । ६ । ८ । “यस्त्वा स्वपन्तीं त्सरति यस्त्वा दिप्सति जाग्रतीम् ॥”) त्सरुः, पुं, (त्सरति कौटिल्यं गच्छतीति । त्सर + “भृमृशीतॄचरित्सरीति ।” उणां १ । ७ । इति उः ।) खड्गमुष्टिः । इत्यमरः । २ । ८ । ९० ॥ तत्पर्य्यायः । मुष्टिः २ तालतलः ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ (यथा, आर्य्यासप्त- शत्याम् । २४३ । “ज्योत्स्नाभिसारसमुचितवेशे ! व्याकोष- मल्लिकोत्तंसे ! । विशसि मनो निशितेव स्मरस्य कुमुदत्सरुच्छ- रिका ॥” सर्पः । यथा, ऋग्वेदे । ५ । ५० । १ । “मा मां पद्येन रपसा विदत्त्सरुः ।” “तथा त्सरुश्छद्मगामी जिह्मगः सर्प इत्यर्थः मां पद्येन पादभवेन रपसा । रपि शब्दकर्म्मा । शब्देन मा विदत् मा जानातु ।” इति तद्भाष्ये सायनः ॥)

थ

थ, थकारः । स व्यञ्जनसप्तदशवर्णः । तवर्ग-

द्वितीयवर्णश्च । अस्योच्चारणस्थानं दन्तः ।

इति व्याकरणम् ॥ (यथा, शिक्षायाम् । १७ ।

“स्युर्मूर्द्धन्या ऋटुरसा दन्त्या ऌतुलसाः स्मृताः ॥”)

अस्य स्वरूपं यथा, --

“थकारं चञ्चलापाङ्गि ! कुण्डली मोक्षरूपिणी ।

त्रिशक्तिसहितं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा ॥

पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणात्मकं सदा ।

अरुणादित्यसङ्काशं थकारं प्रणमाम्यहम् ॥”

इति कामधेनुतन्त्रम् ॥

(वङ्गीयवर्णमालायाम्) अस्य लेखनप्रकारो

यथा, --

“कुञ्चिता कुण्डली भूत्वा वामाद्दक्षिणतस्ततः ।

वामतः कुञ्चिता भूत्वा दक्षाधोदक्षतो गता ॥

ऊर्द्ध्व ऋज्वायता रेखा सुरा गङ्गादयः क्रमात् ।

वाणी भवानी लक्ष्मीश्च ध्यानमस्य प्रचक्षते ॥”

अस्य ध्यानादि यथा, --

“नीलवर्णां त्रिनयनां षड्भुजां वरदां पराम् ।

पीतवस्त्रपरीधानां सदा सिद्धिप्रदायिनीम् ॥

एवं ध्यात्वा थकारन्तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ।

पञ्चदेवमयं वर्णं पञ्चप्राणमयं सदा ॥

तरुणादित्यसङ्काशं थकारं प्रणमाम्यहम् ॥”

इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥

अस्य नामानि यथा, --

“थः स्थिरामी महाग्रन्थिर्ग्रन्थिग्राहो भयानकः ।

शिली शिरसिजो दण्डी भद्रकाली शिलोच्चयः ॥

कृष्णो बुद्धिर्व्विकर्म्मा च दक्षनाशाधिपोऽमरः ।

वरदा भोगदा केशो वामजानुरसोऽनलः ॥

लोलौजज्जयिनी गुह्यः शरच्चन्द्रविदारकः ॥”

इति नानातन्त्रशास्त्रम् ॥

थं, क्ली, रक्षणम् । मङ्गलम् । साध्वसम् । इति

मेदिनी । थे, १ ॥

थः, पुं, (थुड संवृतौ + डः ।) पर्व्वतः । भय-

रक्षकः । इति मेदिनी । थे, १ ॥ व्याधिभेदः ।

भयचिह्नम् । भक्षणम् । इति शब्दरत्नावली ॥

थुड, शि संवृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-

परं-सकं-सेट् ।) शि, थुडति । अथुडीत्

तुथोड । इति दुर्गादासः ॥

थुत्कारः, पुं, (कृ + भावे घञ् । थुदित्यव्यक्त-

शब्दस्य कारः करणं यत्र ।) निष्ठीवनत्यागा-

नुकरणशब्दः ॥

थुर्व्व, ई वधे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वां-परं-

सकं-सेट् ।) पञ्चमस्वरी । थूः थुरौ थुरः ।

ई, थूर्णः । इति दुर्गादासः ॥

थुर्व्वणं, क्ली, हननम् । थुर्व्वधातोर्भावे अनटि

(ल्युटि) निष्पन्नम् ॥

थूथू, व्य, निष्ठीवनत्यागानुकरणशब्दः । यथा, --

थूथूकृत्य वमद्भिरध्वगजनैरिति सूक्तिकणा-

मृतम् ॥

थैथै, व्य, वाद्यानुकरणशब्दविशेषः । इति सङ्गीत-

दामोदरः ॥

थोडनं, क्ली, संवरणम् । इति थुङधातोर्भावेऽनट्

प्रत्ययः (ल्युट्) ॥