शब्दकल्पद्रुमः/आवर्त्तनी

पृष्ठ १/१९३

आवर्त्तनी, स्त्री, (आङ् + वृत् + ल्युट् + ङीप् ।) धातुद्रव्यद्रावणार्थमृत्पात्रं । मुछी इति भाषा । तत्पर्य्यायः । तैजसावर्त्तनी २ मूषा ३ मूषः ४ । इति शब्दरत्नावली ॥ आवर्त्तनमणिः, पुं, (आवर्त्तनाकारो मणिः ।) राजा- वर्त्तनामोपरत्नं । इति राजनिर्घण्टः ॥ आवर्त्तिनी, स्त्री, (आवर्त्त + इनि + ङीप् ।) अज- शृङ्गीवृक्षः । इति रत्नमाला ॥ आवर्हितः, त्रि, (आङ् + वृह् + क्तः ।) उन्मूलितः । उत्पाटितः । इति हेमचन्द्रः । आवलिः, स्त्री, (आङ् + बल + इन् ।) श्रेणी । पंक्तिः । इत्यमरः ॥ आवली, स्त्री, (आङ् + बल् + इन् + ङीप् ।) आ- बलिः । इत्यमरः ॥ (यथा अमरुशतके ३ ॥ “आ- लोलामलकावलीं विलुलितां बिभ्रच्चलत्कुण्डलं” । “द्विजावलीव्याजनिशाकरांशुभिः” । इति माघे १ । २५ ।) आबल्यं, क्ली, (अवल + ष्यञ् ।) अबलस्य भावः दौर्बल्यं ॥ आवश्यकं, त्रि, (अवश्य + मनोज्ञादित्वाद्वुञ् । अव्य- यानां भमात्र इति टिलोपः ।) अवश्यकर्त्तव्यं । नैश्चयिकं । उचितं । यथा । “घ्यणोरावश्यके । उवर्णान्तादावश्यकेऽर्थे घ्यण् स्यात्” । इति मुग्ध- बोधव्याकरणं ॥ किञ्च । आवश्यकपर्ब्बादिक्रियमा- णस्य नित्यनैमित्तिकत्वं । इति तिथ्यादितत्त्वं ॥ (यथा साहित्यदर्पणे, । “आवश्यकानां कार्य्याणां अविरोधाद्विनिर्म्मितः” ।) आवसथं, क्ली, (आवसन्ति आगत्य वसन्ति अस्मिन् । आङ् + वस + अथच् ।) गृहं । इति हेमचन्द्रः ॥ (वसतिस्थानं । विश्रामस्थानं । अग्निगृहं । अग्नि- होत्रस्थानं । रघुवंशे, ८ । १४ “निवसन्नावसथे पुराद्वहिः” । मनुः । ३ । १०७ । “आसनावसथौ शय्यामनुव्रज्यामुपासनाम्” ।) आवसथः, पुं, (आवसन्त्यत्र । आ + वस + अधि- करणे अथच् ।) गृहं । (यथा, हितोपदेशे मित्र- लाभे “अस्ति चम्पकाभिधानायां नगर्य्यां परि- व्राजकावसथः” ।) आर्य्याकोषः । आर्य्याच्छन्दसो ग्रन्थभेदः । व्रतविशेषः । इत्युणादिकोषः ॥ आवसितं, त्रि, (आवस्यते आच्छाद्यते आङ् + वस् आच्छादने + क्तः ।) परिपक्वमर्द्दितधान्यं । इति भरतः ॥ बहुलितधान्यं । इति सुभूतिः ॥ सम्पन्न- धान्यं । इत्यन्ये ॥ तत्पर्य्यायः ऋद्धं २ । इत्यमरः ॥ आवहः, पुं, (आभिमुख्येन वहतीति । आङ् + वह् + अच् ।) सप्तवाय्वन्तर्गतवायुविशेषः । स च भूवायुः । इति पुराणज्योतिषे ॥ (यथा, मनुः, ८ । ३४७ । “द्वौ शुक्लज्योतिरादित्यौ नन्दो हरिस्तपास्तथा । चित्रज्योतिः सत्यज्योतिर्ज्योतिष्मान् स्कन्ध आ- वहः” ॥ इति प्रापकः । जनकः । यथा मनुः, -- “समुत्सृजेत्साहसिकान् सर्व्वभूतभयावहान्” । रघुवंशे । १४ । ५, “क्लेशावहा भर्त्तुरलक्षणाहं” ।)

आवहमानं, त्रि, (आङ् + वह् + शानच् ।) क्रमा- गतं ॥ (परम्परागतं, धारावाहि ।) आवाधा, स्त्री, (आ सम्यक् वाधा ।) दुःखं । पीडा । इति शब्दरत्नावली । भूखण्डं । त्रिकोणक्षेत्रमध्य- रज्जुनिक्षेपेण यत् खण्डद्वयं जायते तत् । इति लीलावती ॥ आवापः, पुं, (आ वपन्ति सलिलमत्र । आङ् + वप् + घञ् ।) आलवालं । इत्यमरः ॥ वलयः । (यथा महाभारते १४ पर्ब्बणि । “मोहात् पपात गाण्डीवमावापं च करादपि” ।) शत्रुचिन्तनं । (परराष्ट्रचिन्तनम् । यथा, माघे । २८८ ।) “तन्त्रावापविदा योगैर्मण्डलान्यधितिष्ठता” ।) पानभेदः । इति हेमचन्द्रः ॥ भाण्डवपनं । परिक्षेपः । इति मेदिनी ॥ निम्नोन्नतभूमिः । इत्यजयः ॥ पात्रं । इति शब्दरत्नावली ॥ प्रधानहोमः । इति स्मृतिः ॥ आवापकः, पुं, (आ उप्यते इति । आङ् + वप् + कर्म्मणि घञ् + संज्ञायां कन् वा ।) वलयः । इत्यमरः ॥ आवापनं, क्ली, (आवाप्यतेऽनेनेति आङ् + वप् + णिच् + करणेल्युट् ।) सूत्रयन्त्रं । इति शब्दमाला ॥ ताँत् इति भाषा । आवारि, क्ली, (आङ् + वृ + इ ।) हट्टवेश्म । इत्यु- णादिकोषः ॥ दोकान हाट्चालि इत्यादि भाषा । आवालं, क्ली, (आङ् + वल् + घञ् ।) आलवालं । इत्यमरः ॥ (वालकमभिव्याप्य इत्यर्थे ।) वालक- पर्य्यन्तम् ॥ आवाल्यं, क्ली, (वाल्यात् आ आवाल्यं पर्य्यन्तार्थे- ऽव्ययीभाबः ।) वाल्यावस्थापर्य्यन्तं ॥ (यथा धर्म्म- विवेके, -- “आवाल्यादसती सती सुरपुरीं कुन्ती समारोहयत्” ।) आवासः, पुं, (आ बसन्ति अत्र इति । आङ् + वस् + अधिकरणे घञ् ।) गृहं इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा गीतगोविन्दे । ४ । १० । “आवासो विपिनायते प्रियसखीमालापि जा- लायते” ।) आवाहनं, क्ली, (आङ् + वह + णिच् + ल्युट् ।) आ- ह्वानं । निमन्त्रणं । यथा, -- “प्रतिमास्थानेष्वप्स्वग्नौ नावाहनविसर्ज्जने” । इति । विनायकादीनां व्याहृतिभिरावाहनमाह मत्स्यपुराणं । “विनायकं तथा दुर्गां वायुमाकाशमेव च । आवाहयेद्व्याहृतिभिस्तथैवाश्विकुमारकौ” ॥ इति च तिथ्यादितत्त्वं ॥ आवाहनीमुव्रा मुद्राशव्दे द्रष्टव्या ॥ आवाहनी, स्त्री, (आवाह्यतेऽनया । आङ् + वह् + णिच् + करणे ल्युट् ङीप् ।) भुद्राविशेषः । यथा, “हस्ताभ्यामञ्जलिं बद्ध्वानामिकामूलपर्ब्बणोः । अङ्गुष्ठौ निःक्षिपेत् सेयं मुद्रा त्वावाहनी स्मृता” ॥ इति तन्त्रशास्त्रं ॥ आविः, [स्] व्य, (अवते । उङ्शब्दे + इर् ।) प्राका- श्यम् । प्रस्फुटत्वं । तत्पर्य्यायः । प्राटुः २ । इत्यमरः ॥

आविकः, पु, (अविना मेषलोम्ना कृतम् इति अवि + ठक् ।) कम्वलं । इति हलायुधः ॥ (त्रि, मेष- लोम्ना निर्म्मितं, । २ । ४१ “वसोरन्नानुपूर्ब्येण शाणक्षौमाविकानि च” । भेडीदुग्धं । यथा वैद्यके, -- “आविकं लवणं स्वादु स्निग्धोष्णं चाश्मरीप्रणुत् । अहृद्यं तर्पणं केश्यं शुक्रपित्तकफप्रदम् ॥ गुरु कासेऽनिलोद्भूते केवले चानिले वरम्” । इति ।) आविग्नः, पुं, (आङ् + विज् + क्तः ।) अविग्नः । कर- मर्द्दकः । इति शब्दरत्नावली ॥ पाणि आमला इति ख्यातः । इत्यमरटीकासारसुन्दरी ॥ (उद्विग्नः उत्कण्ठितः ।) आविर्भावः, पुं, (आविस् + भू + घञ् ।) प्रकाशः । देवावतरणं । प्रादुर्भावः । यथा, -- “तदा मे मनसा ध्यातो दयासिन्धुर्जनार्दनः । भक्तानामनुकम्पार्थं यश्चाविर्भावमिच्छति” ॥ इति जैमिनिभारते आश्वमेधिके पर्ब्बणि २ अ- ध्यायः ॥ आविर्भूतः, त्रि, (आविस् + भू + क्त ।) प्रकाशितः । अधिष्ठितः । जन्मयुक्तः । अवतीर्णः । प्रादुर्भूतः । आविर्भावविशिष्टः । यथा, -- “उच्चस्थे ग्रहपञ्चके सुरगुरौ सेन्दौ नवम्यां तिथौ । लग्ने कर्कटके पुनर्व्वसुदिने मेषं गते पूषणि । निर्दग्धुं निखिलाः पलाशसमिधो मध्यादयोध्यारणे- राविर्भूतमभूदपूर्ब्बविभवं यत्किञ्चिदेकं महः” ॥ “तत्राष्टम्यां भद्रकाली दक्षयज्ञविनाशिनी । आविर्भूता महाघोरा योगिनीकोटिभिः सह” ॥ इति च तिथ्यादितत्त्वम् ॥ आविष्कारः, पुं, (आविस् + कृ + घञ् ।) प्रकाशः ॥ (यथा साहित्यदर्पणे, २ परिच्छेदे । “आविष्कारातिशयञ्चाभिधेयवत् स्फुटंप्रतीयते” ।) आविष्कृतः, त्रि, (आविस् + कृ + क्तः ।) प्रका- शितः । तत्पर्य्यायः । प्रकटितः २ । इति हेम- चन्द्रः । (यथा उत्तरचरिते, षष्ठाङ्के । “आविष्कृतं कथाप्रावीण्यं वत्सेन” ।) आविष्टः, त्रि, (आ + विश + क्तः ।) प्रेतवाहितः । भूतादिग्रस्तः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आवेशयुक्तः । निविष्टः ॥ (उपहतः । यथा कामन्दकः, “आविष्टैव दुःखेन हृद्गतेन गरीयसा” ।) आवीरचूर्णं, क्ली, (आवीरमेव चूर्णम् ।) फल्गु । फागु इति वङ्गभाषा । आवीर इति हिन्दीभाषा । यथा, -- “चन्दनागुरुकस्तूरीकुङ्कुमद्रवसंयुतं । आवीरचूर्णं रुचिरं गृह्यतां परमेश्वर” ॥ इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ८ अध्यायः ॥ आवुकः, पुं, (अवति रक्षतीति । अव + बाहुलका- दुण् + कन् ।) नाट्योक्तौ पिता । इत्यमरः ॥ आवृत्, स्त्री, (आङ् + वृत् + क्विप् ।) अनुक्रमः । परिपाटी । इत्यमरः ॥ (प्रकारः । जातकर्म्मादि- क्रियाकलापः । यथा मनुः, ३ । २४८ । २ । ६६ । “अनयैवावृता कार्य्यं पिण्डनिर्वपणं सुतैः” ।

पृष्ठ १/१९४

:“अमन्त्रिका तु कार्य्ययं स्त्रीणामावृदशेषतः” ॥) आवृतः, त्रि, (आङ् + वृ + क्तः ।) कृतावरणः । तत्पर्य्यायः । वेष्टितम् २ वलयितम् ३ संवीतम् ४ रुद्धम् ५ । इत्यमरः ॥ (आच्छादितं, प्रावृतं, आकीर्णं । वर्णभेदः, स च ब्राह्मणादुग्रजातीयायां जातः ।) आवृत्तः, त्रि, (आङ् + वृत् + क्तः ।) कृतावरणः । आवृतः । इत्यमरटीका ॥ (अभ्यस्तः, क्रमवैप- रीत्येन स्थापितः, प्रतिनिवृत्तः, पलायितः, उद्व- र्त्तितः, परिवर्त्तितः । यथा उत्तरचरिते, “स कृत्स्न एव सन्दर्भोऽस्माकमावृत्तः” ।) आवेगः, पुं, (आङ् + विज् + घञ् ।) त्वरा । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा दशरूपके, -- “आवेगः सम्भमोऽस्मिन्नभिसरजनिते शस्त्रना- गादियोगो वातात् पांशूपदिग्धस्त्वरितपदगति- र्वर्षजे पिण्डिताङ्गः” । यथा अमरुशतके ८, ३ । “आवेगादवधीरितः प्रियतमस्तूष्णींस्थितस्तत्- क्षणात्” ।) आवेगी, स्त्री, (आङ् + विज् + घञ् + ङीप् ।) वृद्ध- दारकवृक्षः । इत्यमरः राजनिर्घण्टश्च । (अस्या गुणादयो वृद्धदारकशब्दे द्रष्टव्याः ॥) आवेदनं, क्ली, (आङ् + विद् + ल्युट् ।) निवेदनं । (विज्ञापनम् ।) आवेशः, पुं, (आङ् + विश् + घञ् ।) अहङ्कार- विशेषः । तत्पर्य्यायः । संरम्भः २ आटोपः ३ । अपस्माररोगः । इति हेमचन्द्रः ॥ भूतादिना रोगः । तत्पर्य्यायः । भूतसञ्चारः २ भूतक्रान्तिः ३ ग्रहामयः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ आसक्तिः । अभिनिवेशः ॥ (यथा रघुवंशे, ५ । १९ । “तस्मै स्मयावेशविवर्ज्जिताय” ।) आवेशनं, क्ली, (आविश्यतेऽस्मिन् । आङ् + विश् + ल्युट् ।) शिल्पशाला । इत्यमरः ॥ (मनुः, ९ । २६५ । “जीर्णोद्यानान्यरण्यानि कारुकावेशनानि च” । (भावे ल्युट् ।) भूतावेशः । (यथा, साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे । “मनःक्षेपस्त्वपस्मारो ग्रहाद्यावेशनादिजः” ।) प्रवेशः । इति मेदिनी ॥ कोपः । इति धरणी ॥ परिवेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ आवेशिकः, त्रि, (आवेशं संरम्भं प्राप्तः । आवेश + ठञ् ।) आगन्तुः । अतिथिः । इत्यमरः ॥ स्वीयं । असाधारणं । तत्पर्य्यायः । अन्यासाधारणं २ प्रातिष्ठितं ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आवेष्टकः, पुं, (आङ् + वेष्ट + ण्वुल् ।) प्राचीरादिः । इति हलायुधः ॥ पाँचिल वेडा इत्यादि भाषा ॥ आवोधनं, क्ली, (आङ् + वध् + ल्युट् ।) ज्ञानम् । बुद्धिः ॥ आशंसा, स्त्री, (आङ् + शन्स + अङ् + टाप् ।) इच्छा । आकाङ्क्षा । इति हेमचन्द्रः ॥ (रघवंशे, १२ । ४४ । “निदधे विजयाशंसां चापे सीताञ्च लक्षणे” ।) आशंसिता, [ऋ] त्रि, (आङ् + शन्स + तृच् ।) आशंसाकर्त्ता ॥ आकाङ्क्षाशीलः । इत्यमरः ॥

आशंसुः, त्रि, (आङ् + शन्स + उ ।) आशंसिता । इच्छुः ॥ इत्यमरः ॥ आशक्तः, त्रि, (आङ् + शक् + क्तः ।) सम्यक्शक्ति- विशिष्टः ॥ आशङ्का, स्त्री, (आङ् + शकि + अ + टाप् ।) भयं । त्रासः । इति हेमचन्द्रः ॥ (संशयः, वितर्कः ।) शाकुन्तले, प्रथमाङ्के । “नष्टाशङ्का हरिणशिशवो मन्दमन्दं चरन्ति” । कथासरित्सागरे, १४ तरङ्गे । “तत् श्रुत्वा विगताशङ्कस्तामकारणदूषिताम्” ।) आशनः, पुं, (अशन + स्वार्थे अण् ।) अशनवृक्षः । इति भरतः द्विरूपकोषश्च ॥ आशयः, पुं, (आङ् + शीङ् + अच् ।) अभिप्रायः । पनसवृक्षः । आधारः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ विभवः । किम्पचानः । चेतः । अजीर्णं । कोष्ठा- गारं । इत्यजयपालः । धर्म्माधर्म्मौ । अदृष्टं । इति कुसुमाञ्जलिः ॥ (अभिप्रायार्थे यथा, कथासरित्- सागरे, १२ तरङ्गे । “तच्चालोक्याशयं बुद्ध्वा तस्य सोऽपि वसन्तकः” । चित्तार्थे यथा, भगवद्गीतायां, १० । २० । “अहमात्मा गुडाकेश सर्व्वभूताशये स्थितः” । “आशयाः सप्त” । “आशयास्तु वाताशयः पित्ता- शयः श्लेष्माशयो रक्ताशय आमाशयः पक्वाशयो मूत्राशयः स्त्रीणां गर्भाशयोऽष्टम” इति । सुश्रुतः ॥) आशयाशः, पुं, (आशेरतेऽत्रेत्याशयः । एरच् । आधारः । तमश्नाति । कर्म्मण्यण् ।) आश्रयाशः । अग्निः । इत्यमरटीकायां स्वामी ॥ आशरः, पुं, (आ शृणाति शॄ हिंसायां + पचाद्यच् ।) अग्निः । राक्षसः । इति मेदिनी ॥ आशा, स्त्री, (आ समन्तात् अश्नुते व्याप्नोतीति । आङ् + अशू + पचाद्यच् + टाप् ।) दीर्घाकाङ्क्षा । आयता तृष्णा । (यथा, शान्तिशतके, ४ । २६ । “आशा नाम नदी मनोरथजला तृष्णातरङ्गाकुला” । दिक् । इत्यमरः । वासवाशामुखे भाति इन्दुश्चन्दनविन्दुवत्” ॥ इति साहित्यदर्पणे १० परिच्छेदे । स्वनामख्याता दक्षप्रजापतिकन्या । यथा, हरिवंशे, -- “श्रीर्ह्रोर्धृतिस्तथा कीर्त्तिराशा मेधा च सुव्रता” ।) आशाढः, पुं, आषाढमासः । व्रतिनां पलाशदण्डः । इत्यमरटीका द्विरूपकोषश्च ॥ आशाढा, स्त्री, पूर्ब्बाषाढानहत्रं । उत्तराषाढा च ॥ आशापुरसम्भवः, पुं, (आशापुरात् सम्भवो यस्य ।) भूमिजगुग्गुलुः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आशाबन्धः, पुं, (आशाया बन्धः । षष्ठीतत् ।) समा- श्वासः । (मेघदूते, -- “आशाबन्धः कुसुमसदृशं प्रायशीह्यङ्गनानां । सद्यः पाति प्रणयि हृदयं विप्रयोगे रुणद्धि” ॥) प्रत्याशा । मर्कटजालकं । माकडसार जाल इति भाषा । इति मेदिनी ॥ आशितं, त्रि, (आङ् + अश् + क्तः ।) अशितं । भुक्तं इति जटाधरः ॥ आशितङ्गवीनं, त्रि, (आशिता भोजिता गावो यत्र

अषडक्षाशितङ्ग्वलमिति खः । निपातनात् पूर्ब्बस्य मुम् ।) अशिताङ्गवीनं । गावो यत्राशिताः पुरा । इत्यमरः ॥ (यथा भट्टिकाव्ये ४ र्थ सर्गे । “हित्वाशीतङ्गवीनानि फलैर्यत्राशितम्भवम्” ।) पूर्ब्बे ये स्थाने गरु चरियाच्छेइति भाषा । आशितम्भवं, क्ली, (आशित + भू + खच् + मुमा- गमः ।) अन्नादि । तृप्तौ पुं । इति मेदिनी ॥ (यावता अन्नेन अतिथ्यादिः भोजितः तृप्तोभवति तावत् अन्नादिकम् । यथा, भट्टिकाव्ये ४ र्थ सर्गे, -- “हित्वाशिताङ्गवीनानि फलैर्यत्राशितम्भवम्” ।) आशिता [ऋ] त्रि, (आ अश्नातीति । आ + अश् + तृच् ।) बहुभोजनशीलः । अतिशयभोक्ता । इति हेमचन्द्रः ॥ आशिरः, पुं, (आ + अश + किरच् ।) राक्षसः । अग्निः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ (सूर्य्यः ।) आशीः, [स्] स्त्री, (आङ् + शास् + क्विप् + उप- धाया इत्वम्) आशीर्व्वादः । सर्पदन्तः । इत्यमरः ॥ वृद्धिनामौषधिः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (हित- प्रार्थनं, अभीष्टवृद्धिप्रार्थनं । यदुक्तं, -- “वात्सल्यात् यत्र मान्येन कनिष्ठस्याभिधीयते । इष्टावधारकं वाक्यमाशीः सा परिकीर्त्तिता” ॥ यथा, कुमारे ७ । ४७ । “तस्मै जयाशीः ससृजे पुरस्तात्” ।) आशी, स्त्री, (आङ् + अश् + अच् + ङीप् ।) हिता- शंसनं । अहिदन्तः । सर्पविषं । इति शब्दरत्ना- वली ॥ “आशी तालुगता दंष्ट्रा तया दष्टो न जीवति” । इति विषविद्या ॥ आशीर्व्वादः, पुं, (आशिषो वारः षष्ठीतत् ।) आशीर्व- चनं । मङ्गलप्रार्थना ॥ (यथा, मनुः । २ । ३३ । “मङ्गल्यं दीर्घवर्णान्तमाशीर्व्वादाभिधानवत्” ।) आशीविषः, पुं, (आशिषि दंष्ट्रायां विषमस्य सः पृषोदरादित्वात् साधुः ।) सर्पः । इत्यमरः ॥ रघुवंशे, -- ३ । ५७ । “गरुत्मदाशीविषभीमदर्शनैः” । आश्रुः, पुं, क्ली, (अशू + उण् ।) प्रावृट्कालसमुद्भव- धान्यं । आउश इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रीहिः २ पाटलः ३ । अस्य गुणाः । मधुरत्वम् । पाके अम्लत्वम् । पित्तकारित्वम् । गुरुत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ आश्रु, क्ली, (अश्नुते इति । अशूङ् व्याप्तौ उण् ।) शीघ्रम् । द्रुतम् । (यथा शाकुन्तले १ अङ्के । (“तदाशु कृतसन्धानं प्रतिसंहर सायकम्” ।) सत्त्वगामि चेत् त्रि । इत्यमरः ॥ आशुगः, पुं, (आशु शीघ्रं गच्छतोति । आशु + गम् + ड ।) वायुः । बाणः । (रघुवंशे, १२ । ९१ । “रावणस्यापि रामास्तो भित्वा हृदयमाशुगः” ।) शीघ्रगामिनि, त्रि । इत्यमरः ॥ मनुः ४ । ६८ । (“विनीतैस्तु व्रजेन्नित्यमाशुगैर्लक्षणान्वितैः” ।) आशुपत्री, स्त्री, शल्लकीलता । इति रत्नमाला ॥ आशुव्रीहिः, पुं, (आशुः ब्रीहिः ।) आशुधान्यं । इत्य- मरटीकायां भरतमुकुटौ ॥

पृष्ठ १/१९५

आशुशुक्षणिः, पुं, (आ समन्तात् शोष्टुमिच्छति । आङ् + शुष् + सन् + अनि ।) अग्निः । इत्यमरः ॥ (यथा कादम्बर्य्यां, -- “मन्त्रपूतानि हवींषि प्रति- गृह्णाति एतत्प्रीत्या आशुशुक्षणिः” ।) वायुः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ आशेकुटी, [न्] पुं, पर्ब्बतः । इति शब्दमाला ॥ आश्चर्य्यं, क्ली, (आङ् + चर् + ण्यत् + सुट् निपा- तनात् ।) अपूर्ब्बं । तत्पर्य्यायः । विस्मयः २ अद्भुतं ३ चित्रं ४ । इत्यमरः ॥ (यथा, रघौ १६ । ८७ । “गन्धोदग्रं तदनु ववृषुः पुष्पमाश्चर्य्यमेघाः” ।) आश्मनः, पुं, (आश्मन् + अञ् ।) अरुणः । सूर्य्य- सारथिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (अश्मनि प्रस्तरे भवमित्यर्थे अश्मन् + अण् । शिलाभववस्तुनि त्रि । यथा भट्टौ ४ । २६ । “यश्चापमाश्मनप्रख्यं सेषुं धत्तेऽन्यदुर्व्वहम्” ।) आश्रमः, पुं, क्ली, (आङ् + श्रम + घञ् ।) शास्त्रोक्त- धर्म्मविशेषः । आश्राम्यन्ति स्वं स्वं तपश्चरन्त्यत्र । स चतुर्विधः । ब्रह्मचर्य्यं १ गार्हस्थ्यं २ वानप्रस्थ्यं ३ सन्न्यासः ४ । इति स्मृतिः ॥ ब्रह्मचारी । गृही । वानप्रस्थः । भिक्षुः । इत्यमरः ॥ मुनीनां वास- स्थानं । वनं । मठः । इति मेदिनी ॥ (कलियुगे तु ब्रह्मचर्य्यवानप्रस्थौ न स्तः केवलं गृहस्थभिक्षुका- श्रमावेव, यदुक्तं । महानिर्व्वाणतन्त्रे । “गार्हस्थो भैक्षुकश्चैव आश्रमौ द्वौ कलौ युगे” । रघुवंशे, १ । ४८ । “स दुष्प्रापयशाः प्रापदाश्रमं श्रान्तवाहनः” ।) आश्रमिकः, त्रि, (आश्रम + ठक् ।) आश्रमयुक्तः । इति शब्दरत्नावली ॥ आश्रयः, पुं, (आङ् + श्रि + अच् ।) राज्ञां सन्ध्या- दिषड्गुणान्तर्गतगुणविशेषः । इत्यमरः ॥ व्यप- देशः । (यथा, मनुः २ । ११ । “योवमन्येत ते मूले हेतुशास्त्राश्रयाद्द्विजः” । सामीप्यः । आधारः । इति जटाधरः ॥ (यथा, शान्तिशतके ४ । ६ । “वासो वल्कलमाश्रयो गिरि- गुहा शय्या लतावल्लरी” ।) गृहं । इति हेमचन्द्रः ॥ संश्रयणं । अवलम्बनं । (यथा, मनुः ७ । ७२ । “त्रीण्याद्यान्याश्रितास्त्वेषां मृगगर्त्ताश्रयाप्सराः” ।) राज्ञां तन्निर्णयो यथा, -- “अस्थितौ यदि कल्याणं भवेत् संश्रयणं तथा । भवति श्रेयसे राज्ञां विपरीतं न कर्हिचित् ॥ उच्छिद्यमानो बलिना आश्रयेत् बलवत्तरं । विनीतवत्तत्र कालं नयेदिति मतिर्ध्रुवा ॥ ददत् बलं वा कोषं वा भूमिं वा भूतिसम्भवां । आश्रयेदभियोक्तारं समाश्रयगुणान्वितं ॥ वीतव्यसनमश्रान्तं महोत्साहं महामतिं । प्रविशन्ति महाराजमपांपतिमिवापगाः ॥ अव्यवसायिनमलसं दैवपरं साहसाच्च परिहीनं । प्रमदेव वृद्धपतिं नेच्छन्त्युपगूहितुं कमला ॥ उत्साहात् श्रियमाप्नोति उत्साहाच्च महद्यशः । तस्मात् सर्व्वोपधाशुद्धमुत्साहं नित्यमाचरेत् ॥ अमर्षश्चैव शौर्य्यञ्च शीघ्रकारित्वमेव च ।

तत्कर्म्मणि प्रवीणत्वमित्युत्साहगुणा मताः ॥ व्यसनस्यागमद्वारमनुत्साहो म हीपतेः । सामदानदण्डभेदा इत्युपायचतुष्टयं । सामसिद्धं प्रशंसन्ति सर्व्वतश्च विपश्चितः ॥ स्रवन्निवामृतं वाचा सामोपायं समाचरेत् । लुब्धं क्षीणं प्रदानेन सत्कृत्य वशमानयेत् । भेदं कुर्व्वीत यत्नेन मल्लामात्यपुरोधसां ॥ यथाबलं प्रकुर्व्वीत दुष्टदण्डनिपातनं” ॥ इति युक्तिकल्पतरौ १ अध्यायः ॥ आश्रयाशः, पुं, (आश्रयमाधारमपि अश्नाति यः आश्रय + अश् + कर्म्मणि उपपदे अण् ।) अग्निः । (यथा, हितोपदेशे । २ । “दुर्वृत्तः क्रियते धूर्त्तैः श्रीमानात्मविवृद्धये । किं नाम खलसंसर्गः कुरुते नाश्रयाशयत्” ।) चित्रकवृक्षः । इत्यमरः ॥ आश्रयाशः, त्रि, (आश्रयं स्वालम्बनस्थानमपि अश्नाति यः । आश्रय + अश् + अण् ।) आश्रयनाशकः । आश्रयध्वंसी । इति मेदिनी ॥ आश्रवं, त्रि, (आ सम्यक् शृणोति वाक्यं यः । आङ् + श्रु + पचाद्यच् ।) वचनस्थितः । इति मेदिनी ॥ कथार बाध्य इति भाषा । (“दृष्टदोषमपि तन्न सोऽत्यजत् सङ्गवस्तु भिषजामनाश्रवः” ।) इति रघुवशम् । १९ । ४९ ।) आश्रवः, पुं, (आङ् । श्रु + अच् ।) अङ्गीकारः । क्लेशः । इति मेदिनी ॥ दोषः । इति हेमचन्द्रः ॥ आश्रिः, स्त्री, (अश्रिरेव । अश्रि + इञ् ।) अश्रिः । कोणः ॥ आश्रितः, त्रि, (आङ् + श्रि + क्तः ।) आश्रयप्राप्तः । शरणागतः । न्यायमते परमाण्वाकाशादिनित्य- द्रव्यभिन्नसर्व्वद्रव्याणां आश्रितत्वं साधर्म्म्यं ॥ (अव- लम्बितः, अनुसृतः, आधेयः, अधीनः, वशवर्त्ती ।) आश्रुतः, त्रि, (आङ् + श्रु + क्तः ।) अङ्गीकृतः । स्वी- कृतः । इत्यमरः ॥ आकर्णितः । कृतश्रवणः ॥ आश्लेषः, पुं, (आङ् + श्लिष् + घञ् ।) आलिङ्गनं । इति हलायुधः ॥ (मेघटूते, पूर्ब्बमघे ३ । “कण्ठाश्लेषप्रणयिनि जने किं पुनर्दूरसंस्थे” ।) एकदेशसम्बन्धः । यथा । कानने रेमे । इति व्याक- रणं ॥ (अश्लेषा एव । अश्लेषा + अण् । स्त्रियां टाप् ।) अश्लेषा । अश्लेषानक्षत्रसम्बन्धिनि, त्रि । (यथा, तैत्तिरीयसंहितायां । ४ । ४ । १० । १ । “अश्लेषानक्षत्रं सर्पा देवताः” ।) आश्वं, क्ली, (अश्वानां समूहः । अश्व + अण् ।) अश्व- वृन्दं । घोटकसमूहः । इत्यमरः ॥ (अश्वस्य भावः कर्म्म वा ।) आश्वत्थं, क्ली, (अश्वत्थस्य इदम् । अश्वत्थ + अण् ।) अश्वत्थवृक्षफलं । इत्यमरः ॥ आश्वपालिकः, पुं, (अश्वपालस्यापत्यम् । अश्वपाल + ठक् ।) अश्वपालस्य पुत्त्रः । इति व्याकरणं ॥ आश्वयुजः, पुं, (आश्वयुजी पूर्णिमा विद्यतेऽस्य । आश्व- युजी + अण् ।) आश्विनमासः । इत्यमरः ॥ आ- श्विनसम्बन्धिनि त्रि ॥ (मनुः, ६ । १५ ।

“त्यजेदाश्वयुजे मासि मुन्यन्नं पूर्ब्बसञ्चितम् । जीर्णानि चैव वासांसि शाकमूलफलानि च” ॥) आश्वयुजी, स्त्री, (अश्वयुजा युक्ता पौर्णमासी । अश्व- युज् + अण् + ङीप् ।) आश्विनी पूर्णिमा । इति शब्दरत्नावली ॥ आश्वासः, पुं, (आङ् + श्वस् + घञ् ।) निर्वृतिः । आख्यायिकापरिच्छेदः । इति मेदिनी ॥ आशा- प्रदानं ॥ (आश्रयदानं, भीतस्य भयनिवारणार्थं सान्त्वनं । उत्तरचरिते, षष्ठाङ्के । “आश्वासस्नेहभक्तीनामेकमालम्बनं महत्” ।) आश्विनः, पुं, (अश्विनीनक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी यत्र मासे सः । अश्विनी + अण् ।) वैशाखादिद्वादश- मासान्तर्गतषष्ठमासः । रवेः कन्याराशिस्थिति- कालः । तत्पर्य्यायः । इषः २ आश्वयुजः ३ । इत्य- मरः ॥ शारदः ४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तत्र जातफलं । “राज्ञां प्रियः काव्यकलाविदग्धः स्याद्दर्भगर्भाग्रसुतीक्ष्णबुद्धिः । सुखी वदान्यो बहुमानशाली भक्तो भवेदाश्विनमासजन्मा” ॥ इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ आश्विनेयौ, पुं, (अश्विन्या अपत्ये । अश्विनी + ढक् ।) अश्विनीकुमारौ । इत्यमरः ॥ (पाण्डुपुत्त्रौ नकुल- सहदेवनामानौ, अश्विनीकुमारजातत्वात् तयो- स्तथात्वम् ।) आश्वीनं, त्रि, (अश्वेनैकाहेनातिक्रम्यते । अश्वस्यैका- हगम इति खञ् ।) यद्वर्त्म एकेनाश्वेन एकेन दिनेन गम्यते तत् । इत्यमरः ॥ एक घोडाय एक दिने यावार पथ इति भाषा । आषाढः, पुं, (आषाढया नक्षत्रेण युक्ता पूर्णिमा यस्मिन् । आषाढा + नक्षत्रेण युक्तः कालः इति अण् । पलाशदण्डपक्षे आषाढः प्रयोजनमस्य इति विशाखाषाढादण् मन्थदण्डयोरित्यण् ।) वैशाखादिद्वादशमासान्तर्गततृतीयमासः । रवे- र्मिथुनराशिस्थितिकालः । पूर्ब्बोत्तराषाढान्यतर- नक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी यत्र मासे सः । तत्पर्य्यायः । शुचिः २ । इत्यमरः ॥ तत्र जातफलं । “अनल्पजल्पी प्रमदाभिलाषी प्रमादशीलो गुरुवत्सलश्च । बहुव्ययो मन्दहुताशनः स्या- दाषाढमासप्रभवो मनुष्यः” ॥ इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ व्रतिनां पलाशदण्डः ॥ (“अथाजिनाषाढधरः प्रभल्भवाक् ज्वलन्निव ब्रह्ममयेन तेजसा” । इति कुमारे । ५ । ३० ।) मलयपर्ब्बतः । इति मेदिनी ॥ आषाढकः, पुं, (आषाढ एव + आषाढ + स्वार्थे क ।) आषाढमासः ॥ आषाढभवः, पुं, (आषाढ + भू + अच् ।) मङ्गल- ग्रहः । इति हारावली ॥ आषाढमासजाते त्रि ॥ आषाढा, स्त्री, पूर्ब्बाषाढानक्षत्रं । उत्तराषाढा- नक्षत्रं । इति शब्दरत्नावली ॥

पृष्ठ १/१९६

आषाढाभूः, पुं, (आषाढा + भू + क्विप् ।) मङ्गलग्रहः । इति हेमचन्द्रः ॥ आषाढी, स्त्री, (आषाढस्य इयं । आषाढ + अण् + ङीप् ।) आषाढमासस्य पूर्णिमा । इति मेदिनी ॥ आष्ट्रं, क्ली, (अश्नुते व्याप्नोतीति अश् + ष्ट्रन् वृद्धिश्च ।) आकाशं । इत्युणादिकोषः ॥ आस, ञि ङ ल उपवेशने । (अदा ०-आत्म ० अक ०- सेट् ।) इति कविकल्पद्रुमः ॥ विद्यमानतायां । इति तट्टीका ॥ (“आसने भगवानास्तां सहैभिर्मुनिपुङ्गवैः” । इति रामायणे १ काण्डे) ञि आसितोऽस्ति । ल ङ आस्ते सिंहासने नृपः । विद्यमानतायामप्ययं । आकाशमास्ते । इति दुर्गादासः ॥ (सम् + अधि) सम्यगुपवेशने । व्याप्तौ । यथा रघुवंशे, १३ । ५२ । “वीरासनैर्ध्यानजुषागृषीणा- ममी समध्यासितवेदिमध्याः” । (अनु) पश्चादुपवेशने । यथा रघौ, २ । २४ । “तामन्तिकन्यस्तबलिप्रदीपा- मन्वास्य गोप्ता गृहिणीसहायः” । इति । उपासनायां । यथा रामायणे, -- “ततश्चीरोत्तरासङ्गः सन्ध्यामन्वास्य पश्चिमाम्” । इति । (अभि) अभ्यासे । (उत्) उपेक्षायां । यथा माघे । २ । ४२ । “विधाय वैरं सामर्षे नरोऽरौ य उदासते” । इति । (उप) समीपोववेशने । यथा मनुः, ४ । १५४ । “कृताञ्जलिरुपासीत गच्छतः पृष्ठतोऽन्वियात्” । इति । बद्धाञ्जलिश्च गुरुसमीपमासीत इति तट्टीका ॥ उपासनायां । यथा, -- “मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते” । इति गीतायां १२ । २ । सेवने । यथा, -- “उपासते ये गृहस्था ! परपाकमबुद्धयः” । इति मनुः ३ । १०४ । परपाकमुपासते सेवन्ते इति तट्टीका । (निर्) निरासे । अपसारणे । (प्रति + सम्) प्रतिद्वन्द्वितयावस्थाने । “कोऽन्यः प्रति- समासेत कालान्तकयमादृते” । इति भारतम् । इत्यादि ।) आसः, पुं, (अस्यन्ते शरा अनेनेति । अस् + करणे घञ् ।) धनुः । इति हेमचन्द्रः ॥ आसक्तः, त्रि, (आङ् + सञ्ज + क्तः ।) आसक्तिवि- शिष्टः । तत्पर्य्यायः । तत्परः २ प्रसितः ३ । इत्य- मरः ॥ (विषयान्तरपरिहारेण सर्व्वदा निविष्टः । यथा, किराते । ११ । ३४ । “असक्तास्तास्वमी मूढा वामशीला हि जन्तवः” ।) आसक्तं, क्ली, (आङ् + सञ्ज + क्त ।) नित्यं । सततं । अविरतं । इति जटाधरः ॥ आसक्तिः, स्त्री, (आङ् + सञ्ज + क्तिन् ।) आनुरक्तिः । आसङ्गः ॥ आसङ्गं, क्ली, (आङ् + सञ्ज + अच् ।) अनवरतं । नित्यं । सततं । तद्युक्ते त्रि । इति जटाधरः ॥

(यथा, कुमारे । ५ । ९ । “ब षट्पदश्रेणिभिरेव पङ्कजं सशैवलासङ्गमपि प्रकाशते” ।) तुवरी । सौराष्ट्रमृत्तिका इति यावत् । इति राज- निर्घण्टः ॥ आसक्तिः ॥ (यथा, गीतायां ४ । २० । “त्यक्त्वा कर्म्मफलासङ्गभित्यतृप्तो निराश्रयः” ।) आसङ्गिनी, स्त्री, (आसङ्ग + इनि + ङीप् ।) चक्र- वातः । वातभ्रमः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ घूरु- णिया वातास इति भाषा । आसत्तिः, स्त्री, (आङ् + सद् + क्तिन् ।) सङ्गमः । लाभः । इति मेदिनी ॥ (अविच्छेदः । निरन्तरं । यथा, साहित्यदर्पणे २ य परिच्छेदे । “वाक्यं स्याद् योग्यताकाङ्क्षासत्तियक्तः पदोच्चयः” । आसत्तिर्बुद्व्यविच्छेदः” इति तट्टीका ।) न्यायमते पदसन्निधानकारणं । यत्पदार्थस्य यत्प- दार्थेनान्वयोऽपेक्षितस्तयोरव्यवधानेनोपस्थिति- कारणं । इति सिद्धान्तमुक्तावली ॥ आसनं, क्ली, (आस्यते उपविश्यतेऽस्मिन् । आस् + अधिकरणे + ल्युट् ।) पीठ । पिँडि चौकि इत्यादि भाषा । हस्तिस्कन्धदेशः । यत्र महामात्रो निव- सति । विजिगीषोर्दुर्गादीनवर्द्धयतः स्थितिः । इत्य- मरः ॥ यात्रानिवर्त्तनं । इति मेदिनी ॥ अष्टाङ्ग- योगस्य तृतीययोगाङ्गं । तत्तु पञ्चप्रकारकरचर- णादिसंस्थानविशेषः । यथा, -- “पद्मासनं स्वस्तिकाख्यं भद्रं वज्रासनं तथा । वीरासनमिति प्रोक्तं क्रमादासनपञ्चकम्” ॥ तेषां क्रमः । “ऊर्व्वोरुपरि विन्यस्य सम्यक् पादतले उभे । अङ्गुष्ठौ च निबध्नीयात् हस्ताभ्यां व्युत्क्रमात्तथा ॥ पद्मासनमिति प्रोक्तं योगिनां हृदयङ्गमम् ॥ १ ॥ जानूर्व्वोरन्तरे सम्यक् कृत्वा पादतले उभे । ऋजुकायो विशेन्मन्त्री स्वस्तिकं तत् प्रचक्ष्यते ॥ २ ॥ सीमन्याः पार्श्वयोर्न्यस्येद्गुल्फयुग्मं सुनिश्चलम् । वृषणाधःपादपार्ष्णिं पाणिभ्यां परिबन्धयेत् ॥ भद्रासनं समुद्दिष्टं योगिभिः सारकल्पितम् ॥ ३ ॥ ऊर्व्वोः पादौ क्रमान्न्यस्येत् कृत्वा प्रत्यङ्मुखाङ्गुली । करौ निदध्यादाख्यातं वज्रासनमनुत्तमम् ॥ ४ ॥ एकपादमधः कृत्वा विन्यस्योरौ तथेतरम् । ऋजुकायो विशेन्मन्त्री वीरासनमितीरितम् ॥ ५ ॥ इति तन्त्रसारः ॥ अन्यच्च । “आसनानि कुलेशानि यावन्तो जीवजन्तवः । चतुरशीतिलक्षाणि चैकैकं समुदाहृतम् ॥ आसनेभ्यः समस्तेभ्यः साम्प्रतं द्वयमुच्यते । एकं सिद्धासनं नाम द्वितीयं कमलासनम्” ॥ इति निरुक्ततन्त्रम् ॥ शृङ्गारासनानि बन्धशब्दे द्रष्टव्यानि ॥ उपवेशनाधारः । पीठादि । यथा । श्रीभगवानुवाच । “उपचारान् प्रवक्ष्यामि शृण षोडश भैरव । यैः सम्यक् तुष्यते देवी देवोऽप्यन्यो हि भक्तितः ॥ आसनं प्रथमं दद्यात् पौष्पं दारुजमेव वा । वास्त्रं वा चार्म्मणं कौशं मण्डलस्योत्तरे सृजेत् ॥

पौष्पासनं यद्विहितं यस्य तद्यदि गर्भकम् ॥ निवेदयेत्तदा पद्मे विपुलं द्वारि चोत्सृजेत् । पौष्पं पुष्पौघरचितं कुशसूत्रादिसंयुतं ॥ अतिप्रीतिकरं देव्या ममाप्यन्यस्य भैरव । यज्ञदारुसमुद्भूतमासनं मसृणं शुभम् ॥ नोच्छ्रायं नातिविस्तीर्णमासनं विनियोजयेत् ॥ अन्यदारूद्भवञ्चापि दद्यादासनमुत्तमम् ॥ सकण्टकं क्षीरयुक्तं दारुसारविवर्जितम् । चैत्यश्मशानसंभूतं वर्जयित्वा विभीतकम् ॥ वाल्कलं कोषजं फालं वस्त्रमेतत्त्रयं मतम् । रोमजं कम्बलञ्चैव तदनेन चतुष्टयम् ॥ अनेन रचितं दद्यादासनं चेष्टभूतये । सिंहव्याघ्रतरक्षूणां छागस्य महिषस्य च ॥ गजानां तुरगाणाञ्च कृष्णसारस्य चर्म्मणः । सृमरस्याथ रामस्य मृगाणां नवभेदिनाम् ॥ चर्म्मभिः सर्व्वदेवानामासनं प्रीतिदं स्मृतम् । वास्तेषु कम्बलं शस्तमासनं देवतुष्टये ॥ राङ्कवं चार्म्मणं श्रेष्ठं दारवं चन्दनोद्भवम् । यच्चासनं कुशमयं तदासनमनुत्तमम् ॥ सर्व्वेषामपि देवानामृषीणाञ्च यतात्मनाम् । योगपीठस्य सदृशमासनं स्थानमुच्यते ॥ आसनस्य प्रदानेन सौभाग्यं मुक्तिमाप्नुयात् । सृमरो रोहितो न्यङ्कुः सम्बरो वभ्रुणो रुरुः ॥ शशैणहरिणाश्चेति मृगा नवविधा मताः । हरिणश्चापि विज्ञेयः पञ्चभेदोऽत्र भैरव ॥ ऋष्यः खङ्गो रुरुश्चैव पृषतश्च मृगस्तथा । एते वलिप्रदानेषु चर्म्मदाने च कीर्त्तिताः ॥ सर्व्वेषां तैजसानाञ्च आसनं ज्येष्ठमुच्यते । आयसं वर्ज्जयित्वा तु कांस्यं सीसकमेव वा ॥ शिलामयं मणिमयं तथा रत्नमयं मतम् । आसनं देवताभ्यस्तु भुक्त्यै मुक्त्यै समुत्सृजेत् ॥ * ॥ अत्रैव साधकानाञ्च आसनं शृणु भैरव । यत्रासीनः पूजकस्तु सर्व्वसिद्धिमवाप्नुयात् ॥ ऐणञ्च चार्म्मणं वास्त्रं तैजसञ्च चतुष्टयम् । आसनं साधकानाञ्च सततं परिकीर्त्तितम् ॥ पूर्ब्बोक्तं यच्च देवेभ्य आसनं परिकीर्त्तितम् । तत्सर्व्वमासनं शस्तं पूजाकर्म्मणि साधके ॥ न यथेष्टासनो भूयात् पूजाकर्म्मणि साधकः । काष्ठादिकासनं कुर्य्यात् मितमेव सदा बुधः ॥ * ॥ चतुर्व्विंशत्यङ्गुलेन दीर्घं काष्ठासनं मतम् । षोडशाङ्गुलविस्तीर्णमुत्सेधचतुरङ्गुलम् ॥ षडङ्गुलं वा कुर्य्यात्तु नोच्छ्रितं चात्र कारयेत् । पुर्ब्बोक्तं वर्ज्जयेद्वर्ज्ज्यमासनं पूजनेष्वपि ॥ वास्त्रं द्विहस्तान्नो दीघं सार्द्धहस्तान्न विस्तृतम् । न त्र्यङ्गुलात्तथोच्छ्रायं पूजाकर्म्मणि संश्रयेत् ॥ यथेष्टं चार्म्मणं कुर्य्यात् पूर्ब्बोक्तं सिद्धिदायकम् ॥ षडङ्गुलाधिकं कुर्य्यान्नोच्छ्रितन्तु कदाचन । काम्बलं चार्म्मणं चैलं महामायाप्रपूजने ॥ प्रशस्तमासनं प्रोक्तं कामाख्यायास्तथैव च । त्रिपुरायाश्च सततं विष्णोश्चापि कुशासनम् ॥ बहुदीर्घं बहूच्छ्रायं तथैव बहुविस्तृतम् । दारुभूमिसमं प्रोक्तमश्मापि सर्व्वकर्म्मणि ॥

पृष्ठ १/१९७

:पृथक् पृथक् कल्पयेच्च शोभनं तादृशासनम् । न पत्रमासनं कुर्य्यात् कदाचिदपि पूजने ॥ न प्राण्यङ्गससुद्भूतमस्थिजं द्विरदादृते । मातङ्गदन्तसञ्जातमासनं कामिके चरेत् ॥ चर्म्मपूर्ब्बोदितं ग्राह्यं तथा गन्धमृगस्य च ॥ * ॥ सलिले यदि कुर्व्वीत देवतानां प्रपूजनम् ॥ तत्राप्यासनमासीनो नोत्थितस्तु समाचरेत् । तोये शिलामयं कुर्य्यादासनं कौशमेव वा ॥ दारवं तैजसं वापि नान्यदासनमाचरेत् । आसनारोपसंस्थानं स्थानाभावे तु पूजकः ॥ आसनं कल्पयित्वा तु मनसा पूजयेज्जले ॥ यद्यासनस्य संस्थानं तोयमध्ये न विद्यते ॥ अन्यत्र वा तदा स्थित्वा देवपूजां समाचरेत् इत्येतत् कथितं पुत्त्र पूज्यपूजकसङ्गतम् ॥ आसनं पाद्यमधुना शृणु वेतालभैरव” ॥ इति कालिकापुराणे ६७ अध्यायः ॥ आसनः, पुं, (असु क्षेपने + ल्युः + प्रज्ञाद्यण् ।) जीव- कवृक्षः । इति मेदिनी ॥ (जीववृक्षशब्देऽस्य विशेषो ज्ञेयः ।) आसना, स्त्री, (आस्यतेऽस्याम् । आस + ण्यासश्रन्थो युच् ।) स्थितिः । इत्यमरः ॥ आसनी, स्त्री, (आस्यतेऽस्मिन् । आस + अधिकरणे ल्युट् + स्त्रियां ङीप् ।) विपणिः । (आस + भावे + ल्युट् + ङीप्) स्थितिः । इति मेदिनी ॥ आसन्दः, पुं, (आसं ददातीति । आस + ड ।) वासु- देवः । इति मेदिनी ॥ आसन्दी, स्त्री, (आस्यतेऽस्यां । आस् । अब्दादय- श्चेति साधुः ।) क्षुद्रखट्वा । इति मेदिनी ॥ (यथा, शतपथब्राह्मणे ५ । ४ । ४ । १ । “तस्मादस्मा आसन्दी- माहरन्ति सैषा खादिरी वितृष्णा भवति येयं वघ्रुव्युता भरतानाम्” ।) आसन्नः, त्रि, (आङ् + सद् + क्तः ।) निकटः । इत्य- मरः ॥ (समीपवर्त्ती, कुमारसम्भवे, ३ । ४४ ॥ “आ- सीनमासन्नशरीरपातः” । अस्ताभिमुखः सूर्य्यः ।) आसवः, पुं, (आङ् + सुञ् + अप् ।) मद्यविशेषः । तत्पर्य्यायः । मैरेयं २ शीधुः ३ । इत्यमरः ॥ “शीवुरिक्षुरसैः पक्वैरपक्वैरासवो भवेत् । मैरेयं धातकीपुष्पगुडधानाम्लसंहितम्” ॥ इति माधवेन भेदः कृतस्तथापि सूक्ष्ममनादृत्ये- दमुक्तम् । इति भरतः ॥ मद्यमात्रम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा भनुः ११ । ९५ । “यक्षरक्षःपिशाचान्नं मद्यं मांसं सुरासवं । तद्ब्राह्मणेन नात्तव्यं देवानामश्नता हरिः” ।) (“यदपक्वौषधाम्बुभ्यां सिद्धं मद्यं स आसवः” । इति शार्ङ्गधरः । यथा भावप्रकाशे । “आसवस्य गुणा ज्ञेया वीजद्रव्यगुणैः समाः” ।) आसवभेदेन गुणभेदो यथा ॥ “छेदी मध्वासवस्तीक्ष्णो मेहपीनसकासजित्” । “शार्करः सुरभिः स्वादुर्हृद्यो नातिमदो लघुः” । इति च वाभटः ॥ “मुखप्रियः सुखमदः सुगन्धिर्वस्तिरोगनुत् । जरणीयः परिणतो हृद्यो वर्ण्यश्च शार्करः” ॥

“रोचनो दीपनो हृद्यः शोषशोफार्शसंहितः । स्नेहश्लेष्मविकारघ्नो वर्ण्यः पक्वरसो मतः” ॥ “मृष्टो भिन्नशकृद्वातो गौडस्तर्पणदीपनः । छेदी मध्वासवस्तीक्ष्णो मैरेयो मधुरो गुरुः” ॥ इति चरकः ॥ तथा च सुश्रुते ॥ “तीक्ष्णः सुरासवो हृद्यो मूत्रलः कफवातनुत् ॥ मुखप्रियः स्थिरमदो विज्ञेयोऽनिलनाशनः । लघुर्मध्वासवश्छेदी मेहकुष्ठविषापहः ॥ तिक्तः कषायः शोफघ्नस्तीक्ष्णः स्वादुरवातकृत् । तीक्ष्णः कषायो मदकृद्दुर्नामकफगुल्महृत् ॥ कृमिमेदोऽनिलहरो मैरेयो मधुरो गुरुः । बल्यः पित्तहरो वर्ण्यो मृद्वीकेक्षुरसासवः” ॥) आसवद्रुः, पुं, (आसवस्य द्रुः ।) तालवृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आसादितः, त्रि, (आङ् + सद् + णिच् + क्तः ।) प्राप्तः । लब्धः । इत्यमरः ॥ (सन्निधापितः, आ- योजितः, सम्पादितः ।) आसारः, पुं, (आङ् + सृ + घञ् ।) धारासपातः । वेगवृष्टिः । (मेघदूते, “त्वामासारप्रशमितवनोप- प्लवं साधु मूर्द्ध्ना” । प्रसरणम् । सैन्यानां सर्व्वतो व्याप्तिः । इत्यमरः ॥ (यथा पञ्चतन्त्रे । ३ । ४९ । “तस्मात् दुर्गं दृढं कृत्वा सुभटासारसंयुतं” ।) सुहृद्बलम् । इति मेदिनी ॥ (यथा पञ्चतन्त्रे ३ । २९ । “अज्ञातवीवधासारतोयशस्यो व्रजेत्तु यः” ।) आसीनः, त्रि, (आस् + शानच् ।) उपविष्टः । इति जटाधरः ॥ वसा लोक इत्यादि भाषा । आसीनप्रचलायितं, क्ली, (आसीनेन उपविष्टेन प्र- चलवदाचरितम् ।) उपविश्य निद्रावशेन दोलनम् । इति राजवल्लभः ॥ ढोला इति भाषा । आसुतिः, पुं, (आसूयते + आङ् + सुञ् + क्तिन् ।) मद्यसन्धानम् । इति हेमचन्द्रः ॥ मद चोयान इति भाषा । आसुतीवलः, पुं, (आसुतिरस्यास्ति रजःकृष्यासुति- परिषदौ वलच् । वलेति दीर्घः ।) यज्वा । शौ- ण्डिकः । इति हेमचन्द्रः ॥ (कन्यापालः, शूद्रजाति- विशेषः ।) आसुरः, पुं, (असुर + प्रज्ञाद्यण् ।) असुरः । इति सिद्धान्तकौमुद्यामुणादिवृत्तिः ॥ “ब्राह्म्याद्यष्टधाविवाहान्तर्गतविवाहविशेषः । “आसुरो द्रविणादानात्” ॥ इति याज्ञवल्क्यः । “ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्त्वा कन्यायै चैव शक्तितः । कन्याप्रदानं स्वाच्छन्द्यादासुरो धर्म्म उच्यते” ॥ इति मनुः ३ । ३१ । आसुरं, क्ली, विड्लवणम् । इति राजनिर्घण्टः ॥ असुरस्य भावः । (यथा गीतायां ७ । १५ । “न मां दुष्कृतिनो मूढा प्रपद्यन्ते नराधमाः । माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः” ।) असुरसम्बन्धीये त्रि । इति व्याकरणम् ॥ आसुरं, त्रि, (असुरस्येदम् । असुर + अण् ।) असुर- सम्बन्धि । यथा -- “यस्मिन् नवे पुराणे च विश्वे देवा न लेभिरे । आसुरं तद्भवेत् श्राद्धं वृषलं मन्त्रवर्जितम्” ॥

इति श्राद्धतत्त्वे ऋग्वेदीयगृह्यपरिशिष्टम् ॥ अपि च । “स्नानं दानं तपः श्राद्धमनन्तं राहुदर्शने । आसुरी रात्रिरन्यत्र तस्मात्तां परिवर्ज्जयेत्” ॥ इति श्राद्धतत्त्वधृतयमवचनम् ॥ * ॥ आसुरसर्गो यथा । “द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन् दैव आसुर एव च । दैवो विस्तरशः प्रोक्त आसुरं पार्थ मे शृणु ॥ प्रवृत्तिञ्च निवृत्तिञ्च जना न विदुरासुराः । न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते ॥ असत्यमप्रतिष्ठन्ते जगदाहुरनीश्वरम् । अपरस्परसम्भूतं किमन्यत् कामहेतुकम् ॥ एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः । प्रभवन्त्युग्रकर्न्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः ॥ काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः । मोहात् गृहीत्वा सद्ग्राहान् प्रवर्त्तन्तेऽशुचिव्रताः ॥ चिन्तामपरिमेयाञ्च प्रलयान्तामपाश्रिताः । कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः ॥ आशापाशशतैर्ब्बद्धाः कामक्रोधपरायणाः । ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान् ॥ इदमद्य मया लब्धमिदं प्राप्स्ये मनोरथम् । इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम् ॥ असौ मया हतः शत्रुर्हनिष्ये चापरानपि । ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान् सुखी । आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया । यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः ॥ अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः । प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥ आत्मसम्भावितास्तब्धा धनमानमदान्विताः । यजन्ते नाम यज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्ब्बकम् ॥ अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधञ्च संश्रिताः । मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः ॥ तानहं द्विषतः क्रूरान् संसारेषु नराधमान् । क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु ॥ आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि । मामप्राप्यैव कौन्तेय तती यान्त्यधमां गतिम्” ॥ इति श्रीभगवद्गीतायां १६ अध्यायः ॥ आसुरी, स्त्री, (असुरस्य इयं । असुर + तस्येदमित्यण् ततः ङीप् ।) राजिका । राइ सर्षा इति भाषा । इति राजनिर्घण्टः ॥ त्रिविधचिकित्सान्तर्गत- चिकित्साविशेषः । सा च छेदभेदाद्यात्मिका । इति वैद्यकं शब्दचन्द्रिका च ॥ आसेचनः, त्रि, (न सिच्यते मनोऽत्र । नङ् + सिच् + अधिकरणे ल्युट् । ततः स्वार्थे अण् ।) यस्य दर्शने तृप्तेरन्तो न जायते सः । तत्पर्य्यायः । अतृप्तिकृत् २ । इति हारावली ॥ (आ + सिच् + करणे + ल्युट् । आसेचनपात्रम् । यथा, ऋग्वेदे १ । १६२ । १३ । “या पात्र पूष्ण आसेचनानि” ।) आसेचनकः, त्रि, (आसेचन एव संज्ञायां कन् ।) असेचनकः । आसेचनः । इत्यमरटीकायां राय- मुकुटः ॥ (यथा, साहित्यदर्पणे १० म परिच्छेदे । “नयनयुगासेचनकं मानसवृत्यापि दुष्पापम्” ।)

पृष्ठ १/१९८

आस्कन्दनं, त्रि, (आङ् + स्कन्द + भावे ल्युट् ।) तिरस्कारः । रणः । शोषणं । इति मेदिनी ॥ (यथा, किराते ६ । २५ । “चरणास्कन्दननामिता- चलेन्द्रः” ।) आस्कन्दितं, क्ली, (आङ् + स्कन्द + भावे + क्त ।) अश्व- गतिविशेषः । स च सम्यग्गतिः । इत्यमरः ॥ आस्कन्दितकं, क्ली, (आस्कन्दितमेव स्वार्थे कन् ।) आस्कन्दितं । अश्वानां पञ्चमगतिः । तत्पर्य्यायः । उत्तेरितं २ उपकण्ठं ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (“उत्तेरितमुपकण्ठमास्कन्दितकमित्यपि । उत्प्लुत्योत्प्लुत्य गमनं कोपादिवाखिलैः पदैः” । हेमचन्द्रः ॥) आस्तरः, पुं, (आस्तीर्य्यतेऽसौ । आङ् + स्तृ + अप् ।) करिकम्बलं । इति हेमचन्द्रः ॥ वस्त्राद्यास्तरणं ॥ (यथा शान्तिशतके, २ । १९ । “वासो वल्कल- मास्तरः किशलयान्योकस्तरूणां तलम्” ॥) आस्तरणं, क्ली, (आस्तीर्य्यते यत् येन वा आङ् + स्तृ + कर्म्मणि करणे वा ल्युट् ।) हस्तिपृष्ठस्थित- चित्रकम्बलं । झुल इति भाषा । तत्पर्य्यायः । प्रवेणी २ वर्णः ३ परिस्तोमः ४ कुथा ५ कुथः ६ । इत्यमरः ॥ प्रवेणिः ७ परिष्टोमः ८ कुथं ९ । इत्यमरटीका ॥ (शय्या, कुशासनं । यथा रामा- यणे, ३ काण्डे । “राङ्कवास्तरणे पूर्ब्बमयोध्यायामिवासने” । महाभारते, आदिपर्ब्बणि । “दर्भास्तरणमास्तीर्य्य निश्चयात् धृतराष्ट्रजः” ॥) आस्तिकः, पुं, (अस्तीत्यस्य । अस्ति + ठक् ।) मुनि- विशेषः । स तु जरत्कारुमुनिपुत्त्रः । तत्पिता गर्भस्थं तं ज्ञात्वास्तीत्युक्त्वा गत इत्यस्मादास्तिकः । (यथा, -- “अस्तीत्युक्त्वा गतो यस्मात् पिता गर्भस्थमेव तम् । वनं तस्मादिदं तस्य नामास्तिकेति विश्रुतम्” ॥) इति महाभारतम् ॥ (“आस्तिकस्य मुनेर्माता भगिनी वासुकेस्तथा” । इति मनसाप्रणाममन्त्रः ।) आस्तिकः, त्रि, (अस्ति ईश्वर इति मतिर्यस्य । अस्ति + ठक् ।) नास्तिकभिन्नः । ईश्वरोऽस्तीति- वादी । वेदप्रामाण्यवादी । तत्पर्य्यायः । श्रद्धालुः २ श्राद्धः ३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (“सत्यधर्म्मच्युतात् पुंसः क्रुद्धादाशीविषादिव । अनास्तिकोऽप्युद्विजते जनः किं पुनरास्तिकः” ॥ इति महाभारते आदिपर्ब्बणि ॥) आस्तिकार्थदः, पुं, (आस्तिकस्य मुनेरर्थं सर्पसत्रात् निवृत्तिरूपप्रयोजनं ददाति यः । जनमेजयो राजा आस्तिकमुनिवचनात् सर्पयज्ञात् विरराम इति पौराणिकी कथा ।) जनमेजयो राजा । इति शब्दरत्नावली ॥ आस्तीकः, पुं, आस्तिकमुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आस्तीकजननी, स्त्री, (आस्तीकम्य जननी माता, षष्ठीतत्परुषः ।) आस्तिकमाता । मनसा देवी । इति शब्दरत्नावली । आस्था, स्त्री, (आङ् + स्था + अङ् + टाप् ।) यत्नः ।

आलम्बन । आस्थानं । अपेक्षा । इति मेदिनी- कारहेमचन्द्रौ ॥ (श्रद्धा । आदरः । प्रतिष्ठा । यथा, रघौ १० । ४३ । “दैवात् स्वर्गादबध्यत्वं मर्त्त्येष्वास्थापराङ्मुखः” । “विनश्वरे विहायास्थां यशः पालय मित्र मे” । इति हितोपदेशः ॥) आस्थानं, क्ली, (आस्थीयतेऽस्मिन् इति । ञाङ् + स्था + ल्युट् ।) सभा । इत्यमरः । (यथा, किराते १ । १६ । “अनेकराजन्यरथाश्वसंकुलं तदीयमास्थाननिकेतनाजिरम्” ।) यत्नः । इत्यजयः ॥ (आश्रयः । स्थानम् ।) आस्थानी, स्त्री, (आस्थान + ङीप् ।) सभा । इत्य- मरः ॥ (“आस्थानीं समये समं नृपजनः सायन्तने सम्पतन्” । इति रत्नावली ।) आस्पदं, क्ली, (आपद्यतेऽस्मिन् इति । आस्पदं प्रति- ष्ठायामिति निपातनात् सुट् ।) प्रतिष्ठा । कर्म्म । इत्यमरः ॥ प्रभुत्वं । इति धरणी । स्थानं । इति हेमचन्द्रः ॥ (“रागस्यास्पदमित्यवैमि न हि मे ध्वंसीति न प्रत्ययः” । इति नागानन्दे । तथा च रघौ ३ । ३६ । “नरेन्द्रमूलायतनादनन्तरं तदास्पदं श्रीर्युवराजसंज्ञितम्” ।) आस्पन्दनं, क्ली, (आङ् + स्पन्द + ल्युट् ।) स्पन्दनं । कम्पनम् ॥ आस्फालः, पुं, (आङ् + स्फुल् + घञ् ।) हस्ति- कर्णास्फालनं । हातिर काण नाडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । झलज्झला । इति हारावली-त्रि- काण्डशेषौ ॥ (आस्फालनं । सञ्चालनं ।) आस्फालनं, क्ली, (आङ् + स्फुल् + णिच् + ल्युट् ।) आटोपः । प्रागल्भ्यम् ॥ (यथा रघौ ६७३ । “ऐरावतास्फालनविश्लथं यः सङ्घट्टयन्नङ्गदमङ्गदेन” ।) आस्फुजित्, पुं, (आस्फु + जि + क्विप् ।) शुक्राचार्य्यः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ आस्फोटः, पुं, (आङ् + स्फुट् + अच् ।) आस्फोत- वृक्षः । इति शब्दरत्नावली ॥ आकन्द इति भाषा । शूरादेर्बाह्वादिशब्दः । इति श्रीभागवतम् ॥ (“कक्षैः कक्ष्यां विधुन्वानावास्फोटं तत्र चक्रतुः” । इति महाभारते सभापर्ब्बणि ।) आस्फोटकः, पुं, (आङ् + स्फुट् + ण्वुल् ।) पर्ब्बत- जपीलुवृक्षः । इति शब्दमाला ॥ आकरोट इति भाषा । आस्फोटनं, क्ली, (आङ् + स्फुट् + ल्युट् ।) विकाशः । मुद्रणं । इति धरणी ॥ बाह्वादिशब्दः । ताल ठोका इत्यादि भाषा ॥ (यथा रामायणे ५ काण्डे । “आस्फोटननिनादांश्च बालानां तत्र खेलताम्” ॥ धान्यादेस्तुषविश्लेषकरणम् ।) आस्फोटनी, स्त्री, (आस्फुट्यतेऽनया । स्फुट् + करणे- । ल्युट् + ङीप् ।) वेधनिका । इत्यमरः ॥ तुरपन भ्रमर इत्यादि भाषा । आस्फोटा, स्त्री, (आस्फोटयतीति । आङ् + स्फुट् + अच् + टाप् ।) नवमल्ली । वनमल्ली । इति शब्द-

रत्नावली ॥ (नवमल्लीशब्देऽस्या विशेषो ज्ञेयः ।) आस्फोतः, पुं, (आस्फोटयतीति । आङ् + स्फुट् + अच् + पुषोदरादित्वात् साधुः ।) अर्कवृक्षः । कोविदारकवृक्षः । इति मेदिनी ॥ भूपलाशवृक्षः । इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा, वाभटे । (“मूलं सप्ताह्वात्त्वक्शिरीषाश्वमारा- दर्कान्मालत्याश्चित्रकास्फोतनिम्बात् । वीजं कारञ्जं सार्षपं प्रापुनाटं श्रैष्ठा जन्तुघ्नं क्रूषणं द्वे हरिद्रे” ॥) आस्फोतकः, पुं, (आस्फोत एव स्वार्थे कन् ।) अक- वृक्षः । इति राजनिर्घण्टः ॥ आस्फोता, स्त्री, (आस्फोत + टाप् ।) अपराजिता । वनमल्लिका । इति मेदिनी ॥ सारिवावृक्षः । इति राजनिर्घण्टः । वृक्षविशेषः । हापरमालीति ख्याता । अस्या गुणौ । कुष्ठविषरोगनाशित्वं । इति राजवल्लभः ॥ आस्यं, क्ली, (अस्यते ग्रासोऽस्मिन् इति असु क्षेपणे कृत्यल्युट इति ण्यत् । यदा आस्यन्दते अम्लादिना प्रस्रवति इति स्यन्दू प्रस्रवणे + ड ।) मुखं । मुख- मध्यम् । (यथा, मनुः १ । ९५ ।) (“यस्यास्येन सदाश्नन्ति हव्यानि त्रिदिवौकसः” ।) (आस्ये भवमास्यं ।) मुखभवे त्रि । इति मेदिनी ॥ आस्यपत्रं, क्ली, (आस्यमिव पत्राणि यस्य तत् ।) पद्मं । इति शब्दचन्द्रिका । आस्यलाङ्गलः, पुं, (आस्यं लाङ्गलं भूविदारकयन्त्र- मिव यस्य ।) शूकरः । इति हेमचन्द्रः ॥ आस्यलोम, [न्] क्ली, (आस्यस्य लोम ।) श्मश्रुः । इति हेमचन्द्रः ॥ आस्या, स्त्री, (आस् + ण्यत् ।) स्थितिः । इत्यमरो मेदिनी च ॥ (आसनं, इति वैद्यमाधवकररोग- विनिश्चयसंग्रहे । यथा, -- “आस्यासुखं स्वप्नसुस्वं दधीनि” सुश्रतेऽस्या गुणा यथा, “आस्या वर्णकफस्थौल्यसौकुमार्य्यकरी सुखा” ।) आस्यासवः, पुं, (आस्यस्य मुखस्य आसव इव ।) लाला । इति हेमचन्द्रः ॥ थुतु लाल इत्यादि भाषा । आस्रपः, पुं, (आस्रं पिबतीति । आस्र + पा + क ।) मूलानक्षत्रं । इति हेमचन्द्रः ॥ (राक्षसः ।) आस्रवः, पुं, (आङ् + स्रु + अच् ।) क्लेशः । कष्टं । इत्यमरः ॥ आह, व्य, (उवाच इत्यर्थे कालमात्रे निपातोऽयं ।) क्षेपः । नियोगः । इति मेदिनी ॥ दृढसम्भावनं । इति शब्दरत्नावली ॥ आहकज्वरः, पुं, (आहको नासारोग एव ज्वरः ।) नासारोगविशेषः । नासाज्वर इति ख्यातः । तस्य लक्षणम् । “तनुना रक्तशोथेन युक्तो नासापुटान्तरे । गात्रशूलज्वरकरः श्लेष्मणा ह्याहकः स्मृतः” ॥ इति वैद्यकम् ॥ (आहव इति क्वचिद्वैद्यके पाठः । तद्यथा, आहवज्वरस्य लक्षणम् । “शोथः सरक्तो नासायां व्यथास्रावौ ज्वरस्तथा । वातश्लेष्मासृगुत्थञ्च आहवाख्यं विनिर्द्दिशेत्” ।

पृष्ठ १/१९९

:अस्य चिकित्सा यथा, वैद्यकचिकित्सारत्ने ॥ “टूर्व्वाचव्यं फलं माषकुलत्थौ वंशपत्रिका । जलस्थलभवौ कर्णमोरटाखरमञ्जरी ॥ दण्डोत्पलस्य मूलानि क्वाथ्यादष्टगुणेऽम्भसि । तत्पादशेषिते तैलं तुलां कृत्वा विपाचयेत् । तत्तैलं प्रतिमर्षण आहवाख्यं ञ्वरं जयेत्” ॥ ॥ * ॥ दूर्व्वाद्यं तैलं ॥ * ॥) आहतं, क्ली, (आ + हन् + क्त ।) पुरातनवस्त्रं । नूतन- वस्त्रं । इति मेदिनी ॥ मृषार्थकवाक्यं । इत्यमरः ॥ आहतः, त्रि, (आ + हन् + क्तः ।) गुणितः । ता- डितः । इति मेदिनी ॥ (“प्रति दिवसं याति लयं वसन्तवाताहतेव शिशिरश्रीः” । इति पञ्चतन्त्रम् । ज्ञातः । मिथ्योक्तः । इत्यजयः ॥ निहतः । “द्व्यूना विं- शतिराहताक्षौहिणीनाम्” । इति महाभारतम् ।) आहतः, पुं, (आहन्यते यः + आङ् + हन् + कर्म्मणि + क्त ।) आनकः । ढक्का । इति मेदिनी ॥ आहतलक्षणः, त्रि, (आहतं अभ्यस्तं लक्षणं यस्य ।) गुणैः प्रतीतः । गुणेन ख्यातः । तत्पर्य्यायः । कृत- लक्षणः २ । इत्यमरः ॥ आहरः, पुं, (आङ् + हृ + अच् ।) उच्छ्वासः । अन्तर्मुखश्वासः ॥ इति हेमचन्द्रः ॥ (आहरण- शीले वाच्यलिङ्ग एव । यथा, रघौ १ । ४९ । “वनान्तरादुपावृत्तैः समित्कुशफलाहरैः” ।) आहरणं, क्ली, (आङ् + हृ + भावे ल्यट् ।) द्रव्या- द्यानयनं । आसादनम् । यथा । देवीपुराणं । “मृदाहरणसंघट्टप्रतिष्ठाह्वानमेव च । स्नपनं पूजनञ्चैव विसर्जनमतःपरं” ॥ इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ आहवः, पुं, (आहूयते अरिर्यस्मिन् । आङ + ह्वे + अप् ।) युद्धं । (“यदाश्रौषं भोष्ममत्यन्तशूरम् हतं पार्थेनाहवेष्वप्रधृष्यम्” ॥ इति महाभारते आदिपर्ब्बणि १ । १८२ । आहूयते आज्यादिकं यत्र । आङ् + हु + अप ।) यज्ञः । इति शब्दरत्नावली ॥ आहवनीयः, पुं, (आहूयते आज्यादिरस्मिन् । आङ् + हु + अनीयर् ।) यज्ञाग्निविशेषः । इत्यमरः । गार्हपत्यादुद्धृत्य होमार्थं यः संस्क्रियते सः । इति भरतः ॥ (यथा, मनौ २ । २३१ । “गुरुराहवनीयस्तु साग्नित्रेता गरीयसी” ।) आहारः, पुं, (आङ् + हृ + घञ् ।) द्रव्यगलाधः- करणं । तत्पर्य्यायः । जग्धिः २ भोजनं ३ जेमनं ४ लेपः ५ निघषः ६ न्यादः ७ । इत्यमरः ॥ जमनं ८ विघषः ९ इति तट्टीका ॥ प्रत्यवसानं १० भक्षणं ११ अशनं १२ ॥ इति रत्नमाला ॥ अभ्यवहारः १३ स्वदनं १४ निगरः १५ । इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य गुणाः । सद्यस्तृप्तिजनकत्वं । बलकारित्वं । देहधारकत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ (“तमुवाच भगवानात्रेयः । हिताहारोपयोग एक- एव पुरुषस्याभिवृद्धिकरो भवति । अहिताहारो- पयोगः पुनर्व्वाधिनिमित्तमिति” । “तमुवाच भगवानात्रेयः । यदाहारजातमग्नि-

वेश ! समांश्चैव शरीरधातून् प्रकृतौ स्थापयति, विषमांश्च समीकरोतीत्येतद्धितं विद्धि त्वहितं विपरीतं इत्येतद्धिताहितलक्षणमनपवादम्भवति एवं वादिनञ्च भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच । भगवन्नन्वेतदेवमुपदिष्टं भूयिष्ठकल्पाः सर्व्वभिषजो विज्ञास्यन्ति । तमुवाच भगवानात्रेयः । येषां विदितमाहारतत्त्वमग्निवेश ! गुणतो द्रव्यतः कर्म्मतः सर्व्वावयवतो मात्रादयो भावास्तत्र तदेव- मुपदिष्टं विज्ञातुमुत्सहेरन् यथा तु खल्वेतदुप- दिष्टं भूयिष्ठकल्पाः सर्व्वभिषजो विज्ञास्यन्ति तथैतदुपदेक्ष्यामः । मात्रादीन् भावानुदाहरन्त- स्तेषां हि बहुविधविकल्पा भवन्ति । आहारविधि- विशेषांस्तु खलु लक्षणतश्चावयवतश्चानुव्याख्या- स्यामः । तद्यथा, आहारत्वमाहारस्यैकविधमर्था- भेदात् । स पुनर्द्वियोनिः स्थावरजङ्गमात्मकत्वात् । द्विविधः प्रभावो हिताहितोदर्कविशेषात् । चतु- र्विधोपयोगः पानाशनभक्ष्यलेह्योपयोगात् । षडा- स्वादो रसभेदतः षड्विधत्वात्” । इति चरकः ॥ “यदाहारगुणैः पानं विपरीतं तदिष्यते । अन्नानुपानं धातूनां दृष्टं यन्न विरोधि च” ॥ इति च चरकः ॥ “प्राणिनां पुनर्मूलमाहारो बलवर्णौजसाञ्च षट्सु रसेष्वायत्तो रसाः पुनर्द्रव्याश्रयाः” ॥ “स च तत्रौदकैर्गुणैराहारः प्रक्लिन्नो भिन्नसङ्घातः सुखकरश्च भवति” । “आहारः प्रीणनः सद्यो बलकृद्देहधारकः । आयुस्तेजःसमुत्साहस्मृत्योजोऽग्निविवर्द्धनः” ॥ इति सुश्रुतः ॥) स त्रिविधः । सात्विकः १ राज- सिकः २ तामसिकः ३ । सात्विकाहारो यथा, -- ८ श्लोकः । “आयुः-सत्त्व-बलारोग्य-सुख-प्रीति-विवर्द्धनाः । रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्विक- प्रिया” । राजसिकारो यथा, ९ श्लोकः । “कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः । आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः” ॥ तामसिकाहारो यथा, १० श्लोकः । “यातयामं गतरसं पूतिपर्य्युषितञ्च यत् । उच्छिष्टमपि चामेध्यं मोजनं तामसप्रियम्” ॥ इति श्रीभगवद्गीता १७ अध्यायः ॥ आहरणं । इति मेदिनी ॥ (“स पुनर्देवयान्योक्तः पुष्पाहारो यदृच्छया” । इति महाभारतम् । आदिपर्ब्बणि ७६ । सम्भव- पर्ब्बणि ७६ । ३५ ।) आहारसम्भवः, पुं, (आहारात् सम्भवो यस्य ।) शरीरस्थरसधातुः । इति हेमचन्द्रः ॥ आहार्य्यं, त्रि, (आङ् + हृ + ण्यत् ।) आगन्तुकं । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (“आहार्य्यैर्नीयमानं हि क्षणं दुःखेन हृद्यताम्” इति कामन्दकः ।) आहरणीयं ॥ (यथा, मनुः ८ । २०२ । “अथ मूलमनाहार्य्यं प्रकाशक्रयशो- धितः” ।) (शस्त्रकर्म्मभेदः । यथा सुश्रुते “तच्च शस्त्रकर्म्माष्टविधं, तद्यथा; -- छेद्यं भेद्यं, रेख्यं

वेध्यं एष्यम्, आहार्य्यं, विश्राय्यं, जीव्यमिति” । “आहार्य्याशर्करास्त्रिस्रो दण्डकर्णमलास्मरी” ।) आहार्य्यः पुं, नाठ्योक्तौ व्यञ्जकविशेषः । स तु भूषा दिना रचितः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा सा- हित्यदर्पणे । षष्ठाङ्के । “भवेदभिनयोऽवस्थानुकारः स चतुर्व्विधः । आङ्गिको वाचिकश्चैवमाहार्य्यः सात्त्विकस्तथा” ॥) आहार्य्यशोभा, स्त्री, (आहार्य्यात् या शोभा ।) कृत्रिमशोभा । चित्रभूषादिना कृतद्यतिः । इति जटाधरः ॥ (यथा, भट्टिकाव्ये २ य सर्गे, -- “आहार्य्यशोभारहितैरमायैः ऐक्षिष्ट पुंभिः प्रचितान् स गोष्ठान्” ।) आहावः, पुं, (आङ् + ह्वे + अप् ॥ निपातनात्वृद्धिः ।) कूपसमीपे पश्वादिजलपानार्थकृतस्वल्पजलाशयः । इत्यमरः ॥ चौवाच्चा इति भाषा । (आहूयतेऽरि- रत्रैति व्युत्पत्त्या ।) युद्धं । आह्वानं । इति धरणिः ॥ (आहूयतेऽत्र इति आ + हु + अधिकरणे घञ् ।) अग्निः ।) आहिकः, पुं, (अहिरिव आकृतिर्यस्य । अहि + ठक् ।) पाणिनिमुनिः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ केतु- ग्रहः । इति हेमचन्द्रः ॥ आहितः, त्रि, (आङ् + धा + क्त ।) न्यस्तः । अर्पितः । स्थापितः । इति हलायुधः ॥ (यथा, किराते । “व्यावर्त्तनैरहिपतेरयमाहिताङ्कः” ।) आहितलक्षणः, त्रि, (आहितं लक्षणं यस्य ।) आह- तलक्षणः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ गुणादि- द्वारा ख्यातः । आहिताग्निः, पुं, (आहितः स्थापितोऽग्निर्येन ।) साग्निकः । अग्निहोत्री इति स्मृतिः ॥ (“न दर्शेन विना श्राद्धमाहिताग्नेर्द्विजन्मनः” । इति मनुः ३ । २८२ । तथा च रघौ २४४ ॥ “गुरोरपीदं धनमाहिताग्नेः” ।) आहितुण्डिकः, पुं, (अहितुण्डेन दीव्यति । अहितुण्ड + ठक् ।) व्यालग्राही । सापुडिया इति भाषा । इत्यमरः शब्दरत्नावली च ॥ (यथा पञ्चतन्त्रम् । “वैद्यसांवत्सराचार्य्याः स्वपक्षेऽधिकृताश्चराः । यथाहितुण्डिकोन्मत्ताः सर्व्वं जानन्ति शत्रुषु” ।) आहुतं, क्ली, (आङ् + हु + क्त ।) गृहस्थानां पश्च- महायज्ञान्तर्गतयज्ञविशेषः । स तु नृयज्ञः । इति जटाधरः ॥ आहुतिः, स्त्री, (आ + हु + क्तिन् ।) देवोद्देशे मन्त्रो- च्चारणपूर्ब्बकोऽग्नौ हविर्निक्षेपः । तत्पर्य्यायः । देवयज्ञः २ होमः ३ होत्रं ४ वषट्कारः ५ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघौ १ । ५३ । “पुनानं पवनोद्धूतैर्धूमैराहुतिगन्धिभिः” । धर्म्मात् मरुद्वत्यां जातः स्वनामख्यातो मरुद्भेदः । यथा हरिवंशे, -- “मरुद्वती मरुत्वन्तो देवानजनयत् सुतान् । नहुषं चाहुतिं चैव चारित्रं ब्रह्मपन्नगम्” ।) आहुल्यं, क्ली, (आङ् + ह्वल् + क्यप् ।) क्षुपविशेषः तरवट इति काश्मीरादौ ख्यातं । तत्पर्य्यायः ।

पृष्ठ १/२००

:हलराख्यं २ तगरं ३ तरवटं ४ शिम्बीफलं ५ सुपुष्पं ६ पीतपुष्पं ७ काञ्चनपुष्पकं ८ नृपमा- ङ्गल्यकं ९ शरत्पुष्पं १० । तस्य गुणाः । तिक्तत्वं । शीतलत्वं । चक्षुर्हितत्वम् । पित्तदाहमुखरोग- कुष्ठकण्डूतिजन्तुशूलव्रणनाशित्वञ्च । इति राज- निर्घण्टः ॥ आहूतं, क्ली, (आ + ह्वे + क्त ।) प्रलयपर्य्यन्तं । यथा, -- “कदम्बानि पटोलानि वृन्ताकसहितानि च । न त्यजेत् कार्त्तिके मासि यावदाहूतनारकी” ॥ “आहूतानि आभूतानि प्रलयपर्य्यन्तानीति या- वत्” । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ आहूतः, त्रि, (आङ् + ह्वे + क्त ।) कृताह्वानः । यथा, -- “प्रगायतः स्ववीर्य्याणि तीर्थपादः प्रियश्रवाः । आहूत इव मे शीघ्रं दर्शनं याति चेतसि” ॥ इति श्रीभागवते १ स्कन्धे ६ । ३४ ॥ आहूतिः, स्त्री, (आङ् + ह्वे + क्तिन् ।) आह्वानं । इति शब्दरत्नावली ॥ आहेयं, त्रि, (अहौ भवं । अहि + ढञ् ।) अहि- सम्बन्धि । तद्विषचर्म्मादि । इत्यमरः ॥ आहो, व्य, (आ हन्तीति । आङ + हन् + डो ।) विकल्पः । इत्यमरः ॥ प्रश्नः । (यथा शाकुन्तले पञ्चमाङ्के । “द्वारत्यागो भवाम्याहो परस्त्रीस्पर्शपांशुलः” ।) विचारः । इति मेदिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ (“आहो निवत्स्यति समं हरिणाङ्गनाभिः” । इति शाकुन्तले प्रथमाङ्के ।) आहोपुरुषिका, स्त्री, (अहो अहमेव पुरुषः । मयूर- व्यंसकादित्वात् समासः । अहोपुरुषस्य भावः । अहोपुरुष + वुञ् + स्त्रीत्वात् टाप् ।) दर्पात् यात्मनि सम्भावना सा । इत्यमरः ॥ अधिकार्थ- वचनेन शक्तेरप्रतिघाताविष्करणं । आत्मविषय- कार्य्यसिद्धिजननशक्त्याविष्करणं । इति भरतः ॥ (यथा, भट्टौ ५ । २७ । “आहोपुरुषिकां पश्य मम सद्रत्नक्रान्तिभिः” ।) आहोस्वित्, व्य, (आहो च स्विच्च ।) आहो । वि- कल्पः । इत्यमटीका ॥ आह्नः, पुं, (अह्नां समूहः ।) दिनसमूहः । इति व्याकरणम् ॥ आह्निकं, त्रि, (अह्ना निर्वृत्तं । अहन् + ठञ् ।) दिननिर्व्वर्त्त्यं । दिनसाध्यं । इति मेदिनी ॥ दिन- सम्बन्धी ॥ आह्निकं, क्ली, (अह्ना निर्वृत्तं । अहन् + ठञ् ।) भोजनं । प्रकरणसमूहः । ग्रन्थभागः । नित्यक्रिया । इति मेदिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ अथ ँ रघुनन्दनभट्टाचार्य्यकृताह्निकाचारतत्त्वोक्त- कर्म्माणि संक्षेपेण लिख्यन्ते ॥ तत्र प्रथमयामार्द्धकृत्यम् । “ब्राह्मेमुहूर्त्ते जागरित्वा ब्रह्मविष्णुशिवनवग्रहान् स्मृत्वा गुरुप्रणामं कृत्वा आत्मानं ब्रह्मत्वेन संभाष्य तद्विवमकर्त्तव्यधर्म्मकर्म्मार्थं चिन्तयेत् ॥ ततः शयनादुत्याय स्मत्रिवासस्त्यक्त्व पृथिवीं

नमस्कृत्य दक्षिणचरणं भूमौ विन्यस्य कर्क्कोट- कनागदमयन्तीनलऋतुपर्णराजकार्त्तवीर्य्यार्ज्जुनान् स्मृत्वा नेत्रमुखे प्रक्षाल्य द्विराचामेत् ॥ ततः नैरृत्यां दक्षिणस्यां वा दिशि मूत्रपुरीषात्- सर्गं जलमृत्तिकाशौचञ्च कृत्वा द्विराचम्य हरिं स्मृत्वा दिवा सूर्य्यं रात्रौ चन्द्रं तारां वा तदसम्भवे अग्निं पश्येत् ॥ ततो दन्तधावनं । दन्तकाष्ठाभावे निषिद्धदिने च द्वादशगण्डूषजलैः पत्रैर्व्वा मुखं शोधयित्वा द्विराचामेत् । ततः प्रातःस्नानं तिलकं सन्ध्यातर्पणञ्च कृत्वा सूर्य्योदयपर्य्यन्तं गायत्रीं जपेत् ॥ स्नानाशक्तौ आर्द्रवस्त्रेण गात्रमार्ज्जनं मन्त्रस्नानञ्च कृत्वा सन्ध्योपासनं कुर्य्यात् ॥ तत आदर्शादिदर्शनं दधिदूर्व्वादिमङ्गलद्रव्यस्पर्श- नञ्च कुर्य्यात् इति ॥ * ॥ अथ द्वितीययामार्द्धकृत्यम् ॥ वेदविद्याद्यभ्यासः । समित्पुष्पाद्याहरणञ्च ॥ * ॥ अथ तृतीययामार्द्धकृत्यम् । गुरुदेबधार्म्मिकोपासनं । कुटुम्बभरणार्थमीश्वरो- पासनादि च ॥ * अथ चतुर्थयामार्द्धकृत्यम् । मध्याह्नस्नानं । तत्र परखातोदके चेत् तदा सप्त पञ्च त्रीन् वा मृत्पिण्डान् तीरे क्षिप्त्वा नाभि- मात्रोदके कुशहस्तः सशिरस्कमज्जनं कृत्वा द्विरा- चम्य सङ्कल्प्य यथाविधि त्रिर्निमज्जेत् ॥ ततः स्नानवस्त्रपाणिव्यतिरेकेण गात्रमार्जनं तिलकं तर्पणञ्च कुर्य्यात् ॥ ततः अष्टममुहूर्त्ते मध्याह्नसन्ध्यां समाप्य ब्रह्मयज्ञं विधाय देवपूजनं कृत्वा पादोदकं नैवेद्यञ्च यथा- काले उपयुञ्जीत ॥ * ॥ अथ पञ्चमयामार्द्धकृत्यम् ॥ बलिवैश्वदेवकर्म्मणी काम्यबलिकर्म्म वामदेव्यगानं गानाशक्तौ तस्य त्रिः पाठः पार्ब्बणश्राद्धानन्तरं बलिवश्वदेवकर्म्मणी कर्त्तव्ये ॥ बलिकर्म्मानन्तरमतिथिलाभार्थं मुहूर्त्तं गोदोहन- कालं वा अभोजनेन प्रतीक्षेत । तल्लगे भिक्षा- दिकं दत्त्वा तदनुव्रजेत् । तदानीमतिथ्यलाभे नि- त्यश्राद्धान्तरमतिथीन् भोजयेत् । भोजनासामर्थ्ये भिक्षां दद्यात् । अतिथ्यलाभे ब्राह्मणाय दानं तदसम्भवे अग्नौ जले वा किञ्चिदन्नं क्षिपेत् ॥ ततो नित्यश्राद्धं । वामदेव्यगानं तदशक्तौ ऋक्- त्रय पठेत् । नित्यश्राद्धकरणासामर्थ्ये वलितर्प- णाभ्यां पितृयज्ञसिद्धिः ॥ ततो गोग्रासदानं गो- नमस्कारञ्च कुर्य्यात् ॥ ततो यथाविधि भोजनं । विष्णुपादोदकादिकं पूर्ब्बमगृहीतञ्चेत् इदानीं गृह्णीयात् ॥ ततः स्थानान्तरं न गत्वा मृद्भिर्घर्षणै- र्मुखहस्तौ शोधयित्वा तृणादिना दन्तलग्नरसद्रव्य- मपनीय जलगण्डूषैर्मुखाभ्यन्तरं संशोध्य पाणिपादौ प्रक्षालयेत् ॥ तत आसनस्थ एव भूमौ पादौ संस्थाप्य द्विरा- चम्य मुखं तुलसीपत्रादिना संशोध्य दक्षिणपादा-

ङ्गुष्ठे दक्षिणहस्तेन मन्त्रेण जलं दद्यात् ॥ ततो महीमार्जनाभावेऽशुचित्वादविलम्बमेव भो- जनपात्रमुद्धृत्य उच्छिष्टमपनीय तत् स्थानं गोमयो- दकाभ्यां सिञ्चेत् ॥ ततः सुस्थ आसने उपविश्य इष्टदेवतानाम स्मृत्वा अन्नजीर्णतार्थं मन्त्रपाठपूर्ब्बकवामहस्तेनोदरं परि- मृज्य पादशतव्रजनानन्तरं वामपार्श्वेन किञ्चित् कालं शयित्वा ताम्बूलादिमुखवासनद्रव्यं भोक्तव्यम् इति ॥ * ॥ अथ षष्ठसप्तमयामार्द्धकृत्यम् । इतिहासपुराणादिश्रवणम् ॥ अथाष्टमयामार्द्धकृत्यम् ॥ लौकिकचिन्ताकरणम् । सायंसन्ध्योपासनम् । इष्टदेवतास्मरणादिकञ्च कुर्य्यात् ॥ * ॥ अथ रात्रिकृत्यम् । सन्ध्यानन्तरमिष्टदेवतामन्त्रजपत्रिकालपाठ्यस्तव नारायणस्मरणानि कुर्य्यात् ॥ ततोऽन्नादिपाके जाते पूर्ब्बवद्वलिवैश्वदेवकर्म्मणी कृत्वा अतिथिलाभेऽन्नादिकं तस्मै दत्त्वा अवश्य- भरणीयैः सह सार्द्धप्रहराभ्यन्तरेऽनतितृप्तं भु- ञ्जीत । अन्नभोजनाभावे ताम्बूलादिकं भोक्तव्यम् ॥ प्रथमयामाभ्यन्तरे विद्याभ्यासं कुर्य्यात् ॥ ततः शयनं । शुचिदेशे खट्वोपरि शय्यां कृत्वा शिरो- देशे पूर्णकुम्भं निधाय रात्रिवासः परिधाय प्रक्षा- लितपाणिपादो द्विराचान्तः पूर्ब्बशिरा दक्षिण- शिरा वा पद्मनाभं स्मृत्वा यामद्वयाभ्यन्तरे शयीत ॥ * ॥ अथ दारोपगमनम् । ऋतौ निषिद्धेतरदिने स्त्रीसम्भोगं कृत्वा तां दक्षिणपार्श्वेन स्वापयेत् ॥ ततः अविलम्बेन मूत्रपुरीषोर्त्स्गवत् मृज्जलाभ्यां लिङ्गं हस्तौ पादौ च प्रक्षाल्य द्विराचम्य स्नायात् ॥ ऋतुभिन्नगमने तु लिङ्गप्रक्षालनमाचमनद्वयमात्रञ्च कुर्य्यात् । स्त्रियास्तु ऋतावनृतावपि लेपादिक्षा- लनानन्तरमाचमनमात्रं न स्नानं ॥ क्षालनादेः पूर्ब्बं मूत्रपुरीषोत्सर्गौ न कुर्य्यात् । सम्भोगानन्तरं तस्यां रात्रौ एकशय्यायां न शयीयातां । अनृता- वपि गर्भवत्त्वेऽपि कामुकीमुपेयात् ॥ ऋतावभिगम्य प्रातर्नैमित्तिकमङ्गशून्यस्नानं कु- र्य्यात् ॥ ऋतुगमनं पुत्त्रोत्पत्तिपर्य्यन्तमावश्यकम् ॥ इत्या- ह्निकाचारतत्त्वोक्तकर्म्म समाप्तं ॥ * ॥ आह्लादः, पुं, (आङ् + ह्लद् + घञ् ।) आनन्दः । हर्षः । यथा । श्रीभागवते १० । ५ । १ ॥ “नन्दस्त्वात्मज उत्पन्ने जाताह्लादो महामनाः । आहूय विप्रान् वेदज्ञान् स्नातः शुचिरलङ्कृतान् ॥” आह्लादितः, त्रि, आनन्दितः । हृष्टः । जाताह्लादः । इतोऽस्य जाते इत्यनेन आह्लादशब्दात् इतप्रत्य- येन निष्पन्नः ॥ आह्वयः, पुं, (आङ् + ह्ने + अच् । यद्वा आह्वैर्यायते प्राप्यते इति । आह्व + या + घञ्र्थे कः ।) नाम । इत्यमरः ॥ (यथा, रामायणे, बालकाण्डे ४ । ७ ॥ “कृत्वा तु तन्महाप्राज्ञः काव्यं रामायणाह्वयम्” ।) अष्टादशव्यवहारपदान्तर्गतो व्यवहारविशेषः । यथाह मनुः अष्टमे । ४ । ५ । ६ । ७ । “तेषामाद्यमृणा- दानं” इत्थुपक्रम्य । “स्त्रीपुंधर्म्मो विभागश्च द्यूत- माह्वय एव च” ।) आह्वा, स्त्री, (आह्वानमिति । आङ् + ह्वे + अङ् ।) नाम । संज्ञा । इत्यमरः ॥ आह्वानं, क्ली, (आङ् + ह्वे + भावे ल्युट् ।) आवा- हनं । डाका इति भाषा । तत्पर्य्यायः । हूतिः २ आकारणं ३ । इत्यमरः ॥ (यथा मनुः ९ । १२६ । “जन्मज्येष्ठेन चाह्वानं स्वब्राह्मण्यास्वपि स्मृतम्” ।) (आहूयतेऽनेन । करणे ल्युट् ।) नाम । इति शब्द- रत्नावली ॥