हम्मीरमहाकाव्यम्

विकिस्रोतः तः
हम्मीरमहाकाव्यम्
नयचन्द्रसूरिः
१८७९

THE

HAMMÎRA MÂHÂKAVYA

OF

NAYACHANDRA SÛRI.

EDITED BY

NILKANTH JANÂRDAN KİRTANE,

AUTHOR OF

“A REVIEW of CAPTAIN GRANT DUFF'S HISTORY OF THE MARATHAS”;
“A TRANSLATION INTO MARATHI OF SHAKESPEARE'S ‘TEMPEST’”;
“NOTES ON THREE MALWA INSURIPTIONS”; &c., &c.


BOMBAY :

PRINTED AT THE

EDUCATION SOCIETY'S PRESS, BYCULLA.

I879
(Copyright reserved.)
Price Rs. 11/2




Dedicated
To

H. H. NÁRÁYAN RAW DÂDÂ SÂHEB PAWAR,

OF


DEWÂS JUNIOR BRANCH,

AS A TOKEN OF AFFECTION AND ESTEEM,

BY

HIS TUTOR, THE EDITOR.


Chawani, Indore,

20th November 1878,

THE HAMMÎRA MAHÂKÂVYA

OF NAYACHANDRA SÚRI.

 Dr. Büblor, in his Introduction to the Vikramanka Charitra, (p. 2), mentions the Hammiramardana or “The destruction of Hammira,” as an historical Sanskrit poem that was existent some ninety years ago in the Jain library at Jesalmir. I have recently obtained a work, written in the Jain character, styled The Hammira Mahākāvya, which, notwithstanding the difference of the title, I presume is a copy of the same work as that which was once in the Jésalmir Saraswati Bhāndār, since it ends with the death of Hammira and a lamentation over the event. Colonel Ted, indeed, mentions in his Rajasthan a Hammira Kāvya and a Hammira Rásá, both composed, he says, by Sarangadhara , whom he makes the bard of Hammira Chohan of Ranathambhor. We have the authority of Šárañgadhara himself for stating that he was not contemporary with Hammira Chohan of Ranathambhör, and that his grandfather, Raghunatha , was that prince's Guru or spiritual teacher. Sarangadhara in his Paddhati, and Gadadhara, in his Rasika Jivan, under the head of “anonymous," quote some verses relating to Hammira that have no place in the present Kávya. Appaiya Dikshita, also, in his Kuvalayananda, cites a verse as an instance of the Akramatisayokti Alamkâra of which the subject is Hammîra, and which is not to be found in the work of our author. This shows that there must be some other poem in Sanskrit bearing the name of Hammíra Kávya; but it may be doubted whether it has any reference to the history of the hero of our poem. Colonel Ted does not inform us in what language the Hammira Kavya and the Hammira Rasawere written, though he says he possessed both, and mostly translated with the assistance of his Jain Guru. He does not attempt anything like a connected narrative of Hammira. Indeed, what he says incidentally of Hammira does not at all relate to any one individual of that name, but is a jumble of anecdotes relating to several distinct personages bearing the same name.

 I obtained thọ Hammira Mahẩkầvya through Mr. Govinda Śāstri Nirantar of Nāsik, who got it from a friend of his.

 The colophon reads-" Tho present copy was made for the purpose of reading by Nayahahamsa, a pupil of Jayasimha Súri, at Firuzpur, in the month of Śrāvana of the Samvat year 1542” (A.C 1496). Possibly this was made from the poet's original Copy, and, as such, possesses an interest of its own.

 Nayachandra Suri's work, as a political composition, has considerable merits, and deserves publication as a specimen of the historical poems so rarely met with in the range of Sanskrit literature. Though the author did not live, like Bana and Bilhana, in the reign of the hero whose history ho colobrates, yet his work is not of lesş historcal importance than theirs. The information that the poems of Bana and Bilhana contain, has been made accessible to English readers through the labours of two eminent European Sanskritists. Tho present attempt to place the English reader in possession of the historical information contained in the Hammira Kavya will, I presume, be acceptable to those who are interested in the advancement of our knowledge of Indian history.

 Following the custom of other writers in Samskrit, who have attempted historical compositions, our author dovotes the greator part of on entire chapter, the fourteenth and last, to an account of his lineage, and the reasons that led to the production of his work. Part of this will bear reproduction here in an English dress:--

 “IIail, Krishna Chachha, who gladdened the whole earth, the beauty of whose person was like that of a blooming bunch of the Nuvajáli flower, and whose praises were oelebrated by crowds of learned men, who might well bo compared to so many black humming-bees;–he whose feet were ever borne on the crowns of the followers of the Jain religion !

 “In the circle of the Suris, whose actions are the homes of' wonders, in time, Jayasimha Suri was born, who was the crowning ornament of the wise; who easily vanquished in disputation Saranga, who was the leading poet among those who were able to write poetical compositions in six languages, and who was honest among the most honest; who wrote three works,— (1) Nyáya Sárațiká, (2) A New Grammar, (3) A. Poem on Kumâra Nripali, and who hence became known as the chief of those who know the three sciences of logic, grammar, and poesy,

 “To tho lotus-like Gädi of Jayasimha, Nayachandra is like the life-giving sun ; who is the essence of the knowledge of the sciences, who is the exciting moon to the sea of the races of the poets. This poet, has spirits raised to the height of the subject by a revelation imparted to him in a dream by the king Hammiraa hímself, has composed this poem [१],” which is gratifyimg to the assembly of the kings, and in which the heroic (rasa) is developed.

 “Tho author in lineal descent is the grandson of Jayasimha Suri, the great poet, but in that of poesy his son.

 “Let not good readers take into much account the faults of expression that, I may have fallen into. How can I, who am of mean capacity, escape stepping into that path which even poets like Kālidāsa[२] were not able to avoid ? But a poem that is replete with good matter loses none of its value for a few commonplaces of expression,”.

 The poem begins, as is usual with Sanskrit authors, with invocations addressed to several deities, and the author has been at the pains of making the invocations seem applicable to both the Hindu gods and some of the Tirthankaras of the Jainas. This procedure calls for remark. Nayachandra Sūri, as his name implies, is a Jain by persuasion, and his seeming to invoke blessings at the hands of the most prominent members of the orthodox Hindu pantheon is to be explained either by the freedom of thought so characteristic of the age in which the author lived, when the narrow and bigoted intolerance even of the Muslim had begun to appreciate the beauties of the allegorical language of the Hindu popular religion, or by the strong desire of writing dwayartha (having two meanings') verses, with which the author seems possessed.”[३]

 The hero of the poem is Hammira Chohan of Ranathambapura (Ranathambhor), a name celebrated in Hindi song. Hammira is one of those later heroes of India, who measured their swords with the Muhammadan conquerors and fell in the defence of their independence. Even the history of the conquered is not without interest. The man who fights against hope, -fights because he thinks it is his duty to do so,- who scorns to bow his neck before the oppressor, because he thinks such a course opposed to the ways of his ancient house, deserves our sympathy and our admiration, Hammira is such a character. The poet places him on par with Mandata , Yudhishthira, and Rama. This is poetical exaggeration, but we have no mean measure of praise in the following verses; and the grounds of eminence mentioned are some of the proudest that a Rājput can cherish, and a rigid maintenance of which singles out the race of the Sisodyàs of Udayapur and the Haras of Koţå and Bundi as the noblest among the chivalry of Rājasthān;--

"सत्वैकवृतेः किल यस्य राज्यश्रेियो विलासा अपि जीवितं च ।
शकाय पुत्रीं शरणागताश्चाऽप्रयच्छतः किं तृणमप्यऽभवन् ॥"

 Born in the noble house of the Chohans, to whom, as Ted observes, “the palm of bravery amongst the Rājput races must be assigned,” Hammira tried to uphold the independence of his race and to make its usages respected, and was for a time pre-eminently successful in his wars against his enemies. Some of these were undertaken to protect those who had sought refuge with him (śaraná), and so far were disinterested. Indeed, he fell in a war undertaken to protect a Mongol nobleman who had fled to him from the tyranny of 'Alāud-din, “In the third year of the reign of 'Alāud-din, a nobleman whom he had disgrced took refuge with Hammira, the Chohān prince of Ranathaibhör, one of the strongest forts in India, ‘Alāud-din demanded the delinquent of the Hindu monarch, who nobly replied that the sun would sooner rise in the west, and Sumoru be levelled with the earth, than he would break his plighted faith to the unfortunate refugee. The siege of Raņathambore was immediately commenced, and the fort was at length captured, but the heroic Hammira fell in its defence; and the females of his family, determining not to survive him, perished on the funeral pile.” This history of Hammira supplies some information which the sentimental and enthusiastic annalist, of Råjasthån would have gladly interwoven into the pages of his work, and which sheds fresh light on the eventful period in which the hero lived.

 The Hammâra Mahākāvya is divided into fourteen cantos, of which the first four are concerned with the hero's ancestors-the Chohans, many of whom wore paramount lords of India. 'The empire belongs to the Chohán' is an admitted Indian historical fiction, and the mere mention of the names of the old kings, many of whom were the lords paramount of India, accompanied as it is with much poetical nonsense, carries our knowledge of them a step further than the researches of Colonels Wilford and Ted.

 The narrative is, all through, very uneven. "The genealogy of the Chohans, as given in the first three chapters, though with some more names than are to be found in Ted's list, cannot be regarded as satisfactory. The author really knew nothing more about the ancient kings of the race ; the names are simply brought in to give him opportunities of displaying his power for poetical conceits, and thus the accounts of the princes about whom he had no-historical information are filled with fanciful Conceptions, in which some of the natural phenomena are explained with admirable contempt of the teachings of the “proud philosophy” of Nature. From Prithvirâja Chohần to the death of Hammira the narrative is fairly historic; but the author now and then even here, relapses into rhapsody which amounts to a confession of his ignorance of the historical facts of the reign in hand.  CantosV-VII. of the poem are taken up, according to the rules of Sanskrit epic poetry, with descriptions of the seasons, and the Sports and festivities in which Hammira engaged. These cantos, as not possessing any historical value, may be ignored in this precis of the poem. I pass over a long lecture also on Nitiástra which Jäitrasingh, the father of Hammira, is made to deliver to Hammira. Chaand gives a similar dissertation on grammar in his Prithvirája Rấsam.

 With these introductory remarks, I come to the Purvaja Varnanam, i. e., the account of the ancestry of Hammira; ; and, in order to give some faint, idea of the author's style of writing, I shall, in the following, attempt some sort of translation of the first few reigns. The syle throughout is so ornate, inflated, and redundant, and the tendency of the author to punning is so persistent, that a longer translation is as difficult as the task would be tedious —

 “Once upon a time, Brahma wandered in search of a holy place where to hold a sacrifice. Tho lotus which he held in his land fell on the ground, as if unable to bear the superior beauty of the lotus-like palm of the god. The god from this circumstance regarded the spot, where the lotus fell as an auspicious one, and there, freed fröm anxiety, commenced the sacrifice, Anticipating persecution from the Danavas, the god remembered the thousand rayed one (the Sun), when a being, his face surrounded by a halo of radiance, came down from tho orb of the sun. Him, the destroyer, Brahma appointed to the work of protecting the sacrifice.

 I. “From that day the place where the lotus fell has been called Pushkara, and he who came down from the sun the Chohan[४]. Having obtained the paramount power from the four-faced Creator, he ruled over the heads of the kings, as his ancestor the sun rules over the heads of tho mountains. Bali, mortified at seeing the glory of his charity eclipsed by the greater charity of this king, has hidden himself in the neither world ; for what else could a man afflicted with shame do? The moon, taken to task by this prince for attempting to rival his glory, every month hides himself, through fear, in the sun's disk, and comes out as if desirous of propitiating the offended king by presenting him with the brilliant orb. The fire of the king's valour has so burnt the gardens of the fame of his enemies, that tho smoke issuing from the conflagration, ascending into the atmosphere, has to this day left its mark in the blue sky. The Seshanaga, when he heard of the fame of this prince, was tempted to nod approval, but, fearing that the earth resting on his hoods might be thereby convulsed with pain, refrained from giving way to the generous impulse. Angry that his son should rival him in glory, the king deprived tho ocean of his wealth of gravity. Are not sometimes fathers made to suffer for the faults of their sons? By the name of Chohan, this prince became the shoot of the family tree, served by the poets; famous in the three worlds; the bearer in abundance of human pearls. In this family rose many a monarch surrounded by a halo of glory, whose lives, beautified with the triple acquisition[५]," are able to destroy mountains of sins.

 II. Vasudeva-“In process of time Deeksita Vasudeva was born, who conquered tho world by his valour; who seemed the very incarnation of Väsudeva come down to this earth for the destruction of the demon Šakás. He whetted his sword, blunt with striking down the heads of his enemies, in the fire of his valour, and then cooled the steel in the water of the tears gushing from the eyes'of the wives of his enemies. The goddess of victory,as if enamoured of this prince, shone in his hand in the battle-. field in the disguise of his sword red with the blood of the heads of his enemies that he had severed. In the field of battle when the martial bands were playing, and the gods in the heavens viewing the performance, the king caused the goddess of victory to dance in the guise of his quivering sword. Does not the sun, surpassed by this prince in brilliancy, drown himself in the deep, and—alas! for the pain of dying—come every day above the waters in his struggles?”

 III. Naradeva —“Väsudeva begat Naradeva, this to be praised by Brahmā himself; the delight of the eyes of woman - his body surpassing in beauty that of Cupid himself. When this king went out into the world, the other chiefs, to protect their possessions, did not take the sword out of its sheath, but only took wealth from their coffers. In the battlefield his arms, bearing the brilliant while sword, bore the beauties of the Eastern Mountains, destroying the freshness of the lotuses of the faces of his enemies. It is but natural that the fire of the king's valour should have burnt down the forests of iniquity, but it is strange that the rare fire should have filled his enemies with cold shakings. Methinka the sun, with his progeny, in token of submission, had fixed this abode in the toe-mails of this prince.”

 IV. “ Chandrarāja by his fame and the beauty of him countenance, achieving a double conquest over the moon, vìndicacated the appropriate significance of his name, which means ‘Lord of the moon.’ Strange was the power of the fire of valour, for it burnt bright in the enemy in whom the stream of bravery flowed, while it was extinguished in that enemy who was destitute of this stream,” &c.

 The above paragraphs may suffice to show the style of false eulogy used by the poet in disposing of those princes of whom be had no historical imformatiom to give. The same similes occur again and again, and often the language is stiff and artificial.

 I subjoin a list of the Chohan princes up to Hammira as given by our author, and below that given by Tod in his Rájasthán –  (1) Chahaman (Canto I sh,11-25).
 (2) Vasudeva (ib.26-30).
 (3) Naradeva (ib,31-36).
 (4) Chandraräja (ib,37-40).
 (5) Jayapala Chakri (ib,41-52).
 (6) Jayaraja (ib,53-57).
 (7) Samanta Simha (ib,58.62).
 (8) Guyaka (ib,63-68).
 (9) Nandan (ib,67-71).
 (10) Vapra Rája (ib,72-81).
 (11) Hari Raja (ib,82-87).
 (12) Simha Rája (ib, 88-102)—(killed Hetim, the Muhammadan general, and captured four elephants in the battle).
 (13) Bhima (nephew of Simha, adopted by him) (Čanto II.sl,1-6).
 (14) Vigraha Raja (killed Mula Raja of Gujarât,[६] and conquered the country) (ib,7-9),
 (15) Gañgadeva (ib,10-15).
 (16) Vallabha Rája (ib,16-18).
 (17) Rama (ib.19-21).
 (18) Châmunda Raja (killed Hejama’d-dîn) (lb. 22-24),
 (19) Durlabha Rājā (conquered Shahabu’d-din)(ib,26-28).
 (20) Duśala(killed Karunadeva[७] )(ib,29-32).
 (21) Visvala (Visaldeva), killed Shahaúbuʼd-din.(ib, 33-37).
 (22) Prithvi Raja I, (ib,38.40),  (23) Alhann (ib, 41-44).
 (24) Analn (dug a tank at Ajmer) (ib. 45-51).
 (25) Jagadeva (ib., 52-55).
 (26) Visala (ib, 56-59).
 (27) Jayapaln (ib. 60-62).
 (28) Gangapála (íb, 63-66).
 (29) Someşvara (married Karpura Devi, or, according to Ted. Rnkadevî, daughtor of Anangapâla Tunñar of Dehli) (ib. 67-74).
 (30) Prithvi Raja,II, (Canto II. sloka 75—Canto III, sloka, 72).
 (31) Hari Raja, (ib, 91)(Canto III, Bloka, 73-Ganbo IV, Sloka 19).
 (32) Govinda of Rannathalhbor, father of (Canto IV. sloka 20–31).
 (33) Bålbana—had two sons-Prahlada and Vågbhata (Canto IV, sloka, 32—40).
 (34) Prahlâda (som of Bålbaņa). (41–71).
 (35) Viranårayana (son of Prahlåda) (72–106).
 (36) Vågbhața (son of Balbana) (106–130).
 (37) Jaitrasingh (son of Vågbhata).
 (38) Hammira (son of Jaitrasingh) (canto IV,143-canto XIII sloka 225).

Genealogy of tho Choháns as given by Ted :--
 Anhala or Agnipîïla (the first Chohan ; probable poriod 650 before
Vikrama, whom an invasion of the Tarnshkas took place; established
Mâkâvati Nagri (Garha Mandala); conquered the Konkaņa, Aser, Golkonda.
 Suvacha.
 Mallana.
 Galan Sûr.
 Ajipāla Chakravārtti (universal potentate; founder of Ajmer-
somo authorities any in 202 of Vikrama; authors of the Virataḥ
Samavat; the latter is the most probable)[८].
 Dola Rāya (slain, and lost Ajmer, on the first irruption of the Muhammadans S 741, A.D. 685).
 Manikya Raya (founded Sâmbhar; hence the title of Sâmbhari Rao
borne by the Chohán princes his issue: slain by the Mosque invaders under Abu'l Aas).[९]
 Harsharájú or Harihara Rai (defeated Naziru'd-din [qu, Subakte. gin ?], thence styled “Sulțângråha’).
 Bir Billandeva, (Balianga Râi or Dharmagachha; slain defending Ajmer against Mahmud of Ghazni).
 Bisaldeva (classically Viśaladeva); his period from various inscriptions, S, 1066 to S, 1130.
 Sarañgadēva, his son (died in nonage).
 Ána Deva (constructed the Aná Ságar as Ajmer, which still bears his name), his sons—
 Jayapåla or Jayasimha (A.D. 977) fathar of—
 Hursapål (Hispâl of Ferishtah).
 Ajaya Deva or Anandeva, son of Jayapâla (A.D. 1000); Bijyadeva and Udayadeva were his brothers.
 Someşvara, son of Ajaya Deva, married Rukābāi, the daughter of
Anangapāla of Dehli. His brothers were Kanbarãi and Jaitrašimha,
Goelwâl Kanharầi's son İśvaradâs turned Muhammadan.
 Prithvi Rājā (A.D. 1176), son of Someşvara, obtained Dehli; slain by Shahábu'd-din, S,1949, A.D. 1193.
 Renast (A.D. 1192), son of Prithvirija, slain in the sack of Dehli.
 Vijayaråja, son of Chohadadeva, the second son of Someśvara
(adopted successor to Prithvirája; his name is on the pillar at Dehii).
 Läkhansi, son of Vijayarāja, had twenty-one sons; seven of whom
were legitimate, the others illegitimate, and founders of mixed
tribes, From Iakhansi there were twenty-six generations to Nonad
Simha, the chief of Nimrånå (in Col. Tod's time), the nearest lineal
descendant of Ajayapāla and Prithvirāja).

 As observed before, up to the time of Prithviraja, the last
great Chohān, the poem is made up mostly of poetical bombast,
in which, at intervals, a grain of historical matter may be
found concealed under bushels of poetical chaff. It is therefore useless to give a further analysis of this part of the poem. I begin with Somesvara, tho father of Prithvi Rája.

 After the death of Gangadeva, who was brave like Bhishma of old, Somesvara became king. He was married to Karpura Devi, who gave birth to a son as the east gives birth to the cold-rayed beautiful disk of the moon. This son was named Prithviraja by the king his father. Day by day the child throve, and grew up A strong and healthy boy. After he had acquired proficiency in letters and arms, Somesvara installed him on the gadi, and himself retiring into the woods died in the practice of the yoga. As the eastern mountain shines beautiful by the rays that, it receives from the author of day, so did Prithviàja Shine in the royal insignia obtained from his father.

 While Prithviraja was ruling over his subjects with justice, and keeping his enemies in terror, Shahābū’d-din was vigorously trying to subjugate the earth. 'l'ho kings of the West, suffering greatly at his hands, chose Šri Chandraraja,son of Govindaraja,as their spokosman, and in a body camo to Prithviraja, After the customary presents had been offred, the suppliant kings seated themselves in tho presence of Prithvirája, who, seeing the gloom of their countenances, asked the reason of their sorrow.Chandraraja replied to him that a Muhammadan named Shahabu’d dîn had arisen for the destruction of kings, and that he had pillaged and burnt most of their cities, defiled their women, and reduced them altogether to a miserable plight. “Sire,"said he, "there is scarcely a mountain-point valley in the country but is filled to suffocation with Rajputs who have fled thither før protection from his tyranny. A Rājput has but lo appear before him in arms, whom at once he is transferred to Yama's gloomy realm. Mob thinks Shahabud'din is Parasurama come down to this earth again for the exterpation of the warrior caste. The people are so panic-stricken that they abstain from most, and, not knowing from what quarter he may appear, circumspectly raise their eyes in every direction. The noblest of the Rajput families have disappeared before him, and he has now established his capital at Multán. The Rajas now come to seek the protection of your Majesty against this unrelenting enemy and his causeless persecution.”

 Príthvíråja was filled with anger whom he heard this account of the misdeeds of Shahâbu’d-dîn, his land was raised to his moustaché by the vehemence of his feelings, and he declared to the assembled princes that he would force this Shahabu'd-din to beg their pardon on his knees with his hands and feet heavily manacled and fettered, else he were no true Chohan.

 After some days, Prithviraja, with an efficient army, set out for Multan, and after several marches entered into the enemies country. Shahabud-dîn, whom he heard of the king's approach, also advanced to encounter him. In the battle which ensued, Prithviràja took Shāhābu'l-din captive, and was thus enabled to fulfil his vow for he obliged the haughty Muhammadan on his knees to ask forgiveness of the princes whom he had despoiled. His vow now fulfilled, Prithviraja gave rich presents and gifts to the suppliant princes, and sent them to their respective homes. He also allowed Shahabud-din8 to go to Multan, bestowing on him like gifts.

 Shahabud-din, though thùs well treated, felt bitterly mortified at the defeat he had sustained. Seven times after this did he advanced on Prithviraja to avenge his defeat, each time with greater preparations than before, but each was signally defeated by the Hindu monarch.

 When Shahábud-din saw that he could no conquer Prithviràj a either by the force of his arms or by the ingenuity of his stratagems and tactics, he communicated an account of his successive defeats to the king of the Ghataika[१०] country and solicited his aid. This he obtained in the form of many horses and men from the king's army. Thus reinforced, Shahabud-din rapidly advanced upon Dehli, which he at once captured. The inhabitants were panic-stricken, and fled from the city in every direction. Prithvirãja was greatly surprised at this, and said that this Shāhābu'd-din was acting like a naughty child, for he had already been defeated several times by him, and as often allowed to go unmolesled to his capital. Prithviràja, elated with his former victories over the enemy, gathered the small force that was about him, and with this handful of men advanced to meet the invader.

 Slightly attended as the king was, Shahābu'd-din was greatly terrified as the news of the approach of the king, for he remembered too well the former defeats and humiliations sustained at his hands. In the night, therefore, he sent some of his confidential servants into the king's camp, and through them, with promises of large sums of money, he seduced from their allegiance the king's master of the horse and the royal musicians. He then sent a large number of his Muhammadans secretly to the enemy's camp, who entered it early in the morning, when the moon in the west had scarcely reached the horizon, and the sun was but beginning to illuminate the east.

 All was now uproar and confusion in the king's camp, Some cried out, “Oh, bravo comrades up and to your arms! Haste, haste! the enemy has approached and taken us by surprise. Let us fight and return conquerers to our homes or to heaven!" While the king's followers were thus preparing to meet their assailants, the disloyal master of the king's horse, as advised by his seducers, saddled and brought forth as the king's charger that day a horse styled Natyarambha ('leader of the dance'); and the musicians, who were waiting their opportunity, when the king had mounted, began to play upon their instruments tunes that were the king's favourites. At this the royal steed began to dance proudly, keeping time with the musicians. The king was diverted with this perfomance for a time, and forgot the all important business of the moment.

 The Muhammadans took advantage of the king's indolence and made a vigorous attack. The Rajputs, under the circumstances, could do little. Seeing this, Prithviraja alighted from his horse and sat on the ground. With the sword in his hand he cut down many Muhammadans. Meanwhile, a Muhammadan taking the king unawares from behind, threw his bow round his neck and drew the king prostrate to the ground,while other Muhammadans bound him captive. From this time the royal captive refused all food and rest.
 Prithviråja, before he set out to encounter to Shahâbu'd-dìn, had commanded Udayarāja to follow him to attack the enemy. Udayaraja[११] reached the battlefield just about the time when the Muhammadans had succeeded in taking Prithviraja captive.But Shahàbu'd-dîn, fearing the consequences of further fighting with Udayaraja, retired into tho city, taking with him the captive monarch.
 When Udayaraja heard of the captivity of Prithviraja,his heart throbbed heavily with pain. He wished himself in the place of Prithviraja. He was unwilling to return back leaving the king to his fate. Such a course, he said, would be detrimental to his fair name, in his own country of Ghuradesha. He therefore laid siege to the city of the enemy (Yoginipura or Dehli, which Shahabu'd-dîn had taken possession of before this battle), and sat before the galos for a whole monlh, fighting day and night.

 One day during the siege, one of Shahābu'd-din's people went up to him and remarked that it would be becoming on his part, for once to release Prithviraja, who had several times taken

him captive and then dismissed him with honours. Shahabu'ddin was not pleased with this noble speaker, to whom he replied sharply that councillors like him were the sure (destroyers of kingdoms. The angry Shahābu'd-din then ordered that Prithviräja should be taken into the fortress. When this order was given, all the brave people hung their necks with shame; and the righteous, unable to suppress the tears gathering in their eyes, lifted them towards heaven. Prithviràja a few days after this breathed his last and went to heaven.
  When Udayarāja learnt of the death of his friend, he thought that the best place of abode for him now was that only whither his late friend had sped. He therefore gathered together all his followers and led them into the thickest of the battle, and there fell with his whole army, securing for himself and them eternal happiness in heaven.
 When Hariràja learnt the sad news of the death of Prithviràja, his sorrow knew no bounds. With tears gushing from his eyes, he performed the funeral ceremonies for the deceased monarch and then ascended the throne. He had not ruled long when the king of Guj'arāt, in order to Secure his favour, sent to him some dancing women from his country as presents.[१२] These girls were exceedingly beautiful and highly accomplished, and they drew to themselves the king's heart so much that all his time was usually spent in their company, in listening to their music and seeing their dancing. At last matters came to such a pass that most of his revenues were squandered on musicians and dancers, and nothing was left with which to pay the salaries of the servants of the state, who naturally were disgusted with the king and his manners. His subjects also were dissatisfied.  Apprised of these circumstances, Shahabu'd-dîn thought this a favourable opportunily for destroying Harirāja and his power. He therefore marched his army into the country of Hariråja. Ever since the death of Prithvirâj, Hariraja had vowed not to see even the face of the hated Muslim, and he passed his time, as described, in the company of women. He therefore ill prepared to meet Shahābu'd-din in the battle-field. As a last rosource, Hariràja determined to perform the 'solo,’ He gathered together all the members of his family, and ascended the funeral pile along with them, and so went to the other world.
 Hariraja had no son, and Shahabud-din pressed his followers hard. In the utmost confusion and misery, therefore, they assembled in council to deliberate on the course they had best adopt. They were now, they said, without it leader, while their army was so disorganized that it could not look the enemy in the face. Shahábu'd-din, was a great warrior and they were weak. It was impossible that they should be able to protect themselves and their capital. They therefore resolved to abandon the country to its fate, and go and live under the protection of Govindaraja, the grandson of Prithviraja, and who, having been banished the kingdom by his father, had by his bravery acquired a new kingdom and established his capital at Ranathabhor. they accordingly gathered in all the remanants of Ajmer, Vacated by Hariraja's party, was now pillaged and burnt by Shahabud-din who took possession of the city.
 The followers of Hariraja were well recieved by Govindaraja and appointed to suitable offices in the kingdom. Govindaraja was paralyzed at the sad news of the fall of Ajmer and the death of Harirâja, to whom he paid the last rites. For some years after this Govindarâja ruled well and justly. At last he died añd went to heaven.  After Govindaraja, Balhana succeeded to the throne, Balhana had two sons - Prahlada, the elder, and Vagbhata, the younger. Being brought up and educated together, there was between them very great brotherly affection. When they came of age, their father, who had grown old and feeble placed his older son. Prahlada, upon the gadi and appointed the younger, Vagbhata, to the post of prime minister. The old king did not long survive this arrangement. Prahlada, was a just king and as he ruled mildly, his subjects were contented.
 One day, however, as fate would have it, he went out to the forest to hunt. The hunting party was a grand one. There were many dogs with them, and the party was dressed in blue clothes. Merrily they went that day over hill and dale, and the pray was unusually heavy. Many a mighty lion was made to bite the dust, While the party was thus engaged, the king saw a big lion lying at his cage in a patch of tall reed grass, and, being dexterous with his bow, aimed an arrow at the lion and killed him. The attendants of the king raised a shout of joy at this feat of royal archery, which had the effect of rousing from his slumbers another lion that was hard by, but of whose presence they were not aware. In an instant the brute rushed on the king with the swiftness of lightning, and ...oixing one of the king's arms in his mouth tore it from the body. This sad incident put stop to the sport, and the party bore the wounded monarch home, where the effects of the poison of the animal's bite terminated his life.
 The death-bed of the king was an affecting scene, He placed on the gâdi his son Viranarayana, and called to his presence

Vagbhata, his brother and minister, and said to him that the three qualities of bravery, penetration, and circumspection were the main stays of a monarch; but that these were acquisitions to which people attained in their majority. Rarely were they

24

possessed by inexperienced youths. "My son," said he, “ is yet
a child, and he knows only how to sleep and rise again lo play.
Be thou, therefore, such a guide to him that he may not come lo
ruin.”
Viranarayana from his very childhood was a naughty and
unmanageable boy, and Vågbhala, convinced of this, could
not find it in his heart to hold out the language of drained hope
to his dying and beloved brother, “My dear brother,” said he,
as the tears rushed down his cheeks, "you know that no one is
able to avert what is to happen. As for myself, I will serve the
prince as faithfully and as diligently as ever I have served you,"
Scarcely had Vågbhala finished his speech when the king
breathed his last,
When Vîranåråyana came of age, a marriage was arranged
between him and the daughter of the Kachhavaha prince of Jaya
pur, and he set out for Amarapur (Amber), the capital of
the Kachhavâha. On the way Viranarayana and his party
were pursued by Jalalud-din, and had to turn back to
Ranathambhor without being able to marry the Jayapurāni,
Here a greaț battle ensued but neither party obtained the adavan-
tage. Jalalud-din saw that it would be difficult to conquer
Viranarayana on the field, and therefore determined to
on trap him into his power by stratag.... For the present, there-
fore, he returned to his country; but after some days he sent a
very flattering message to Viranarayana through one of his
most trusted servants. The messenger represented to Virana-
rayana that he and Jalalud-din were the sun and moon in the
surrounding starry heaven of kings, and that his master, ex-
tremely pleased with the gallantry displayed by the prince in the
late war and sought his friendship. He also represented how good
it would be if they both lived in harmony and saw each other
frequently; how strong they both would be by this alliance,
which would be like the union of wind with fire, and which would

25

enable them to bear down all their many enemies. Jelalu'd-din,
said the envoy, now looked upon Víranãràyana as his brother,
and called upon the Almighty to witness if there was aught of
deceit in his heart. The envoy concluded by inviting the prince,
in the name of his master, to be the guest of the latter in his
capital, “Should your Majesty have any objection,” added the
wily man, “to accept of Jelâlu'd-din's hospitality, Jelâlu'd-din
himself will come to Ranathamber and pass a few days with
you,”
At this time there was ponding some feud between Viranarayana
and Vigraha, king of Vakshasthala pura. Bent upon chastising
Vigraha, Viranarayana gave a willing ear to the ambassador,
and resolved upon an alliance with Jelalu'd-din, Vågbhata
disapproved of this alliance with the wicked Muhammadans,
sought an interview with Viranarayana and spoke against it,
“An enemy,” said he, “is never changed to a friend, do what
service you may to him; and if you have any wish to live and
govern the kingdom, you must listen to the advice of your teachers
and elders, and avoid having aught to do with Jelâlu'd-din and the
Muslims.”
Viranarayana was inceused at his uncle's advice, and con-
temptuously asked him not to think of the cares of the state, as
they were now ill-suited to his old and weak mind; that he himself
was equal to the task of government and henceforth would do
and act as best pleased him. -
Vagbhala stung to the quick by this answer, left the palace and
departed for Mâlwfi. Other courtiers, too, after Vågbhala had left,
tried to dissuade the king from going to his enemy, but all failed,
Viranarayana at length went to Yoginipura, The wily Muslim came out
to receive him, and treated his guest apparently with the greatest respect.
The prince was delighted with his reception, and became much at

26

attached to Jelalu'd-din. After a few days' hospitality, however,” the prince was poisoned and died. The joy of the Muhammadans at this event was excessive, They exclaimed that now the whole tree was prostrate at their feet, and they could help themselves to any part of it, As the king was no more, and Vågbhata had left for Málwâ, Ramathamber was without, defenders, and easily fell into the hands of the enemy. Once in possession of Rana- thamber, Jelalu'd-din sent a message to the king of Malwa to say that Vågbhata should be put to death. The king of Málwa it appears lent a willing ear to this nefarious proposal, bub Vågbhata discovered the secret. He murdered the king of Málwa, and possessing himself of his throne, soon gathered round him many of the distressed Rájputs. Pos- sessed thus at once of a country and an army, he made a league with the Kharpurâs," who were already in arms against the Muhammadans. Vägbhata conducted the combined army to Ranathambher and reduced its Muslim garrison to such a plight that they vacated the fort. Thus Vagbhata and the Rajputs once more became masters of Ranathambhor.

It was Vágbhata's policy to station large forces at different posts along the frontier and thus to keep off his enemies. He died after a happy reign of twelve years, Vagbhata was succeeded by his son Jaitrasingh. His queen was named Hira Devl, who was very beautiful, and in every way qualified for her high position. In course of time, Hirâ Devi was found to be with child. Her ornving.. in this condition presaged the proclivition and greatness of the burden shé bore. At times she was possessed with a desire to bathe herself in the blood of the Muslims, Her husband satisfied her wishes, and atlast in an auspicious hour, she was delivered of a

"Forishta says "Khulars,” a Mongel tribe, who also seem to have invaded India at this time

27

son. The four quarters of the earth assumed a beautiful appearance; balmy winds began to blow ; tho sky became clear; the sun shone graciously; the king testified his joy by showering gold on the Brahmans, and by making thank offerings. The astrologers predicted, from the very favorable conjunction of the stars that presided over the child's nativity, that the prince would make the whole earth wet with the blood of the enemies of his country, the Muhammadans. Hammira (for that was name bestowed on the child) throvo and grew up a strong and handsome boy. He easily mastered the sciences, and soon grew an expert in the art of war. When he attained a proper age, his father had him, married to seven beautiful wives, Jaitrasingh, had two other sons also, Surattrana and Virama, who were great warriors. Finding that his sons were now able to relieve him of the burden of government, Jaitrasingh one day talked over the matter with Hammira, and, after giving him excellent advice as to how he was to behave he gave over the charge of the state to him, and himself went to live in the forest. This happened in Samvat 1330 (A.D., 1283)" Being endowed with the six gunas and the three .saktis Hammira now resolved to set out on a series of war like ex- peditions. Tho first place which he visited was Sarasapura, the capital of Raja, Arjuna. Here a battle was fought, in which Arjuna was defeated and reduced to submission. Next, the prince marched on Gadhamandala, which saved itself by paying tribute. From Gadhamandala, Hammira advanced upon Dhara. Here was reigning a Raja Bhoja, who, like his famous namesake, was the friend of poets. After defeating Bhoja, the army arrived at Ujjain, where the elephants,

The text runs as follows :- ततश्च , संवक्षधयन्हिचन्हिभूहायने माघवलक्षपक्षे । पौष्यां तिथैो हेलिदिने सपुष्ये ज्योप्तिर्विदादिष्टबले विलग्ने ॥

28

horses, and men bathed in the clear waters of the Kshipra, The prince also performed his ablutions in the river and paid his devotions at the shrine of Mahakala. In a grand procession he then passed through the principal streets of the old city. From Ujjain, Hammira marched to Chitrakota (Chitod), and ravaging Meda påha (Mewâd), went on to Mount Åbu. Though a follower of the Vedas, Hammira here worshipped at the temple of Rishabha deva,— for the great do not make invidious distinctions. The king was also present at a recitation in honour of Vastupal. He stayed for some days at the hermitage of Vasistha and bathing in the Mandakini, paid his devotions to Achalesvara. Here he was much astonished at seeing the works which Arjuna had executed. The king of Abu was a famous warrior, but his prowess little availed him at this juncture, and he was obliged to submit to Hammira. Leaving Αbu, the king arrived at Varddhanapura, which city he plundered and despoiled, Changi met with the same fate. Hence, by way of Ajmor, Hammira went to Pushkara, where he paid his devotions to Adivaraha (the primeval boar). From Pushkara the prince repaired to Sakambhari. On the way the towns of Marhata,” Khandilla, Chamdå, and Kånkroli were plundered. Tribhuvanendra came to see him at Kånkroli and presented to him many rich gifts. After having accomplished those brilliant exploits, Hammira. returned to his capital. The advent of the king caused a great commotion there, All the great officers of state, headed by Dharmasingh, came out in procession to receive their victorious monarch, The streets were lined by loving subjects eager to get a glimpse of their king.

“There is no town of this name that Hammira could have ravaged on his way to Sakambhari. There is such a town as Medata on the borders of Mor..d.

29

Some days after this, Hammira inquired of his spiritual guide; Visvarupa, as to the efficacy of the merits arising from the performance of a sacrifice called the Koti-yajña, and being answered by the high priest that admittance into Svarga-loka was secured by the performance of the sacrifice, the king ordered that preparations should be made for the Koti-yajña. Accord- ingly, learned Bråhmans from all parts of the country were convened, and the sacrifice was completed according to the ordi nances laid down for its performance in the holy Sästras. The Brahmans were sumptuously feasted, and handsome dakshinas were given to them. To crown all, the king now entered on the Munivrata, which he was to observe for an entire month, While these things were taking place at Ranathambher, many changes had occurred at Dehli, where 'Alau'd-din was now reigning, Apprised of what was passing at Ranatham- bher, he commanded his younger brother Ulugh Khān” to take an army with him into the Chohan country and to lay it waste. “Jaitra singh,” he said, “paid us tribute; but this son of his not only does not pay the tribute, but takes every - opportunity of showing the contempt in which he holds us, Here is an opportunity to annihilate his power.” Thus com- manded, Ulugh Khan invaded the Ranathahbher country with an army of 80,000 horse. When this army reached the Varanasi river, it was found that the roads which led into the enemy's country were not practicable for cavalry. Ulagh Khān, therefore, encamped here for some days, burning and destroying the villages in the neighbour-hood. The king at Ranathambher, not having yet completed the Munivrata, was unable to take the field in person, He therefore despatchéd his generals, Bhima singh and Dharma singh, to drive away the invaders. The king's army came

Malik Maizou'd-din Ulugh Khān, called “Aluf Khan" by Briggs in his

translation of Flrishlah, - ',

30

upon the invaders at a place on the Varnanasi, and gained a decisive advantage over the enemy, great numbers of whom were killed. Contenting himself with the advantage thus gained, Bhîmasingh began to retrace his steps towards Ranathambher, Ulugh Khān secretly following him with the main body of his army. Now it so happened that the soldiers of Bhimasingh, who had obtained immense booty, were anxious to carry it home safely, and, in their anxiety to do this, they out stripped their chief, who had around him only a small band of his personal followers. When Bhimasingh had thus gained the middle of the Hindavát pass, in the pride of victory he ordered the kettle drums and other musical instruments he had captured from the enemy to be vigorously sounded. This act had an unforeseen and disastrous consequence. Ulugh Khán had ordered his army to follow Bhima singh in small detachments, and had commanded them to fall on him wherever he should sound his martial instruments, which they were to understand as the signal, of some great advantage gained over the enemy. When the detached parties, therefore, of the Muhammadans heard the sound of the nagáras, they poured into the pass from all sides, and Ulugh Khān also coming up began to fight with Bhima- singh. The Hindu general for a time nobly sustained the unequal combat, but was at last wounded and killed. After gaining this signal advantage over the enemy, Ulugh Khán. returned to Delhi. Hammira, after the completion of the sacrifice, learnt the details of the battle and of the death of his general Bhima singh. He up braided Dharama singh for deserting Bhima singh and called him blind, as he could not see the Ulugh Khān was on the track of the army. He also called him impotent as he did not rush to the rescue of Bhima singh. Not content with thus upbraiding Dharma singh, the king

ordered the offending general to be blinded and castrated.

31

Dharmasingh was also superseded in the command of the army by Bhoja Deva, a natural brother of the Rāja, and a sentence of banishment was passed upon him, but, at Bhoja's intercession, it was not carried out. Dharma singh, thus mutilated and disgraced, was bitterly mortified at the treatment he had received at the king's hands, and resolved to be avenged. In pursuance of his determination, he contracted an intimate friendship with one Radha Devi a courtesan, who was a great favourite at court, Rådhâ Devi kept her blind friend well acquainted every day as to what was passing at court. One day it so happened that Rádhá Dévi, returned home quite cross and dejected, and when her blind friend asked her the cause of her low Spirits, she answered that the king had lost that day many horses of the vedha disease, and consequently paid little attention to her dancing and singing, and that this state of things, in all probability, was likely to continue long. The blind man bade her be of good cheer, as he would see ere long that all was right again, She was only to take the opportunity of insinuating to the king that Dharma singh, if restored to his former post, would present the king with twice the number of horses that had lately died, Rádhá Dévi played her part well, and the king, yielding to avarice, restored Dharma singh to his former post. Dharma singh thus restored, only thought of revenge. He pandered to the king's avarice, and by his oppression and exactions reduced the rayats to a miserable condition and made them detest their monarch. He spared no one from whom anything could be got-horses, money, anything worth having.” The king, whose treasurỹ he thus replenished, was much pleased with his blind minister, who, flushed with success, now called on Bhoja to render an account of his department, Bhoja knew the

blind man grudged him his office, and going to the king he informed him of all Dharma singh’s schemes, and applied.

32

to him for protection from the minister's tyranny. But Ham- mira paid no attention to the representations of Bhoja, telling him that as Dharma Singh was entrusted with full powers, and could do whatever he thought proper, it was necessary others should obey his orders. Bhoja, when he saw that the king's mind was turned from him, submitted to his property being confiscated and brought into the king's coffers as ordered by Dharma Singh. As in duty bound, however, he still followed his chief where ever he went. One day the king went to pay his devotions at the temple of Vaijanath, and seeing Bhoja in his train, scornfully remarked to a courtier, who stood by, that the earth was full of vile beings; but the vilest creature on earth was the crow, who, though deprived of his last feather by the angry owl, still clung to his habitation on the old ****. Bhoja understood the intent of the remark, and that it was levelled at him. Deeply mortified, he returned home and communicated his disgrace to his younger brother Pitama. The two brothers now resolved to leave the country, and the next day Bhoja went to Hammira and humbly prayed to be allowed leave to undertake a pilgrimage to Banaras. The king granted his request, adding that he might go to Banaras or further if he chose,—that there was no danger of the town being deserted on his account. To this insolent Speech Bhoja made no reply, He bowed and withdrew, and soon after started for Banaras. The king was delighted at Bhoja Deva's departure, and he conferred the Kotwälship vacated by him on Rati pala. When Bhoja reached Shirása, he reflected ón the sad turn his affairs had taken, and resolved that the wanton insults heaped

upon him should not go un-avenged. In this mind, with his brother Pitama he went to Yogini pura and there waited upon Alauddin. The Muhammadan chief was much pleased with Bhoja's arrival at his court. He treated him with distinguished honour and bestowed upon him the town and

33

territory of Jagarh as a jahàgir. Henceforth Pitama lived here, and the other members of Bhoja's family, while he himself stayed at court. 'Alau’d-din's object was to learn Hammira's aflairs, and he therefore lavished presents and honours on Bhoja, who gradually became entirely devoted to the interests of his new master.

Convinced of Bhoja's devotion to his cause, ”Alâu’d-dîn one day asked him, in private, if there were any easy and practicable means of subduing Hammira. Bhoja answered that it was no easy matter to conquor Hammira, a king who was the terror of two kings of Kuntala, Madhyadeśa (Central India), Audadesá and the far Kanchi-a king who was master of the six gunds and the three saktis, and who commanded a vast and powersul army—a king whom all other kings feared and obeyed, and who had a most valiant brothor in Virama, the conqueror of many princeš–a king who was served by the fealess Mongol chiefs Mahimasahi and others, who, after defeating his brother, had deified Alauddin himself. Not only had Hammira able generals, said Bhoja, but they were all attached to him. Seduction was impossible save in one quarter. Ono man only had his price in the court Hammira. What a blast of wind was to a lamp, what the cloud was to the lotuses, what night was to the sun, what the company of women was to an ascetic, what avarice was to all other qualities, that was this one man to Hammira-the sure cause of disgrace and destruction. The present time, too, said Bhoja, was not ill suited for an expedition against Hammira. There was a bumper harvest this year in the Chohan country and if Álauddin could bùt snatch ìt from peasantry before it could be stored away he would induce them, as they already suffered from the blind man's tyranny, to forsake the cause of Hammira.

Alauddin liked Bhoja's idea,and forthwith commanded

Ulugh Khan to invade Hammira's country with an army of

34

100,000 horses. Ulugh Khân's army now poured over the land like an irrestible torrent-the chiefs through whose territories it passed bonding like reeds before it. The army thus roached Hindavat, when tho news of its approach and intention was carried to Hammir. Thereupon the Hindu king convened a council, and deliberated on the course they had best adopt. It was resolved that Virama and the rest of the eight great officers of state should go and do battle with the enemy. Accordingly, the king's generals divided the army into eight divisions, and fell on the Mohammadans from all the eight points of the compaşş at once. Vīrama came from the East, and Mahimasahi from the West.From the south advanced Jayadeva while Garbharuka advanced from the north. From the south-east came Ratipala, while Tichar Mongo directed the attack from the north-west. Ranamalla came from the north-east, while Vaichara chose the South west for the direction of attack.The Rajputs set to their work with vigour.

Some of them filled the enemy’s entrenchments with earth and rubbish, while others set on fire the wooden fortification raised by the Muhammadans. Others, again, out the ropes of their tents, 'The Muhammadans stood to their arms and vauntingly said they would mow down the Rajputs liko grass. Both sides foughl wilh desperate courage; but the Muhammadans at last gave way before the repeated attacks of the Rājputs. Many of them, therefore left the field and fled for their lives. After a time their example was followed by the whole of the Muhammandan army, which fled ignominiously from the battlefield leaving the Rajputs complete masters of it.

When the battle was over, the modest Rajputs went over the field to gather their dead and wounded. In this search they obtained much booty and arms, elephants and horses. Some of the enemy's women also fell into their hands. Rajputs forced them to sell buttermilk in every town they passed through.

35

Hammira was exceedingly delighted at the signal victory over the onemy gained by his generals. He held a grand darbár in honour of the event. In the durbar the king invested, Ratipala with a golden chain-comparing him, in his speech, to the war elephant that had richly deserved the golden band. All the other nobles and soldiers were also rewarded according to their deserts, and graciously ordered back to their respective homes.

All but the Mongol chiefs left the presence. Hammiram observed this, and kindly asked them the reason of their lagging behind. They answered that they were loath to shoathe their swords and retire to their houses before they had chastised the ungrateful Bhoja, who was enjoying himself in his jahagir at Jagard. On account of the relation in which he stood to the king, said they, they had upto this time allowed Bhoja to live; but he now no longer deserved this forbearace, as it was at his instigation that the enemy had invaded the Ranathambor territory. They therefore asked permission of the king to march Jagara amd attack Bhoja. The king granted the request, and at once Mongols left the palace for Jagara, They took the town by storm, and taking Pitama captivo, with many others, brought him back to Ranathambohor.

Ulugh Khan after his discomfiture hastily retired to Delhi and apprised his brother of what had happened. His brother taxed him with cowardice; bub Ulugh Khân exoused his flight by representing that it was the only course open to him, under the circumstances, which could enable him to have the pleasure of once more seeing his brother in this world, and have another opportunity of fighting with the Chohan. Scarcey had Ulugh Khandone with his excuses, when in came Bhoja, red with anger. He spread the cloth which he had worn as an upper garment on the ground, and began to roll upom it as one

36

possessed with an evil spirit, muttering incoherently all the while. Alau'd-dìn was not a liitle annoyed at this strange conduct, and inquired the reason of it. Bhoja replied that it would be difficult for him ever to forget the missfortune that had overtaken him that day; for Mahimasahi having paíd a visit to Jagara, had carried it by assault and dragged his broţher Pitama, into captivity before Hammira. Well might people now, said Bhoja, point the finger of scorn at him, and say, Here is the man who has lost his all in the hope of getting more., Hopeless and forlorn, ho could not now trust himself to lie on the earth, as it all belonged now to Hammira; and he had therefore spread his garment, on which to roll in grief which had deprived him of the power of standing.

Already the fire of anger was kindled in the breast of 'Alā'u'd.-din at the tale of the defeat his brother had sustained, and Bhoja's speech added fuel to the fire. Throwing to the ground, in the vehemence of his feelings, the turban he had on, he said Hammira's folly was like that of one who thought he could tread upon the lion’s mane with inpunity, and vowed he would exterminate the whole race of the Chohans. Then at once he despatched letters to the kings of various countries, calling upon them to join him in a war against Hammira. The kings of AngA, Telanga, Magadha, Maisur, Kalinga, Banga, Bhot, Modapat, Panchâl, Bangal 1, Thamim, Bhilla, Nepal, Dahal, and some Himălayan chiefs, who also obeyed the summons, brought their respective quotas to swell the invading army. Amongst this miscellaneous host there were some who came on account of the love they bore to the goddess of war, while others were there who had been drawn into the ranks of the inwaders by the love of plunder. Others, again, only came to be spectators of the desperate fighting that was expected to

1. I spell those names as they are in the original.

37

take place. There was such a thronging of elephants, horses, chariots, and men that there was scarcely room for one to thrust a grain of lilu amidst the crowd. With this mighty concourse, the two brothers, Nusrat Khan and Ulugh Khan, started for ¡the Ranathambor country.

Alauddin with a small retinue stayed behind with the object of inspiring the Râjputs with a dread of the reserves that must have necessarily remained with him, their king.

The numbers in the army were so great that they drank up all the water of the rivers on the line of march. It was therefore found necessary not to halt the army longer than a few hours, in any one place. By forced marches, the two generals soon reached the borders of the Ranthambhor territory-an event which gave rise to conflicting sentiments in the minds of the invaders. Those that had taken no part in the late war said victory was now certain, as it was impossible the Rájputs should be able to withstand such troops as they were. The veterans of the last canpaign, however, took a different view of the matter, and asked their more hopeful comrades to remember that they were about to encounter Hammira's army, and that, therefore, they should reserve their vaunting until the end of the campaign.

When the pass was gained which was the scene of Ulugh Khan's 1 discomfiture and disgrace, he advised his brother not to place too mudh confidence in their power alone, but, as the place was a difficult one, and Hammira's army both strong and efficient, to try stratagem by sending some one on to the oourt of Hammira , there to try to while away some days in negotiations about peace, while the Army should safely cross the mountains and take up a strategical position. Nusrat Khån yielded to the superior experience of his brother, and Šri Molhana Deva was sent to propose the terms on which the Muhammadans would oonclude a peace with Hammira. Pending negotiations,

38

Hammira's people allowed the invading army to cross the dangerous pass ummolested. The Khán now posted his brother on one side of the road known as the Mandi Road, and he himself occupied the fort of Sri Mandapa. The forces of the allied princes were stationed all round the tank of Jaitra Sågara.

Neither party was sincere. The Muhammadans thought they had artfully secured an advantageous position from whence to commence their operations; whilst the Rajputs were of opinion that the enemy had so far advanced into the interior that he could not now possibly escape them.

The Khán's ambassador at Ranathambhor admitted into the fort by the king's order, from what he saw there, was inspired with a dread of Hammira's power. However, he attended the darbār held to receive him, and, after the exchange of the usual courtesies, boldly delivered himself of the message with which he was charged. He said that he was deputed to the king's court as the envoy of Ulugh Khān and

Nusrat Khān, the two brothers of the celebrated 'Alā'u'd-din; that he had come there to impress on the king's mind, if possible, the futility of any resistance that he could offer to so mighty a conqueror as 'Alā'u'd-din, and to advise him to conclude a peace with his chief. He offered to Hammtra, as the conditions of peace, the choice between paying down to his chief a contribution of ône hundred thousand gold mohors, presenting him with four elephants and three hundred horses. And gving his daughter in marriage to Alauddin; or the giving up to him the four insubordinate Mongol chiefs, who, having excited the displeasure of his master, were now living under the protection of the king. The envoy added that if the king desired the enjoyment of his power and kingdom in peace, he had the opportunity at hand of sourcing his object by the adoption of either of these conditions, which would equally secure to him the good graces and assistance.

39

of 'Alā'u'd-din, a monarch who had destroyed all his enemies, who possessed numerous strong forts and well-furnished arsenals and magazines, who had put to shame Mahādeva himself by capturing numerous impregnable forts, like Devagadha, whereas the fame of the god rests on the successful capture of the fort of Tripura alone.

H a m m î r a, who had listened with impatience to the ambassador's speech, was incensed at the insulting message delivered to him, and said to Śrī Molhana Deva that if he had not been there in the capacity of an accredited envoy, the tongue with which he uttered those vaunting insults should ere this have been cut out. Not only did Hammira refuse lo entertain either of the conditions submitted by the envoy, but on his part he proposed the acceptance by 'Alâu'd-dìn of as many sword-cuts as the number of the gold mohors, elephants, and horses he had the impudence to ask for, and told the envoy he would look upon the refusal of this martial offer by the Muhammadan chief as tantamount to his ('Alā'u'd-din's) feasting on pork. Without any further ceremony, the envoy was driven from the presence.

The garrison of Ranathambhor now prepared for resistance. Officers of approved ability and bravery were told off to defend various posts. Tents were pitched here and there on the ramparts to protect the defenders from the rays of the sun. Oil and resin were kept boiling in many places, ready to be poured on the bodies of any of the assailants to scald them if they dared come too near, and guns were mounted on suitable places. The Muhammadan army too, at last appeared before Ranathambhor. A desperate struggle was carried on for some days. Nuarat Khan killed by a random shot in one of the engagements1, and the monsoon having set in, Ulugh Khan was obliged to stop all further operations. He retired in some distance from,

1. Elliot and Dowson's History, vol. III, p. 172—ED. .

40

the fort, and sent a despatch to 'Alåu’d-dî n, informing him of the critical situation he was in. He also sent him in a box Nusrat Khān's body for burial. Upon this intelligence reaching 'Alāu'd-din, he started at once for Ranathanbhor. Arrived there, he immediately marched his army to the gates of the fort and invested it.

Hammira, to mark his contempt of these proceedings, had caused to be raised, on many places over the walls, flags of light wickerwork. This was as much as to say that 'Alā'u'd-din's advent before the fort was not felt to be a burden to, or an aggravation of, the sufferings of the Rajputs, The Muhammadan chief at once saw that he had to deal with men of no ordinary resolution and courage, and he sent a message to Hammira saying he was greatly pleased with his bravery, and would be glad to grant any request such a gallant enemy might wish to make. Of course this was bidding in some way for peace. Hammira however, replied that as 'Alā'u'd-din was pleašed to grant anything he might set his heart upon, nothing would gratify him so much as fighting with him for two days, and this request he hoped would be complied with. The Muhammadan chief praised very much this demand, saying it did justice to his adversary's courage, and agreed to give him battle the next day. The contest that ensued was furious and desperate in the last degree. During these two days the Muhammadans lost no less than 85,000 men. A truce of some few days being now agreed upon by both the belligerents, fighting ceased for a time.

On one of these days the king had Rådhà Devi dancing before him on the wall of the fort, while there was much company round him. This woman, at stated and regular intervals, well understood by those who understand music, purposely turned her

back towards Alaud-din, who was sittling below in his tent not far from the fort, and who could well see what was passing on the fort wall. No wonder that he was incensed at this conduct, and

41

indignantly asked those who were about him if there was any among his numerous followers who could, from that distance, kill that woman with one arrow. One of the chiefs, present answered that he knew one man only who could do this, and that man was Uddanasingh, whom the king had in captivity. The captive was at once released and brought before Alauddin, who commanded him to show his skill in archery against the fair target. Uddanasingh did as he was bid, and in an instant the form of the courtesan, being struck, fell down headlong from the fort Wall.

This incident roused the ire of Mahimasahai, who requested, permission of the king to be allowed to do tho same service to 'Alauddin that he had done to poor Radha Devi. The king replied that he well knew the extraordinary skill in archery possessed by his friend, but that he was loth 'Alā'u'd-din should be so killed, as his death would deprive him of a valiant enemy with whom he could at pleasure hold passages of arms. Mahimasahi then dropped the arrow he had adjusted on his bowstring on Uddanasingh, and killed him, This feat of of Mahimasingh intimidated 'Alauddin that he at once removed his camp from the eastern side of the lake to its western side, where there was greater protection from such attacks, When the camp was removed, the Râjputs were able to perceive that the enemy, by working underground, had prepared mines, and had attempted to throw over a part of the ditch a temporary bridge of wood and grass carefully covered over with earth. The Rajputs destroyed this bridge with their cannon, and, pouring burning oil into the mines, destroyed those that were working underground. In this manner all 'Alauddin's efforts to take the fort were frustrated. At the same time he was greatly harassed by the rain, which now fell in torrents. He therefore sent a message to Hammira, asking him kindly to send over to his camp Ratipala, as he desired very much to speak with him, with a view to an amicable settlement of the differences subsisting between them.

The king ordered Ratipala to go and hear what 'Alā'u'd-din had to say, Ranamalla was jealous of Ratipala's influence, and did not at all like that he should have been chosen for this service.

Alā'u'd-din received Ratipala with extraordinary marks of honour. Upon his entering the darbār tent, the Muhammadan chief rose from his seat, and, embracing him, made him sit on his own gáddi, while he himself sat by his side. He caused valuable presents to be placed before Ratipala and also made promises of further rewards. Ratipala was delighted wilh such kind treatment. The wily Muhammadan, observing it, ordered the rest of the company to leave them alone. When they had all left, he began to address Ratipala. “I am,” said he, “'Alauddin, the king of the Muhammadans, and I have up to this time stormed and carried hundreds of fortresses. But it is impossible for me to carry Ranathambhor by force of arms. My object in investing this fort is simply to get the fame of its capture. I hope now (as you have condescended to see me) I shall gain my object, and I may trust you for a little help in the fulfilment of my desire. I do not wish for any more kingdoms and forts for myself. When I take this fort, what better can I do than bestow it on a friend like you? My only happiness will be the fame of its capture.” With blandishments such as those, Ratipala was won over, and he gave 'Alá'u'd-dîn to understand so. Thereupon Alau'ddin, to make his game doubly sure, took Ratipala into his harem and there left him to eat and drink in private with his youngest sister1.” This done, Ratipala left the Muhammadan camp and came back into tho fort.

"1. At first sight this statement might seem to be a fancy of the author intended to blacken the character of the victor. But we read that such things were quite possible in the tribes which the conqueror belonged. A slipper at

43

Ratipala was thus gained over by 'Alâu'ddin. Therefore, when he saw the king, he did not give him a true account of what he had seen in the Muhammadan Camp, and of what 'Alâu'd-dîn had said to him. Instead of representing ’Alau'd-din' power as fairly broken by the repeated and vigorous attacks of the Rājputs, and he himself as willing to retire upon a nominal surrender of the fort, he represented him as not only bent upon exacting the most humilialing marks of submission on the part of the king, but as having it in his power to make good his threats. 'Alau'd-dîn confessed, said Ratipala, that the Râjputs had succeeded in killing some of his soldiers; but that mattered little, 'for no one could look upon the contipede as lamo for the loss of a foot or two, Under these circumstances he advised Hammira to call upon Ranamalla in person that night, and persuade him to do his best in repolling the assailants; for Ranamulla, said the traitor Ratipala, was an uncommon warrior, but that he did not, it appeared, use his utmost endeavours in chastising the enemy as he was offended with the king for something or other. The king's visil, alleged Ratipala, would make matters all right again.

After this interview with the king, Ratipala bastoned to see Ranamalla and there, as if to oblige and save from utter destruction an old comrade and associate, informed him that, for some unknown reason, the king's mind was greatly prejudiced against him, and he advised him to go over to the enemy on the first alarm; for he said Hammira had resolved to make him a prisoner that very night. He also told him the hour at which he might expect to be visited by the king for this purpose, 'Having done this, Ratipala quietly waited to see the issue of the mischief ho had so industriously sown,

the doer of his wife's room is a sign well understood by a husband in this tribe, at sight of which he immediately takes care to retire from the house, See Tod, vol, I, p. 50,

44

Virama, the brother of Hammira, was with him when Ratipāla paid him the visit, and he expressed his belief to his brother that Ratipala had not spoken the truth, but had been seduced from his allegiance by the enemy. He said he could smell liquor when Ratipala was speaking, and a drunken man was not to be believed. Pride of birth, generosity, discornment, shame, loyalty, love of truth and cleanliness, were qualities, said Virama, that were not to be expected to be the possessions of those that drink. In order to stop the further progress of sedition among his people, he advised his brother to put Ratipala to death. But the king objected to this proposal, saying that his fort was strong enough to resist the enemy under any circumstauces; and if by any unforeseen accident, it should fall into the hands of the enemy after he had killed Ratipāla, people would moralize on the event, and attribute their fall to their wickedness in putting to death an innocent man.

In the meantime, Ratipāla caused a rumour to be spread in the king's Ranawas that 'Alau'd-din only asked for the hand of the king's daughter, and that he was ready to conclude a peace if his desires in this respect were granted, as he wanted nothing else. Hereupon the king's wives induced his daughter to go to her father and express her willingness to bestow her hand on 'Alâu'd-dîn, The girl went where her father was sitting, and implored him to give her to the Muhammadan, to save himself and his kingdom. She said she was as a piece of worthless glass, whilst her father's life and kingdom were like the chintamani, or the wish-granting philosopher's stone; and who solicited him to cast her away to retain them.

The king's feelings quite overcame him as the innocent girl, with clasped hands, thus spoke to him. He told her she was a mere child and was not to be blamed for what she had been taught to speak. But he knew not what punishment they deserved who had the imprudence to put such ideas into her innocent

45

head. It did not, said he, become a Rājput to mulilate females; else he should have cut out the tongues of those that uttered such blasphomy in his fair daughter's ears. “Child,” said Hammira, “you are yet too young to undersland these matters, and there is not much use in my explaining them to you. But to give you away to the unclean Muhammadan, to enjoy life, is to me as loathsome as prolonging existence by living on my own flesh. Such a connection would bring disgrace on the fair name of our house, would destroy all hopes of salvation, and embitter our last days in this world. I will rather die ten thousand deaths than live a life of such infamy,” He censed, and ordered his daughter, kindly but firmly, to her chamber.

The unsuspecting king then prepared to go, in the dusk of the evening, to Ranamalla's quarters, in order to remove his doubts, as advised by Ratipàla. The king was but slightly attended. When, however, he approached Ranamulla's quarters, the latter remembered what Ratipala had said to him, and, thinking his imprisonment was inevitable if he stopped there any longer, precipitately left the fort with his party and went over to 'Alā'u'll-dîn, Šeelng this, Ratipala. also did the same.

The king, thus deceived and bewildered, came back to the palace, and sending for the Kothari (the offlcer in charge of the royal granaries) inquired of him as to the state of the Stores, and how long they would hold out. The Kothári, fearing the loss of his influence, if he were to tell the truth to the king all that time, falsely answered that the stores would suffice to hold out for a considerable time. But scarcely had this officer turned his back when it became generally that there was no more corn in the state granaries. Upon the news reaching the king's cars, he ordered Virama to put Ihe false Kothari to dealh, and to throw all the wealth he possessed into the lake of Padma Sagar,

Harassed with the numerous trials of that day, the king in .

46

utter exhaustion threw himself on his bed. But his eyes were strangers to sleep that dreadful night. It was too much for him to bear the sight of those whom he had treated with more than a brother's affection, one by one, abjuro themselves and leave him alone to his fate. When the morning came, he performed his devotions, and came and sat in the darbār hall, sadly musing on the critical situation. He thought that, as his own Rajputs had left him, no faith could be placed in Mahimasahi, at once a Muhammadan and an alien. While in this mood, he sent for Mahimasahi, and said to him that, as a true Rajput, it was his "duty to die in the defence of his kingdom; but he was of opinion it was improper that people who were not of his race should also lose their lives for him in this struggle, and therefore now it was his wish that Mahimasahi should name to him some place of safety where he could retire with his family, and thithor he would see him escorted safely,

Struck by the king's generosity, Mahimaśåhi, without giving any reply, went back to his house, and there put lo the sword all the inmates of his zanána, and returning to Hammira said that his wife and children were ready to start off' but that the formed insisted on once more looking upon the face of the king, to whose favour and kindness the family had owed so long their protection and happiness. Tho king acceded to this request and, accompanied by his brother Virama, went to Mahimasahi's house. But what was his sorrow and surprise when he saw slaughter in the house. 'The king embraced Mahimasahi and began to weep like a child. He blamed himself for having asked him to go away, and know not how to repay such extraordinary devotion. Slowly, therefore, he came back to the palace and giving up everything for lost, told his people that they were free to Act as they should think proper. As for himself, he was prepared to die charging the enemy. In preparation for this,the females of his family headed by Ranga Devî, perished

47

on the funeral pile, When the king's daughter prepared to ascend the pile, her father was overcome with grief. He embraced her and refused to separate, She, however, extricated herself from the paternal embrace, and passed through the fiery ordeal, When there remained nothing but a heap of ashes, the sole remains of the fair and faithful Cholumbus, Hammira performed the funeral ceremonies: for the dead, and cooled their manos with a last ovation of the tilanjali. He then, with the remains of his faithful army, sallied out of the fort and fell upon the enemy. A deadly hand-to-hand struggle ensued. Virama a fell first in the thickest of the battle; then Mahimasahi; was shot through the heart, Jåja, GangadharTak, and Kshotra singh Paramàra followed them. Lastly fell the mighty Hammira, pierced with a hundred shafts, Disdaining to fall with anything like life into the enemy's hands, he severed, with one last effert, his head from his body with his own hands, and so terminaled his existence. Thus fell Hammira, the last of the Chohans. This sad event happened in the 18th year of his reign, in the month of Sravana.

the Tarkhi'Alfio of Amir Khushr gives the date as 3rd Zt.1 Ka'da, A.,II, 70 (July 1301 A.D.); the siege began in Rajab, four months previously,–Elliot and Dowson's History, vol. III, pp. 76, 179, 540,

श्रीहम्मीरमहाकाव्यम्
प्रथमः सर्गः


सदाचिदानंदमहोदयैक-हेतुं परं ज्योतिरूपास्महे तत् ।
यस्मिन् शिवश्रीः सरसीव हंसी विशुद्विकृद्वारिणि रंरमीति ॥१॥

तज्ज्ञानविज्ञानकृतावधानाः संतः परब्रह्ममयं यमाहुः ।
पद्माश्रयः क्लृप्तभवावसानः स नाभिभूर्वस्त्वरतां शिवाय ॥२॥

यशोदयास्फीतशुभप्रवृत्तिर्गोपालमालार्चितपादपद्मः ।
श्रीवत्सलक्ष्मा पुरुषोत्तमः श्री-पार्श्वः श्रियं वस्तनुतादतन्वीं ॥३॥

उचैर्वृषो दर्पकदर्पहारी शिवानुयातो विलसद्विभूतिः ।
शुभ्रास्थितिनैिर्दलितांधकारः श्रीशंकरो वीरविभुर्विभूत्यै ॥४॥

सञ्चक्रहृत्प्रीतिकरैः प्रभावि-प्रभाविशेषैः सुभगंभविष्णुः ।
सम्यक्प्रबोधप्रथनप्रभूष्णु र्भास्वान् सशांतिः शमयत्वघानि ॥५॥

महेशचूडामणिचुंबिपादो ऽभ्रांतस्थितिः स्फीतशुभप्रचारः ।
महामहाध्वस्ततमस्समूहः समुद्रजन्मा शशभृच्छ्रिये स्तात् ॥६॥

लसत्कविस्तोमकृतोरुभक्ति र्नालीकसंपत्सुभगंभविष्णुः ।
स्वदर्शनेन त्रिजगत्पुनाना सरस्वती नो नयतात्प्रसत्तिं ॥७॥

माधा1तृसीतापतिकंकमुख्याः क्षितौ क्षितींद्राः कतिनाम नासन् ।
तेषु स्तवार्हः परमेष सत्व-गुणेन हम्मीर महीभृदेकः॥८॥

सत्वैकवृत्तेः किल यस्य राज्य-श्रियो विलासा अपि जीवितं च।
शकाय पुत्रीं शरणागतांश्वा प्रयच्छतः किं तृणमप्यभूवन् ॥९॥

1 k

२
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

अतोस्य किंचिच्चरितं प्रवक्तु मिच्छामि राजन्यपुपूषयाहं ।
तदीयतत्तद्गुणगौरवेण विगाह्य नुन्नः किंल कर्णजाहं ॥१०॥
कैतस्य राज्ञः सुमहच्चरित्रं क्वैषा पुनर्मे धिषणाऽणुरूपा ।
तोतिमोहाद्धुजयैकयैव मुग्धस्तितीर्षामि महासमुद्रं ॥११॥
गुरुप्रसादाद्यदि वास्मि शक्त स्तदीयवृत्तस्तवनं विधातुं ।
सुधाकरोत्संगतरंगयोगान्मृगो न खे खेलति किं सखेलं ॥१२॥
श्रीचाहमानान्वयमौलिमौलि र्बभूव हम्मीरनराधिपस्तत् ।
ऐतह्यतो वच्मि पुरा तदीया मुत्पत्तिमुत्पादितहर्षहेलां ॥१३॥
यज्ञाय पुण्यं क्वचन प्रदेशं द्रष्टुं विधातु र्भ्रमतः किलादौ ।
प्रपेतिवत् पुष्करमाशुपाणि-पद्मात्पराभूतमिवास्य भासा ॥१४॥
ततः शुभं स्थानमिदं विभाव्यं प्रारब्धयज्ञो यमपास्तदैन्यः ।
विशंक्य भीतिं दनुजव्रजेभ्यः स्मेरस्य सस्मार सहस्ररश्मेः ॥१५॥
अवातरन्मंडलतोथभासां पत्युः.पुमानुद्यतमंडलाग्रः ।
तं चाभिषिच्याश्वदसीयरक्षा-विधौ व्यधादेष मखं सुखेन ॥१६॥
पपात यत् पुष्करमन्नपाणेः ख्यातं ततः पुष्करतीर्थमेतत् ।
 यच्चायमागादथ चाहमानः.पुमानतो ऽख्यायि स चाहमानः॥१७॥
ततश्चतुर्वक्त्रभवात्प्रसादात् साम्राज्यमासाद्य स धाहमानः।
चक्रेऽर्कवद्भूभृत आशुपादा-क्रांतान् गुरूनप्ययमस्य वप्तां ॥१८॥
स्वदानजन्मोरुयशोर्जितश्री-विलोपि दानं समवेक्ष्य यस्य ।
बलिः स पातालबिलं सिषेवे त्रपातुराणामपरा गतिः का!?॥१९॥
त्वं पाप रे कामयसे मदीयां कीर्ति शशी येन रुषेति रुद्धः।
बिंबं रवेर्दिव्यामवं प्रदातुं प्रविश्य निर्गच्छति मासि मासि ॥२०॥
प्रतापवह्निं र्ब्वलितो यदीय स्तथा द्विषां कीर्तिवनान्यधाक्षीत् ।
तदुत्थधूमाश्रयतो जहाति वियद्यथा ऽद्यापि न कालिमानं ॥२१॥
निशम्य सुप्रीतमना यदीयां कीर्ति विचित्रोरुचरित्ररम्यां ।
महीतलध्वंसभिया शिरः स्व मकंपयस्तापप्रचाप शेषः ॥२२॥

१]
३
पूर्वजवर्णनम्

जयश्रिया प्राप्तमहावियोगान्समूर्छयन् वैरिगणान्निकामं।
यो युध्यवाची पवनायितोपि चित्रं द्विजिव्हान्न सुखीचकार ॥२३॥
प्रस्पर्धत्ते मदाशसा ऽस्यं सूनुः शशीत्यमर्षात् किल योंऽबुराशेः ।
गांभीर्यलक्ष्मीं हरतिस्म किन्न सुतापराधे जनकस्य दंडः? ॥२४॥
तदा ऽख्यया जायत चाहमान-वंश स्त्रिलोकीविहितप्रशंसः ।
शश्वत् सुपर्वावलिसेव्यमान उत्पत्तिहेतु र्नरमौक्तिकानां ॥२५॥
तस्मिन् स्फुरद्विक्रमचक्रवाला वंशे बभूवु र्बहवो नृपालाः ।
त्रिवर्गसंसर्गपवित्रचित्र-चरित्रवित्रासितपापभाराः ॥२६॥
पराक्रमाक्रांतजगत्क्रमेणा भवन्नृपो दीक्षितवासुदेवः ।
शक्रासुरान् जेतु मिहावतीर्णः स्वयं धरायामिव वासुदेवः ॥२७॥
सपत्नसंघातशिरोधिसंधि-च्छेदादसिं कुंठतरं निजे यः ।
प्रतापवह्नावभिताप्य काम मपाययत्तद्रमणीदृगंबु ॥२८॥
छिन्नद्विषन्मंडलमौलिमूला-सृक्पूरदिग्धासिलताछलेन ।
रणाजिरे यस्य करे विरेजे व्यक्तानुरागेव भृशं जयश्रीः ॥२९॥
प्रवाद्यमाने रणवाद्यर्वृंदे संपश्यमानेषु दिवः सुरेषु ।
शौर्यश्रियं यो रणरंगभूमा वनर्त्तयद्वेल्लदसिच्छलेन ॥३०॥
भास्वान् जितो यन्महसा ददाति झंपां किमद्यापि न वारिराशौ ।
उन्मज्जति व्याकुलितो ऽन्वहं च सुदुस्त्यजं हा! हतजीवितव्यं ॥३१॥
तदंगजन्मा ऽज्जनि नाभिजन्मा-र्हणाचणः श्रीनरदेवभूपः ।
तनूदरीलोचनलोभनीय-तनुश्रिया तर्जितकामरूपः ॥३२॥
अशात्रवं विश्वमिदं विधातुं क्रुद्धे परिभ्राम्यति यत्र भूपे ।
राज्यश्रियं पातुमरातय1 स्व-कोशाद्वसून्पाचकृषुर्न खड्गान् ॥३३॥
संख्येषु पूर्वाचलचूडशोभां बाहुर्यदीयः कलयांबभूव ।
म्लानिं नयन्वैरिमुखांबुजानि रराज यस्मिन् नवचंद्रहासः ॥३४॥
प्रतापवह्नि र्ज्वलितो यदीयः स्थाने यदन्यायवनान्यधाक्षीत् ।
गज्जनाश्चर्यकरं तदेतत् यद्वैरिणां कंपभरं ततान ॥३५॥

४
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

नखावलीनां कपटेन पुत्र-पौत्रान्वितोप्येष पतिर्द्विजानां ।
जितोहमेतत् यशसेत्युपेत्य लग्नो यदीये पदपद्मयुग्मे ॥३६॥
श्रीचंद्रराज्ञेन नयैकधाप्ता ततो धरित्री बिंभरांबभूवे ।
वक्त्रेण कीर्त्या च निशाकरं द्वि र्जयन् स्वनामाऽतत यो यथार्थं ॥३७॥
यस्य प्रतापज्वलनस्य किंचि दपूर्वमेवाजनि वस्तुरूपं ।
जज्वाल शत्रौ सरसे प्रकामं यन्नीरसेऽस्मिन् प्रशशाम सद्यः ॥३८॥
चापस्य’यः स्वस्य चकार जीवा-कृष्टिं रणे क्षेप्तुमनाः शरौघान् ।
जवेन शत्रून् यमराजवेश्म ऽनैषीत्तदेवन्महदव चित्रं ॥३९॥
यस्य क्षितीशस्य च यन्महासे रन्योन्यमासीत्सुमहान् विरोधः ।
एको विरागः समभूत्परेषां दारेषु चान्यो यदभूत्सरागः ॥४०॥
तस्मादशोभिष्ट महिष्ठधामा महीमहेंद्रो जयपालनामा ।
यः सिद्धविद्यो जगति प्रसिद्धिं जगाम चक्रीतिजितारिचक्रः ॥४१॥
भिन्नद्विषत्कुंभिघटाकठाह-कुंभोच्छलच्छोणितशोणशोचिः ।
यस्याहवे खङ्गलता प्रतापा-शुशुक्षणे रर्चिरिवोललास ॥४२॥
अनेकधाष्टापदसारदान-दक्षो वशीभूततराक्षचारः ।
यो द्यूतकृदूच्चतुरंगयुद्ध-क्रीडास्वज्ञेयः समभूत्परेषां ॥४३॥
विदारितारातिकरींद्रकुंभ-विलग्नमुक्ताफलकैतवेन ।
करे यदीये करवालवल्ली जयश्रियो हारलतेव रेजे ॥४४॥
यत्कीर्त्तिपूरैरभितः परीते विश्वत्रये सूरिभिरित्यतर्कि ।
तप्तं प्रतापै र्ध्रुवमेतदीयै र्विलिप्तमेतद्भवचंदनेन ॥४५॥
यदीयकीर्त्यापहृतां समंतात् निजां श्रियं स्वर्गधुनी विभाव्य ।
पतत्प्रवाहध्वनिकैतवेंन कामं किमद्यापि न फूत्करोति ॥ ४६ ॥
रणे कणेदृत्य निपीय रक्त-मधून्यरीणां वदनांबुजेषु ।
शिलीमुख यस्य समंततोपि क्षीबा इव क्षोणितलं स्म यांति ॥४७॥
यस्य प्रसर्पद्दिषमायुधस्य प्रत्यार्थिनां संगरसंगतानां ।
स्वेदः प्रकंपो बलहानिरुच्चै स्भूद्वधूनामिव वल्लभस्य ॥४४॥

१]
५
पूर्वजवर्णनम्

स्फुरद्धृतिः प्राप्तलसत्प्रतिष्ठो विशुद्धवर्णः स्पृहणीयवृत्तः ।
कीर्तिं स्मरन्सत्कविवत्परार्थ-हतौ मतिं क्वापि न यश्र्चकार ॥४९॥
विरुद्धवासादिह मां न कोपि वेत्तीति बिभ्यत्किल यत्प्रतापात्।
दारूणि वह्निः प्रविवेश नोचे त्तद्घर्षणात्तत्प्रभवः कुतः स्यात् ॥५०॥
कामं यदोजः सृजि वेधसोपि स्वेदोदयः कोपि स आविरासीत् ।
प्रसर्पता येन नदीवदंबु-राशेरपि क्षारमकारि वारिं ॥५१॥
तद्वास्तु तत्तद्धनवस्तुसार-प्राग्भारवीक्षास्तुतधातृसर्गं ।
स्वर्गश्रियां जित्वरकांतिकांत-मतिष्ठिपत् योऽज़यमेरुदुर्गं ॥५२॥
अदीपि तस्माज्ज्ञयराज्ञभूप स्त्रैलोक्यविख्यातयशःस्वरूपः ।
यत्कीर्तिचंद्रैर्मुखमंडलानि दिक्कामिनीनां सुरभीबभूवुः ॥५३॥
यशो विताने स्फुरिते यदीये व्यक्तो यदाऽलक्षि न शीतरश्मिः ।
तदादिशंके विधिना व्यधायि तदीयबिंबांतरयं कलंकः ॥५४॥
यस्मिन्महीं शासति राजमार्ग-प्रोल्लंघनं तुंगसुरालयेषु ।
निस्त्रिंशताऽस्त्रेषु मदो द्विपेषु करग्रहोऽभात् करपीडनेषु ॥५५॥
जगत्प्रदीपे किमु यत्प्रतापे पतंगवद्यान्निपपात भास्वान् ।
पतंग इत्येतदमुष्य नामा ऽन्यथा कवींद्राः कथं मामनंति ॥५६॥
सत्यं किलैकोदरजोपि चैक-नक्षत्रज्ञातोपि सदृग्भवेन्न ।
अप्येकतोसेः सममस्य ज्ञात मुष्णं यदोजः शिशिरं यशस्तु॥५७॥
सामंतसिंहो नृपतिस्ततोऽभात् मत्तरिदंतावलवारसिंहः.।
यस्य प्रतापैर्जयतोरिचक्रं बभूव भूषैवं कृपाणदंडः ॥५८॥
अहो अहीरात्रमहोदयश्री र्यशःशशी यस्य नवो बभासे ।
नान्यायसिंहीसुतलब्धभीति र्नामित्रधाराधरलुब्धकांति1॥५९॥
महीभृतां मूर्धसु यत्प्रतापो भास्वान्नवो भात्किल यः प्रसर्पन् ।
तताप शत्रून् विधृतातपत्रां स्त्यक्तातपत्रान्न पुनः कदाचित् ॥६०॥
पिस्पर्धिषू एष ममेंद्वहीनौ पातीति कोपादिव यस्य कीर्तिः ।।
जटास्वटत् स्वस्तटिनी छलेना-रुरोह मौलिं हिमरश्मिमौलेः ॥६१॥

स्पर्धां विधित्सोः सह येन संख्ये स्वस्याविवेकत्वविलुप्तबुद्धैः ।
तृणानि दद्भिर्दधतः पशुत्व मनागसे स्मारिगणा गदंति ॥ ६२ ॥
 
ततोभजद्राज्यरमामनंता-नंतापति र्गूयकनामधेयः ।
येनानिशं धर्मतरूर्धरित्र्या मुत्सर्गनीररैभिषिच्यतेस्म ॥ ६३ ॥
 
उद्दामधाराजलवालिकं य-त्करांतराले करवालमेघं ।
अभ्युन्नतं वीक्ष्य विपक्षमान-हंसोद्भुतं मानसतोप्यनेशत् ॥ ६४ ॥

उच्चारयन्वैरिपशूंस्तृणानि निस्त्रिंशदंडं च करे दधानः ।
निरंतरं भूषितसर्वदेहः सत्यां वितेने निजगोपतां यः ॥ ६५ ॥
 
प्रलायितानां रिपुभूपतीनां पिबन् कणेहत्य यशःपयांसि ।
तत्स्त्रैणनिश्वाससमीरपुष्टो यस्यासिदंडो भुजगायतेस्म ॥ ६६ ॥
 
तन्नंदन श्र्चंदनवज्जनाना मानंदनो नंदननामधेयः ।
निहत्य शत्रून्समरे समग्रान् स्वसाच्चकारावनिमा समुद्रं ॥ ६७ ॥
 
आलोकमात्रेण शुभानि पुर्ष्णै स्तत्वार्थदृष्ट्या च तमांस्यपास्यन् ।
प्रजा विवस्वानिव वृत्तरम्यः संवर्धयामास निरंतरं यः ॥ ६८ ॥
 
पुरः परेषां किल पक्षपातं विहाय के नाधिकमाहुरेनं ।
नाजौ यथादीदृशदेष पृष्ठं निजं तथा वक्त्रमहॊ परेपि ॥ ६९ ॥
 
पुरः परेषां किल पक्षपातं विहाय केनाधिकमाहुरेनं ।
यथा स्वकोशादंयमाचकर्ष खङ्गं तथाजौ वसु वैरिणोपि ॥ ७० ॥
 
यस्य प्रतापो भुवि वाडवाधिक्षेपाद्यदंहः कलयांबभूव ।
तत्संप्रमार्ष्टुं किमसौ प्रविष्टः पारॆंबुधेस्तीरतपोवनानि ॥ ७१ ॥

भयार्त्तवप्रायितबाहुदंडः सर्वास्त्रविद्योपनिषत्करंडः ।
लीलापराभूतसुपर्वराजः क्ष्माभृत्ततो रा्जतं वप्रराज्ञः' ॥ ७२ ॥
 
जलत्प्रतापज्वलनोपतप्ता प्रत्यर्थिभूभोगजुषां जयश्रीः ।
यदियनिस्त्रिंशनिशातधारा-पाते व्यधान्मज्जनसज्जलीलां ॥ ७३ ॥

सरीसृपस्यास्य च खङ्गयष्टे राकारमात्राद्यदि साम्यमासीत्।
दंष्ट्वा हरेत्प्राणगणान्यदाद्मः परो द्विषां वीक्षितमात्र एव ॥ ७४ ॥

सर्वातिशायिद्युतिनी विधात्रा विधित्सितौजो यशसी यदीये ।
अवश्यमेतौ रचितौ प्रशस्या-भ्यासाय तिग्मद्युतिशीतरश्मी ॥७५॥

शंके प्रतिक्ष्मापतिकीर्तिलोप पापोपशांत्यै विदधेस्य कीर्तिः ।
स्नानं मुहुर्नाकनदीप्रवाहे शुभ्रत्वमासी त्कथमन्यथा स्यां ॥ ७६ ॥

अप्यस्तदोषस्य बभूव तस्य दोषद्वयं कामवशित्वलोभौ ।
सेनां कुमारीं बुभुजे मृधे य ल्ललौ तथैको विजयश्रियं च ॥ ७७ ॥

यत्कीर्तिगानं विनिशम्य शंके हरः प्रनृत्यन्प्रसरत्प्रमोदः ।
छुटज्जटानिर्यदमर्त्यसिंधु-पयःप्रवाहैरिव शुभ्र आसीत् ॥ ७८ ॥

खेलत्सु भूरिष्वपि याचकेषु दानैकलीलारसिकस्य यस्य ।
दा पृष्ठचारी किल यो नकारो यदि प्रियोसौ न परः कदाचित्॥७९॥

अनल्पसंकल्पनकल्पवल्लीं विपक्षपक्षव्रजभेदभल्लीं ।
त्रैलोक्यलोकावलिवंद्यपादां सेवापरप्रत्तमहाप्रसादां ॥ ८० ॥
 
शाकंभरीस्थानकृताधिवासां शाकंभरीं नाम सुरीं प्रसाद्य ।
विश्वापतिर्विश्वहिताय शाकं-भर्यां रुमां यः प्रकटीचकार ॥ ८१ ||
 
ततो धराभारमुरीचकार जितारिचक्रो हरिराजभूपः ।
शकाधिराजस्य रणे निहत्य सन्मानवन्मुग्धपुरं ललो यः ॥८९॥
 
रणाजिरे वैरभृतां भटाना मेकोपि यो ऽनेकतया चकासे ।
प्रपश्यतां निर्मलनीरपूर्ण-पात्रेषु तारापतिवज्जनानां ॥ ८३ ॥
 
भ्रांत्वाप्यदभ्रेषु धराधरेषु कुत्राप्यनासादितयोग्ययोगाः ।
पौरा इवौदार्यमुखा गुणाःस्म दिवानिशं यस्य पुरे वसंति ॥८४॥
  
अनेन पेठे पठताक्षराणि किं नो वृथा बोध्यथवा निदानं ।
निषेधतो स्मान्विशतो निषेद्धु मेवेति यस्मिन्कविवाग्वितर्कः॥८५॥

अस्याऽवनीमघवतोऽसिलतांबुराशे-
रस्ताघता सुमहतीति किमद्भुतं नः ।
अस्याद्भुताद्भुतमिदं तु सनीरतायां ।
सत्यामपि स्फुरति यज्जडता स्म नैव ॥ ८६ ॥

[दंतपृष्ठफणचक्रसहस्रै:] क्रोडकूर्मभुजगाधिपा दधुः ।
क्ष्मां सुखेन भुजयैकया दधत्तामसां वतत कं न विस्मयं॥८७॥
 
उद्यच्छौर्यविनिर्जितोर्जितरिपुस्तंबेरमौघोनघ-
स्त्रीसंचालितचारुचामरयुगव्याजेाल्लसत्केसरः ।
आत्मीयासनमाश्रितो वनजुषा मीशस्वभावं दधत् ।
जज्ञे सिंह इवोन्नतक्रमगतिः श्रीसिंहराज स्ततः ॥ ८८ ॥

एतेनोत्रासितानां प्रतिधरणिभुजामुल्लसद्दुर्यशस्सु ।
स्फूर्जत्पर्जन्यमालाललितमुपगतेष्वाजिभूमौ समंतात्।
किन्न स्थाने तदेतत्प्रवसितमचिरान्मानहंसैर्यदेषा
मस्त्रैर्यद्वा प्रवृत्तं विरहविधुरिमालिंगनात्तद्वधूनां ॥ ८९ ॥
 
क्षारॊप्यंबुनिधिः शितिद्युतिरपि प्रासूत यस्मात्कथं
शुभ्रांशुश्व सुधामयश्व सविधुस्तुल्योहि पुत्रः पितुः ।
आसीदुत्तरमस्य नोऽद्य नृपते र्यस्य प्रसर्पद्यशः
पीयूषैः परिपुष्ट एष उदधिस्तादृग्भवं स्तज्जनौ ॥ ९० ॥
 
लक्ष्मीमेषपराश्रिता मपिबला दाकृष्यभोगास्पदंं
प्रीत्या स्वस्य तनोति मां च जननादप्येकपत्नीव्रतां ।
स्वस्माद्दूरयति स्तुतां कविजनै र्न श्रोतुमुत्कंठते ।
क्रुद्धेतीव विपक्षभूमिमभगत्कीर्ति र्यदीयोच्चकैः ॥ ९१ ॥
 
बाणे महीमघवतोस्य तथा कृपाणे
पाणौ स्थितेप्युभयमद्भुतमेतदासीत् ।
एको दधाव समरे परलक्ष्यहेतो
रन्यः स्वकोशमपि दूरमुदौज्झदेव ॥ ९२ ॥
  
अगाधं पाथोधिं गुरुगरिमसारं सुरगिरिं
पृथक्कृत्वा वेधा न खलु कृतकृत्यो मम मते ।
द्वयं निर्मायास्मिन् पुनरपि किलैकन्न भगवान्
तथा प्रीतः सृष्टिं व्यथित न यथा तत्प्रणयने ॥ ९३ ॥

यत्सौंदर्यवशीकृतेव विजयश्रीकन्यका संगरे
सर्वानप्यपहाय राजतनुजान् दौर्भाग्यदग्धानिव ।
उद्वोढुं यमुपागता करतलं स्पृष्ट्वापि सद्यो महः ।
सूनुं कीर्तिसुतामसूत तदिदं लोके महत्कौतुकं ॥ ९४ ॥
 
कर्णाटश्वदुपाटवप्रकटनो लाटः कपाटप्रद
श्योलस्त्रासविलोलहृत् पारिगलद्धीजर्जरो गुर्जरः ।
अंगः संगररंगभंगुरमतिः संपद्यते स्म क्षणात् ।
दिक्कुक्षिंभरि यत्प्रयाणपटहध्वाने समुत्सर्पति ॥ ९५ ॥
 
“गांभीर्येण विनिर्जितोहममुने” त्यंभोनिधे त्वं वृथा
खेदं मास्म कृथा जनः किल जनं दृष्ट्वा समाश्वासयेत् ।
सत्त्वाधारतया तथोन्नततया पश्यैष देवाऽचलो
जिग्येऽनेन तथा यथा नयनयो र्हित्वा गती गोचरं ॥ ९६ ॥
 
यावत्कर्तु मयं ववांछ विलसत्कोदंड मार्जौ करे
तावद्वैरिनृपः पुंरैव विलसत्कोदंडमाधात्पुरः ।
एतस्मात्कथमन्यथा प्रकुपितात्साक्षात्कृतांतादिव।
प्राणत्राणविधिर्दिगंतबलिभूः स्वर्गं गतानामपि ॥ ९७ ॥
 
निर्विण्णोयमरीमिहत्य गणशोप्याजावुवाह क्षमां
इत्याकर्ण्य निधत्त दर्पिततमान् रे भूभुजो मा भुजान्।
दुर्लक्ष्यं किमु वेधंसापि चरितं जानीथ नास्याखिलं
बाह्यामेव वहत्यसौ सुमहतीमेनां न चांतर्गतां ॥ ९८ ॥
 
पंचाप्यस्य करेण दानविधिनां कल्पद्रुमा निर्जिप्ता
एकैकां कलिकां बलिव्यतिकरा..त्त्वांगुलीं स्वामिव !
आसन्नांगुलिकाः स चाभिरभवत्पंचांगुलिः पप्रये
लोकेपि व्यवहार एष न भवेत्प्राग्भिः किमंगीकृतं ॥ ९९ ॥
 
उज्झत्येष विपक्षवृत्तिमपि नो खङ्गं करात्कर्हिचित्।
नांगुल्यापि यदि स्पृशेद्धणवतोप्यस्मान्सपक्षानपि ।

बिभ्राणा इषवो विशन्क्षितितलं दूरे यदीया रणे ॥ १०० ॥

हाहा केयमनौचिती जलंनिधेरद्यापि हृष्यत्यसौ
यं दृष्ट्वा जितमप्यमुष्य यशसा चंद्रं मुहुः स्वांगजं ।
प्राप्यैतन्महसा तथैव वडवावह्निं च शुष्यत्यहो।
सर्वः कोपि परस्य पश्यति जनो दोषं न च स्वस्य तं ॥ १०१ ॥

उत्सर्पद्रुरुदर्पदर्पितभुजादंडारिदंतावल-
व्रातावग्रहनिग्रहाग्रहमहानागेंद्रसांद्रप्रभः ।
हत्वा यो युधि हेतिमं शकपतिं निर्व्याजवीरव्रतो
मत्तेभांश्चतुरोऽग्रहीद्वलकरान्मूर्तानुपायानिव ॥ १०२ ॥
 
इति श्रीजयसिंहसूरिशिष्यमहाकविश्रीनयचंद्रसूरिविरचिते
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये वीरांके तदीयंपूर्वजवर्णनो नाम प्रथमः सर्गः ॥ ९ ॥

अथ द्वितीयः सर्गः



अथो अभावात्तनुजस्य भीमं भ्रात्रेयमात्मीयपदे निवेश्य ।
कृतारिषद्वर्गजयः स सिंह-राजो हरेर्धाम जगाम नाम ॥ १ ॥

तंद्राज्यमासाद्य स भीमदेवः सद्यस्तथा विक्रममाततान ।
न वास्तवी कापि यथा धरायां बभूवुषी शत्रुरिति प्रवृत्तिः ॥ २ ॥

कौक्षेकाग्रक्षतकुंभिकुंभो-च्छलद्गलन्मौक्तिककैतवेन ।
अपातयद्यो रिपुशौर्यबले र्यशःप्रसूनानि चिरार्जितानि ॥ ३ ॥
 
स्वप्नेपि यद्दर्शनतो भयार्त्ता निद्रा प्रियामप्यजहुर्विपक्षाः ।
क्रियेत किं शर्करया तया वा या भक्ष्यमाणाऽशु दतो भनक्ति ॥ ४ ॥

श्रेयस्तरं हंत गुणाऽगुणानां परीक्षणं यद्यपि नो तथापि ।
चकार यः प्रार्थिषु नेयतापि गर्वोद्धुराः संतु सुरद्रुमाध्याः ॥ ५ ॥

अथोद्दिदीपेऽनयनिग्रहाय बद्धाग्रहो विग्रहराजभूपः । ।
द्विधापि यो विग्रहमाजिभूमा वभंजयद्वैरिमहीपतीनां ॥ ६ ॥

                   
संकोचयन्वैरिमुखांबुजानि प्रवर्द्धयन् कौमुदमासमुद्रं ।
संपीडयन् दुर्नयसैंहिकेयं नवो विवस्वान् भुवि यत्प्रतापः ॥ ७ ॥
 
पुरां निजैः प्रौढतरैः प्रतापै रतापयद्यः कुपितो धरित्रीं ।
ततो दयार्द्रीकृतचित्तवृत्ति र्यशः सुधाभिर्नितरामसिंचत् ॥ ८ ॥
 
अप्युग्रवीरव्रतवीरवीर-संसेव्यमानक्रमपद्मयुग्मं ।
श्रीमूलराजं समरे निहत्य यो गुर्जरं जर्जरतामनैषीत् ॥ ९ ॥

कृतारिषड्वर्गजयो नयज्ञः श्रीर्गुददेवोय बभौ नृद्देवः ।
कवींद्रबद्वापि यदीयकीर्तेि र्जगत्समस्तं भ्रमतिस्म चित्रं ॥ १० ॥
 
चकार निर्विघ्नविधित्सितस्य यदोजसो द्रव्यलवेन वेधाः ।
गौरीपतेर्यं तिलकं खमूर्ते श्यकास्ति सोद्यापि सहस्ररश्मिः ॥ ११ ॥
 
महीमृगकोहमिति प्रजा्नां न्यधत्त यो नैव करान् कठोरान्।
युक्तं स ईदृग्न चकोरहर्ष--दायी परं चित्रमिदं न कस्य ॥ १२ ॥
 
कल्पांतकालज्वलनोपमाने यस्य प्रतापे ज्वलितेभितोपि ।
यन्नितिवल्ली क्वच नापि नागा न्म्लानिं तदेतद्गुरुविस्मयाय ॥ ९३ ॥
 
त्रस्तः समंतादपि यत्प्रतापात् द्विषोभिगच्छन् शरणं जलस्य ।
अकृत्यमप्याद्रियतौर्ववान्हि रहो दुरंता बत जीविताशा ॥ १४ ॥
 
प्रत्यर्थिनां वेश्मसु यत्प्रताप-ज्वालावलीढेषु समंततॊ यत् ।
उज्जंगमामास तृणोच्चयस्त द्युक्तं जनेप्यस्य तथैव सिद्धेः ॥ १५ ॥
 
भूवल्लभो वल्लभराज्ञनामा ततोभवद्भास्वदनर्घधामा ।
लीलावतीलोचनलोभनीय-लावण्यलीलाद्भुतरूपसंपत् ॥ १६ ॥
 
हित्वा वपुर्मानुषमाजिभूमौ धृतत्वरा देवभुवं व्रजंत । t
प्रत्यर्थिभूपाः स्मृतयत्प्रतापा श्यकंपिरे वीक्ष्य सहस्ररश्मिं ॥ १७ ॥
 
स्वर्गश्रियां वैभवाजित्त्वरीणां श्रियामपारत्वमवेक्ष्य यस्य ।
तत्स्पर्धयेवाऽशु यशांस्यपारी--भूय व्यजृंभंत जगत्यशंकं ॥ १़८ ॥

विश्वंभराभारधुरीणबाहू रामस्ततो ऽजायत बाहुजेशः ।
विमर्दितोद्यत्खरदूषणेन येन त्रिलोकीं वशमाशु निन्ये ॥ १९॥

    
जयश्रियं स्वामिशयांबुजेन संयोजयन् शत्रुतमांस्यपास्यन् ।
ज्वलत्प्रतापावलिदीप्तकांती रणे कृपाणो रवयद्यदीयः ॥ २० ॥
 
छिंदन् शिरांसि प्रतिपक्षभूमी-भृतामसिर्यस्य विशुद्धधारः ।
पस्पर्श रक्तं न यतो विशुद्धाः परस्य कॆनापि न संसृजंति ॥ २१ ॥

ततो महीक्षित्तमतां दधार चामुंडराज्ञस्तरसा प्रचंडः ।
यत्पाणिपद्मे करवालवल्ली जयश्रियो वेणिरिव व्यराजत् ॥ २२ ॥
 
यस्य प्रतापः प्रसृतः पृथिव्यां बिभेद शंके दृषदोपि नूनं ।
अद्यापि नोचेत्स्फटिकोपलेभ्यो हिरण्यरेताः प्रकटः कुतोस्तु ॥ २३ ॥
 
कृतांतकांताकुचकुंभपत्र-लतापिधाने विधृतावधानं ।
यः संगरे हेज्ञमदीनसंज्ञं शकाधिराजं तरसा व्यधत्त ॥ २४ ॥
 
नृपोय दध्रे वसुधां सुधांशु-भाजिद्यशा दुर्लभराज्ञसंज्ञः ।
भ्रुवैव संगान्समरांगणे यः प्रापीपठद्वैरिगणान्निकामं ॥ २५ ॥
 
जितं स्वमालेाक्य यदीयकीर्त्या शंके त्रिनेत्रो ग्रहिलत्वमाप ।
महेश्वरस्यापि कुतोन्ययास्य कौपीनवासो वसनेनुरागः ॥ २६ ॥
 
यत्खङ्गधाराभिररिव्रजानां प्रतापवह्निः शमितः समंतात् ।
तदंगनाबाष्पभरैरथास्य चित्रं न कुत्रापि निरस्यते स्म ॥ २७ ॥

सहाबदीनं समरे विजित्य जग्राह यो बाहुबलेन मानी ।
असंख्यसंख्यार्ज्जितशारदीन-शशिप्रभाभेतृ तदीयकीर्तिं॥ २८ ॥
 
ततो भवद्दुःशलदेवनामा भूमानऽरिव्रातविजितृधामा ।
यन्मानसं प्राप्य न धर्महंसः कांस्कान् विलासान् कलयांचकार ॥ २९ ॥
 
पलायमाना दरतो द्विषंतो बुंबारवान् यान् समरेष्वकार्षुः।
जयश्रियः पाणिमहाय यस्य त एव वेदध्वनयो बभूवुः॥ ३० ॥
 
नाकेशनारीजनगीयमान-गीतामृतास्वादवितीर्णकर्णं ।
श्रिकर्णदेवं समरे विधाय संद्राज्यलक्ष्मीं परिणीतवान् यः ॥ ३१ ॥

हस्ते लगिक्षास्य जगत्समक्षं कंठे लुठंत्याः प्रतिभूपतीनां ।
यत्खङ्गवल्लेरसतीव्रतायाः किमौचितीं नांचति कालिका स्म ॥ ३२ ॥

 
महीं महीं भूषयतिस्म तस्मात् श्रीविश्वलो विश्वविलासिंकीर्तिः।
समूलमुन्मूल्य कुलं रिपूणा मेकाधिपत्यं भुवि यश्वकार ॥ ३३ ॥
 
प्रसृत्वराऽनीतिलतावितान-कुठारकल्पेपि यदीयराज्ये ।
ललास लोके यदनीतितैव तत्कस्य नो विस्मयमाततान ॥३४॥
 
यस्यारिनारीगिरिगह्वरेषु सुहृन्मृगाक्षीरतिमंदिरेषु ।
स्थिता सुखं भूषणभूषितांगी विवेद नैवोदितमस्तमर्कं ॥ ३५ ॥
 
हताऽहितानां सकलेवराणां स्पर्शोल्लसत्सुप्तिभराप्तदोषे ।
तल्लोलदृग्लोचनवारिपूरैः क्षोणीतलेंऽबूक्षणमक्षिपद्यः॥ ६६ ॥
 
अहीनधामानमदीनसेनं सहाबदीनं समरे निहत्य ।
अमूमुचन्म्लेच्छकुलैर्द्विधापि यो मालवस्यापि विभुर्विभुत्वं ॥३७॥
 
ततो भुवं भूषयतिस्म पृथ्वी--राज्ञः स्वकीयैर्विशदैर्यशोभिः ।
प्रकंपमाने युधि यत्कृपाणे चित्रं निपेतुर्द्विषतां वतंसाः ॥ ३८ ॥
  
मूर्ध्न्युह्यमाना सततं जनानां मनोरथानाशु समर्थयंती ।
आज्ञा यदीया हरपादपद्म-सेवेव कल्याणकरी बभूव ॥ ३९ ॥
 
गंधर्ववृंदैर्दिवि गीयमानां सौभाग्यभंगीं विनिशम्य यस्य ।
सा का सुरी स्वस्य न या ववांछ तत्संगमावाप्तिकरं नरत्वं॥४०॥
 
ततो बभावाल्हणदेवसंज्ञो भूभृद्भटं मन्यशिरोवतंसः ।
वने द्विषंतः स्मृतयद्रजेंद्रा श्वकंपिंरे वीक्ष्य महीभृतोपि ॥ ४१ ॥
 
देहीति जल्पन्नपि याचकेन दानप्रियो यो न जज़ल्प नेति ॥
दावन्नकिं दानपदेस्ति नोपि बलीयसी केवलमीश्वरेच्छा ॥ ४२ ॥
 
छिन्नद्विषच्छोणितशोणशोची रणेषु यस्यासिलता चकासे ।
या स्पर्द्दिनीं वाचमुवाच तेन कृष्टेव जिह्वा युधि सैव तेषां ॥ ४३॥
 
यद्रूपगानं भुवि गीयमानं निपीय कर्णाजलिभिर्निकामं ।
स्वप्नप्रसंगाप्ततदीयसंगा बभूव का नो धृतकामरंगा ॥ ४४ ॥
 
भानलदेवो भटमौलिमौलिरथोपयेमे नृपतित्वलक्ष्मीं ।
यः संगरे दारितवैरिवार-पाणिंधमं स्वर्गपथं चकार ॥ ४५ ॥

 
जेगीयमानं निजकामिनीभि राकर्ण्य यं शेष इति प्रदध्यौ ।
कोप्यस्ति धत्ते वसुधां क्षणं यां गत्वा यथैनं प्रविलोकयामि ॥ ४६ ॥
 
स्वकालिमानं वितरन्मरीणां तेषां च जीवं च यशांसि गृह्णन् ।
रणे यदीयः करवालदंडो वणिक्कलाकौशलकेलिरासीत् ॥ ४७ ॥

गिरीशकैलाससुधासुधांशु-श्रियं समाकृष्य यशः किमस्य ।
वेधा व्यधत्तास्य पुरो यदेते निःश्रीकतामाकलयांबभूवुः ॥ ४८ ॥
 
प्रोदंच्यपाणिं कनकाद्रिदंभा दिदं जगादेव वसुंधरेयं ।
दाता विवेकी विनयी नयी वा विहाय नैनं सुषुवे मयान्यः ॥ ४९ ॥

त्रस्तेन पत्याऽर्धपथे विमुक्ता स्थितापि यद्वैरिवधः स्वदेशे ।
शीतद्युतेस्तीव्रतया नवं स्वं द्वीपांतरं प्राप्तममंस्त किंचित् ॥ ५० ॥

पर्यतशैलप्रतिबिंबदंभात् क्रीडारसक्रोडितदिग्द्विपं यः ।
अचीखनत् पुष्करपुण्यपारं कासारसारं शुचि वारिवारं ॥ ५१ ॥
 
विस्मापकश्रीर्भवति स्म तस्मा द्बूभृत् ज्ञगद्देव इति प्रतीतः ।
दानं समानं समवाप्य यस्य वनीपकाः [के धनिनो नचोर्व्यां] ॥ ५२ ॥

सशोकधूमाश्रुजलैर्मिलित्वा निश्वासवातैरिपुकामिनीनां ।
सद्यो घनीभूय न दुर्द्दिनानि तेने यदोजो ज्वलनः किमासां ॥ ५३ ॥

त्यागेतिविश्वस्य विधेर्विधित्सो र्यस्यांगुलीः पाणितलं नखाँश्व ।
स्वर्गोस्तनाः स्वर्द्रुमपल्लवाःस्व--र्मणिः किलाभ्यासकृतेग्रसृष्टिः ॥ ५४ ॥
 
गुणान् यदीयान् गणयन् विधाता परिश्रमं तं कलयांचकार ।
त्रिलोक्य सृष्टावपि नानुभूते र्यल्लेशमात्रं विषयीबभूव ॥ ५५ ॥
 
ततो भवद्विश्वलदेवनामां विश्वापतिर्विश्वविकासिधामा ।
यत्पाणिपायोरुहि कर्णिकायाः पुपोष भावं ननु भूतधात्री ॥ ५६ ॥

विदारिताऽरातिकरींद्रकुंभा द्यान्यन्न पेतुर्युधि मौक्तिकानि ।
तान्येव पुष्पाणि विकस्वराणि यदीयकीर्तिव्रततेर्बभूवुः ॥ ५७ ॥

यदीयकीर्त्या विजितो हिमाद्रि रद्यापि ना श्रूणि विमुंचते किं ।
भृशं तपत् तापनतापतेन द्रवीभवद्भैमशिलाछलेन ॥ ५८ ॥

२]
१५
पूर्वज्ञवर्णनम्

 
गुणान् कणेहत्य निपीय यस्य भृशं प्रहृष्टोपि सुपर्ववर्गः ।
कष्टं [सचित्राहत एव तस्थौ न देवभूपं] श्रितवान् यदेषः ॥ ५९ ॥
 
तस्मादशोभिष्ट महिष्ठधामा महीमहेंद्रो जयपालनामा ।
स्रवद्भिरस्रैरिपुकामिनीनां यशस्तरुः पल्लवितो यदीयः ॥ ६० ॥
 
वृंदानि संख्ये बलिनामरीणां वीक्ष्यावरोधे च तनूदरीणां ।
यो विश्वविख्यातयशः प्रकाशो भृशं न कंदर्पमुरीचकार ॥ ६१ ॥

दुग्धोदधिस्फीततरत्तरंग-श्रेणिश्रियां वैभवजेतृभासः ।
जगूरणद्वेणुरवाभिरामं गुणान् यदीयानुरगेंद्रकन्याः ॥ ६२॥

गांगेयवद्रेयगुणस्ततॊऽभात् श्रीगंगदेवो वसुधासुधांशुः ।
निश्वासवातै रिपुकामिनीनां प्रतापसप्तार्चिरदीपि यस्य ॥ ६३ ॥
 
दोषाकरो यद्यशसो महत्वं विलोक्य मात्सर्यभरं दधानः ।
यदर्जयामास तम:कलंक-च्छलात्तदद्यापि न मुंचते ऽसौ ॥ ६४ ॥
 
परः शतेभ्योपि रिपुव्रजेभ्यो यच्छन्न तुच्छां सुरलोकलक्ष्मीं ।
उद्दामसंग्राममवाप्य मात्रा हीनः कृपाणोऽजनि यस्य नैव ॥ ६५ ॥
 
गतेषु कर्णादिषु दानशोंडे---ष्वयं जनो मा जनि दौस्थ्पपात्रं ।
ध्यात्वेति यं दायकचक्रशक्रं मन्ये दयालुर्विदधे विधाताः ॥ ६६ ॥

त्रैलोक्यलोकावलिकर्णकर्ण-पूरीकृतानंतगुणैकधाम । -
इलाविलासी जयतिस्म तस्मात् सोमेश्वरोऽनश्वरनीतिरीतिः ॥ ६७ ॥
 
रणेषु येन स्वकरांबुजेन प्रोल्लास्यमानासिलता चकासे ।
अंतः स्फुरत्क्रोधकृशानुजात-धूम्येव साक्षाद्वहिरुल्लसंती ॥ ६८ ॥

उक्तेन गोत्रस्खलनाद्यदीय-नाम्ना विलक्षं रमणं विधाय ।
चिराय संभोगरसंप्रसंगि चेतो निजं प्रीणयतिस्म का न ॥ ६९ ॥
 
वह्नेर्द्विषन्नंब्विति यत्प्रतापा ऽग्निमभ्यवर्षन्नरियोषितो ऽस्रैः ।
हविर्वदेभिर्ववृधे सकामं वामे विधौ वाममंशेषमेव ॥ ७० ॥
 
अनेन राज्ञा सममेकभावं कथं समायातु भुजंगराजः ।
अधात्सहस्रेण स गां शिरोभि रयं पुनस्तां भुजपैकयैव ॥ ७१ ॥

१६
[ सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये


कर्पूरदेवीति बभूव तस्य प्रिया [प्रिया] राधनसावधाना ।:
जितं यदास्येन जले निलीया द्याप्यप्सुजं किन्न तपस्तनोति ॥ ७९ ॥

इहस्थितो ऽसौ रमणः कदाचित् विलोक्य लुब्धो भविता बतैताः ।
इतीव या नो हृदये प्रवेष्टु मेणीदृशामप्यदितावकाशं ॥ ७३ ॥

पत्या भुवो वैषयिकं विनोदं सा निर्विशंकं किल निर्विशंती ।
अमानधामानमसूत सूनुं हरेरिवाशा तुहिनांशुबिंबं ।। ७४ ।।

अतुच्छवात्सल्यभरं दधानो वितत्य तज्जन्ममहं महतिं ।
जगज्जनाल्हादकरस्य पृथ्वी-राजेतिनामाऽधित तस्य भूपः ।। ७५ ।।

तनुत्विषानिर्द्दलितांधकार-जालः स बालोऽन्वहमेधमानः ।
भृशं प्रजानां नयनोबुजानां भद्रंकरो भानुरिवाजनिष्ट । ७६ ।।

शस्त्रेषु शास्रेषु च लब्धपारं विलोक्य भूमानथ तं कुमारं ।
साम्राज्यभारं प्रवितीर्य तस्मै योगेन मार्त्तं वपुरुत्ससर्ज्ज ।। ७७ ।।

पित्रा प्रदत्तं समवाप्य काले राज्यं स भूभृन्नितरां चकासे ।
अहर्मुखे हर्पति नोदयाद्रि र्यथा तमोव्रातविनाशि रोचिः ॥ ७८ ॥

गुणाभिघातं प्रसभं प्रकुर्व न्नप्येष चक्रे न गुणाभिघातं ।
अपि प्रतन्वन् परलोकबाधां न च प्रतेने परलोकबाधां ।। ७९ ।।

निषेवमाणोप्यसितांसंवृत्तिं नैवासितां वृत्तिमुपादितैषः ।
तेनेति तेने परलोकपीडा न तेन तेने परलोकपीडा || ८० ॥

द्विट्कुंभिकुंभतटदत्तटूढप्रहार-
प्रत्यंगलग्ननवमौक्तिककैतवेन ।
क्ष्मामंडलं फ़लितुमुन्मिषित्प्रसून,
राजीव यस्य युधि खड्गलता विरेजे ॥ ८१ ॥

कीर्तिर्यस्य सतीव्रतेति मृदुरप्याधत्त न प्रत्ययं
चित्तें कस्य न योज्झतिस्म तमहो कल्पांतमप्यास्थितं ।
अन्येषां तु सतीव्रतापि न सती वेश्येव तान् जीविता
बध्येबोज्झति चेन्नयास्म कतिचित्तान् जीवतोपयुज्झति ।८९ ॥

वाग्देवीं चिकुरे शशांक मुदरे शंभुं गले तद्वृषं
प्रोथाग्रे बलमंबरे मदकलं स्वःकुंभिनं कुंभयोः ।
जग्राहास्य यशोभ्रमेण भुवने भ्राम्यद्विषां दुर्यशो
धिग्वैरस्य दुरंततां स्फुरति या तत्संततावप्यहो ॥ ८३ ॥
भेजे यस्य शयालुतां शयपयोजन्मन्यसा विंदिरा ।
तद्रागेण समैदसिच्छलमलंकृत्य स्वयं श्रीपतिः ।
नैवं चेत् बलिवैरिविक्रमभरध्वंसेऽस्यकौतस्कुती
शक्तिः संयति संबभूव नितमामुल्लासिनीलद्युतेः ॥ ८४ ॥
दिक्शैलद्विपकूर्मभोगिविभवः प्रोद्धृत्य सर्वंसहां
तद्भूयो भरभंगुराः पारमुमुक्षंतोपि कंपच्छलात् ।
दृष्ट्वा यं प्रतिपन्नसूरमनिशं भूपालचूडामणिं
लज्जाकीलककीलिता इव न तां शंके त्यजंति स्म ते ॥ ८५ ॥
औन्नत्येन यशोभरेण च पराभूतिं परां लंभितो-
ऽस्योच्चैर्लभयितुं पराभवपदं वांछन् स्वयं तौ पुनः ।
ईशाराधनमाततान हिमवान् कन्याप्रदानादिभि
र्च्यर्थं किं यशसैककेन न तयोस्तं वेदमूढोजित ॥ ८६ ॥
चिंतारत्नावनद्धेऽनवरतममृता सिक्तकल्पद्रुसांद्र-
च्छायाच्छन्ने निषण्णा: श्रमविगमकृते चत्वरे चत्वरेपि ।
तीरे सिद्धापगायाः सुरसुरभिगणांश्चारयंत्योस्पदानं
जेगीयंतेस्म देव्यः करकमलमिलद्वेणुवीणाविलासाः ॥ ८७ ॥
शश्वद्येन निरीतितां गमयता क्षोणीतलं क्ष्माभृता
दिष्ठा अप्यतिवृष्ठयो जलनिधेः पारं प्रयातुं परं ।
यत्प्रक्षिप्य ररक्षिरेऽक्षिषु निजेषूच्चैरिपुस्त्रीजनै-
स्तत्तेनैव हतप्रियेण पुपुषे साकं न किं वैरिता ॥ ८८ ॥
यत्खड्गक्षुण्णभूमीपतिविततिशिरः संचरद्भक्तधारा-
वारां राशिः प्रसर्पत् क्षितितलमखिलं रक्तमेवाकरिष्यत् ।

3 A

१८
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

एषा प्रोद्गच्छदच्छामृतकरकिरणक्षुब्धदुग्धाब्धिमुग्धा
यत्कीर्तिर्विस्फुंती यदि सपदि न तत् श्वेततामापयिष्यत् ।। ८९ ।।

वीरे यत्र रणे तथा वितरणे सन्मार्गणानां गणां-
स्तन्वाने प्रथमानमानविभवे संलब्धलक्षान् क्षणात् ।
पूर्वोपार्जितकीर्तिकर्त्तनभिया संभ्रांतचित्तश्चिरं
कश्चिन्न श्रयतिस्म दानपरतां नो वा भटंमन्यतां ॥ ९० ॥

इति श्रीजयसिंहसूरिशिष्यमहाकविश्रीनयचंद्रसूरिविरचिते श्रीहग्मीर
महाकाव्ये वीरांके श्रीभीमदेवप्रभृतिपूर्वजवर्णनो नाम द्वितीयः सर्गः
समाप्तः ॥ ६





अथ तृतीयः सर्गः




अथ प्रथीयस्तरसा रसायास्तलं शयालुं स्वशये-शकेन ।
सहाबदीनेन वितन्वतालमुपद्रुताः पश्विमभूमिपाला ।। १ ।।

आल्हादनेनाखिलभूतधाव्या यथार्थतां नाम निजं नयंतं ।
गोपालचंद्रांगवितीर्णरंगं श्रीचंद्रराजं पुरतो निधाय ॥ २ ॥

उपायनानीतमहेभकुंभ—गलन्मदाद्रीकृतभूमिभागं ।
भेजुर्भुजोर्जाविजितारि पृथ्वी-राजा लयद्वारमुदारवेगाः ॥ ३ ॥ त्रिभिर्विशेषकं

प्रवेशिता नाथगिराथ वेव-करेण कांताभरणा नरेण ।
पृथ्वीपतेः पादसरोजयुग्मं नत्वा यथा स्थानमुपाविशंस्ते ॥ ४ ॥

दीनाननांस्तान् प्रविलोक्य पृथ्वी-राजस्त्रत पार्श्वचरानुवाच ।
पद्मा हिमासीव निदाघसंज्ञे श्रियं किमंते दधते न भूपाः ।। ५ ।।

तं चंद्रराजोथ जगाद चंद्र-श्रीगर्दकूलंकषदंतदीप्त्या ।
हृद्युल्लसंद्वाङ्मयदुग्धसिंधो विस्तारयंस्तारतरानिवोमीन् ॥ ६ ॥

तपःप्रभावार्जितवर्यवीर्य सहिाबदीन शकमेदिनीनः ।
उपप्लवायाजनि धूमकेतुरिवाबनो बाहुंजमंडलानां ॥ ७ ॥

२]
१९
पृथ्वीराग्रामवर्णनम

देशानशेषान् जहि नागराणां हरैणनेत्रा दह मंदिराणि ।
विगृह्य यो बाहुजराजराजेः कुलानि चक्रे विपदाकुलानि ॥ ८ ॥

अशेषभूपालविशेषकाभ के नाम ते क्षोणिभुजः क्षमायां ।
स स्वोजसा त्रासितबाहुजानां वृंदैर्दरीः पूरितवान्न येषां ॥ ९ ॥

य: संगरे संगररंगवेदी क्षात्रं क्षणाद्वेश्म नयन् यमस्य ।
किं भार्गवीयं पुनरेव जात इत्याकुलैर्वीरकुलैर्व्यतर्कि ।१० ॥

अयं समागादयमाः समागाज्जना इति स्फारितलोचनाब्जं ।
दिशो दशापि प्रविलोकयंतो यतो भयेनानिमिषीबभूवुः ॥ ११ ॥

उद्वास्य शस्यान्यपि भूपतीनां यस्त्रैपुराणीव पुराणि शंभुः ।
अतिष्ठिपत् द्विट्कुलशूल मूल-स्थाने प्रधानां निजराजधानीं ॥ १२ ॥

निःकारणं दारुणवैरभाजा तेनाभिभूता नृपभूभुजोमी ।
समैयरुस्त्वां शरणं शरण्य मतो भवानेव परं प्रमाणं ।। १३ ।।

इत्येतदीयां विनिशम्य वाचं वाचयमानामपि कोपकत्रीं ।
आकृष्य कूर्चं तरवारिमुष्टि-पठिष्ठनाभात्करवारिजेन ॥ १४ ॥

मयूरबंधेन निबंध्य नैनं पादारविंदे यदि वः क्षिपामि ।
जातोन्वये तर्हि न चाहमाने इति प्रतिज्ञामकरोन्नरेश: ।। ९५ ।।

ततस्तत: श्रीः शुभकारिसर्व-ग्रहे विलग्ने विजये च योगे ।
चचाल चंचन् प्रतिपंथिमाथ चिकीर्षया व्याकुलचिंत्तवृत्तिः ॥ १६ ॥

पौरैणपोताभदृशः प्रयांतं प्रधिक्षियुस्तं प्रति यान् कटाक्षान् ।
मांगल्यहेतोः स्म भवंति तस्य त एव दूर्वाक्षतकांतिभाजः ।। १७ ।।

निरंतरप्राप्तमहाप्रसाद-विशुद्धये शुद्धधियः प्रकामं ।
करस्फुरत्स्फारतरासिदंड-स्फराः प्रचेलुर्वरवीरवारा ॥ १८ ॥

द्यावापृथिव्योरुदरंभरीणि प्रोत्तुंगरंगद्गजगर्जितानि ।
अपि द्वयानां धरणीधराणां सत्त्वानि चकुर्विधृताधृतीनि ॥ १९॥

प्रतापसूर्येऽभ्युदितेदसीये साध्यं किमेतेन बतोद्यतेन ।
इतीव तीव्रद्युतिमुद्यतश्रि-सैन्योत्थरेणुस्तिरयांबभूव ॥ २० ॥

२०
[ सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

रजोव्रजै र्वाजिखुराभिघातो-त्यैर्जानुदघ्रत्वमपि प्रयाताः ।
मदोदकैः सैन्यमतंगजानां वंशद्वयस्यः सरितो बभूवुः।। २१ ॥

इति प्रयाणैः कृतवैरिवारः प्राणप्रयाणैर्नृपतिः किंयद्भिः ।
वसुंधरां भूरितरामतीत्याऽभ्यवेष्टयत्तच्छकराजदेशं ॥ २९ ॥

आजग्मिवांसं तमुपस्वदेशं चरैरथाकर्ण्य शकेश्वरोपि ।
संनह्य सैन्यं रिपुदत्तदैन्यं भेजेभ्यमित्रत्वमवार्यवीर्यः ।। २६ ।। द्य

कोदंडदंडद्युतिमंडितांगाः कटीतटाबद्धबृहन्निषंगाः ।
सूक्ष्माक्षिलक्षीकृतवैरिवीराः पृष्ठेनिरीयुर्यवनप्रवीराः ॥ २४ ॥

प्राक् रेणुजालानि ततः करेणु-कुंभभ्रमत्षट्पदइांकृतानि ।
ततो भटानां स्फुठासिंहनादाः सैन्यद्वयस्याप्यमिलंस्तदानीं ॥ २५ ॥

परस्परालोकनितांतजात-प्रसृत्वरायल्लकवेल्लदंगा ।
नानास्फुरद्धेतिभृतः प्रवीराः प्रतेनिवांसो रणरंगलीलां ॥ २६ ॥

मणीचकानीव महीरुहाणां क्षिपन् यशांसि द्रुतविद्रुतानां ।
क्वौ मरुत्वान् भटराजराजि-करांबुजत्यक्तपृषत्कजन्मा ॥ २७ ॥

मिथः समानाक्षिनिरीक्षणेन प्ररूढगूढप्रतिघा इवीच्चैः ।
घदैकदेशीयभटास्सुशोभा-श्वानामयुध्यंत हठात्तदानीं ॥ २८ ॥

दंतावलस्य प्रषरं प्रविश्य कश्चित्तदाघातकलाविपश्चित् ।
क्षुर्या विदार्योदरमुग्रवीर्यो विलोठयामास तमांशु भूमौ ॥ २९ ॥

उत्प्लुत्य कश्चित्तरसा रसाया आरूढवांस्तुंगकरींद्रकुंभं ।
लांगूललीलायितखङ्गदंड एणारिलीलां कलयांबभूव ॥ ३० ॥

कश्चित्स्पदात् स्पंदनमापतंतं धृत्वा करी काकमुखे सुखेन ।
अवाप्य सद्यो भ्रमिमंतरिक्षे प्रास्फालयत्संगरभूशिलायां ॥ ३१ ॥

प्रक्षिप्य पश्चात्करमुग्रवेगात् उत्पादितस्पंदनकैतवेन ।
योद्धुं स्वयं पंट्टिशमादधान इवेतरोभात्पदगै रमेभः ॥ ३२ ॥

चीत्कारमांकर्ण्य मतंगजानां वित्रस्यतः कोपि तुरंगमस्य । ।
उष्णीषखंडेन पिधाय कर्णावपूपुरतैः सममाहवेच्छां ॥ ३३ ॥

३]
२१
पृथ्वीराजसंग्रामवर्णनम्

हंतुं कुधा दंतिनमापतंतं अरुंतुदाग्रैर्युधि दद्भिरेव ॥
प्रत्यर्थिना लूनभुजद्वयोन्यो दशन् प्रतेने नययुद्धमेव ॥ ६४ ॥

सन्नाहसंधावभिजातगात्र-प्रभेदने किं कुतुकं भटानां ।
मनोपि तेषां परमाणुरूप मभेदि यत्तैः करलाघवेन ॥ ३५ ॥

तदा विपत्तौ पितरः सुतानां प्रमोदपूरं युधि लेभिरे यं ।
अपुत्रिणामप्यजनिष्ट तेषा मेतच्छतांशोपि न जन्मकाले ॥ ३६ ॥

अयोद्भटैश्चारभटैस्तुरष्का श्चंडासिदंडैरभिताड्यमानाः ।
नेशुः समंतालगुडप्रपातै र्यथा कुलान्येकविलोचनानां ॥ ३७ ॥

स्यात्येष यंत्रांतरसंस्थितानां यादृश्यवस्था हरिमंथकानां ।
तादृश्यभूद्भूपतिचाहमान-रणाश्रयाणां यवनेश्वराणां ॥ ३८ ॥

दृष्ट्वा विशीर्ण युधिजीर्णकल्प मिवात्मनीनं शिबिरं शकेशः ।
क्रोधादधाविष्ट महिष्टमुष्टि-धृतासिदंडः स्वयमाशुचंडः ॥ ३९ ॥

तमापतंतं प्रसमीक्ष्य चाह-मानोप्यधावद्धृततीव्रवेगः ।
अंतःस्फुरत्क्रोध कृशानुकीला-नुकारिरागारुणदारुणाक्षः ॥ ४० ॥

करोदरोद्भासिमहासिदंड‌-छलोल्लसत्पुष्करदुर्निरीक्षेौ ।
अभ्युद्यतौ वन्यगजौ किमेतौ वितर्क्यमाणाविति वीरवारैः ॥ ४९ ॥

प्रपूरयंतौ भुवनोदराणि पादाभिघातप्रतिजातशब्दैः ।
मिथः प्रहारप्रथनप्रवीणौ युद्धं चिरायातनुतां क्रुधा तौ ॥ ४२ ॥

एवं नृदेवो युधि युध्यमान प्रसह्य किंचिच्छलमाकलय्य ।
शकाधिराजं विनियम्य सम्य गपूपुरत्स्वां विधिवत्प्रतिज्ञां ।। ४३ ।।

महीमहेंद्रान् शरणागतांस्तान् स्वे स्वेधिकृत्वा विषये नयेन ।
ततः स मानी निजराजधानी मापद्विमानीकृतशत्रुजातः ॥ ४४ ॥

वासांसि दत्वा सुरलोकलोभिमहांसि तस्मा इति राड् मुमोच ।
हा तत्र को नाम पुनर्विधित्सु रमामया संगरमेवमुच्चैः ॥ ४५ ॥

पृथक् पृथक् संगररंगभंग्ये-त्यं सप्तकृत्वः क्षितिवासवेन ।
विनिर्जितोसौ यवनावनीशो मम्लौ च जग्लौ च भृशं नृशंसः॥ ४९ ॥

२२
[ सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये


अथासहस्तं स्वबलच्छलाभ्यां जेतुं शकेशः शकचक्रकेतुं ।
बलाभिलाषी प्रचचाल चंद्र इव ग्रहेशं प्रति षर्प्परेशं ॥ ४७ ॥

कांबोजलंगाहयभीमभिल्ल-बंगादिदेशाधिपपेशलश्रि ।
शिष्टाष्टलक्षप्रमितमिताहि-कांतत्वराजित्वरवाजिराजि ॥ ४८ ॥

संपादितारातिविपत्तिपत्ति-केव्याकुलं शौर्यकलं बलं स्राक् ।
उक्तात्मवतर्ताय नृपाय तस्मै घटैकदेशीयनृपो ददेऽथ ।। ४९ । ।

सद्यस्ततोऽसौ प्रसरत् प्रसादात् साम्राज्यमासाद्य सहाबदीनः ।
न केनचित् ज्ञातचरः समेत्य जग्राह दिल्लीमतिविग्रहेण ॥ ५० ॥
ततो भियाभ्यस्तपलायनानां हताहता हेति कृतारवाणां ।
भग्नप्रभाणां मुखतो जनानां समागमं शचुपतेर्निशम्य ।। ५१ ।।

रणे मयासौ शतशो जितोपि किं चापलं बाल इवातनोति ।
वहन्नहंकारमिति क्षितीशः प्रचेलिवांस्तुच्छपरिच्छदपि ॥ ५२ ॥ युग्मं

प्राग्लग्रतद्धस्तभृशानुभूत--भीस्तं समीक्ष्येति शकः प्रदध्यौ ।
अस्माकमेकाक्यपि नैव जेतुं शक्यो मृगाणामिव पंचवक्त्त्रः ।। ५३ ।।

ततो निज्ञीथे निभृतांधकारे संप्रेषितैः प्रत्ययितैः शकेशः ।
अबीभिदत्पुष्कलनिष्कदानै स्तस्याश्वपालं सह तौर्यिकै सः ।। ५४ ।।

दिष्ठया समेता ध्रुवमस्मदुक्ता यास्यंति वेश्मानि परं निजानि । ।
हन्मो वितन्मोद्य दृढं स्वराज्य मित्युक्तियुक्तिप्रथका मिथोपि ।। ५५ ।।

आकाशशेषे तुहिनांशुबिंबे प्रकाशकल्पेऽतुहिनद्युतौ च ।
शका समंतान्निभृतं समेत्य पृथ्वीपतीये शिबिरे निपेतुः ।। ५६ ।। युग्मं

गृहाण शत्रं निगृहाणं शीघ्रं प्रयात एवैष शक्रोऽग्रतस्ते ।
आहन्म एतान्निहता बतैतै रित्यं भटभोद्भटवाक्यचित्रे ॥ ५७ ॥

प्रवर्तमाने समरें समंता च्छकेशनुन्नेन तदाश्वपेन ।
तुरंगमस्तेन नृपाय नाटा-रंभाभिधानो श्वयते ददे सः ॥ ९८ ॥

३]
२३
पृथ्वीराज संग्रामवर्णनं


तमश्वमारूढममुं विभाव्य शंकात्तचित्ता अथ तौर्यकास्ते ।
अवीवदन् वीरवरप्रियाणि मृदंगभरीपटहादिकानि ॥ ५९ ॥

अभ्युन्नतांभेाधरधीरगजि-वितजिनं तूर्यरवं निशम्य ।
प्रनर्त्तितुं बर्हणवत्प्रवृत्ते तार्क्ष्ये विलक्षः क्षणमास भूपः ।। ६० ॥

भज स्थिरत्वं व्रज मा विषादं इत्युक्तिभाजो यवना जवेन ।
किं कार्यंता मूढममुं तथास्य सवेष्टयन् द्राक् चटका इवाहैिं ॥ ६९ ॥

भुवं स्पृशन् दक्षिणपादजान्वं-गुष्ठेन चाकुंचितवामपादः ।
वहन् कृपाणावरणं च हस्ते ऽथोत्प्लुत्य सप्तेर्निषसाद भूमौ ॥ ६२ ॥

भंग्या भ्रुवः कांश्चन कांश्चिदुग्रा-सेर्वेल्लनैः कांश्चन सिंहनादैः ।
वित्रासयन् चित्रविधायि युद्धं चिराय चक्रे भटचक्रशक्रः ॥ ६३ ॥

पृष्ठे शकस्तावदुपेत्य कश्चित्प्रक्षिप्य कंठे धनुराततन्यं ।
अपीपतद्भूपतिमाशु पश्चात् संभूय सर्वे तरसा बबंधुः ॥ ६४ ॥

अथ स धरणिकांतः सद्गुणालीनिशांत:
प्रतिहतखलजातः प्रौढराढावदातः ॥
विधिविलासितयोगादाप्तबंधः शकेंद्रात्
द्विरपि रतिमहासीद्भोजने जीवने च ॥ ६५ ॥

यवनाधिपदेशमनुप्रहितं विभुनै[व] पुरोदयराजभटं ।
समुपेतमवेक्ष्य तदा शकराद् प्रविवेश पुरीमुररीकृतभीः ॥ ६६ ॥

कष्टं निशम्योदयराज र्इशितुः प्राप्तं तथा नाह मभूव मित्यय ।
मूर्धानमुच्चैरधुनोन्मुहुर्मुहुः शल्यं तदुद्धर्तुमिव स्वतो हृदः ।। ६७ ।।

संत्यज्यैनं व्यसनपतितं स्वामिनं चेद्द्गजामि
क्रीडां व्रीडा कलयति तदा गौडगोत्रे सुखं मे ।

इत्थं ध्यात्वा शकपतिपुरीं संनिरुध्याभितोसौ
तस्थौ पक्षद्वयमनुदिनं युंध्यमानो हठेन ।। ६८ ।।

म्लेच्छावनीपमिममेवमन्यदा कश्चिज्जगाद सविषादमानसः ।
त्वामेष केोऽमुचदनेकशो रणे त्वं नैकवेलमपि हा जहास्यमुम् ॥ ९९ ॥

धर्मोचितामपि तदेति तद्गिरं श्रुत्वा भृशं स कुपितो नृशंसधीः ।
उच्यंत एत इत एव विद्रव-द्राजज्ञकोपनिषदस्तमित्यवक् ॥ ७० ॥

वीरेंद्रेष्वथ दत्तदृष्टिषु धरापीठे ह्रिया स्राक् सतां
सांद्राश्रुस्तुतिसिक्तशोकलतिकाकंदेषु वृंदेषु च ।
आनीयैष नृपं तमुग्रतररुट् दुर्गातरे चीचय-
त्कार्याकार्यविचारणांधबधिरा हाहाऽधमाः सर्वतः ॥ ७९ ॥

शैवा य “च्छिव” मामनंति “सुगतं” बौद्धा यदाचक्षते
“सर्वज्ञं” यदुदाहरंति नितमामर्हन्मते छेकिलाः ।
तद्ब्रह्माद्भुतचिन्मयं स्थिरमनास्तत्र स्थितोसौ स्मरन्।
पृथ्वीराजनृपो नृपालितिलको लेभे शिवं शाश्वतं ॥ ७२ ॥

पृथ्वीपतेरिति विनाशगतिं निशम्य
दूनः स गौडकुलपंकजबालसूर्यः ।
स्थानं निजं तदुपगम्य बलं स्वयं च
युध्वा दिवस्पतिपदं तरसाससाद ॥ ७३ ॥

अधिगत्य भूपतिविपत्तिमिति स्रवदश्रुमिश्रनयनस्तदनु ।
विहितौर्ध्वदैहिक इलामखिलां स्वकरे चकार हरिराजनृपः ॥ ७४ ॥

यन्नामप्रतिवर्णसंश्रुतसुधापूरापतद्यद्यशः
कर्पूरोरुरजोभरप्रसृमराविर्भाविपंकाकुले ।
वाणीनां पथि नाभजंत पथिकीभावं यदीया गुणा
औदार्यप्रमुखाः किमद्भुतमहॊ तत्तत्कवीनामपि ॥ ७५ ॥

यत्पाणिं सरसीरुहं किल रमा भेजेऽसिदंभाच्च तां
रागादन्वगमत्स्वयं हरिरभूत्सूनुः प्रतापस्तयोः ।
यः श्रुत्वाऽग्रजवैरिणं स्मररिपुं कोपात्तयाऽतीतपत्
नालं दूरयितुं यथा क्षणमपि स्वस्मात्स गंगामभूत् ॥ ७६ ॥

भूचक्रे स्वयशोद्रितुंगशिखरादभ्युद्गतैरंशुभि-
र्ब्रह्मांडाहतिभमवेगविधुरैः पश्चान्निवृत्तैः पुनः ।

३]་
२५
पृथ्वीरासंग्रामवर्णनम्

देवानामपि कुंभजन्ममुनये दातुं किमर्थं व्यधात्
नित्योल्लासिवेिकासिकाससुभगं भूष्णुश्रियं यो दिवम्। ७७ ।।

विधुरतिविधुरश्रीर्निस्तरंगा च गंगा'
कनकगिरिरगौरस्त्यक्तगर्वश्च शर्वः ।
कुमुदममदमैंद्रः सिंधुरो नोद्धुरोजा
भजनि लसति विष्वग्द्रीचि यत्कीर्तिपूरे ।। ७८ ।।

यान् यान् व्यत्यगमन्नृपान् कृतनतीस्ते ते प्रकाशं ययु-
र्यान् यान् प्रत्यचलच्च भेजुरभितस्ते ते क्षणान्म्लानतां ।
यस्य क्षोणिपतेः प्रतापवसतेर्दिग्जैन्नयात्रोत्सवे
सेना कापि न वा व्यराजततमां संचारिणी दीपिका ॥ ७९ ॥

कर्तुं दिग्जयमुद्यतस्य निखिलं क्षोणीतलं क्रामता-
मश्वानां गतिभंगता मुपनयन् वेगोत्तरं धावतां ।
वारांराशिरसावजायत तमां यस्यांतरायः कवे-
र्वाचां वाच्यविचारभास्वररुचां गोष्ठीशठानामिव ॥ ८० ॥

हत्वानेन विपक्षभूमिपतयः स्वर्वैभवं लंभिता
अस्येमामुपकारितां स्वहृदये संभाव्य तेपि क्षणात् ।
सच्चकुर्गजवाजिराजिवसुधाकोशादिदानैरमुं
वंध्यं सारपरोपकारजनितं पुण्यं न शत्रावपि ।। ८९ ।।

हुत्वा यो निजकोपपावकमुखे द्विङ्वीरहव्यं शुचा
कंदत्तद्रमणीविलोचनगलद्भाष्पांबुभिर्भूरिभिः ।
भूचक्रेऽत्र तथातिवृष्टिमनिशं प्रोल्लासयामासिवान्।
आशिश्राय यथाविनाशमचिरादन्यायबीजांकुरः । ८२ ॥

इति श्रीजयसिंहसूरिशिष्यमहाकविश्रीनयचंद्रसूरिविरचिते श्रीहम्मीरमहा
काव्ये वीरंकेि श्रीपृथ्वीराजरांग्रामवर्णनो नाम तृतीयः सर्गः ॥



२६
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

अथ चतुर्थः सर्गः



कुर्वन् कुवलयोल्लास मसंतापकरैः करैः ।
वेला इव तुषारांशुः स प्रजा अभ्यवीवृधत् ॥ १ ॥

राज्यं निर्विशतेऽन्येद्यु र्हरिराजमहीभृते ।
प्रीतिव्रततिवृद्ध्यर्थं श्रीगुर्जरनरेश्वरः ॥ ९ ॥

विस्फुरच्छुक़संबंधाः समुन्नतपयोधराः ।
वर्षा इवोल्लसद्धर्षाः प्रेषयामास नर्त्तकीः ॥ ३ ॥ युग्मं

अन्यदा स्फुरितोदार-स्फारशृंगारभासुरे ।
नृपे च नृपलोके च स्फीतप्रीतौ निषेदुषि ॥ ४ ॥

वाद्यमानेषु वाद्येषु तालमेलमनोहरं ।
गायनेषु च गायत्सु कोकिलालापकोमलं ।। ५ ।।

दृढयौवनसोपानाः श्रृंगाररसवारयः ।
विस्फुरद्द्नालसेवाला विलासोल्लासवीचयः ॥ ६ ॥

पीनस्तनोल्लसत्कोका विस्मेरवदनांबुजाः ।
चलदृक्पृथुलोमानः सुमेषोर्दीर्घिकां इव ॥ ७ ॥

वात्याव्यतिकराद्धूत-कदलीदलवत्तनुं ।
वेल्लयंत्यो भ्रमंतश्च चक्रजीविकचक्रवत् ॥ ८ ॥

कदाचिद्भुजयोर्मूलं कदाचिन्नाभिमंडलं ।
कदाचन कुचोन्नत्यं दर्शयंत्यो मुहुर्मुहुः ॥ ९ ॥

लसल्लावण्यलीलाभि र्लोकलोचनलोभनाः ।
मूर्त्ताः (कंदर्प) दर्पास्ताः प्रावर्तत प्रनर्तितुं ॥ १० ॥

सप्तभिः कुलकं
तस्यांजननमेवासी दासां लावण्यवारिधौ ।
मग्रे दृग्मनंसी यस्य निर्यातुं शक्ततां गते ॥ ११॥

४
२७
तज्जन्मवर्णनम्

इति तासां स्फुरद्भासां नाट्यं पश्यन्नहर्निशं ।
क्षणमात्रमपि त्यक्तुं नालंभूष्णुरभूदयं ॥ १९ ॥

ततोऽसौ गीतनृत्तादि-दक्षदानपरायणः ।
मितंपचत्वं शिश्नाय सेविनां जीविकार्पणे ॥ १३ ॥

वार्तामलभमानास्ते तस्य सेवामहासिषुः ।
स्वार्थसिद्धिं विना कोपि किं स्यात्कस्यापि सेवकः ॥ १४ ॥

राज्यस्थितिं तथाभूतां दर्शंदर्शं प्रजा अपि ।
विरज्यंतेस्म तस्मात् स्राग् स्त्रितमा दुर्भगादिव ॥ १५ ॥

एतत्स्वरूपं विज्ञाय प्राग्वैरी शकनायकः ।
ससैन्योभ्येत्य दिल्लीतो देशसीमानमानशे ॥ १६ ॥

काकनाशं ततो भीत्या प्रनष्टजनताननात् ।
सौख्यसर्वंकषं श्रुत्वा गमनं शत्रुभूपतेः ॥ १७ ॥

आरभ्य पृथ्वीराजेंद्र-नाकलोकाप्तिवासरं ।
अकृत्यमिति संत्यक्त-३ाकाननविलोकनः ॥ १८ ॥

सांतःपुरपुरंधीक स्नतोसौ ज्वलने विशत् ।
भाविनी यादृशी कीर्ति र्मतिः स्यात्तादृशी नृणां ॥ १९ ॥
त्रिभिर्विशेषकं

नाकलोकं पृणे ऽमुष्मि न्नग्लासीत्तत्परिच्छदः ।
अस्तंगते जगद्दीपे स्मेरः किं कमलाकरः ॥ २० ॥

अपुत्रत्वेन भूभर्तुः शत्रोरागमनेन च ।
चिंताचांतहृदो बाढं मंत्रयंति स्म मंत्रिणः ॥ २९ ॥

अपत्यं भूपतेर्नास्ति भटा न च रणोद्भटाः ।
विंपक्षस्तु महावीर्यः कथं रक्षिष्यते पुरं ॥ २२ ॥

तत् त्यक्त्वा नीवृतं यामो रणस्तंभपुरं प्रति ।
सूरोपि बलवैकल्यात् श्रयेत् द्वीपांतरं न किं ॥ २३ ॥

२८
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

तत्रास्ति पृथ्वीराजस्य प्राक् पित्रातो निरासितः ।
पौत्रो गोविंदराजाख्यः स्वसामर्थ्र्यात्तवैभवः ॥ २१ ॥

स्वस्वामिवंशकासार-हंसं तं भूपमाश्रिताः ।
कीर्त्तिपात्रीभवंतोऽव-तिष्ठेम ह्यकुतोभयाः ॥ ९५ ॥

मंत्रयित्वेति भूपीयं सर्वं कोशबलादिकं ।
सहादाय चलंतिस्म रणस्तंभपुरंप्रति ॥ २६ ॥

दावपावकवत् वार्क्ष्र्यं ज्वालयन् देशमुद्वसं ।
शकः पश्चादुपागत्या ज्जयमेरुपुरं ललौ ॥ २७ ॥

अथ प्राप्य रणस्तंभं पुरं गोविंदभूपतेः ।
समगंसत ते सर्वे वृत्तांतं च न्यगादिषुः ॥ २८ ॥

पितृव्यस्य तथाभूतं मृत्युं श्रुत्वा धराधिपः ।
वाचामगोचरं कष्टं कलयामास मानसे ॥ २९ ॥

स्मृतिस्मृतिपरित्यक्त-शोकः कृत्वौर्ध्वदैहिकं ।
धीसत्वांस्तान् यथायोग्य-कार्येणायोजयन्नृपः ॥ ६० ॥

पराभवन् द्विषच्चक्रं प्रभवन् न्यायवृद्धये ।
सौख्यं चानुभवस्फीतं स प्रजाश्चिरमन्वशात् ॥ ३१ ॥

गोविंदे दिविषद्दृंदे संचारयति चातुरीं ।
तानवं शात्रवं निन्ये श्रीमद्वाल्लण भूपतिः ॥ 32 ॥

घनवत् समरे यत्र शरासारं वितन्वतिं ।
नाशेनैवा ऽभवद्व्यक्ता रिपूणां राजहंसता ॥ ३३ ॥

वर्षत्यपि भृशंवाण - धाराभिर्द्धनुर्घने ।
चित्रं विच्छायतामेव भेजिरे शत्रुभूभृतः ॥ ३४ ॥

सत्वरं जित्वरं वीक्ष्य समरे यमरिव्रजाः ।
अभिलेषुः सपक्षत्वं न वरं नाशहेतवे ॥ ३५॥

नाम्नि धाम्नि च संक्षेपं विधित्सन् यो विरोधिनां ।
अवनीपालतां हित्वा द्राग् वनीपालतां ददौ ॥ ६६ ॥

४
२९
तज्जन्मवर्णनम्

स दानभोगौ गोचक्र-मंडनौ पापखंडनौ ।
उभावभूतां तत्पुत्रौ सूर्याचंद्रमसाविव ॥ ३७ ॥

गुणश्रेष्ठस्तयोर्ज्येष्ठः ख्यातः प्रल्हादनाह्कयः ।
द्वैतीयीको द्वितीयश्री र्वाग्भटः प्रतिपद्धटः ॥ ३८ ॥

समं वितन्वतोः क्रीडां सममभ्यस्यतोः कलाः ।
अवर्द्धिष्ट तयोः प्रीती रामलक्ष्मणयोरिव ॥ ३९ ॥

वीक्ष्याऽन्यदा नृपो सूर्ध्नि पलितं करणीं जरां ।
शपतिस्माऽशु भोगेभ्यो योगेभ्यः श्लाघते स्म च ॥ ४० ॥

ततोनुशास्य विधिना भूपः पुत्रावुभावपि ।
न्यधात् प्रल्हादनं राज्ये प्रधानत्वे च वाग्भटं ॥ ४१ ॥

स्वयं स्थित्वा किंयत्कालं तयोः प्रीतिमिवेक्षितुं ।
प्रांते स्मरन् परब्रह्म बभूवे दिविषत्पदं ॥ ४२ ॥

कृत्वौर्ध्वदैहिकं वप्तु स्ततः प्रल्हादनों नृपः ।
अरंजयत्प्रजा नाठ्यो-पनिषज्ञो यथा सभाः ॥ ४३ ॥

भास्वत्यभ्युदिते यस्मि न्नासत्यजनि कर्त्तरि ।
सपक्षैश्च विपक्षैश्च कौतुकं कौशिकायितं ॥ ४४ ॥

विशामीशे दशाऽप्याशा जेतुं यत्र कृतोद्यमे ।
वैरिणो जीवितं बातुं द्विधापि प्रधनं जहुः ॥ ४५ ॥

बलिध्वंसोल्लसद्धामा शयशायिसुदर्शनः ।
विंष्वक्सेनोपि यश्चित्रं न भेजे दानवारितां ॥ ४६ ॥

उत्सलदूलिंविज्ञात-खुराग्रक्षुण्णभूतलाः ।
त्वरया वायुविस्फूर्ति-जित्वरा स्तुरगा बभुः ॥ ४७ ॥ .

मुदान्यदा स दावाग्नि-प्रतापश्वापविद्गुरुः ।
विधित्सुः पटुमाखेटं निरगान्नगराद्बहिः ॥ ४८ ॥

आजानुलंबि सुस्थूल-नीलीचीवरधारिणः ।
चेलुः पदातयो मूर्त्ता भयानकरसा इव ॥ ४९ ॥
 

३०
[ सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

स्तंब्धोर्ध्वकर्णाः सुस्निग्ध-वर्णाः स्वर्णाग्रकंठिकाः ।
चाक्षुषा मातरिश्वान इव श्वानश्यकासिरे ॥ ५० ॥

वाहिंनीशतसंश्लेष-बहलैः प्रचलद्वलैः ।
समुद्रैरिव कल्पांत-भ्रांतैर्विव्हलयन्निलां ॥ ५१ ॥

विंस्मेरसुमनोबाण-करवीरमनोहराः ।
नारीरिव वनीर्वीक्ष्य नृपोभूद्रंतुमुन्मनाः ॥ ५२ ॥

बलभद्रास्ततः केपि हरिमार्गानुसारिणः ।
केचिच्छशधरादृष्ट -सिंहिकासुतविक्रमाः ॥ ५३ ॥

केचिच्छिवानुगा रौद्रा वृषोल्लंघनजांघिकाः ।
अंतर्वणं विशंति स्भ भटा आखेटलंपटाः ॥ ५४ ॥

द्विधापि पृष्ठदानेन सन्नपः कोपेि सिंहयोः ।
यशोमृतं पिबन्नतः स्थितः क्रोडं व्यडंबयत् ॥ ५५ ॥

मत्स्वामिवल्लभां शश्वद्वसुधां चंखनीत्ययं ।
इति प्रकुपितः कोपि वराहं मध्यतो ऽच्छिनत् ॥ ५६ ॥

त्वन्नेत्रकांतिचौरोयं यथारुचि विधीयताम् ।
इति कश्कित्प्रियाप्रीत्यै मृगं बध्वा समाग्रहीत् ॥ ५७ ॥

निघ्नन् पुरः स्थितं सिंहं हत्वा पृष्ठागतं परं ।
लेभे काकाक्षगोलस्यो-पमानं कस्यचित्करः ॥ ५८ ॥

तत्कटीदर्शनादाशु प्रियां संस्मृत्य कश्चन ।
न हातुं न प्रहंतुं च सिंहमासीत्क्षणं क्षमः ॥ ५९ ॥

व्यात्तवक्त्रे करं क्षिप्त्वा छित्त्वा केसरिणः शिरः ।
उदांचितभुजो बाहु-त्राणवत्कोप्यदीदृशत् ॥ ६० ॥

निजिघांसुं मृगीं कंचिन्मृगो दृष्ट्वातिकष्टितः ।
स्वयमासांतरावर्ती कटास्नेहकटाक्षितं ॥ ६९ ॥

वंचयित्वायं दाक्ष्येण कोपि दृग्गोचरं हरेः ।
पृष्ठमारूढवान् सिंह--यानलीलायितं दधौ ॥ ६९ ॥

४
३१
तज्जन्मवर्णनम्


कृत्वातिसिंहस्थामप्राक्-पश्चाच्छस्त्रेण पातितः ।
वराहो रारटीतिस्म स्वभावः खलु दुस्त्यजः ॥ ६३ ॥

नृपोपि वर्षन् हर्षेण शरासारैररुंतुदैः ।
श्वापदानापदाक्रांता न्कुर्वन्गच्छन् यदृच्छया ॥ ६४ ॥

क्वचिद्गिरिणदीतीरे स्फुरच्छरवणांतरे ।
पारींद्रमेकमद्राक्षी न्निद्रामुद्रितलोचनं ॥ ६५ ॥

युग्मं
उत्साह्य भूपो विज्ञात-शरसंधानमोक्षणः ।
निर्ममे दक्षिणेर्म्माणं तं पारींद्रं विनिद्रितं ।। ६६ ।।

तेनैवोत्साहनादेन कुतोपि कुपितोन्यतः ।
तावत्परः स्फुरत्फालः सिंहः संहतविक्रमः ।। ६७ ।।

जग्राह भूपतेरंसं प्रांशुं तीव्राग्रदंष्ट्रया ।
उरोविदारं रांज्ञापि क्षुर्याऽसौ प्रतिचस्करे ।। ६८ ।।

युग्मं
दंष्ट्राघातस्रवद्रक्त--धाराभिरभितष्यितः ।
दधौ धातुद्रवश्लिष्ट-शैललीलां क्षणं नृपः ॥ ६९ ॥

ततो दंष्ट्राविषोत्सर्पि-मूर्छाभिर्विव्हलीकृतः ।
यतीवर्द्धि स पापर्द्धि त्यक्त्वागादात्पमंदिरं ॥ ७० ॥

मंत्रवादिगणैर्वैद्य-वृंदैरपि परः शतैः ।
भृशं चिकित्स्यमानोपि नाभूद्भूपः स्वरूपभाक् ॥ ७१ ॥

दुश्चिकित्सतरं ज्ञाखा ऽत्मानं भूपोथ सर्वथा ।
वीरनारायणं पुत्र मभ्यषिंचान्निजे पदे ।। ७२ ॥

पतिष्यच्चाहमानीय राज्यश्रीवल्लिपादपं ।
वाग्भटं च समाहूय सोदरं जगिवानिति ॥ ७३ ॥

शौर्य बुद्धिरविश्वासो राज्यश्रीकारणं त्रयं ।
तदुक्तं स्थावरे स्वापं दुरापं शैशवे पुनंः ।। ७४ ।।

तदस्ति स्वापचापल्ये बाल्येऽसौ वयसि स्थितः ।
अनुशास्यस्तथाकारं यथास्यान्नाहितं क्वचित् ॥ ७५ ॥

३२
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये


दौःशल्येन सुतस्यास्य सशल्य इव वाग्भटः ।
मंदंमंदमथाचख्यौ मन्युगद्गदया गिरा ॥ ७६ ॥

भवितव्यं तु न स्वामिन्निरोद्धुं कोपि सासहिः ।
त्वामिवैनं पुरोपासे सावधानः परं सदा ॥ ७७ ॥

उक्त्वेति वाग्भटे तूष्णीं तस्थुषि क्षितिपाग्रणीः ।
चिकीर्षयात्मनीनस्य सस्मार परमात्मनः ॥ ७८ ॥

राज्ञ्यथांस्तमिते तस्मिन् वीरनारायणो विभुः ।
भास्वानिवासील्लोकानां कमलीलासकोविदः ॥ ७९ ॥

स्वतेजसैव यस्याशु द्विषतः र्पिषतः सतः ।
वृथा मत्प्रतिकर्मेति किमसिः श्यामतामधात् ॥ ८० ॥

बिस्फूर्जद्धुजशौंडीर्य-फणभृद्दष्टवैरिणां ।
यस्य खङ्गलता नाग-दमनौषधिवद्भभौ ॥ ८१ ॥

सोन्यदा प्रमदानेत्र-पावनं यौवनं श्रितः ।
परिणेतुं सुतां कत्स-वाहस्याऽस्त्रपुरीमगात् ॥ ८२ ॥

तत्राभिषेणितो जल्ला-लदीनशकभूभुजा ।
पलाय्यागाद्रणस्तंभं पृष्ठतः सोप्युपागमत् ॥ ८३ ॥

तत्र युध्वा चिरं जल्ला-लदीनः प्रौढपौरुषः ।
विज्ञाय तं छलग्राह्यं निवृत्त्यागान्निजां पुरीं ॥ ८४ ॥

कियत्यथगते काले ततः स शकभूपतिः ।
विजिगीषुच्छलेनामुं दूतेनेत्थमचीकथत् ॥ ८५ ॥

ज्योतिश्चक्रेषु सर्वेषु सूर्याचंद्रमसौ यथा ।
तथावां सार्वभौमा वो भूभृत्सु निखिलेष्वपि ॥ ८६ ॥

तन्नो युक्ता मिथः प्रीतिः पचेलिमफलोदया ।
न च विग्रहविस्फूर्ति र्भिदोलिम तमायतिः ॥ ८७ ॥

सहायं त्वादृशं लब्ध्वा समीरमिव पावकः ।
दंदह्येप क्षणेनैव वैरिवंशान् दृढानपि ॥ ८८ ॥

४]
३३
तज्जन्मवर्णनम्

प्रीतोस्मि तव शौर्येण त्वं मे भ्रातास्यतः परं ।
द्रुह्यामि यद्यहं तुभ्यं कर्त्रे तर्हि शपे ध्रुवं ॥ ८९ ॥

एकवेलं समेतव्यं मिलनाय परं त्वया ।
न चेदहं समाकार्यं स्त्वदादेशवशंवदः ॥ ९० ॥

वक्षःस्थलपुरेशेन विग्रहाख्येन विग्रहैः ।
सुतरां विगृहीतस्य सिसाधयिषतोथ तं ॥ ९१ ॥

ताभिर्दूतोक्तिभंगीभि र्भृगीभिरिव वारिजं ।
चुंबितं चाहमानस्य हृदयं व्यश्वसीत्तमां ॥ ९२ ॥
  
युग्मं
ततोवनीपतिं वीक्ष्य शकसंगमनोत्सुकं ।
रहः संवादयामास वाग्भट: प्रतिभाभठः ॥ ९३ ॥

नयशास्रांबुधेः पार-दृश्वनः का तवौचिती ।
क्रियते दुष्टहृन्म्लेच्छ-संगमाय यदुद्यमः ॥ ९४ ॥

शत्रुर्न मित्रतां गच्छे च्छतशः सेवितोपि सन् ।
दीपः स्नेहेन सिक्तेपि शीतात्मत्वमिपर्त्ति किं ॥ ९५ ॥

प्रचिकीर्षसि चेद्राज्यं जिजीविषसि चेच्चिरं ।
तदा मदुक्तिभृंगीयं नीयतां हृदयांबुजं ॥ ९६ ॥

गुरवो यदि वा संतो हितवाक्योपदेशिनः ।
हेयोपादेयतां तस्या-~भव्यभव्यौ चिकीर्षतः ॥ ९७ ॥

इत्युक्त्वा तत्र तूष्णीके सर्वांगीणकुधांधलः ।
घटयन् भ्रकुठीं भीमां पार्थिवो जगिवानिति ॥ ९८ ॥

अकार्यं यदि वा कार्यं यन्मे रोचिष्यतेतमां ।
करिष्ये तदहं स्वैरं चिंतयान्न कृतं तव ॥९९॥

वाग्भटस्तेन वाक्येन प्राप्तेनेव हतो द्ददि।
ययौ तद्राज्यमुत्सृज्य मालवे सपरिच्छदः॥ १०० ॥

परमप्रीतिगौराणां पौराणामपि भाषितं ।
उपेक्ष्य गर्वादुर्वीशो ययिवान् योगिनीपुरं ॥ १०१ ॥

5 k

३४
[ सर्गः
श्रीहम्मीरंमहाकाव्ये


अंतर्दुष्टो मुखे मिष्टः शकेंद्रोभ्येत्य सन्मुखं ।
महेन महतानैषी दंतःपुरि नरेश्वरं ॥ १०२ ॥

प्रियालपनसारत्वं वनवद्दर्शयन्मुहुः ।
चिरं चकार चेतोस्य चित्रप्रचयचुंबितं ॥ ९०३ ॥

अन्येद्युर्विषयोगेन शकान्नृपममीमरत्।
क्वाप्यकृत्यं प्रकुर्वतः पापा मुह्यंति हंत किं ॥ ९०४ ॥

हतेत्रान्यच्छको बोधि जितमेवाशु राजकं ।
मूले छिन्ने हि सुग्राहं फलाद्युच्चैस्तरोरपि ॥ ९०५ ॥

ततो वाग्भटभूपाल-सूर्येण परिवर्जितं ।
रणस्तंभपुरव्योम व्यानशे शाकतारकैः ॥ १०६ ॥

शकप्रेरणयेहापि जिघांसुं मालवेश्वरं ।
विज्ञाय वाग्भटो हत्वा लली तद्राज्यमूर्जितं ॥ ९०७ ॥

शकातंकपरित्रस्तै र्बाहुजैः शरणागतैः ।
तद्राज्यं प्राज्यलीलाभृ दवर्धिष्ट दिने दिने ॥ १०८ ॥

शके जल्लालदीनेथ षर्प्परैरभिषेणिते ॥
वाग्भटोप्यमिलत्सैन्यं रणस्तंभोद्दिधीर्षया ॥ १०९ ॥

पुन्नागसंगसुभंगाः प्रक्षरन्मदनिर्झराः ।
जंगमावनिभृल्लीलां कलयांचक्रिरे द्विपाः ॥ ११० ॥

खुरोत्खातरजःपुंजै र्विश्वमप्येकरूपतां ।
नयंतो वाजिनां व्यूहा रेजिरेऽद्वैतवादिवत् ॥ १११ ॥

संचरद्रथचक्राणां दिशां कूलंकषैः स्वनैः ।।
शब्दाद्वैतमयीवासी दखिलाप्यब्धिमेखला ॥ ११२ ॥

धृतिहेतिततिस्फीत-शुतिद्योतितदिङ्मुखाः ।
वभुः पदातपो द्वेधा--प्यरिप्राणापहारिणः ॥.११३ ॥

चलदूलभरैर्भोगि-विभुना दुर्धरां धरां ।
सृजन्नधो रणस्तंभं शिबिरं संन्यवेशयत् ॥ ११४ ॥

४]
३५
तज्जन्मवर्णनम्


दृष्ट्वानेकरणोत्सेक-क्रीडद्वीरकुलं बलं ।
दधिवांसोदरोद्रेकं दुर्गस्थाः शकपुंगवाः ॥ ११५ ॥

लोका अपि लसच्छोका बभूवुः पुरवासिनः ।
सौख्यनाडिंधमाः के वा परचक्रे समेयुषि ॥ ११६ ॥

नृपादेशात्ततः स्फूर्ज न्शौर्यावेशा भटव्रजाः ।
दुर्गग्रहाग्रहग्रस्ता अभियोद्धुं डुढौकिरे ॥ ११७ ॥

गोलैष्टकैः कुशीभिश्च प्रभिदंतोप्यनेकशः।
न तेऽलंभृष्णवोभूवन् दुर्गं भेत्तुं मनागपि ॥ ११८ ॥

भटानां शैौर्यचातुर्यं दुर्ग्राह्यत्वं पुरस्य च ।
दर्शंदर्शं नरेंद्रोभू द्विषादाश्चर्यचुंबितः ॥ ११९ ॥

मत्वा दुर्गं बलाऽग्राह्यं सोथ नीतिविदां गुरुः ।
वेष्टयित्वाभितस्तस्थौं निवार्य समराद्भटान् ॥ १२० ॥

निर्यातुं च प्रवेष्टुं चा-शक्नुवंतस्ततो भिया ।
पुरोदरस्थिता लोका लेगिवांसो विषीदितुं ॥ १२१ ॥

वारीण्यदुग्धायंतैक्षु-यष्टीयंतं तृणान्यपि ।
एधांस्यचंदनायंत प्राध्यभावात्पुरांतरे ॥ १२२ ॥

त्रिमास्यामपि जग्मुष्या पुरं रक्षितुमक्षमाः ।
पलायिषत सर्वेपि जीवं लात्वा शकबुवाः ॥ १९३ ॥

भक्तिगौरास्ततः पौरा उपदापात्रपाणयः ।
संजग्मिरे महीशस्य जयशस्य तमद्युतेः ॥ १२४ ॥

नृपोपि तेभ्यो वस्रादि दत्वा कृत्वा च सत्क्रियां । ।
स्वच्छोत्सवोच्छलच्छायं प्रविवेश पुरांतरं ॥ १२५ ॥

सैंहिकेयास्यनिर्मुक्त-चंद्रबिंबविडंबिनीं।
पश्यन्नथारिनिर्मुक्त-रणस्तंभपुरश्रियं ॥ १२६ ॥

गजाश्वस्वर्णरत्नाद्यैर्यथास्थाननिवेशितैः ।
स चकार धरासार-मंदिरं माद्यदिंदिरं ।॥ ९२७ ॥

 
क्रमागतोदयस्थानं भास्वानं लब्ध्वा स वाग्भटः ।
कान्कान्भूमीभृतो नैव पादाक्रांतानरीरचत् ॥ ९२८ ॥
 
निवेश्य देशसीमासु चतुर्दिक्षु बलं निजं ।
सुखं द्वादशवर्षाणि स्वयं राज्यं स तेनिवान् ॥ ९२९ ॥
 
तस्मिन्स्वर्लोकलोलाक्षी-कटाक्षविशिखावलैः ।
वीरयोगव्रतादाप्यां वेध्यतामुपचत्वरे ॥ १३० ॥
 
तन्नंदनो जगन्नेत्रा-नंदनश्र्चंदनद्रुवत् ।
जैत्रप्रतापः श्रीजैत्रसिंहोऽभूद्भूमिवल्लभः ॥ १३१॥ युग्मं
  
समूलकाषंकषिता--ऽन्यायसंतमसोदयः।
तिग्मांशुरिव लोकानां यः प्रियं भावुकोऽभवत् ॥ १३२ ॥
 
सद्वंशस्यापि यच्चाप-दंडस्याहो अनौचिती ।
जग्राह दोषमेवास्य समाजे संगते द्विषां ॥ १३३ ॥
 
बिभ्रत्सदानभोगंत्वं सुमनःश्रेणिसेवितः ।
शचीवरयितुर्लीलां यो भूमिष्ठोप्यचूचुरत् ॥ १३४ ॥
 
कर्णजाहं जगाहाने शौर्ये यद्भुजदंडयोः ।
चकंपिरे शिरांसि स्राक् दृढानामपि भूभृताम् ॥ १३५ ॥
 
यदातंकतमग्रस्ते शत्रुशौर्यनभोमणौ ।
व्यक्तं शोकतमोभासी तन्नारीणां कचच्छलात् ॥ १३६ ॥
 
सद्वंशस्याप्यैकमत्यं न यच्चापस्य यस्य च ।
पृष्ठं यद्युध्यदात्प्राच्यः परेषां न पुनः परः ॥ १३७ ॥

अगण्यपुण्यलावण्य-रसप्रसरसारणिः ।
हीरादेवीति तस्यासी त्प्रेयसी श्रेयसीं गुणैः ॥ १३८ ॥

सौंदर्येण जिता यस्या रतिस्तामेव भेजुषी ।
जगदे वह्निदग्धस्य शरणं वह्निरेव वा ॥ १३९ ॥
 
भुजानां भूभुजाः साकं सा कंदर्परसं भृशं ।
शुभं गर्भं दधातिस्म विस्मयैकपदं सतां ॥ १४० ॥

 
स्वकरांभोजकीनाश-दासीकृतशकासृजा ।
गर्भानुभावतो राज-पत्नी सिस्नासतिस्म सा ॥ १४१ ॥
 
प्रहर्षुलमनः प्रेयः पूरितोद्दामंदौहृदा ।
समये सुषुवे सूनुं सा श्रीरिव सुमायुधं ॥ १४२ ॥

असौ शकासृग्बाष्पूरैः संस्नाप्य धरणीमिमां ।
इष्टातन्मुं - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - सृत्वरैः
अभ्युद्यतसहस्रार्क मिवासीत्सूतिकागृहं ॥ १४४ ॥
 
दिशः प्रसादमासेदुः सुखसेव्यो ववौ मरुत् ।
नभो निर्मलतां भेजे दिनकृद्दिद्युतेतमां ॥ १४५॥
 
विशदं सम्मदं यं त---ज्जनने जनको दधौ ।
शतांशोपि न तस्यासीत् कवीनां गोचरो गिरां ॥ १४६ ॥
 
तज्जनौ स्वर्णधाराभि रवर्षद्भूपतिस्तथा ।
मूलतेपि यथाशुष्य दर्थिरोरववासकः ॥ १४७ ॥
 
कृत्वा दशाहिकमहं विश्वं विश्वसुखावहं ।
हर्षाजूंमीरदेवेति नामामुष्मै पिता ददौ ॥ १४८ ॥
 
मातापित्रोर्दृशः सिचन् स्वदर्शनसुधारसैः ।
सौम्यमूर्तिरवर्धिष्ट स शशीव दिने दिने ॥ १४९ ॥
 
दिनैः कतिपयैरेवा-कृच्छ्रं गुर्वनुभावतः ।
शस्त्रशास्त्ररहस्यानि स स्ववश्यानि तेनिवान् ॥ १५० ॥
 
न तच्छास्त्रं न तच्छस्त्रं न च तज्जनरंजनं ।
सदाशयांबुजे तस्य न यदभ्रमरायत ॥ १५१ ॥

अथाभंगुरश्रृंगार-जीवनं यौवनं श्रितः ।
कासां मृगीदृशां निन्ये वशं दृग्मनसी न सः ॥ १५२ ॥

दृग्द्वंद्वपेयसौंदर्य-श्रीणामेकं तमास्पदं ।
दृष्ट्रा वांछन् पतीकर्त्तुं कामिन्यः का न मानसे ॥ १५३ ।

  
अकृत्रिमालंकृतिराननस्य तस्योत्थिते श्मश्रुलते व्यभातां ।
आधिक्यतो घ्राणयुगाध्वनिर्य-च्छृंगारधारे इव नेत्रपेये ॥ १५४ ॥

केशाः केकिकलापकांतिजयिनो वक्त्रं शशिप्रीतिभित्
कंठः कंबुरिपुः कपाटपटुताविक्षेपि वक्षस्थलं ।
दोर्दडौ परिघापघातनिबिडौ पादौ कृताब्जापदौ
किंकिं रम्यतरं न यौवनपदं प्राप्तस्य तस्याभवत् ॥ १५५ ॥
 
विंध्ये सिंधुरवत् धने विधनवत् ज्ञातिप्रसूनेऽलिवत्
त्यागे याचकवत् गुणे सगुणवन्नपाये महीपालवत् ।
..पाकंदे पिकवच्छ्रुते विदुरवत्पाथोरुहे हंसवत्
तस्मिन् संसृजतिस्म वागविषयां प्रीतिं मनो योषितां ॥१५६॥
 
नारीभिः सुमचाप इत्यमरभूजन्मेति च प्रार्थिभि-
र्गंगाभूरिति सत्यसंगरपरै र्ब्रह्मेति तत्वोन्मुखैः ।
स्वर्भुग्भूरिति योद्धृभिर्यम इति प्रत्यर्थिपृथ्वीधवैः
कैः कैरेष कथं कथं न युवतामध्याश्रितस्तर्कितः ॥ १५७॥

सौंदर्यधन्या अथ सप्तकन्या पित्रा प्रमोदात्परिणायितोसौ ।
चिक्रीड ताभिः सह शश्वदस्तव्रीडं यथा दुश्च्वनः शचीभिः॥१५८॥

हम्मीरादितरावपि क्षितिपतेर्जैत्रस्य पित्र्यानुजौ
जज्ञातेंऽगरुडौ गुहाविव जगज्जैत्रप्रतापोदयौ ।
आद्योभादनयोर्नयोदयदलद्वल्लीवसंतः सुर-
त्राणोन्यः परवीरदारणरणारंभप्रभो वीरमः ॥ १५९ ॥
 
पूर्द्वारार्गलदीर्घपीनभुजभूप्रौढप्रतापज्वलत्-
ज्वालाजिह्वविषावलीकवलितप्रत्यर्थिभूमीधवैः ।
इत्यभ्यस्तनयैस्त्रिभिः स्वतनयैः संसेव्यमानोन्वहं
श्रीजैत्रः क्षितिपः स्म वीरजनकोत्तंसत्वमास्तिध्रुते ॥ १६० ॥

इति श्रीजयसिंहसूरिशिष्यमहाकविश्रीनयचंद्रसूरिविरचिते

हम्मीरमहाकाव्ये वीरांके तज्जन्मवर्णनोनाम चतुर्थः सर्गः समाप्तः॥

अथ पंचमः सर्गः

अथ जैत्रसिंहनृपतौ धरणिं करणिं दिवः श्रितहरेः सृजति ।
उदजृंभतप्रियसुहृत्सुरभिः सुमसायकस्य किल विश्वजितः ॥ १ ॥

पुपुषे ध्रुवं सलयशैलभवोऽनिल एष भोगियुवतिश्वसितैः।
कथमन्ययास्य सहता भवति स्म वियोगिनो झगिति मूर्च्छयितुं ॥२॥

ऋतुराजविक्षणरसान्नितरा मरुणेन न ध्रुव मनोदि रथः ।
कथमन्यथा दधु रमी दिवसा गुरुतां रथांगविहगैकहितां ॥ ३ ॥

अतिदुःसहप्रियसुहृद्विरहैः प्रमदजनैः कथमिवैष स नः ।
महिमा सहिष्यत इतीव निशाः कृशता मधुर्मधुरिताः कृपया ॥ ४ ॥

समुदाचरंति मधुपा मलिना न च निर्मला स्फुरति जातिरिह ।
इति वा बभूव ऋतुराट्समयो नवरं न वल्लभतरो यतिनां ॥ ५ ॥

मलयानिलो मलयजैः सुरभौ सुदृशा मुरोजयुगले विलसन् ।
समुपागतं मलयशैलमहा-शिखराधिरोहण ममंस्त पुनः ॥ ६ ॥
 
अमुना विवर्णितदला मभितो नलिनीं विलोक्य नलिनीदयितः ।
कुपितः प्रहिंतुमिवैष हिमो-च्चय मभ्यगा द्विमवतः ककुभं ॥ ७ ॥
 
स्थलतां प्रयाति गगने पवने-रितपुष्पराजिरजसां पटलैः ।
अचलन् यदर्कतुरगाः शनकै स्तदिवास वासरगणोत्र गुरुः ॥ ८ ॥

मधुकप्रसूनमधुपानवशा दतिमात्रमत्तमधुकृद्युवतेः।
विनिशम्य झंकृतमरं दधिरे कति रे न चेतसि विकारभरं ॥ ९ ॥

सहकारसारतरमंजरिका-ग्रसनोल्लसन्मधुरिमांचितया ।
परपुष्टया कुसुमकांडकरे ऽरचि लीलया प्यखिलमेव जगत् ॥ १० ॥

इय मागतैव शशिनाशिकुहू रथचेयमाव्यलपदन्यभृतः ।
पिककूजितेष्विति न का मुंमुदे विषसाद चाध्वगवधू रसकृत् ॥ ११ ॥

शुकचंचुसंनिभपलाशदल-त्कुसुमानि रेजुरभितीनुवनं ।
शमदंतिनं भृशमुपानयतो वशमंकुशा इव सुमेषुविभोः ॥ १२ ॥

यदि पुष्पितामिह तत्कियतीं श्रियमुद्वहंतु लतिका इतराः।
किमिदं विचिंत्य कृपया सुरभौ विचकास नाभिनवजातिलता ॥ १३ ॥

विकसत्प्रसूननिचयाः शुचयः प्रतिकाननं शुशुभिरे तरुषु ।
प्रथिता हसा इव वनीयुवते र्निजजीवितेशमृतुराजमनु ॥ १४ ॥
 
जलदागमे स्त्रमहिमोल्लसितै रवधीदसौ पथिकलोकवधूः ।
इति पंक्तिबाह्यविहितेव मधौ नवमालती न सुमनस्स्वविशत् ॥ १५ ॥
 
मदनोऽधुनापि परदेशजुषां हृदि नष्टशल्यमभिहंतुमिव ।
कुसुमानि वृंतसुषिराणि भृशं विरचय्य कांडफलतामनयत् ॥ १६ ॥
 
मम नाम नालिकशरा यदि मारुतः सहेत कतरे स्पृशतीः ।
किमितीह नाद्रियत जातिलता कलिकां मधौ मधुसखः स्फुटतीः ॥ १७ ॥

विकसत्प्रियालतरुमंजरिका-रजसारुणैरपि मृगीनयनैः ।
मधुसीधुपानघनरागजुषः सुदृशां दृशः सदृशतां न जहुः ॥ १८ ॥

परिसंचरन्मलयादक्पवन-प्रविकंपिपल्लवकरांबुरुहैः ।
उपगूहनाय वनराजिवधू र्निजकांतमाह्वयदिवर्तुपतिं ॥ १९ ॥

मधुपानतः शिथिलितभ्रमरा भ्रमिरा वभुः प्रतिवनं तरुषु ।
गुलिकांस्त्रकाभ्यसनमुन्नयतो गुलिका इव प्रसवचापविभोः ॥ २० ॥

प्रविलोकनादपि वियोगवशा विदधद्वशा विधूतकंपरसाः।
अनयत्पलाशशिखरी तरसा चरितार्थतां जगति नाम निजं ॥ २१ ॥
 
पदसंगमात्र उपजाततृषो मम निप्रजप्तुरिमकाः प्रसभं ।
गतभर्तृका इति सकोप इवा-ज्वरयन्मुहुर्मुहुरशोकतरु ॥ २२ ॥
 
परिलोभयन् मधुकरप्रकरान् मधुसंगमेन मधुरै र्मधुभिः । तिलकद्रुमस्तिलकवन्निखिले-ष्वपि भूरुहेषु लभतेस्म रुचिं ॥ २३ ॥

अपि तन्मुखाभिषवसेकमृते श्रियमुद्वहन्नतिवचोविषयां ।
अधरीचकार मुदृशामखिला मपि मानसंस्थिति मगो बकुलः ॥ २४ ॥

निजकालमोल्लसितसंजानिता ऽसमयक्षपालिषु वनीततिषु ।
अलभंत चंपकतरोः कलिकाः स्मरराजदीपकलिकोपमिति ॥ २५ ॥

भृशलीनषट्चरणचक्रवशा ऽधिकनीलनीरजदले सरसि ।
कमलै रलंभिविलसत्कमलै र्गगने नवोदितशशांकरुचिः ॥ २६ ॥

मलिनांबुबिंदुतुलनां कलय-द्विकसत्पलाशसुमवृंतमभात् ।
शिरसाऽग्निसाधनतपो रचय न्निव मालतीविंरहतोलियुवा ॥ २७ ॥

कृतवेल्लनामलयदिक्पवनै र्वनवल्लयो रुरुचिरेऽतितरां ।
उपगूहनानि चिरकालभवन् मिथः प्रविरतं - - त्य इव ॥ २८ ॥

सकलत्रिलोकविजयप्रभवं श्रमवारिसंगतमनंगपतिं ।
इव वीजयंत्यभि.वभौ सुरभौ कदलीदलै रनिलसंगचलैः ॥ २९ ॥
 
हृदयेश्वरं भजत मानममुं त्यजताशु नैति समयो हि गतः ।
इति बोधयन्निव कुरंगदृशो रुचिरं चिकूज परपुष्टयुवा ॥ ३० ॥
 
किमु चुंबनं किमथवा मधुरं मधु इत्यसाविव विवेचनकृत् ।
क्षणमंबुजं क्षणमथ भ्रमरी-वदनं चुचुंब मधुकृत्प्रवणः ॥ ३१ ॥
 
विलसद्विलासिनि वसंतऋतौ कुसुमानि कानिचिदिहाविदुषां ।
इदमेददेतदिदमित्प्रवदन् इव इांकृतैर्मधुकराः कतिचित् ॥ ३२ ॥
 
विधृतत्वराणि विदधन्नितरां युवमानसानि दयितानुनये ।
चदुकूजितैः कलरवो मदयन् दयितां चुचुंब परिरभ्य मुहुः ॥ ३३ ॥

विकसत्सुमस्तबकचारुकुचा नवपलवाद्भुतकरक्रमणाः ।
मधुमागताः समवलोकयितुं वनदेवता इव लता व्यरुचन् ॥ ३४ ॥
 
अधिकाधिकं तनुविलेपविधौ प्रमदाभिराद्रियत वह्निशिखं ।
उपकारकारि सुचिरोपनतं सहसैव हेयमिह वस्तु कथं ॥ ३५ ॥

पथिकांगनाजनपरासनजै र्गुरुपातकैरिव नितांतचिताः ।
हविराचितांऽजनघनद्युतयो भ्रमरा बभुः प्रतिवनभ्रमिराः ॥ ३६ ॥

इति वीक्ष्य वीक्षणयुगप्रसभा-हतसंमदं सुरभिकालमिमं ।
परिपृच्छ्य जैत्रजगतीदयितं सहि वीरमाग्रजकुमारवरः ॥ ३७ ॥

अदसीयरूपविलुलोकयिषा-नुग्रहाधिरूढललनावदनैः ।
दिवसेपि विस्फुरदनेकसुधा-करबिंबमंबरतलं जनयन् ॥ ३८ ॥

घनसारसारमृगनाभिमिलन्-मलयद्रुनागजरजःप्रकरैः ।
कृतदेवनो वनविनोदचिकी-रवरोधबंधुरवधूमधुरः ॥ ३९ ॥
 
प्रचलद्दलावलिलसत्पवनं तरुराजिराजितपुरोपवनं ।
प्रययौ स यौवनवयः सव्र..--परिहासभासुरतरास्यशशी ॥ ४० ॥

चतुर्भिः कलापकं


तरुणा लसन्नवनवाभरणा अथ चेलुरर्हतमचेलभृतः ।
मदकृन्मधूत्सवकृतॆ मदनॊ-द्यमदीप्तदीप्तिसुतनूभिरमा ॥ ४१ ॥
 
कृतुभूषयापि वदनांबुरुहः सखि सांप्रतं तव रुरोदिषया ।
कृतमेहि सत्वरममुं दयितं सुतरां प्रसाद्य जहि वैरिमुदं ॥ ४२ ॥
 
इति काचन प्रियसखीवचनैः सुचिरं विमृश्य हृदये निपुणं ।
परिहत्य मानमुपगत्य पतिं विशदप्रसादललितं व्यतनोत् ॥४३॥युग्मं
 
अनुनेतुमन्यतर इंदुमुखीं विविधेंगितानि विदधन्निपुणं ।
परिरभ्यतेस्म तरतैव तया सपूर्वसूचिततदिंगितया ॥ ४४ ॥
 
प्रचलालिकाननमितः कितवो विरहा त्तवांग स किमातनुते ।
प्रविलोकयाव इति कापि मिपादुपनीय तां प्रियतमाय ददौ ॥ ४५ ॥

अनुनेतुमंबुजदृशः पदयोः पतितस्य कस्यचन वेणिरभात् ।
इदमीयमानमभिपाठयितुं कुसुमायुधस्य तरवारिरिव ॥ ४६ ॥
 
अयेि पश्य शस्यवदने मधुरा मधुवासरा झटिति यांति कथं ।
अधुनापि मानमिममादधतीं स्वपराहितं किमु चिकीर्षसि हा॥ ४७ ॥
 
इति कश्चन प्रकुपितां दयिता मनुनीय येषिदनुनीतिचणः ।
उपगूहनं प्रतिपदं वितरन्नचलन्मधूत्सबकृते सुकृती ॥ ४८ ॥
 
न विलोकसे न च ददासि वचः कथमेष जीवतु तवानुचरः ।
इति पीतवल्लभवचा इतरा मदपानतोष्यधिकमाप मदं ॥ ४९ ॥

नवपल्लवाद्धुतकरा मधुपा-वलिवेणिमिद्धसुमगुच्छकुचां । ।
नववल्लभामिव विलोक्य वनीं दधुरुत्सुकत्वमथ रंतुमभी ॥ ५० ॥

तरुणीगणे विकरुणं प्रसवः-वचयं विधातुमभियोगवति ।
तरुभिः प्रकंपितमिव प्रवह---त्पवमानवेल्लितदलालिमिषात् ॥ ५१ ॥
 
प्रविहाय काननसुमान्यभितो निपतद्भिरंबुजधिया वदने ।
भृशमुष्मदिष्णुमधुकृन्निकरैरुदवेजि काचन सरोजमुखी ॥ ५२ ॥

दयितां लताग्रमधिरोहयता क्वच नापिं केनचिददायि तनौ ।
नखरक्षतं यदतनोत्किलितं न मुदं तदीयहृदये कियतीं ॥ ५३ ॥
 
सुमकंदुकौ निजकरग्रथितौ सहसं प्रदर्श्य किल केन च न ।
त्वदुरोजकौ ध्रुवमियत्प्रमितौ वदतेत्यहासि कुपितापि सुदृक्॥ ५४ ॥
 
अयि वल्लभे मधुरगंधमिदं कुसुमं वदन्नितिपरो विदुरः ।
उपनासमाप्य किल सिंघयण-च्छलतः करं न्यधित तामधरे॥ ५५ ॥
 
मुखचुंबनं यदि ददासि सकृत्.प्रददे तदा कुसुममाल्यमिदं ।
गदतीति भर्त्तरि सखीविदितं त्रपया मुदा च समवादि परा ॥ ५६ ॥
 
दयितस्य वृक्षमधिरूढवतः पदमाशु पल्लवधिया विधृतं ।
न चकर्ष नैव च मुमोच परा तदवाप्तिजातपुलकप्रसरा ॥ ५७ ॥
 
पुरतो लताततिषु रम्यतमाः प्रसवाः स्फुरंति ननु चंद्रमुखी ।
इति विप्रलोभ्य दयितामितरो विजनप्रदेशमनयद्रतये ॥ ५८ ॥
 
अयि पश्यतोपि कुसुमस्तबकः क्व गतो ममेति कितवोक्तिपरः।
करसाद्विधाय दयितोरसिजं निजगाद लब्धमिति कोपि हसन्॥ ५९ ॥

अयि पश्यतोपि कुसुमस्तबकः क्व गतो ममेति कितवोक्तिपरः।
प्रममर्द नैकयुवतेः कुचयो र्युगुलं गवेगवेषणपरः--- ॥ ६० ॥
 
तनुवल्लिबद्धनवपुष्पगलन्-मकरंदलुब्धमधुकृन्निकरः ।
परिरभ्यतेस्म तरुकैतवतो ऽतिविदग्धया प्रियतमः परया॥ ६१ ॥
 
फलदाधिरूढहृदयाधिपति--प्रविलोकनापहृतचेतनया ।
वितरेमभंग वितरेममिति प्रसवं वृथैव परयाभिदधे ॥ ६२ ॥
 
इतरेण गोत्रभिदया प्रहितः कुसुमोच्चयानुवनितामनया ।
प्रहतो ---तव निःश्वसितै रनवेक्ष्य तां किमुदितः प्रति यां ॥ ६३ ॥

अयि पश्य पश्य पुरतो लकुचे सुकुचे कथं भ्रमति भृंगयुवा ।
इति विप्रलोभ्य दयितामितरो निपपौ परां सुचिरमर्द्धदृशा ॥ ६४ ॥

तरुराजितो विक्रसितप्रसव-प्रकरान्निधाय शिरसि प्रयतान् ।
गुरुझंकृतिप्रमुखरा भ्रमरा वनरक्षका इव परां रुरुधुः ॥ ६५ ॥
 
दधदंतरा नवतिरस्करिणीमिव तापनोदनमिषेण पटीं ।
वनितां विलोभ्प कितवो हृदयाधिकृतां चुचुंब गतभीरितरां ॥ ६६ ॥
 
उपवीजयन्निजकरग्रथित--प्रविकाशिभासिकुसुमव्यजनैः ।
कृतविप्रियोपि भृशमन्वनयत् सुदृशं परः स्मरकलाविदुरः ॥ ६७ ॥
 
तरुशृंगसांस्थितसुमंग्रहणो-र्ध्वसरत्करत्वतः सुकृशादुदरात् ।
गलदंबराक्षणमभादपरा प्रकटीभवंत्यतनुशक्तिरिव ॥ ६८ ॥
 
कितवेन पल्लवमिषादधरे विधृते प्रिया यदतनोद्धसितं ।
अभवत्तदेव किल तत्कपट-स्फुटपाटवस्य शशिभासि यशः ॥ ६९ ॥
 
जडगात्रवर्तनपराङ्गमितां दधदेकबाहुलतया दयितां । ।
नलिनं करेण च परेण परः शुशुभे स्मरः सशरचाप इव ॥ ७० ॥

कामिन्याः कुसुमानि चेतुमधिरोहंत्यास्तरुस्कंधकं
भूमौ स्थायिनि दक्षिणे पदतले वामे च शाखास्पृशि ।
कृत्वा किंचन कैतवं विनमितोऽधोनाभिमूलं परो
दृष्ट्वोदीरितकाम ऊर्ध्वसुरते वांछामतुच्छां दधौ ॥ ७१ ॥
 
शाखाग्रस्थमिदं ददासि कुसुमं चेत्तर्हि यद्याचसे
तत्तेहं प्रददे प्रिय ध्रुवमिति प्रोक्तेऽन्यया मुग्धया ।
नीत्वा ल...कतां तदालिमचिराद्दत्वा च पुष्पं छलात्
अासीद्यद्धृदये द्वयोरपि तयोर्धूर्त्तेन तत्प्रस्तुतं ॥ ७२ ॥
 
करांबुजालंबितलंबशाखा मिथोपि संयोजितपादपद्माः ।
आांदोलिता आलिजनैः स्वयं ता दोलातुलां शिश्रियुरंबुजाक्ष्यः॥ ७३ ॥
 
कामिनीकरजकोटिविलून-स्रस्तपल्लववनावनिपीठे । ।
पुष्पराजिभिरराजत मुक्ता-वेणिवद्विपूलविदुमपात्रे ॥ ७४ ॥

प्रसवचोलवतंसककंकण-स्तबकराजिविराजितविग्रहाः ।
शुशुभिरे सुदृशो धृतकंकटा इव भटाः कुसुमायुधभूपतेः ॥ ७५ ॥
 
इति रुचिरविधाभिः स्वांगसंगोपभोग-
स्फुरितविततलीलाश्रेणिभिः श्रेयसीभिः ।
ऋतुपतिसमयोत्थां काननीं पुष्पलक्ष्मीं
झगिति सफलभावं निन्यिरे पौरवीराः ॥ ७६ ॥

इति श्रीजयसिंहसूरिशिष्यमहाकविश्रीनयचंद्रसूरिविरचिते श्रीहम्मीरमहाकाव्ये वीरांके वसंतवर्णनोनाम पंचमः सर्गः समाप्तः॥

अथ षष्ठः सर्गः

प्रेक्ष्य काननविलासवशेन स्वेदिनोऽथ तरुणान्नृपपुत्रः ।
वारिकेलिकलनाय जगन्वान् जैत्रसागरसरः सरसश्रि ॥ १ ॥
 
उल्लसच्छुकगरुत्समकांति र्यस्यतीरतरुराजिरराजत् ।
चंद्रबिंबमभितः प्रसरंती सिंहिकांगजगजध्वजिनीव ॥ २ ॥
 
अंतराप्रतिफलद्रणपूर्व-स्तंभनामपुररम्यतरश्रि ।
यज्जहास विपुलाकविलासि-द्वारकं किल सरिद्धृदयेशं ॥ ३ ॥
 
तीररूढतरुनीलपलाश-स्मेरजालकहरिन्मणिमुक्तं ।
वृत्तरम्यमवनीवनितायाः कर्णकुंडलतुलामवहद्यत् ॥ ४ ॥
 
नीलनीरजदलावलिदंभ-व्यक्तलक्ष्मविधृतामृतपूरं ।
यत्कृतावतरणं भुवि रेजे चंद्रबिंबमिव राहुभयेन ॥ ५ ॥
 
कर्णिकांकविचरन् मधुपोद्य-त्तारकोन्मिषितपंकजदंभात् ।
आलुलोकिषुनिजामिव लक्ष्मीं यद्दधार शतशो नयनानि ॥६॥षङ्गिः कुलकं
 
आयतैश्चलदृशोथ नितंबैः.सखरं रुरुधिरे वनवर्त्म ।
अग्रतोबुललनाय यियासू न्वारयंत्य इव जीवितनाथान् ॥ ७ ॥
 
स्वां श्रियं पयसि वीक्ष्य तरुण्यो द्राग्मंनांसि चकृषुर्मुकुरेभ्यः ।
तत्किमत्र यदि वा प्रमदानां यत्र तिष्ठति मनश्चिरमेव ॥ ८ ॥

४६
[सर्ग
श्रीहम्मीरमहाकाठये

.

उत्तरंगिणि सरोंभसि नार्य श्चिक्षिपुर्विकसितानि सुमानि ।
उज्जिजीवयिषयेव यजंत्यो मन्मथस्य गिरिशं जलमूर्त्तिं ॥९॥
तीरसंस्थितविलासवतीनां वारिणि प्रतिफलत्सु मुखेषु । स्मेरवारिजधिया निपतंतो हासयन्मधुकरास्तरुणौघान् ॥१०॥
वारिगोचरजुषां युवतीना मुल्लसत्प्रतिनिधिव्यपदेशात् ।
आतिथेयमिव कर्त्तुममूषा माविरासत सरोजलदेव्यः ॥११॥
अत्यगाधजलदर्शनजाता-तंककंपिततनूस्तनुमध्यां ।
पाणिनाऽथ विनिगृह्य कथंचि द्वेशयंति सलिलं स्म युवानः ॥१२॥
किं पुरो विदधतीं जलकेलिं स्वां सखीमपि न पश्यसि मुग्धे । दर्शयन्निति च तत्प्रतिबिंबं तां व्यशिश्वसदहो चतुरोन्यः ॥१३॥
अस्त्यगाधमिह वारि तदेवं न प्रवेष्टुमुचितं तव मुग्धे ।
इत्युदीर्य विविशे कितवेना-त्येन वक्षसि निधाय मृगाक्षीं ॥१४॥
उत्सुकापि सुतरां जलकेला--वंचले प्रणयिना विधृतापि । तद्विलोकरसभाववशात्मा काप्यवस्थित तथैव परोपि ॥१५॥
आहतः कुचतटैः प्रमदानां चेतनाविरहितोपि तडागः ।
क्षोभभावमगमत् सहसा य-तत्र कारणमसौ रसवत्ता ॥ १६॥
अस्पृशत्प्रथममंबु वधूना मंगसंगचपलं जघनानि ।
खेलतिस्म तदनूरसिजेषुं क्क क्रमः स्फुरति हंत जडानां ॥१७॥
जानुदघ्नमपि तत्सरसोंभः कंठदघ्नमभव.हुतमेव । योषिदंगविगलल्लवणिप्ता स्फीततामुपगृहीतमिवोचैः ॥ १८॥
आजनेरपि वितीर्णमरंदा–न्यंबुजानि मधुपाः प्रविहाय । ।
भेजिरे मृगदृशां वदनानि स्यात्कुतोहि मलिनेषु विवेकः ॥१९॥
संचरच्चटुंलदृग्वदनाब्जा--लोकतकिंतनिशाकरबिंबेः ।
खादितुं विसलतोपगृहीता तत्यजे न बुभुजे न च चक्रैः ॥२०॥
योषितां स्तनतटे स्स्वलतोचै रस्म्रियंत पयसा पुनरेव ।
शैशवे प्रवहतां गिरिमार्गे कूलशैलसबलास्फलनानि ॥२१॥

६]
४७
तलक्रीडावर्णनम्

.

प्रेयसीवदनमुक्षितुमात्तं नीरमंजलिपुटे दयितेन ।
तव बिंबितमवेक्ष्य तदेवा-मोचिनोपचितभंगभयेन ॥२२॥
सेसिचत् प्रियतमो मदिराक्ष्या शक्तया कुलतया प्रतिसेके ।
गृह्यतेस्म भुजया लघुकंठे बाणयुद्धविदिवासि करेण ॥२३॥
वल्लभे विकसितांबुजमुख्या उन्मदे पिबति वक्त्रसरोजं ।
भ्रश्यदंबुकणकेशकलाप-च्छद्मनालिभिररोदि श्रुचेव ॥२४॥
गाढपीडितरदावलिरंंध्रै र्याः स्रियो मुमुचिरे जलधाराः ।
ताभिरास मदनः सलिलास्त्रो भर्तृमानदहनास्त्रशमाय ॥२५॥
कंठदघ्नपयसि स्थितवत्या जीविताधिपतिना गजगत्याः ।
यद्यबुध्यत तयोर्द्युतिहान्या-ब्जद्वयांतरगतं वदनाब्जं ॥२६॥
श्रीरपाह्रियत नो नयनाना मोभिरेभिरिति संभृतकोपाः ।
मज्जयंति कमलानि सरस्सू-न्मज्जयंति च मुहुः सुदृशः स्म ॥२७॥
वारिणि प्रतिनिधिव्यपदेशात् व्यत्ययेन मदनश्च रतिश्च ।
तत्तदाप्तरुचिरत्वविशेषौ संश्रिताविव वधूं च वरं च ॥२८॥
कैतवेन करवारिभिरेकां प्राप्य कश्चन पराङ्सुखभावं ।
चुबतिस्म विदितोदितरागो ऽन्यां मुहुः कमलिनीमिव भृंगः ॥२९ ॥
शैलसारकठिने प्रमदाना मंभसां स्तनतटे स्खलितानां ।
फेनपंक्तिरिव हारलताया दिद्युते सरसि मौक्तिकपंक्तिः ॥३०॥
अंभसाहृतविलेपनभंगौ योषितां वपुषि कांतकृतानि ।
रेजिरे नखपदानि सपत्न्युः-च्चाटनार्थमिव मंत्रपदानि ॥३१॥
वुट्यतोपि जलपूरितरंध्रैः शुक्तिजन्मभिरपाति न हारात् ।
के त्यजंति सुदृशां कुचयुग्म-स्पर्शसौख्यमभिलब्धरसा वा ॥३२॥
नीरपूरणवशाद्रितमौनं नूपुरं चटुलपादसरोजे ।
संननाय्यसदवेदि मृगाक्ष्या गुह्यको वट इवानुपलब्धेः ॥३३॥
कंठदघ्र उदके विहरंती वाणिनीविशदपक्षमधत्त ।
स्मेरमब्जमिति तन्मुखवीक्षा-सख्यविश्वसितमानसमाशु ॥३४॥

४८
[सर्ग
श्रीहम्मीरमहाकाठये

.

भावनाट्यसमुपेत्य जलांत र्भर्तरि स्पृशति सक्थिकरेण ।
प्रासकंपिततनूस्तनुमध्या-श्चर्यचुंबितमवेक्षि सखीभिः ॥३५॥
प्रेयसा दशनरंघ्रविमुक्तै रूक्षितोदककणैर्मदिराक्षी ।
प्रीतिजातपुलकोद्धुषितांगा कामकांडनिचितेव चकासे ॥३६॥
मुक्तगंधमपि वारिविहारैः पुष्पदाम न जहे शशिमुख्या ।
न स्वतोपि गुणवान् सुखहेयः किं पुनर्यदि स जीवनलीनः ॥३७॥
पंकजच्छददृशः कटिवस्त्रे नर्मणा व्यपहृते दयितेन ।
वस्रवन्निजदलानि ददानां-भोजिनी ध्रुवमधत्त सखीत्वं ॥३८॥
औक्षमौक्षमबलां ऽजितदृग्भ्यां कालिमा य उदवास्यत भर्त्रा ।
सोऽसहिष्णुवनितावदनाब्जे व्यक्ततामभजदाशु निविश्य ॥३९॥
ताडनाय समुदंचितमब्जं मत्प्रियामुखमिति प्रतिचुंबन् ।
तां स्मयेन परिवर्तितवक्त्रा मप्यहासयदहो कितवोन्यः ॥४०॥
योषिता जलविहारवतीनां नूपुराणि रणितानि न चक्रुः ।
कः सदाचरणभाक् जलमध्ये स्वं तनोति यदि वा महिमानं ॥ ४१॥
सारसेंऽभसि परस्परहर्षा दुहिझतैरपि सरोजमुखीभिः।
श्रीरवाप्यत परा सुमगुच्छैः क्व श्रियां सुमनसो न पदं स्युः ॥ ४२॥
दंपती विधृतवार्यभिपूर्णा-यामशालिबिसशस्य तमास्यौ ।
प्रेमपानमिव चक्रतुरन्यो-न्यावलोकवशकूणितनेत्रौ ॥४३॥
स्मेरपंकजवने कथमन्यो ज्ञास्यदास्यकमलं कमलाक्ष्याः ।
कैतवेन कमले यदि सिक्ते नाहसिष्यदियमेव विमुग्धा ॥४४॥
चुंबितं स्मितसरोरुहबुद्ध्या तेन चाधरदले प्रहृतापि ।
कांतवक्त्रमलिना किल दष्टा-स्मीति तथ्यमपि नो बुबुधेन्या ॥४५॥
वारिभिश्चलदृशामधरेभ्यो दूर्यतेस्म नवयावकरागः ।
मंडनं तदधिकं तु वितेने तत्र कांतनिहितैरदनांक्रैः॥४६॥
मंडनं चपलदृमयनानां वारिणांजनमलोपि लवेन ।
भंजनोपि हि जडस्य मतिः किं कृत्यवस्तु वद पाटवमेति ॥४७॥

६
४९
जलक्रीडावर्णनम्

बिंबितेंबुनि निजाननपद्मे कापि दृग्द्वयमवेक्ष्य झषाक्षी ।
पद्मकोशगतमीनधिया तत् गृह्णती दयितचित्तमगृह्णीत् ॥४८॥
सांद्रितेंबुनि किलललनानां नेत्रकज्जलभरैर्हसितेश्च ।
गांगवारिकलितां रविकन्यां मेनिरे युवजनाः किमु धन्यां ॥४९॥
एहि मंक्षु नलिनीषु निलीनां दर्शयामि सुतनो भवदालीं ।
विप्रतार्य दयितामिति कश्चित्तां जिगाय निभृते पणबंधे ॥५०॥
प्रौढदेवनवशाद्रितवृद्धौ सारसेंभसि निमग्नसरोजे ।
कुंतलच्छलमिलद्भ्रमरौघै र्योषितां सरसिजायितमास्यैः ॥५१॥
उत्तानमंभसि सुखं प्लुतिलाघवेन निष्पंदमंबुजदृशामभितस्थुषीनां।
रेजुः स्तनाः सुविवृता भृशमुच्छ्वसंतश्चक्राइवापविवरं मिलितस्वकांताः ॥५२॥
व्यात्युक्षीषु भृशोक्षणाकुलितया वक्रीकृतग्रीवया।
व्यालोक्य प्रतिबिंबितां स्वकबरीं पृष्ठप्रतिष्ठेंबुनि ।
प्रेयान्वारहिशंकया स्म परया संश्लिष्यते भीतया
लातुं स्वासिलताशया पुनरिमां चिक्षेप हस्तं स च ॥५३॥
चिकुरनिचयमाशु स्रंसयामांस नेत्रां-बुरुहमपि चुचुंबोरोजपीठे लुलोठ !
जघनतटमुपासामास पस्पर्श पादौ प्रिय इव वनितानां सारसो वारिपूरः॥५४॥
स्रस्तो धम्मिल्लबंधो गलितमखिलमप्यंजनं लोचनानां ।
भ्रष्टो रागोधराणामविरलपुलकैर्व्याप्तमंगं समग्रं ।
नष्टा शक्तिः कपोलस्तनतटलिखितापत्रलेखाप्यपास्ता
वारिक्रीडा वधूनामजनि रतिरसस्य प्रवेशध्रुवेव ॥५५॥
परिनिस्सरच्चटुलदृग्जघनो-रसिजावलीरिततरंगतति ।
आभनज्जलं झगिति कूलभुवः सहयानमाभिरभितन्वदिव ॥५६॥
अत्युत्सुकत्वनिपतत्पदपातजात-स्फीतध्वनिश्रुतिवियोजितपक्षिपक्षाः।
अन्योन्यपाणितलताडनलब्धलक्ष्या नीरान्निरीयुरथ दंपतयः सहेलं ॥५७॥

५०
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

विलोक्यतां स्वच्छतयाऽबलानां जग्मुर्न वासांसि जलाद्रितानि ।
धृवं परित्यागभयेन तासां निलीय देहद्युतिषु स्थितानि ॥५८॥
गतेंगरागेपि तनूदरीणां न कायलक्ष्मीरधरीबभूव ।
स्वभावरम्यस्य जनस्य यद्वा विभूषणं मंगलमात्रदायि ॥५९॥
विनिर्गतानां सरसो वधूनां पृष्ठे प्रलंबी शुचिकेशपाशः ।
परिक्षितुं प्रत्युत हेमपट्टे निवेशिताभात् कषपट्टिकेव ॥६०॥
विनिर्गतानां सरसो वधूनां पृष्ठे प्रलंबी श्रुचिकेशपाशः ।
मेरोः शिलायां मुखमासितस्य शिखंडिनो बर्हमिव व्यराजत् ॥६१॥
निर्नोरितानि बिबुभुर्वनिताजनानां चेलांचलैर्मृदुतरैर्नितरां वपूंषि ।
उत्तेजितानि सुमनोविशिखस्यशस्राणीवाखिलत्रिजगतीजयबद्धबुद्धेः ॥ ६२॥
उन्मिषन्नयनीलसरोजा भ्रूलतालसितकांततरंगाः ।
मुक्तबंधकचशैवलरम्या सारसीं श्रियमलानिव नार्यः ॥६३॥
भूषापहृत्या रिपुमस्मदीय मसौ यमात्तः सलिलं बिभर्ति ।
इति प्रकोपाभिरिवांगनाभि रबध्यतावर्त्यशिरोजपाशः ॥६४॥
इत्थं विधाय जलकेलिमनन्यजन्यां
श्रीजैत्रसंहतनयः स हमीरवीरः ।
स्वान् स्वान् गृहान् प्रतिविसृज्य जनान्सहैतान्।
वेश्माससाद निजमर्थिकृतप्रसादः ॥६५॥
इति श्रीजयसिंहसूरिशिष्यमहाकविश्रीनयचंद्रसूरिविरचिते
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये वीरांके जलक्रीडावर्णनोनाम षष्ठः सर्गः समाप्तः ॥


अथ सप्तमः सर्गः


अथ निशांसमयागमलालसं चलदृशां प्रवदन्निव मानसं ।
चरमभूमिधराग्निमचूलिका महिमरश्मिरभूषयदंशुभिः ॥१॥
विधिवशाद्विपदं समुप्रेयुषीं न खलु कोप्यवधीरयितुं क्षमः ।
गददिवेत्यहिंमद्युतिमंडलः समभवद्विगलद्युतिमंडलः॥२॥

७
५१
जलक्रीडावर्णनम्

जगति नाम पतंग इति स्फुटं मम दधुस्तदमी शलभेषु किं ।
इति वहन्निव सूरिषु कोपितां ग्रहपुषो जनि लोहितविग्रहः ॥३॥
अविरतांबरसंचरणोल्लसत् गुरुपरिश्रमसंगतविग्रहः ।
सलिलकेलिचिकीरिव वाहिनी दयितमध्यमगाहत भास्करः ॥४॥
जलशयेशशयांबुजनिन्हुतै-ककुचसिंधुसुतोरसिजभ्रमं ।
प्रवितरज्जगतां जलधेर्जले-शकमग्नमभाद्रविमंडलं ॥ ५ ॥
भुवनचक्षुषि भास्वति वारुणी मभिनिषेव्य जडेष्वधिमञ्जति ।
उचितमेव तदा त्वमपि व्यधात् यदखिलं भुवनं स्ववशं तमः ॥६॥
अहिमभासि हृदेकतमप्रिये नयनमार्ग मतीत्य गते क्वचित् ।
अपरदिग्भवरागहुताशने प्रविविशे प्रणयेन दिनश्रिया ॥७॥
गलितभासि हृदेकतमप्रिये व्रजति भास्वति शोच्यदशांतरं ।
विशदलिव्रजकैतवतो विशत् हृदिव शोकतमः सरसीरुहां ॥८॥
विधिनियोगतयापतदापदं समभिवीक्ष्य पतिं महसामिह ।
सपदि संचुकुचे सरसीरुहै रपश्रिभिः सुहृदा मुचितं ह्यदः ॥९॥
सितगुरेष कुरंगकलंकभाग् मलिनहृत्क्षणदास्य वधूरपि ।
तदिहही किमवेक्ष्यत इत्यभूत् कमलिनी विनिमीलिसरोजदृक् ॥ १०॥
उडुपतिद्युतिपानपरिस्फुर त्खगजिगीषुतयेव दिनात्यये ।
निशि वियोगवतां पततां गणा निखिलमेव रवेः पपुरातपं ॥११॥
पुनरनाप्तिभिया पपुरातपं दिनकृतः किममून्यधिकं रुचेः ।
रथपदाह्व पतन् मिथुनानि नो यदधुना व्यषहंत सहासितुं ॥१२॥
निशि वियोगवतः पततः स्थिता बिसलताचलचंचुपुटे बभौ ।
असुगणं वनिताविरहाद्विनि-जैिगमिषुं विनिरोद्धुमिवार्गला ॥१३॥
बिसगुणोपि ययोर्युगचारिणोः कथमपि स्म नमाति पुरांतरा ।
अपि सरिद्दयितः सममात्तयो र्विलसितं न विधेः स्मृतिगोचरः ॥ १४॥
रुरुदृशां स्ववशे सकलं जगत् रचयितुं रतिजीवितवल्लभः ।
दिनविरामरणन्मुरजावलि–स्वनमिषेण निदेशमिवादित ॥१५॥

५२
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

तिमिरराशिरुदिखरंशक्तिर प्यधित नीचपदानि पुरा वशे ।
निजसमानवशीकरणोद्यमः प्रविजिगीषुगुणो ह्ययमादिमः ॥१६॥
स्मरशरध्यितदुर्दयितांगना ज्वलितदुःखहुताशकणा इव ।
प्रतिपदं कृतलोचनकौतुका रुरुचिरेतितरां शिखिकीटकाः ॥१७॥
अतिविदग्धतयाभ्रमिमाचर न्न कुलटा जन आट दृशोः पथं ।
विविधयुक्तिनिषेवणहृष्टह्नन् मनसिजेन वितीर्णवरादिव ॥१८॥
भृशमपि क्षिपति प्रतिवासरं मयि मुहुर्मुर्हुरेति तमः कुतः ।
इति रुषेव वह्न्नतिलोहितं वपुरगादुदयं रजनीकर ॥१९॥
शमयितुं तिमिराणि यदुत्सुकी--प्यमृतसूरुदियाय शनैः शनैः ।
तदिदमंकमृगो मघवप्रिया-र्पिततृणग्रसने खलु लुब्धवान् ॥२०॥
भुवनभेदसंभवशोणितो–पचितमन्मथमार्गणघर्षणैः।
अरुणतामिव यच्छशिमंडलं श्रियमदाद्गगनस्य निजस्य च ॥ २९॥
क्रकचचक्रजकेसरपांडुर-प्रसृमरोरुकरोत्करकैतवात् ।
अनुनिशादयितां हिमवालुका-प्रकरमास्यदिचाखरदीधितिः ॥२२॥
हृदयमध्यगतं दधदुच्चकैः स्फुटतरांकमिषेण तमस्विनीं ।
अजयदर्धवपुर्धृतवल्लभं पशुपतिं प्रणयातिशयाच्छशी ॥२३॥
सरसिजानि विहाय हरिप्रिं-----------------।

कटाक्षनिरीक्षणलक्षिता ॥२४॥

हिमकरं दयितं मिलितुं निशा विवसिताद्भुतभूषणया दधे ।
अविरलोदिततारकपेटक-च्छलमयी नवमौक्तिकजालिका ॥२५॥
चिरभवन्मिलनादुपगूहनं द्विजपतावदयं ददति श्रियः ।
त्रुटाति हारलतास्मसमुत्पत-द्विविधमौक्तिकतारकितांबरा ॥२६॥
सुमंशरान्प्रविहाय सुमायुधः शशिकरान् यदमन्यत तत्पदे ।
उचितमेव नवंनवमिच्छतां परिचिते रिपुता हि महीयसी ॥९७॥
किममृतैः सिसिचे किमु चंदनैः किमु हमीरकुमारयशोभरैः ।
चितमिदं जगदिंदुकरोत्करै र्व्यतनुतेति वितर्कपरंपरां ॥२८॥

७]
५३
जलक्रीडावर्णनम

प्रियसरोजदृशां रतविज्ञता-स्थितिविवेकविधाविव दीक्षिताः।
विविधभोगवतां रतमंदिरे रुरुचिरे परितोपि दशेंधनाः ॥२९॥
प्रणयिभिः सह सांप्रतमाहवः स्मरभवो भविता सुमहानिति ।
विविधभूषणकंकटसंग्रहा ऽप्रहवशं सुदृशो हृदयं व्यधुः ॥३०॥
श्रवणकुंडलवेणिविलोचनां-बुजमृजोपधिना मृगलोचनाः ।
सपदि चक्रकृपाणशरावली–प्रभृति शस्त्रचयं किमसज्जयन् ॥३१॥
उपगते दयिते भविता मया किमिह संयतयापि मुहुर्मुहुः ।
इति रणत्कलकिंकिंणिकामिषा-न्नववधूरिव मेखलया जगे ॥३२॥
तरुणिमोष्मविशुष्यदुपाहिता-च्छतरचंदनलेपनकैतवात् ।
मदनयुद्धकृते परिधापिता—विव कुचौ परया नववाससा ॥३३॥
रणितकिंकिणिसन्मणिमेखला-वलिमिषेण नवोढवधूरते ।
पतिभयादभितः स्मरमंदिरं स्फुरितजागरिदुर्गमिव व्यधात् ॥३४॥
रुरुचिरेतितरां रुचिरद्युति-प्रसवसंभवशेखरराजयः ।
स्मितसरोजदृशां मुखचंद्रमः-प्रसरदुद्गतिकांतिचया इव ॥३५॥
सरलकञ्जलकातलिपिच्छलात् वशकृतौ जगत कमिता रतेः ।
स्वसुभटेषु पुरोगमतां दृशोः कथयतिस्म न किं हरिणीदृशां ॥३६॥
प्रतिफलन्निह मा रजनीकरो विदितलक्ष्ममुखं वितनिष्ट नः ।
इति धियेव जितेंदुकपोलयो र्विदधिरे नवपत्रलताः स्त्रियः ॥३७॥
सहजपाटलतातिमनोहरे दधुरमूरधरे यदलक्तकं ।
तुहिनभासिसितीकरणश्रम-भ्रमकरं तदजायत नो किमु ॥३८॥
उरसिजेषु सखीजनांनिर्मिता मकरिका विबभुर्मृगचक्षुषां ।
मकरकेतुविभोस्तनवासिता-नुमितिसाधनबंधुरविभ्रमाः ॥३९॥
परिपिबन् रमणी ध्वनिमेतयो र्भवति नैव समाप्तरतादरः।
चरणयोर्विधृते इति नूपुरे मृदुगिरो हृदये बहु मेनिरे ॥४०॥
न पटयोरपि सूचिकया विना भवति योग्यतमा किल योजना ।
दयितसंगमनेष्विति दूतिका जनगतागतमभ्यलषन् स्त्रियः ॥४१॥

५४
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

स्वमपि कांतममूष्वभितो विला -सिनमवेक्ष्य परिच्युतमत्सरा । रतिरपि श्रयतिस्म तनूदरी र्बलवता हि बलं न सहोचितं ॥४२॥
अथ मिथोपि मुखांबुजदर्पणे नयनगोचरचुंबितनुश्रियः । उदितकामरसादयितागमो-त्सुकतरं दधिरे प्रमदा मनः ॥४३॥
चलदृशां दयितेषु समानतां-बुजरुचेव कृशत्वममाश्रयत् । शितिसरोजस्त्येव सह क्षणा दतिशयत्वमगादनुनेतृता ॥४४॥
मृगदृशः स्म विभांति कटाक्षिता: प्रणयिभिः स्फुटितोष्मपयःकणाः । निशितपक्ष्मविभिन्नवपुःस्रुता-द्यरसबिंदुचयोपचिता इव ॥४५॥
मृदुरवा दयितेषु यथा यथा-यतकटाक्षचयानभिचिक्षिपुः । रातिपति: स्पृशति स्म तथा तथा धनुरधिज्यमसौ विदयाशयः ॥ ४६॥
चरणलंबितहारमिषाच्छ्रिता–क्षवलयैस्तालिमर्जुपसोद्यमैः । अजनि वारवधूविटनिर्मित--प्रबलमोहनभंगभयादिव ॥४७॥
इह धृते प्रविलोकयिता स मां तमहमप्यखिलात्मतया रते । इति विचिंत्य पराधितपार्श्वतो गृहमणिं ज्वलितोज्वलवत्तिंकं ॥४८ ॥
अयि तनोषि किमु द्यणुकोदरी-ति निगदव्यपि भर्तरि सत्वरं । त्यजति मानमशेषमपि प्रिया–स्म कठरे रजनीसमयोर्जितं ॥४९॥
प्रियसमागमसूचकवामदृक्-स्फुरणतो मुदिताशयया ऽन्यया । हृदयनाथमनुप्रहितापि किं निजसखी न पथः स्म निवर्त्यते ॥ ५०॥
अपि लवो युगकोटिशतायते धृतिपरस्य जनस्य ऋते यतः । हृदयहारिणि तत्र किमौचितीं स्पृशति मानिनि मानपरिग्रहः ॥ ५१॥
अनुनयन्नपि चैवमुपेक्षितो ह्यसुभगामिव चेद्भवतीं त्यजेत् । किमयशःपटहो न तदा तव व्रजति कोपिनि ङिडिमडंबरं ॥५२॥
रतिकृतां प्रयितो रिपुरेव य स्तमपि मानभरं परिपुष्णती । सुचरितेत्युदितापि तदाशये कथमिव प्रतिभासि विलासिनी ॥५३ ॥
प्रतिवधूरधिगत्य सम त्वया सकलहं विदधे यदि तं स्वसात् ।

तव तदास्तु पुनः स कुतः करे प्ररिचिताः पुरुषा हि न कस्यचित्॥५४॥

७
५५
जलक्रीडावर्णनम्

सखि हृदेकहितं भज मार्दवं परुषतां तु दुरंततरां त्यज ।
परुषता रचिता हि हृदीश्वरे फलति केवलमात्मनि मूढ़ता ॥५५॥
मम वचोद्य कुरु स्वहितं नचे दनुशयं हृदयं तव यास्यति ।
इति परा प्रतिबोध्य सखीं निजां रमणमंदिरमध्यमपानयत् ॥५६ ॥
षड्भिः कुलकं
स कितवोऽद्य समेष्यति चेत्तदा भुजयुगेन निबध्य रतालयं ।
समुपनीय निहन्मि तथा पुरा पुनरुपैति यथा न तदालयं ॥५७॥
हृदयनिष्कुटमध्यकृतोद्गमा कमितरीति मनोरथवल्लरी ।
सुभगया परया परया मुदा सफलभावमनीयत सत्वरं ॥५८॥
अनुनयान्वितमाश्रितगद्गदं सखि तथा वद जीवितवल्लभं ।
स समुपैति यथा न च कुप्यती-त्यभिविबोध्य सखीप्रहितान्यया ॥५९॥
यदि वियोगमवेश्यमियद्व्यं स्मयमधास्यामिमं हृदि किं तदा ।
इति परा परितप्य मुहुर्मुहु र्नयनमालिषु दीनमथाक्षिपत् ॥६०॥
प्रिय स मेह्मसि सुधु विमानहृ त्तव किमीश यशो मदनस्य किं ।
सहि ममेक्षणजः किल सोपि तत्तव परेति हृदीशमजीहसत् ॥६१॥
प्रतिदिनं शतशोपि निवारितो मुहुरिह त्वमुपैषि कयाऽशया ।
कृतक कोपवतीत्यपरारया दुपरि तल्पमपातयदीश्वरं ॥६२॥
विनयतो वसनं कमितुः करौ करयुगेन परा त्रपयाऽधित ।
रवयंमपि स्फुरितोद्धुषणैर्गल-न्निवसना सहसाथ किमातत ॥६३॥
यतिविरोधिलसद्रसपूर्णयो रुपरि लोलदृशस्तनकुंभयोः ।
बभतुरीशकरांबुरुहे अधो-मुखपिधानतुलामिव बिभ्रती ॥६४॥
दृगतिथौ दयिते मृगचक्षुषां हृदि लवं यदि मानभरोऽलसत् ।
गृहपतौ समुपेयुषि कश्चिरं परगृहे लभते यदि वा स्थितिं ॥६५॥
स्पृशति भर्त्तरि हृत् हृदयेशयः सचकितं मदनोऽन्यनतभ्रुवः ।
समुदतिष्ठदसंशयमत्रुठन् इतरथा किमु कंचुकसंधयः ॥६६॥

             
सपदि गोत्रपरिस्खलनात्प्रिया मनुपरो दहनास्त्रमिवाकिरत् ।
समधित प्रतिशस्त्रमिवाथ सा जलमयं स्रवदश्रुततिच्छलात् ।। ६७ ॥ .
तव मुखं कमलं मम चंद्रमा स्तदनयो रधुना स्मरकारितः ।
भवतु संधिरिति प्रवदन् परः स्वदयिताऽननयोजनमातनोत् ।। ६८ ॥
तव ममाप्यधरं निपिपासतोर्विधुरतांस्तु न कस्य च नेत्यथ ।
विलसतः स्म तथापपतुर्यथा-धरदलं सममेव वधूवरौ ।। ६९ ।।
उपरि यावमृतस्य तयोरिहा-प्युपरितैव भवत्विति दंपती ।
विलसंतः स्म तथा धरयोर्ययो--परितयैव मिथो जनिं चुंबने ।। ७० ।।
दधितयोरमृतोपरि यौ तयो रधरयोरधरेत्यभिधा कथं ।
अवगतं यदि वाधरता तयो रधरपानविधौ ग्रहणान्मिथः ॥ ७१ ॥
अमृतमित्यनृतं दयिताधरो यदि तदेष न किं गद नामृतं ।
निमिमिषुर्यंदमुं पिबतां दृशो विमुमुहुर्हृदयान्यपि कामिनां ।। ७२ ।।
विशदमेव न किं दयिताविलो—कनसुधारसपानमसूचयन् ।
मुकुलिताक्षससीत्कृतशब्दिता-ननपुरः करणेन विलासिनः ।। ७३
हृदि मयानुसृते तव सा स्वयं निरगमत्किल माऽत्र विषीद तत् ।
दयितमित्यभिधास्खलनादवा-ग्मुखमभाषत काप्यधृताधृतिः ॥ ७४ ॥
प्रियतमाधरपल्लवचुंबनो-पनतकांतमुखेंदुमिषाच्छशी ।
मयि सुधा किल तादृगिहापि किं किमधिकेति विवेक्तुमिवालसत् ॥ ७५ ॥
दयितयोर्मिथ एक मुखासव-ग्रहणलंपटयोर्मुखसंगमे ।
द्विशशितापनिमित्तमुदत्वरी न किमुवाह विपर्ययवर्जनां ॥ ७६ ॥
श्रियमुखामुख एव हरन्निजां प्रियतमामुखवेषधर शशी । ।
अधरपानमिषाद्रुरुधे न किं वदनवारिरुहेणं विलासिनः ॥ ७७ ॥
प्रणयिना विधृतापि मनस्विनी वपुरुवाह यदुत्पुलकं किल ।
किमियतापि जगाद न सा वशं तव गतास्मि विधेहि यदीहितं ॥ ७८ ॥
भज धृतिं त्यज भीतिमहेनुकां हियमवांचय वक्त्रमुदंचयः।
अभिनवामुपदेष्टुमिति प्रिया मजनि कोपि सखीव पटुः स्वयं ।। ७९॥

जघनसंगमनोत्सुकमानसं हृदयनाथमवॆत्य मृगीदृशः ।
स्वयमपासरदेव तदंशुकं किमुचिताचरणे गुणिनो ऽबुधाः ॥ ८० ॥
असह आाशु विदूरयितुं परो युवतिनीविमतिचुटदुत्सुकः ।
विषहते समुदीरितमन्मथो न खलु कश्चन कालंविलंबनं ।। ८९ ।।
परिसमाप्तरतेपि परः प्रिया-धररसं सुरसायनवत्पिबन् ।
पुनरपि स्फुरिताऽसमसायको व्यधित किं किमसौ न हृदीप्सितं ।। ८९ ॥
शशिरवी सुरतेषु तथा चलत्-कनककुंडलकैतवकल्पितौ ।
मृगदृशः पुरुषायित मूर्जितं समभिवीक्ष्य झलज्झलिताविव ॥ ८३ ॥
वरयिता रतकेलिषु कौशलं भृशमसौ वहतीति परा मुदा ।
ऋजुरणन्नवनूपुरसॆिंजितै रभिजगाविव तद्गुणगौरवं ।। ८४ । ।
मम मुखस्य विधोरपि दर्शनात् तव दृशौ कुमुदे अपि मीलितः ।
किमिदमेित्यपरा श्यनोन्मुखं स्तनतटेन जघान हि तं मुहुः ।। ८९ ।।
पुनरुपैषि तदोकसि तां विलो-कयसि जल्पसि वाथ तया समं ।
दयितयेत्युदितो विदधे शठो नहि नहीति मृषाप्यमृषोत्तरं ।। ८६ ।।
जहिहि लाक्षणिकीं रुषमुत्तमे नहि न वेद्मि मनस्तव यन्मयि ।
अहह पश्य तवाधरपल्लवः स्फुरति मामिव चुंबितुमुत्सुकः ॥ ८७ ॥
अपिच रागममांतमिवाशये न वहतो न दृशो बहिरुद्गतं ।
इति विदग्धवचाः कुपितामपि प्रियतमां न परः किमहासयत् ॥ ८८ ॥ युग्मं
रचयिता सखिं तत्र किमेष मां नवरतं भविता च कथंकथं ।
इति मुहुः समवादि न का सखी रतिरसोत्सुकयापि नवोढया ॥ ८९ ॥
प्रियतमे पुरुषायितलाघवं किमपि पश्यति वक्रितकंधरं ।
असहया रतमुज्झितुमन्यया गृहमणिः शमितः कुसुमैxहया ॥ ९० ॥
सुरतकेलिषु सुश्रु तवाहितं किमपि चेच्छपथोऽस्तु तदात्र मे । ।
ऋतगिरं यदि मां न च मन्यसे ननु विधाय न पश्यतिं किं तदा ॥ ९१ ॥
इति नवां रमणीं रतये परः स्मरकलाविदुरः समबूबुधत् ।
अतिविचक्षणतातिविमुग्धता-सुखविबोध्यमिदं यदि व्रा द्वयं ॥ ९२ ॥

8 k

इति नवां रमणीं रमणः परः स्मरविलासकृते समबूबुधत् ।
सततनिमैितकामकथोलसन् नवनवीक्त्यभिषिक्तमनोभवः ।। ९3 ।।
प्रियतमस्य भृशं सुरतार्दने शपथपूर्वमदात् सुरतं पुरा ।
तदनुलब्धरसा न तदस्मर न्नववधूर्वपुरेस्मरवङ्गितं ॥ ९४ ॥
अधरपानविधौ स्तनमर्दने नखरदोल्लिखने परिरंभणे ।
क्वचिदपि स्खलति स्म न कामिनां मतिरिहाप्यवधानभृतामिव ॥ ९५ ॥
हृदि यदेव दधे दयितैरते युवतयो ऽग्रत एव तदाचरन् ।
इतरथा कथमेकमनस्कता रतिरहस्यमुपैति यथार्थतां ॥ ९६ ॥
इह सुखेषु सुखं सुरतोद्भवं महदिहापि मिथौप्यनुकूलता ।
रहसि केलिरिहापि यदृच्छया सममिहापि रतिर्यदि किं पुनः ।। ९७ ।।
प्रियसखीभिरपि प्रतिबोधिता नवरतोत्सवतोभयशंकिनी ।
अतितरां परिरभ्य हृदीश्वरं कपटमुद्रितदृक् शयितेतरा ।। ९८ ।।
दयितदष्टरदच्छदपल्लवा नववधूः करकंपनकैतवात् ।
विगतवंति दिनानि रतोत्सवै र्विरहितानि शुशोच मुहुर्न किं ॥ ९९ ॥
रतिरसं कलयभितमां पर स्तदुरुतागुणविघ्नितचुबनः ।
परिनिनिंद कुचौ मुहुरीक्षयन् नव वधूं समयः स हि तादृशः॥ १०० ॥
रतिरसोपरमे स्खलनात्परः प्रणयिनीकुचपर्वतमस्तके ।
निपतितोपि मुमूर्छ न सन्मुखं दृढतरोजनि रंतुमहो पुनः ॥ १०१ ।।
प्रणयिनां यदभिद्यत कौसुमॆ रपि शरैर्हृदयं सुमधन्वनः ।
प्रणयिनीकुचशैलमहाहती-स्तदसहिष्ट यदद्भुतमेव तत् ॥ १०२ ॥
सपरिवेषशशिश्रियंमुद्वहत् भुजयुगांतरवर्ति मुखं स्त्रियः।
चिचलिषो ऽहृदयाधिपरेतसो ऽपशकुनाय न किं समजायत ॥ ९०३ ॥
रतिरसं परमात्मरसाधिकं कथममी कथयंतु न कामिनः ।
यदि सुखी परमात्मविदेककों रतिविदो सुखिनो पुनरप्युभौ॥ १०४ ॥
अधिकृतां करकंकतयोजनां विदधतौ रहसींदुमुखीवरौ।
विवभतुः सुगृहीतपरस्परा-विव मिथोप्युपपादयितुं रतिं ॥१०५॥

                
आसीत्तेन महाहवः स्मरभवो यद्युक्तमेवेति तत्
प्रीतिर्यच्च परैव युक्तमपि तत् यत्क्षेत्रयोरन्यता ॥ ११७ ॥
दृष्ट्वा स्वं प्रतिबिंबमेव वहति प्रेयानयं स्वप्रिया-
मक्ष्णीति स्तवदश्रुवाभैिरकरोन्मुग्धानिपानं पुर: ।
तत्रैव प्रतिबिंबनान्निपातितां भर्त्रा समं यत्पद-
द्वंद्वे स्वे मुमुदे व वीक्ष्य क्रिमितोपि स्यात्परं योषितां ॥ ११८ ॥
कोपि स्मरोन्मुक्तविषाक्तबाण-मूर्छामंतुच्छामिव हंतुकामः ।
शैलाविवालंब्य कुचौ कराभ्यां पपौ सुधामिंदुमुखीमुखेंदोः॥ ११९ ॥
सुरत्राणः कस्य त्वमिति मुहुरेवाभिहितया-
पणैणाक्ष्या प्रोक्तां स्मरशरशरव्यत्वभितया ।
परेषां सर्वेषामवनि हिमरश्में तव पुनः
करक्रीतादासीगिरमिति पपौ कोपि सुकृती ॥ १२०॥
स्वाभाविकात्सुरततो विपरीतमेत-द्रागं विशिष्य सुरतं वितनोति यूनां ।
निश्चेतनाप्यजनि रागवती यदत्र शय्यासयावकवधूपदबिंबदंभात् ॥१२१
स्मरस्मेरलीलामुतल्पादधस्तात् प्रसूनानि बभ्राजिरे निष्पतंति ।
मृगाक्षीवपुर्वल्लिविश्लेषभावा-विरांसानदुःखाद्ददंतीव झंपां ॥१२२॥
यस्यांगं तावदेवं बहिंरपि विहितस्पर्शनं कामिनीना-
मीदृक्सौख्यं विधत्ते स खलु रचयिता किं न मध्ये प्रविष्टः।
इत्थं ध्यात्वा रतति सुदृढतमपरीरंभदंभेन मध्ये
कायं प्रक्षेप्तुमैच्छन्सकलमिव हितं कातराः कातराक्ष्यः ।१२३।।
भानोः संक्रमणे श्रयेत मृदुतां विश्वं समस्तं यथा .
मन्ये शिश्रियतुस्तनावपि तथा स्रीणां रतेः संक्रमे ।
नैवं चेद्गुरुशैलवत्कठिनयोः श्रांता रतांते भृशं ।
प्रेयांसः कणशोभवन्न पतिता मघ्ये तयोस्तत्कंथं ।। १२४ ॥
क्षणं मानेमाने क्षणमथ मिथ काक्षकषणे
क्षणं हासोल्लसे क्षणमथ दृढालिङ्गनविधौ ।

इति व्यग्रा निन्युः प्रतिगृहमशेषामपि निशां
रतोत्साहैस्तैस्तैः समुदितमुदस्ते युवजनाः ॥ १२५ ॥
अन्योन्यमर्पितरदच्छदखंडनानां निःशंकनिर्मितनखक्षतमंडनानां ।
संभोगसंभवपरिश्रमखेदितानां निद्रासुखं क्षणमभूद्भूतयेथ यूनां ।। १९६ ।।
अन्योन्यप्रवितीर्णदंतनखरमोद्यत्पदव्यंजनै-
यूंनोर्वीक्ष्य परां स्थितिं गतवतो निर्व्याजवीरव्रते ।
कंदर्पोपि गिरीशदर्पदलने निश्चिंततामुद्वहन्
आशिश्नाय चिराय संगसुभगां निद्रां विशंके तदा ॥ ९९७ । ।
तूलं स्पर्शानुकूलं मुखशशिरुचिरश्रीसमाकृष्टिमूलं
तांबूलं नासिकायाव्रतसुकृतफलं स्फारपुष्पोपहारः ।
कांताश्नांतास्तनाभ्यामुरसि खिलमिदं न श्रुतः सप्तमश्येत
सर्गः श्रृंगारसंजीवन इति विदितो वीरहम्मीरकाव्ये।। १२८ ।।
इति श्रीजयसिंहसूरिशिष्यमहाकविश्रीनयचंद्रसूरिविरचिते महाकाव्ये
हम्मीरचरिते वीरांको सुरतवर्णने शृंगारसंजीवनो नाम सप्तमः सर्गः समाप्तः ।

अथाष्टमः सर्गः ।

 
प्रपंचयंतः स्फुटतारमंद्र-मध्यस्वरान् पंचमरागगर्भान् ।
हम्मीरदेवाय निशाऽवसानं वैतालिका विक्षपयां बभूवुः ।। १ ।।
विच्छायमिंढुं मुखमावहंती विनिम्नतारांकलुषांबरैषा ।
विभावरी याति रजस्वलेव स्नातुं पयोधौ दिशि पश्विमायां॥२ । ।
वियुक्तनारीजननॆचपातो-त्काभिः समंतांदिवं दीप्यमानं । ।
विहाय शीतांशुरसैौ विहाय आसीदपूर्वाचलचूलचुंबी ॥ ३ ॥
स्वातंत्र्यहंता न उदेति भास्वानस्यामिति क्रोधभरारुणाभिः । । ,
दृष्टेव दृग्भिः कुलटाजनॆन पुरंदराशारुणतां जगाम ॥ ४ ॥ ं ।

अबोधि किं न क्षणिका क्षपेयं मानो दधे यद्भवतीभिरेवं ।
इत्यभ्यसूयन्निव मानिनीभ्य स्तनॊति शब्दान् कृकवाकुरेषः ॥ ५ ॥

जायापतीनां रतकौतुकेन रात्रिं समग्रामपि जागरित्वा ।
घूर्णत्पमी विस्फुरितप्रमीला इव प्रदीपा रतमंदिरेषु ॥ ६ ॥
 
निवर्त्य चेतः सुरतात्कथंचित् यावत्सुषुप्संति युवान एते ।
मार्दगिकैस्तावदवादि सद्यः प्रत्यूषसूचा सुभगो मृदंगः ॥ ७ ॥
 
विलेपनामोदिरतांततांत-स्वेदोदकास्वादनमंदचारः ।
संभोगशालासु निविश्य यूनः सुखाकरॊत्येष उषासमीरः ॥ ८ ॥
 
प्राप्तप्रबोधा गुरुणोपदिष्टान्महाप्रयोगान् प्रणिधाय चित्ते ।
किर्त्यै कवींद्रा-इव निर्मलार्थो-त्पत्तिं नरेद्राः परिभावयंति ॥ ९ ॥

विप्राननोद्गीर्णविविक्तवर्ण--प्रचारचारुध्वनिवेदमंत्राः ।
सतां हृदंतस्तरसा प्रविश्य तमः कषंतीव समूलकाषं ॥ १० ॥
 
तमोमये प्रेक्ष्य विधिः प्रलीनं मेरुं युगांतेय नवं सिसृक्षन् ।
प्रत्यूषसंध्याभवरागदंभात् चिनोति श्रृंगाणि हिरण्मयानि ॥ ११॥
 
विभा विभातैव विभावरीय मद्यापि मानं किमिवादधासि ।
इति प्रियाया अपि बद्धमूलं मानं सुखेनैव नुनोद कश्चित् ॥ १२ ॥
 
संभोगकेलीं प्रविधाय पश्वात्सुप्तापि नारी प्रथमप्रबुद्धा ।
आालिंग्य सुप्तं प्रियसुप्तिभंगं विशंकमाना न जहाति तल्पं ॥ १३ ॥
 
कचिद्विभातीकृतयामिनीका अभ्येत्य कांता निभृतप्रचारं ।
स्वप्नेपि तत्तर्जनशांतचित्ता माश्लिष्य सुप्तां दयितां स्वपंति ॥ १४ ॥
  
अपि द्विजेशः श्रितवारुणीको ध्रुवं भवेन्नीचजडोपयोग्यः ।
इति प्रबोधं जगतां प्रयच्छन्नध्यास्त मध्यं जलधेः शशांकः ॥ १५ ॥
 
असौ सिषेवे चतुरोऽपि यामान् श्यामां क्षये सत्यपि यत्सकामः ।
तेनैव शंकेस्तमुपैति पक्वपलांडुपांडुः पतिरोषधीनां ॥ १६ ॥

समस्वरूपे शशिनो रवेश्च बिंबेस्तभावादुदयत्वतश्च ।
उपैति पूर्वापरयोर्विभेदे मतिर्जनानां क्षणमीश जाड्यं ॥ १७ ॥

अवाप यस्यामुदयं विहाय तां मामथासावपरां सिषेवे ।
इत्यादधानेव रुषं हिमांशौ पुरंदराशाऽरुणतां जगाम ॥ १८ ॥

स्फुटं स्फुटत्कुड्मलकोशनिर्य-द्विलोलरोलंबमिषेण हर्षात् ।
समागमे पत्युरिनस्य पश्याऽस्राणीव मुंचंति सरोरुहिण्यः ॥ १९ ॥

क्वापि ह्रूदे व्योमसरिद्वरायाः पतिर्नदीनामनुबिंबितः किं ।
यद्वारि भातीह तमस्तरंगाः प्रत्यूषरागोपि तदंतराग्निः ॥ २० ॥

एषाहमेतच्च गृहं तवैवा--ऽगंतव्यमेवाशु पुनः प्रियेण ।
इत्युक्तिपूर्व परिरभ्य गाढं र्षिगान् प्रहिण्वंति पणैणनेत्राः ॥ २१ ॥

प्रकाशकल्पेपि सहस्ररश्मौ वारांनिधिश्चापलमुत्ससर्ज ।
हंसे प्रकाशं यति यत्सतीव जडेपि शांतखमुपैति मूर्त्त ॥ २२ ॥

बिच्छायतां भूरितरामुपेता दूरीभवत्पुष्करकोशवासा: ।
काले कलौ संत इवोडवोऽमी क्वचित् क्वचिन्नेत्रपथं प्रयांति ॥ २३ ॥

लोलत्तनूनां मयनेन दघ्नस्तनूदरीणां कबरीमिषेण ।
ध्वांतावलीकुट्टनजातकार्ष्ण्याः स्फुरंति दंडा इव चंडरश्मेः ॥ २४ ॥

षिंगैर्निषिद्धैरपि दत्तदंत-पदालिवित्रेषु रदच्छदेषु ।
संभ्रांतचित्ताः प्रतिदृष्टिपातात् ददत्यलक्तं कुलटा नतास्याः ॥ २५ ॥

स्मराहवे स्मेरतरे प्रवृते पलाय्य पृष्टे मलिनो यमस्थात् ।
इत्यात्तकोपा इव केशपाशं गाढं निबध्नंति सरोरुहाक्ष्यः ॥ २६ ॥

काँचीगुणस्य ग्रथनप्रयासि प्रकोष्ठभूषागणसिंजितेन ।
मुक्तिं भजेथाः पुनरेव शीघ्र मित्यादिशंतीव तमंबुजाक्ष्यः ॥ २७ ॥

शिलालिहंतोग्रगसैधवानां वक्त्रोष्महिध्मा मलयंति वाहाः ।
निश्वासवातैरिव पाणिगानाऽदर्शान्निशाभोगवियोगिनार्यः॥ २८ ॥

समूलमुन्मूल्य तमःसमूहं लोके प्रवेशं सृजतो दिनस्य ।
मांगल्यहेतोरविबिंबदंभात् नीराजनामाचरतीव पूर्वा ॥ २९ ॥

र्षिंगैर्वितीर्णानणुवित्त्वैरा दिवाप्रभांतं भृशमर्दितांग्यः ।
सर्वांगसंस्पृश्यपिभानवीय-करोत्करे जाग्रति नो भुगिष्याः ॥ ३० ॥

६४
[ सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

घूकादिर्वेदोरिव नीलनीर-रुहादिवाकृष्य विभातकालः ।
रथांगनामार्कसरोरुहेषु मुदं प्रक्राशं श्रियमादधाति ॥ ३१ ॥
 
पत्यूरुचीनामहिताद्भयेन तमःसमूहो विरहय्य धात्री ।
निशाटनेत्राणि वॆिवेश नूनं मुत्पश्यतैतेषु कुतोन्यथासु ॥ ३२ ॥

विंभावरीयाय विनाशमेषा मुदं दधस्वेत्यसुवल्लभा स्वा ।
विबोध्यते द्वंद्वचरेण याव-त्सा तावदागात्स्वयमेव पार्श्वं ॥ ३३ ॥

क्रुधेव ताम्रं वपुरादधान मायांतमालेक्य सहस्ररश्मिम् ।
निलीयते भ्रश्यदितस्ततोपि भिया तमिस्रं गिरिगव्हरेषु ॥ ३४ ॥

इत्यद्धुतैर्वाक्यभरैर्विबोध-करैः समाख्यातविभातकालः ।
तदर्हकृत्यं विरचय्य दान-केलिं कुमारः कलयांचकार ॥ ३५ ॥

विभूषितास्थानसभं शुभैषी श्रीजैत्रासिंहं रिपुकुंभिसिंहं ।
गत्वा कुमारोथ मुदा नमस्या-मासानणीयस्तरभक्तिनम्रः ॥ ३६ ॥

कृतप्रणामं तमवेक्ष्य दृष्यद्रोमा पुलोमारिरयो धरित्र्याः ।
रहस्युपानीय रहस्यवेदी जगाद निस्तंद्रतरास्यचंद्रः ॥ ३७ ॥

साम्राज्यलक्ष्मीकरपीडनाय जातप्रवीणप्रतिभे तनूजे ।
विदांवरेण्य क्वच नापि नास्म--द्वंशाः प्रदास्या विषयाभिवश्याः ॥ ३८ ॥

विध्वस्तबाह्यारिचयोप्यजित्वा-तरंगशत्रूनतिमात्रशक्तीन्।
बाह्येतरारीन् जितवत्सु तेषु स्थितः कथंकारमहंचकास्मि ॥ ३९ ॥

कियद्वराका सविकाशमाहू-राज्यं नृपाणां विगलत्कृपाणां ।
इदं तु योगप्रणिधानभाजां यावद्वराकासविकाशमेव ॥ ४० ॥

बाह्याः शरीरे किंल शैशवीयाः भावा यथार्त्यीजिषताययेस्य ।
हातुं तथाभ्यंतरगानपीमान् उदांसते हंत किमत्रं संत: ॥ ४१ ॥

शक्तावसत्यां विषयाभिलाषो विडंबयत्येव जनान् प्रयोक्तृन् ।
शांतोऽनलः फूत्क्रियमाण उच्चैः किं पूरयत्याशु न भस्मनाऽस्यं ॥ ४२॥

अपास्तलज्जं बहुदैन्यमस्मानकामयंत स्मरकातरा या ।
ताः कामयेम ह्यधुना मृगाक्षी र्वयं हहाऽतोपि विडंबना किं ? ॥ ४३ ॥

८]
६५
ह्रस्मीरदेवराज्याप्तिवर्णनम्


मलातुराणामशुचौ शुचौ वा यथाप्रदेशे न विचारणास्ति ।
स्त्रीणां तथा मूत्रपुरीषपात्रे गात्रे नराणां मदनातुराणां ॥ ४४ ॥

यत्प्रेरणादुत्तरलीभवंतः कृत्यान्यकृत्यान्यपि न स्मरंति ।
तदप्यहो यौवनमस्वमस्तु काद्यापि तृष्णा विषयेषु निष्णा ॥ ४५ ॥ १

ये यौवनोन्मादभरे गतेपि कुर्वत्यसर्वे विषयेषु रागम्।
निर्मांसमज्जाऽस्थिषु ते शृगाला लालारसास्वादनमाचरंति ॥ ४६ ॥

सर्वांगेषु निकृष्टमंगयुगलं स्त्रीणां तदुक्तं तयो-
राद्यं विङ्विवरं प्रसिद्धमितरत्प्रस्रावरंध्रं पुनः ।
तन्मध्ये यदपत्यरंध्रमसकृद्विस्त्रस्त्रवृच्छोणितं
ये तस्मादधुनापि नान्यवदनास्तेभ्योपि निद्योऽस्तु कः ॥ ४७ ॥

तद्राज्यकक्षीकरणान्ममैता माज्ञां गुणैकालय पालयाशु ।
साहाय्यतस्तेऽयमुपेंद्रसेवा--हेवाकिचेताः सुखमस्तु भूपः ॥ ४८ ॥

वार्धक्पदोषोदयदुर्भगत्वान्मुक्त्वाद्य सद्यः कमलानिवास्मान् ।
पतिं द्विजानामिव सौम्यमूर्त्ति साम्राज्यलक्ष्मीरुपतिष्ठतां त्वां ॥ ४९ ॥

सुधाकिराऽथैष गिरा स्वभक्ति-वल्लीं प्रवेल्लन्नवपल्लवाढ्यां ।
कुर्वन्निव व्यज्ञपयत्कुमार स्तातं जगद्गेयतमावदातं ॥ ५० ॥

द्वेधापि राजन्नरकांतमेत द्राज्यं न चेतो बहु मन्यते मे ।
द्युसद्गवीवद्विबुधालिसेव्या त्वदंघ्रिसेवा यदि लभ्यतेऽसौ ॥ ५१ ॥

त्वात्त्पादपद्मे सदसद्विवेक-कृद्राजहंसत्वमभीप्सतो मे ।
हर्षाय सुव्यक्तकलंककारि राजन्नराजत्वमिदं कदाचित् ॥ ५९ ॥

ज्येष्ठे तनूजे सति राज्यलक्ष्मी र्देया कदाचिन्न किलेतरस्मै ।
जानन्नपीत्यं नयवर्त्मसंस्थां मह्यं कथं दित्सति तामधीशाः ॥ ५६ ॥

हम्मीरदेवाय वितीर्य राज्यं मदंधिसेवानिरतो भवेति ।
स्वप्ने निशांते शयितं निशांते मामाह विष्णुः करवै किमार्य ॥ ५४ ॥

निरुतरीकृत्य ततोहठेना-निच्छंतमप्येनमतुच्छचित्तं ।
हम्मीरदेवं नृपतित्वलक्ष्मी ममीमनल्लातु मिलाविलासी ॥ ५५ ॥
9 k

६६
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये


ततश्च सेवन्नववह्निवाह्निं-भूहायने माघवलक्षपक्षे ।
पौष्यां तिथौ हेलिदिने सपुष्ये दैवज्ञनिर्दिष्टबले ऽलिलग्रे ॥ ५६ ॥

पुरा पुरोधास्तदनु क्षितीन्दु र्भुपास्ततोन्ये सचिवास्ततश्च ।
ततॊ महेभ्यास्तदनु प्रजाश्च तस्याभिषेकं रचयांबभूवुः ॥ ५७ ॥ युग्मं ॥

छायाकरैस्तस्य तितांशुशुभ्रं यदातपत्रं बिभरांबभूवे ।
छायाखिलस्यापि जगत्त्रयस्य् बभूव तेनाऽद्धुतमेतदुच्चैः ॥ ५८ ॥

एवं पतिष्यंत्यसकृत् प्रदेऽस्य क्षितिक्षितः ख्यातुमिवेति लोके ।
शिरोभितोप्यापतती नृपस्य तस्पाऽथ बालव्यजने व्यभातां ॥ ५९ ॥

अपाठिषुर्बंदिजनास्तदानीं मराणिषुर्मंगलतूर्यकाणि ।
अनर्तिषुर्नर्तविदश्च गीत मगासिषुर्गायकमंडलानि ॥ ६० ॥

पदेपदे वंदनमालिकानां माला निबद्धा बभुरुल्लसंत्यः ।
गृहावलीनां नयनायमान-द्वारामिव भ्रूलतिकाः सलीलाः ॥ ६१ ॥

नरेंद्रमार्गेष्वभितो विकीर्णा विस्मेरपुष्पप्रकरा विरेजुः ।
कांतं नवीनं प्रति भूमिदेव्या हासा इव स्फारतरप्रका३ाः ॥ ६२ ॥

हर्षप्रकर्षेण समंततेपि सद्यस्कबाल्हीकजलप्रसिक्ताः ।
नवे हृदीशॆ प्रकटीकृतात्म-रागा इवोद्रंगभुवो विरेजुः ॥ ६३ ॥

प्रत्यालयोत्तंसितशांतकुंभ-मांजिष्ठकौसुंभिककेतुदंभात् ।
अधीश्वरं प्राप्य नवं हमीर-देवं विशंके पुरमप्यरज्यत् ॥ ६४ ॥

सुम्राज्यलब्ध्या मुदिंतोप्यमुष्य भूभंगमाशंक्य शिरांस्यधुन्वन्।
वृथा व्यषीदत्फणिराट् विवेद -------------------- ॥ ६५ ॥

दृत्वा श्रियं शात्रवकैरवाणां सुहृज्जनांभोजकुले दधानः ॥
प्राप्तोदयो भूवलये स राजा - - न कस्याऽजनि विस्मयाय ॥ ६६ ॥

विश्राणने कर्णनृपस्य नीतौ रामस्य शौर्ये च धनंजयस्य ।
काले कलैौ पंडितमंडलीनां किं जायतोदाहरणं समास्म ॥ ६७ ॥

धर्मो जगर्जेंव दरिद्रमुद्रा क्वचिन्ननाशेव बभाविव श्रीः ।
समुल्ललासेव नयद्रुमोपि शुभं ननर्तेव तदीयराज्ये ॥ ६८ ॥

 
कालानलो नाऽजनि नाभिरामो रामो भवन्नो भरतो रतोभूत्।
आसीन्न चित्ते जनकोपि कोपि हमीरमालोकयतां जनानां ॥६९॥

अहानि तान्येव सुखावहानि हमीरदेवो २२२२२ऽजनि येषु भूप्ः ।
लोकास्त एवात्तशुभावलोका वक्त्रांबुजं यै र्ददृशे ऽदसीयं ॥७०॥

विकासिकाशाभिनवप्रवाल-जिद्दंतदंतच्छददीप्तिदंभात् ।
हृदु....सद्वाङ्गयरागसिंधो र्विस्तारर्य स्तारतरानिवोमींन् ॥७१॥
 
रुजार्दनादित्यथ जैत्रसिंहः स्वस्यावसानं निकटं विजानन् ।
स्नेहेन हम्मीरनृपाय राज्य-शिक्षामिमां प्रारभत प्रदातुं ॥७२॥
 
स्त्रीणां श्रियां वा क्वच नापि मागा विश्वासमासां क्षणभंगुराणां ।
रक्ता विरक्ताश्व सतामपिं स्युः पदे पदे ऽभू र्विपदे यदाशु ॥७३॥

साम्राज्यमासाद्य महत्तमेषु स्म विस्मरो मा विनयं नरेश ।
पुमान् बृहद्भानुरिवाविनीतः कुलस्य सर्वस्य विनाशहेतुः ॥७४॥

अप्यार्यकार्याणि विचार्यं कुर्वन् विवेकवानेष जगज्जनेष्टः।
जगन्निवासा तदियं नृपत्व--लक्ष्मीः कथं तं विजहाति तात ॥७५॥
 
शक्तोपि देह्यप्रकटीकृतात्म-शक्तिः परांभूतिपदं सदैव ।
कारीषवन्हिर्वद वत्स कस्य कस्याशु न स्यादतिलंघनीयः ॥७६॥

सदा सदाचारपरो नरेंद्रः सेव्यो मुनीनामपि निस्पृहाणां ।
कुशीलताभाप्रवरं खलोपभोगाय तैलीव भवत्यवश्यं ॥७७॥

धर्मार्थकामा इव सामदान-भेदाः क्रमेणैव पुरा प्रयोज्याः ।
सर्वात्मनैषामसति प्रचारे धार्या मतिर्मोक्ष इवाथ दंडे ॥७८॥

अनंतरो यो विषयेषु राजा संवर्धित क्लेशकरः स्व एव ।
गृहांगणांतर्विषवृक्ष उप्ते कालं कियंतं कुशलं गृहस्य ॥७९॥

राज्यस्य धर्मा किल पंच ये तान् पंचेंद्रियाणीह वदंति संतः ।
प्रलीयमानेषु तदेषु राज्य मपि प्रलीयेत वपुर्ययैवं ॥८०॥

शक्तिं समासाद्य सदोद्यतेन कार्या मंति र्विक्रम एव पुंसा ।
तिर्यक्षु भूरिष्वपि पश्य सिंहः पराक्रमादेव न किं मृगेंद्रः॥८१॥

नये धियं सम्यगनासयिखा युक्तः प्रयुक्तो न पराक्रमोपि ।
छलावलंबेन विनैव तावत् सिंहोपि हंतुं प्रविशेदिभं किं ! ॥ ८२ ॥
  
बुद्धचैव सिद्विर्यदि तन्नपुष्पै रपि प्रहर्त्तव्यविधिर्विधेयः ।
पश्य प्रसूनैरपि युध्यमानः स्मरो हरात्कां गतिमाससाद ॥ ८३ ॥

शौर्यं च बुद्विार्मिथुनं तदस्मात् अदूषिताद्राज्यमुदेति नित्यं ।
न चैकतो विश्वमपि प्रपश्य संजायते द्वंद्वत एव सर्वे ॥ ८४ ॥
 
जिगीषुणाऽरौ बलशालिनापि यात्रा विधेया खलु जेय एव ।
 ज्वालाजटालीकृतदिङ्सुखोपि नांबूनि दग्धुं क्रमते दवाग्निः ॥ ८५ ॥

रिपौरपि स्वाश्रयमागतस्य करॊति सत्कारविधिं विधिज्ञः ।
तथाहि मीनांशमुपागतस्य नोच्चं पदं किं भृगुनंदनस्य ॥ ८६ ॥

यथा न पीडा भवति प्रजानां ग्राह्य स्तथा धीधन तत्करोपि ।
किं नाम पुष्पाणि चिनोति पुष्प-लावी लतानां जनयन्विबाधां ॥ ८७ ॥

निवासिता येन स एव वेत्ति प्रायः प्रजानां सुखदुःखभावं ।
वध्या विजानाति किमंग गर्भ-प्रपोषणं वां वहनक्लमं वा ॥ ८८ ॥
 
धनं प्रजानामयथाऽपराधं गृह्णन् विजानाति न तच्च ताः स्वाः ।
इदं नृपस्याऽशकुनं तथाहि राज्यस्य नाशेऽस्य न तच्च ताश्च ll ८९ ll

सर्वस्वनाशेपि कुले र्विरोधा्द्भोधं सुधीनों विदधीत कश्चित् ।
कुले विरोधो रचितो निनाय सुयोधनं किं निधनं न सद्यः ll ९० ll
 
प्रजासु पीडा स्वकुले विरॊधः पक्षद्वयं पेषणयंत्रमस्मिन् ।
चूर्णीकृतं धान्यमिव प्ररोढुं पुनर्न राज्यं समुपैति शक्तिं ॥ ९१ ll
 
स्वमेव पुष्णन् प्रभुवंचनॆन नार्हत्युपेक्षामनुजीविवर्गः ।
कर्षद्रसाया रसमात्मनॆ किं नोन्मु्ल्यते क्षेत्रगतं तृणादि ll ९२ ll
 
मातेव राजा हितकृत् प्रज्ञानां मातुः सपत्नीव नियोगिवर्गः ।
तयार्पितानां च करे तदस्याः क्व वृद्विरासां क्वच जीवितव्यं ॥९३॥
 
स्वतः कुलीनोप्यधिको विधेयो राज्ञानुजीवी न कदाचिदेव ।
यतो जडात्मा वटवत्प्रवृद्ध स राज्य सौधस्य विनाशहेतुः ॥ ९४ ॥

प्राज्ञः सपत्नैः परिभूयमानो--प्युदीषिषन् न त्यजति स्वदेशं ।
दिवाकरालुप्तक्ररोप्यनुद्यन् नभः शशांकः पुनरभ्युदेति ॥ ९५ ॥

चिरंतनान्मंत्रिवरान् विहाय साम्राज्यभारो निहितो नवेषु ।
क्षणेन मूलादपि नाशमेति यथाऽविपक्वेषु जलं घटेषु ॥ ९६ ॥

स्याद्राज्यमंत्रेषु किलैक एव श्रेयांनमात्यो न पुनर्द्वितीयः ।
आारोहणं यानयुगस्य तज्ज्ञा न प्राणसंदेहकरं स्मरंति ॥ ९७ ॥
 
यो यत्र रक्तो यदि वा विरक्तो भावे विवेको नहि तस्य तत्र ।
अतो न तन्मंत्रविधौ विधेया शिक्षा तदीया सुविचक्षणेन ॥ ९८ ॥

मंत्रान्बहूनामपि धीसखानां श्रेयस्तरानैव वदंति संतः ।
गर्भस्य मातुश्च कुतः शिवाय करा बहूनां बत सूतिकानां ॥ ९९ ॥

पूर्वं स्वहृद्येव विचार्य सम्यक् मंत्रं ततः सम्मतिमाददीत ।
संवादिता चेत् तदिदं विधेयं नोचेत्तदूहै र्मतिराविरांस्या ॥ १०० ॥

विराद्भपूर्वः पुरुषः प्रधानपदे कदाचिन्न पुनर्विधेयः ।
 ताट्टग्छलं प्राप्य तथाविधा हि द्रुह्यंति नूनं धृतगुप्तवैराः ॥ १०१ ॥

पुमान्विराद्धो विजहाति नैव धीमन् युगांतेपि विरोधभावं ।
अद्यापि पश्यार्यमणं विधुं वा तुदन्निवर्तेत विधुंतुदो न ॥ १०२ ॥

महाबलेनापि कलिर्न कार्यः समं शकेशेन लसच्छलेन ।
तथां समर्थोपि बलिर्विजिग्ये छलप्रधानेन जनार्दनेन ॥ १०३ ॥
 
पुरः पुरो जाग्रदुदग्रकष्ठं दुरोदरं दूरत एव हेयं ।
दुरोदरारंभवशेन कां कां बिडंबनां पांडुसुता न जग्मुः ॥ १०४ ॥
 
बलाबलं सूत्रगतं विचार्य सविग्रहां यो विदधीत वृतिं ।
स एव तत्तद्गुरुगौरवार्ह--शास्रज्ञधुर्यंत्व मुपैति तात ॥ १०५ ॥
 
दखेति शिक्षां शुभबंद्वसख्यां गेहेच देहेच निरीहचिंत्तः।
जैत्रप्रभुः स्वात्महितं चिकीर्षन् श्री आश्रमं पत्तनमन्वचालीत् ॥ १०६ ।।

शिवापि ज्ञंबूपथसार्थवाही विराजते यत्र शिवः स्वयंभूः ।
यो ध्यातमात्रोप्युरुभक्तिभाज्ञां दत्ते न किं भुक्तिमिवाशु मुक्ति ॥ १०७ ॥

मज्जच्छचीदृग्युगलाकुवेलं-विष्वग्गलत्कज्जलमेचकांबु ।
चर्मण्वती यत्र सरिद्वहंती पुण्यश्रियो वेणिरिवाविभाति ॥ १०८ ॥

ज्वलिष्यदेतद्विरहाग्नितप्त मिवांबकाब्जस्रवदस्रुवर्षैः ।
पृष्ठेऽथ ह्रुत्सेसिचतः समेत्य व्यजिज्ञपन्नेनममात्यमुख्याः ॥ १०९ ।।

साम्राज्यलक्ष्मीं विरहय्य पूर्वं मुमुक्षतोऽस्मानंपि संप्रतीश ।
खद्योतवत् त्वद्विरहांधकारे भाग्यानि नो यांति पुरा प्रकाशं ॥ ११० ॥

भवत्दृगालोकनमुक्तयोगं प्रपत्स्यतेऽदो नगरं नरेश ।
रंगत्पतंगोज्वलबिंवडिंब--विवर्जितस्य श्रियमंबरस्य ॥ १११ ॥

वृष्ट्या सुधाथा इव सौम्यदृष्ट्या सिंचन्नयैतान्निजगाद भूपः ।
मा कार्ष्टं कष्टं विदुषामनिष्टं कृते मम स्वात्महितं चिकीर्षोः ॥ ११२ ॥

इदं पुरव्योममदंशुमालि-प्रतापरोचिश्वयशून्यशोच्यं ।
हैमीरचंद्रेभ्युदिते प्रकाम--श्रीकं भविष्यत्यचिरेण नूनं ॥ ११३ ॥

मद्वंशपायोरुहराजहंसस्तैस्तै र्गुणैर्विश्वकृतप्रशंसः ।
संसेव्यमानोहमिव प्रसाद--दानैः सदानंदयितैष युष्मान् ॥ ११४ ॥

इत्थं सहैतान् विसृजन् अवापत् पल्लीं पुरीं यावदसौ नरेंशः ।
लूता विनिर्गत्य पपात तावत् स्वयंच भेजे लघु देवभूयं ॥ ११५ ॥

असासहीभिर्विरहं प्रियाभिरष्टाभिरिष्टाभिरथाऽन्वितस्य । ।
तत्रैव संस्कारविधिर्विधिज्ञैः श्रीज्ञैत्रसिंहाधिपते र्वितेने ॥ ११६ ।।

अथाभिर्षिचन्नवशोकभूपं नवावतारं हृदि बाष्पपूरैः ।
चकार मॊहग्रहिलीकृतात्मा हम्मीरदेव: परिदेवनानि ॥ ११७ ॥

तातेति तातेति वचः प्रधोष-शुष्यद्रलस्यापि ममाऽवनीश ।
यद्दर्शनं न प्रददासि तत्का तवौचिति संगतिमंगतीयं ॥ ११८ ॥

विश्वत्रिलोकीतिलकायमानं व्यधात् विधेयस्तव पाणिरेनं ।
कथं स एवास्य विनाशहेतोः प्रागल्भ्यमभ्यस्यति हे हताशा ॥ ११९ ॥

हुताशनाऽसज्जनकालकूटान् परंतपोर्जीनिति को व्यधत्त ।
श्रीज्ञैत्रसिंहं नृपति प्रणिघ्नन्न्जायतास्योत्तरमदा वेधाः ॥ १२० ॥

धातर्विगर्ह्यदभितोपि लोका-पवादतो यद्यपि नासि भीतः ।
तयापि पाणी कथमुत्सहेतां नृरत्नमेनं तव हंत हंतुम् ॥ १२१ ॥

केनापि शंके पविशैलसाराण्यादाय चक्रे हृदयं विधातुः ।
क्रंदत्यपीत्थं मयि मुक्तकंठं नाद्यापि यत्तत्करुणा रुणद्भिः ॥ १२२ ॥

कंठस्यं हाहेति वचांसि दृष्ट्यो रस्रं कपोलस्य कराब्जकोशः ।
चित्तस्य शोकः शरणं हमीर–देवस्य तत्राहानि जायते स्म ॥ १९३ ॥

इत्थं महाशोकसमुद्रमग्नं उद्धर्तुमेनं जनताहिताय ।
अकर्णधारायतविप्रबीज्ञाऽदित्यादिभिर्ब्रह्मविदां वरेण्यैः ॥ १२४ ॥

जगाम तातो निधनं ममेति वृथा कृथा मा क्षितिपाल खेदं ।
कस्याप्यवश्या निधनस्य शस्य दृष्ठाः श्रुता वा पितरो त्र विश्वे ॥ १२५ ॥

श्वासावधि स्यात्खलु जीवितव्यं श्वासः प्रसिद्धः स तु वायुरेव ।
वायोरिहान्यत्तरलं न किंचिद्यज्जीव्यते तन्महदेव चित्रम् ॥ १२६ ॥

क्रीडां करिष्यति क्रियच्चिरमेष हंसः ।
स्निग्धोल्लसत्कलरवोत्र शरीरवाप्यां ।
कालारघट्टघटिकावलिपीयमान
मायुर्जलं झग्रिति शोषमुपैति यस्मात् ॥ १२७ ॥
 
इयं मायारात्रिर्बहलतिमिरा मोहललितैः
कृताज्ञाना लोकास्तदिह निपुणं जाग्रत जनाः ।
अलक्ष्यः संहर्तुं ननु तनुभृतां जीवितधना-
न्ययं कालश्र्यौरॊ भ्रमति भुवनांतः प्रतिदिनं ।। १२८ ।।
 
लंकाभर्त्तुर्निधनरुचिना चापहस्तेन येन
क्षिप्तास्तास्ताः पितृपतिमुखे कोटयो राक्षसानां ।
सोपि स्फूर्जद्दिवसरजनीघोरववत्रेण राम-
स्ताम्यन्मूर्तिर्झगिति गिलितः कालनक्तचरेण ॥ १२९ ॥

सूनोर्मन्मनभाषितानि शिशुता हृद्यस्य जीवादिशे-
त्युक्तीर्यौवनगस्य यस्तव पिता माधुर्यधुर्याण्यपात् ।

क्व स्वर्गे वसुधांसुधाकरसुधास्वादोऽधुना प्रीतये
तस्य खद्यशसैवं तृप्तिरमरीगीतेन पीतेन चेत् ॥ १३० ॥

इत्थं स्मार्तविनोदमोदिह्रुदंयप्रज्ञालवक्वांबुज
प्रादुर्भूतविशेषतत्वभणितिश्रेणीप्रबुद्धाशयः ।
शोकद्वेषिचमूरमूर्दलयितुं वीरं विवेकं सृजन्
वेश्मेव स्वमपालयत्क्षितितलं हम्मीरदेवस्ततः ॥ १३१ ॥

इति श्रीजयसिंहसूरिशिष्यमहाकविश्रीनयचंद्रसूरिंविरचिते श्रीहम्मीरमहा-काव्ये वीरांके श्रीहम्मीरदेवराज्याप्तिवर्णनो नामाष्टमः सर्गः समाप्तः ॥

अथ नवमः सर्गः

अथास्य षडुणॉस्तिस्रः ३ाक्तीर्भूपस्य बिभ्रतः ।
दिग्जयायानपायाय स्पृहयाळु मनो ऽभवत् ॥ १ ॥

ततो दैवज्ञविज्ञात---लग्ने लग्नेद्धरुग्ग्रहे ।
वंद्याभिर्गोत्रवृद्धाभिः कृतयात्रिकमंगलः ॥ २ ॥

पश्चाद्धृतोष्णरुग्बिंब ऊर्ध्वाकृष्टसमीरणः ।
नृपस्तुरंगमारूक्षंत्पुरस्कृतसितंद्युतिः ॥ ३ ॥ युग्मं ॥

स्वतेंधिकोजसं वीक्ष्य माम्लासीदेनमुष्णरुक् ।
इतीवास्योज्वलं शीर्षे छत्रं छायाकरैर्दधे ॥ ४ ॥

पास्यंत्यस्याऽखिलं सैन्या मद्वारीति विशंकिनी ।
तं बालंव्यजनव्याजा—दागाद्गंगेव सेवितुं ॥ ५ ॥

चंपाया इव चंपेश स्त्रिपुरस्त्रिपुरादिव ।
प्रकंपयन् धरां धीरो निर्ययौ नंगरांद्वहि ॥ ६ ॥

पराग इव पाथोजा त्पार्थपाणे शरा इव ।
पुरतः स्फुरितॊत्साहाः पृष्ठे सैन्या विनिर्ययुः ॥ ७ ॥

निमिमणा मदांभोभि र्विष्वक्कर्दमिलामिलां ।
गर्जिसंतर्जिताराति--शौंडीर्या निर्ययुर्गजाः ॥ ८ ॥

प्रखरप्रस्फुरत्पक्षा आरूढपुरुषोत्तमाः ।
चेलुस्तार्क्ष्याः परोलक्षाः प्रत्यक्षास्तार्क्षका इव ॥ ९ ॥

उच्चैर्ध्वजालीबिभ्राणैः प्रशस्तस्पंदनैस्तथा ।
यथा तदंतर्विक्षिप्तै स्तिलैर्भेजे न भूतलं ॥ १० ॥

वियत्कुक्षिंभरिस्फार--हुंकारमुखराननाः ।
पत्तयो वल्गु वल्गंतो नृपचित्तममूमुदन् ॥ ११ ॥
 
वांत्याव्यतिकराक्रांत--पताकार्पितदृष्टयः ।
मिथो हहेति जल्पाका रेजिरे वैजयंतिकाः ॥ १२ ॥
 
पदप्रपातप्रोद्धूतै रभितेपि रजोव्रजैः ।
छायार्थमिव सैन्यस्य प्रतेने दिवि मंडपः ॥ १३ ॥
 
केचिद्रजानां केचिच्च पत्तीनां केपि वाजिनां ।
र५थानां केच नावोचन् सैन्ये तस्य प्रभूततां ॥ १४ ॥
 
परःसहस्रैर्गंधर्वैः परो लक्षैश्च पत्तिभिः ।
क्रमात्त्क्रामन्धरां धीरो प्रापद्भीमरसं पुरं ॥ १५ ॥
 
तत्र श्रिताभ्यमित्रत्वं गर्जन्नर्जुनभूपतिं ।
कुट्टयित्वासिदंडेन स्वनिदेशवशं व्यधात् ॥ १६ ॥

ततो मंडलकृत् दुर्गा त्करमादाय सत्वरं ।
यगौ धारां धरासारां वारांराशिर्महौजसां ॥ १७ ॥
 
परमारान्वयप्रौढो भोजो भोज इवांपरः ।
तत्रांभोजमिवानेन राज्ञा म्लानिमनीयत ॥ १८ ॥

ततोति बलभारेण कासारितमहीतलः ।
व्यधादवंतीं दंतीद्रं--मदाक्तप्रांतकाननां ॥ १९ ॥

क्षिप्रां विप्रांजलित्यक्तैः सिक्तवप्रां पयाकणैः ।
दृष्ट्वा तस्याऽभवन् सैन्याः सज्जा मज्जनहेतवे ॥ २० ॥
 
विमुक्तबंधनास्तत्र कृतमंज्जनकौतुकाः ।
नासन् रेवानदीसेवा---हेवाकिह्रुदया गजाः ॥ २१ ॥

धुन्वंतः कंधराकेशान् वाजिनः स्नातनिर्गताः ।
आसारं तेनिरे तीरे तटिंन्याः पटुकांतयः ॥ २२ ॥
 
उन्मज्जत्कुंभिकुंभा सा स्रवंती सैनिकाशयं ।
हरतिस्म चकोराक्षी यथा पीनोन्नमत्कुवा ॥ २३ ॥
  
नृपोपि निर्मितस्नानो हितदानैकतानधीः ।
तत्रानर्च महाकालं--कालं दुष्कर्मवैरिणां ॥ २४ ॥
 
प्रविश्य मध्ये मेध्यश्री-विशालां तां निभालयन् ।
नैकशो विक्रमादित्त्यं सस्मार स्मेरविक्रमः॥ २५ ॥
 
विनिवृत्तस्ततो विश्वां विश्वां स्वकरवर्त्तिनीं ।
सू०जन् शौर्यवतां धुर्य श्चित्रकूट मकुट्टयत् ॥ २६ ॥
 
ततः स्फुटं नटन्मेद--पाटपाटनपाटवे ।
प्राप्यार्बुदाद्रिं सांद्रश्री स्तत्रावासान्न्यवेशयत् ॥ २७ ॥
 
प्रतीभबुद्धया बिंबान् स्वान् स्फटिकीषु शिलास्विह ।
संपश्यतॊ ऽभवं स्तस्य सिंधुराः प्रधनोद्धुराः ।। २८ ।।
 
हरिन्मणिगणंस्यात्र पोल्लसंत्यो मरीचयः ।
नवदूर्वावणभ्रांति तद्धयानामजीजनन् ॥ २९ ॥
 
श्रमेण वर्मभिं: सैन्यै रधिशांखं निवेशितैः ।
रोज्ञिरे शैलराजस्य सुभटा इव शाखिनः ॥ ३० ॥

तत्र विश्रम्य विश्रम्य पादपानां तले तले ।
गीयमानानि भिल्लीभिः स्वयशांस्यशृणोन्नृपः ॥ ३१ ॥

घनधीध्याततन्नाग--प्रमोदिशिखिकूजितैः ।
जगाविवार्बुदो ऽमुष्य दिग्जथप्रभवं यशः ॥ ३२ ॥

कुंभिकुंभमदांभोभि र्द्विगुणीकृंतनिर्झरः ।
आरुह्य पृष्ठमस्याद्रे श्वारिमानमलोकत ॥ ३३ ॥

वसतौ विमलात्मायं विमलस्याऽर्षभप्रभुं ।
ननाम नोत्तमाना हि चित्ते स्वपरंकल्पना ॥ ३४ ॥

तत्र श्रीवस्तुपालस्य कीर्तनं कलिकर्त्तनं ।
दृष्टासौ विस्मितो नैक-वेलं मौलिमकंपयत् ॥ ३५ ॥

प्रणम्य महतीभक्ति: सर्वदामर्बुदां ततः ।
आश्रमेऽरुंधतीजाने र्विशश्राम क्षणं नृपः ॥ ३६ ॥

मंदाकिन्यां विधायोच्चैः स्नपनं शमनं रुजां ।
अपूजयज्जगत्पूज्य मथासावचलेश्वरम ॥ ३७ ॥

साक्षाद्धनंजयस्येह धांरातर्षस्य धन्वितां ।
निरीक्ष्य नृपतिर्जज्ञे विस्मयॊत्तानलोचनः ॥ ३८ ॥

प्रचलद्वलपाथोधि--मैनाकिकृतवैरिणः।
अत्राभूतवर्वदो गर्वः सर्वदोस्यार्बुदेश्वरः ॥ ३९ ॥

ततोवतीर्य वर्यश्री र्निर्धनं वर्धनं पुरं ।
चंगामपि गलद्गंगां गां चक्रे चक्रेरिविक्रमः ॥ ४० ॥

अजयोपपदं मेरुं मध्ये कृत्य स कृत्यवित् ।
पुष्करं तीर्थमासाद्य दुष्करं पुण्यमर्जयत् ॥ ४१ ॥
 
आनर्च भूपस्तत्रादि--वराहाख्याधरं हरिं ।
चित्रं दशावतारोपि.न यो दाहात्मतां गतः ॥ ४२ ॥

प्रयाणपटहध्वान-प्रतिध्वनितकंदरान् ।
पश्यन्स्वकीर्तिगानैक--तानानिव धराधरान् ॥ ४३ ॥

ततः शाकंभरीद्वारि वारस्त्रीवारलोचनैः ।
अभून्निपीतलावण्य-सर्वस्वो वसुधेश्वरः ॥ ४४ ॥

अदसीयरिपुस्त्रैण-गलल्लोचनवारिभिः ।
तदादिलवणस्येह मन्ये खानिरजायत ॥ ४५ ॥

ध्वस्तराष्ट्रं महाराष्ट्रं खंडुिल्लं खंडितप्रभं ।
चंपां च विस्फुरत्कंपां भूपस्तदनु तेनिवान् ॥ ४६ ॥

ककरालं करालश्रि कृत्वाथास्मात्र तस्धुष ।
श्रीमॉस्त्रिभुवनाद्रींद्रो मिलद्दत्तमहोपदः॥ ४७ ॥

चतसृष्वपि दिक्ष्वेवं स्वाज्ञां राज्ञां स मौलिषु ।
मौलिलीलायितां बिभ्रन् स्वपुरोपांतमासदत् ॥ ४८ ॥

अमान् पुरांतरे पौर---रागांभोधिर्नृपागमे ।
वेल्लद्रक्तध्वजव्याजात् दधाबुद्वेलतामिव ॥ ४९ ॥

द्वारि निर्यज्जनप्रौढ--द्युतिदिव्यांशुकच्छलात् ।
पुरमप्यहसत्स्फीत--प्रीतीवोपेयुषि प्रभौ ॥ ५० ॥

उदंचितकरौर्विप्रे र्द्धत्ताः शृण्वन्नथाशिषः ।
बंदिवृंदजयारावै र्मुखरीकृतदिङ्भुखः ॥ ५१ ॥

धर्मसिंहादिभिर्मुख्यै रभ्येत्य प्रणतक्रमः ।
पुरं प्राविशदुर्वीदुं रतुच्छोत्सवसच्छविः ॥ ५२ ॥

उत्तंभिताः प्रतिद्वारं पौरैरुत्सवबांछया ।
कलशा रेजिरे सद्म--श्रीणामुरासिजा इव ॥ ५३ ॥

स्फूर्जत्तूर्पावलीध्वानै राहूता इव सर्वतः ।
त्यक्तान्यकार्या नार्योथ द्रष्टुमेनं दधाविरे ॥ ५४ ॥

क्षिप्वैकं कुंडलं कर्णे करेऽन्या बिभ्रती परं ।
रेजे पुरः स्फुरच्चक्रा सेनेवानंगभूपतेः ॥ ५५ ॥

एकेनैव कटाक्षेण विश्वं जेतुमहं सहा ।
आख्यांतीवेत्पशोभिष्ट परैकांजितलोचना ॥ ५६ ॥

असमाप्ततयाऽन्यस्या वेणिः पंचांगुलीधृता ।
पद्मकोशविनिर्गच्छत्---भृंगश्रेणिभ्रमं दधौ ॥ ५७ ॥

दंतक्षतार्द्धा कस्याश्विद्दिद्युते वीटिका करे ।
भालेनास्याजिता कृष्णा कृशा लेखेव सीतगोः ॥ ५८ ॥

उपरुध्य करेणैव वॆगान्नीवीमसंयता ।
प्रस्थिताभात् परासादी वल्गुवल्गत्करो यथा ॥ ५९ ॥

प्रसाधिकाकरात्पादं रभसाक्षिप्य काचन ।
चचाललंक्तकांकानु--मिताधिस्पष्टभूतला ॥ ६० ॥

९]'
७७
ह्रस्मीदेवदिग्विज्ञयवर्णैनम्


कुंभिकुंभेक्षणादात्म--स्तनापह्रतिशंकिनी ।
काचिदन्वेषयामास पाणिना स्वमुरो मुहुः ॥ ६९ ॥

सव्यांगभूषणं सव्ये-तरांगे बिभ्रती परा ॥
साम्यं मिथोऽनयेरेव स्माहेव जितविश्वयोः ॥ ६२ ॥

पश्यंत्युदंचितग्रीवं पादाग्राक्रांतभूः परा ।
विजेतुं कुंभिनः कुंभा निवाभादुन्नमत्कुचा ॥ ६३ ॥

धम्मिल्लबंधे कस्याश्चि दंगुल्यंतर्विनिर्गता ।
कलिका चंपकस्येव रेजे पत्रावलीवृता ॥ ६४ ॥

कराब्ज एव बिभ्राणा रेजेन्या कनकावलीं ।
यूनां नेत्रकुरंगाणां क्षेप्तुकामेव वागुरां ॥ ६५ ॥

सुप्रसाधितसव्यांघ्री रणद्भि र्नूपुंरैः परा ।
अर्धनारीश्वरालेाक-रागिणां रागमादधे ॥ ६६ ॥

शिरस्यपिहितेन्यस्या रक्षा वेणिमुखस्थिता ।
फणाभृतः फटाटोपे फणामणिरिवाबभौ ॥ ६७ ॥

तानवं प्रापयन्मध्यं वक्षोजौ गैौरवं नयत् ।
स्त्रीणामूर्ध्वस्थितं रेजे प्रभुशक्तिमिवाश्रितं ॥ ६८ ॥

दृग्द्वयॆन पिबंत्योस्याऽसीमं लावण्यवारिधिं ।
जिग्युश्चलुत्रयापीत-ससीमाब्धिं मुर्नि स्त्रियः ॥ ६९ ॥

अवाप्तावसराः काश्चित्कटाक्षैर्विव्यधुर्नृपं ।
ता धानुष्क इवाऽमुष्य कामः काडैर्व्यडंबयत् ॥ ७० ॥

पिबंत्ये नृपलावण्य--सुधां तृप्तिं न लेभिरें ।
तथापि शिरसः कंपं सद्यः काश्चन तेनिरे ॥ ७१ ॥

इत्थं पुरवरांगीभि र्मनोहत्य दृगंचलैः । ।
निपीयमानलावण्यः स स्वं प्रासादमासदत् ॥ ७२ ॥

अहितापकरस्फार-विक्रमाक्रांतभूतलः ।
अच्युतस्थितिरप्यासी न्न स कापि जनार्दनः ।। ७३ ॥


७८
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

व्याख्या धर्मार्थकामाख्या: पुरुषार्थास्त्रयोप्यमी |
यथायोगमवाप्तात्मा ऽवसरास्तं सिषेविरे ॥ ७४ ॥

अहिंसाटोपमाबिभ्रद्विलसत्सर्वमंगलः ।
महेश्वरोपि तद्राज्ये न विषादी जनोऽद्धुतं ।। ७५ ।।

कोटियज्ञफलं राज्ञा पृष्ठोन्योद्धुः पुरोहितः ।
विश्वरूपाख्ययाख्यातो व्याचख्याविति तं पटुः ॥ ७६ ॥

जित्वा भुजबलेनोर्वीं कोठियज्ञं यथोदितं ।
निर्मेिमाणो नृपः प्रीति-पात्रं स्यात् त्रिदिवश्रियां ॥ ७७ ॥

इति स्मृतिसुधांभोधि-छटाछोटपदुच्छवेिं ।
निशम्य तद्गिरं भूपस्तं क्रतुं कर्त्तुमैहत ॥ ७८ ।।

आहूताः पुरुहूतेन ततो भूमेः प्रमोदिना ।
मिमिलुर्वाडवास्तत्र दुष्कर्मोदधिवाडवाः ॥ ७९ ॥

अंतःस्फुरच्चतुर्वेद-सुधांभोधेरिवोर्मयः ।
रेजिरैऽगेषु विप्राणां गोपीचंदनभंगयं ॥ ८० ॥

नित्यस्नानवशात् पिँगी-भूतकुंतलकैतबात् ।
बिभ्राणैः परमं तेजः शिरस्यंतरमादिव ॥ ८१ ।।

द्विभ्रमक्षिप्तरुद्राक्षा-क्षमालाव्यपदेशतः।
भृंगैरिवांबुजभ्रांत्या लीनैर्भूषितपाणिभिः ॥ ८२ ॥

अंहोराशिपरित्रासि-काशीवासप्रकाशिभिः |
आययानं परानंदवर्षिभिश्च महर्षिभिः ॥ ८३ ॥

त्रिभिर्विशेषकं
मारेर्निवारणं सप्तं व्यसनानां च वर्जनं ।
मोक्षणं गुप्तिगुप्तानां प्रावर्ततं तदा पुरे ॥ ८४ ॥

तोरणभ्रूलतोत्तुंग-कल्याणकलशस्तनी ।
शुशुभे वेदिका तत्र यज्ञश्रीरिव देहिनी ॥ ८५ ॥

धूर्मस्तोममिषाद्धूप किल्बिषं विक्षिपाश्तिव ।
ज्वालांजिव्होत्र जज्वालः ज्लावजटिलितांबरः ॥७६॥



९]
७९
हम्मीरऎवयागवर्णनम्

द्विजादेशान्नृपो यज्ञ-दीक्षामीक्षाकटाक्षितः ।
स कृतोपनिषद्वेदी वेदीपार्श्वमशिश्रियत् ॥ ८७ ॥

मंत्राहूतत्रयस्त्रिंश-द्दनुजद्वेषिकोटयः ।
जुव्हाति स्म बृहद्भानौ वाडवा द्रव्यमंडलं ॥ ८८ ॥

वेदमंत्रानुभावास्ता रुचिना शुचिना ऽमुना ।
पिपिंरे सर्पिषां विप्रा---र्पिताः स्फीताः परंपरा: ॥ ८९ ॥

तदर्थास्यसुधात्यागात् दाहभीचकिता इव ।
अापतंत्यपि हव्यानि तदा जगृहिरे सुराः ॥ ९० ॥

गायत्सु मधुरं वैदी-ऋचो विप्रेषु हर्षतः ।
चलत्कीलावलिव्याजा न्ननर्त्तेव हुताशनः ॥ ९९ ॥

नृपपुण्यप्रभावेण निःप्रत्यूहं द्विजेश्वराः ।
ययुः क्रतुक्रियापारं भवपारं तपस्विवत् ॥ ९२ ॥

हाटकानां ततः कोटिं क्षोणीं चाक्षीणसंपदं ।
भूदेवेभ्यो नृदेवोऽदा द्दक्षिणां चारुलक्षणां ॥ ९३ ॥

नृपविश्राणितस्वर्ण-कूटेषु नटतो द्विजान् ।
निरीक्ष्य निर्जरा मेरु--कोडक्रीडामदं ज्ञहुः: ।। ९४ । ।

इहैष स्वर्णदानेन तथाऽतूतुषदार्थिनः ।
तान्विहायोच्चकैर्दातॄ नुपास्थितं यथार्थिता ॥ ९५॥

रत्नराशिप्रदं केचि त्केचित्पुष्कलनिष्कदं ।
गजदं वाजिदं केचित् श्रीहम्मीरं तदास्तुवन्'॥ ९६ ॥

विश्राणनं सृजन् चिंता-कल्पनाकामनातिगं ।
स चिंतामणिकल्पद्रु-कामकुंभेष्वधात् घृणां ॥ ९७ ॥

सितोपलामिलन्मुग्ध-दुग्धादिरसपेशलं ।
राज्ञा तदा मुदा तेने प्राज्यं भोज्यं द्विजन्मनां ॥ ९८ ॥

ततः पुरोहितेनाभि-युक्तो युक्तं पुरोहितं ।
आददे नृपति: प्रीतो मारामेकं मुनिव्रतं ॥ ९९ ॥

८०
[ सर्गः
हम्मीरमहाकाव्ये


इतश्व शत्रुहृद्भल्लचां दिल्लचां शकमतल्लिका ।
बभूवाल्लावदीनाख्यो व्याख्यः शौर्यवतां धुरि ॥ १०० ॥

ज्ञातभूपस्वरूपेण तदा तेन स्वसोदरः ।
उल्छूखानाऽख्यया ख्यातो जगदे जगदेकजित् ॥ १०१ ॥

रणस्तंभपुराधीशो जैत्रसिंहोऽभवत्पुरा ।
प्रददौ स सदा दंडं मम चंडौजसो भयात् ॥ १०२ ॥

हम्मीरनामा तत्सूनु रधुनाऽखर्वगर्ववान् ।
दंडं दूरत एवास्तु न वाक्यमपि यच्छति ॥ १०६ ॥

स महौजस्तया शक्यो जेतुं नाभूदियञ्चिरं ।
व्रतेस्तिथीतयेदानीं लीलयैव विजीयते ॥ १०४ ॥

तद्गत्वास्यारणस्तंभ-तलं देशं विनाशाय ।
हते देशे स संस्थातुं सासहिः कति वासरान् ॥ १०५ ॥

इत्यवाप्य प्रभेोराज्ञा-मुल्लूखानोत्यमर्षणः ।
प्रतस्येष्ठायुतीमाना-श्ववारस्फारविक्रमः ॥ १०६ ॥

रंगत्तुरंगतुंगोर्मि र्गर्जद्विरदवारिदः ।
शाणोलेखितशस्त्रौर्वे रेजेऽस्य बलवारिधिः ॥ १०७ ॥

भुग्नयन् बलभारेण फटाटोपं स वासुकेः ।
प्रवेष्टुमक्षमोभ्यंत-र्वर्णनाशतटे स्थितः ॥ १०८ ॥

ज्वालयन्नुद्वसान् ग्रामान् आर्द्रबल्लांश्व चारयन् ।
आसन्नष्टादशान् घस्त्रान् सुखेनैषोत्यवाहयत् ॥ १०९ ॥

त्रिशुद्ध्यात्तव्रतत्वेन जोषं तस्थुषि भूपतैौ । ।
भीमसिंहोय सेनानी-र्धर्मसिंहधियोद्धुरः ॥ ११० ॥

उत्फालसमरोत्ताल--वीरवाराकुलं बलं ।
सहादाय महावीर्य श्वचालारिबलं प्रति ॥१११॥
 
युग्मं
चाहमानबलेवाद्य-माननिस्वाननिस्वनान् ।
निशम्य व्याकुलीभावं शिबिरे दधिरे शकाः ॥ ११२ ।।

|

९
८१
हम्मीरदेवदिग्विजयवर्णनम्


वारणेष्वक्षिपन् केपि प्रखरान् प्रखरा रणे ।
वाहानभ्युद्यतोत्साहा मंक्षु पर्याण्ययन् परे ॥ ११३ ॥

अबध्रन्केपि तूणीरा नगृह्णन् केपि मुद्गरान् ।
अकर्षन् केपि निस्त्रिंशा नवह्न्के हि खेटकान् ॥ ११४ ॥

चंडदंडप्रपातेन केचित् वाद्यान्यवीवदन् ।
योद्धृन् ज्ञापयितुं योद्धु सन्निधीभवितुं रयात् ॥ ११५ ॥

धीरत्वं प्रापयन् सैन्या नयोल्लूखाननायकः ।
निर्ययौ स्वयमारुह्य सिंधुरं सिंधुरोजसां ॥ ११६ ॥

वंशाग्रलंवितश्याम-सितचामरकैतवात् ।
लग्नगंगायमीलक्षं अंतरिक्षमज्ञायत ।। ११७ ।।

३ाकानां बाहुजानां च मिथोप्यथ निरीक्षणात् ।
अजागरीन्महॉवैरं दैत्यानां द्युसदामिव ॥ ९१८ ॥

पदगः पदगं सादी सादिनं रथिनं रथी ।
निषादिनं निषादीचे--त्यवृण्वन् सैनिका मिथः ।। ११९ ।।

माभूद्युद्धरसच्छेदो ऽस्माकं तापनतापनात् ।
इतीव प्राक् भटास्तेनु र्गगने कांडमंडपं ॥ ९२० ॥

अंगे लगंतः प्रत्यर्थि-पत्रिणो वीरकुंजरान् ।
सुखयामासुरेणाक्षी-कटाक्षा इव कामिनः ॥ ९९९ ॥

वीराः सर्वांगसंलमै रिपुक्षिप्तैः शिलीमुखैः ।
रेजु र्जयरमाश्लेष-सुखाद्रोमांचिंता इव ॥ १२२ ॥

नीरंध्रप्रसृतैर्बाणैः कल्पिते मेघमंडले ।
युक्तमेवोदडीयंत हंसा हृत्सरसोंऽगिनां ॥ १२३ ॥

वैरिवक्त्रसरोजेषु भ्रामयित्वा शिलीमुखान् ।
अपाययन्मनोहत्य तज्जीवितरसान्परे ॥ १२४ ॥

हर्षात्प्रनृत्यतां वीर-कोटीराणां रणांगणे ।
खाङ्काराः खङ्गदंडानां कस्यासन्न मनोमुदे ॥ १२५ ॥

८२
[ सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

क्षणयायार्वरैः प्राणै श्र्यिरस्थास्नुयशोर्जनात् ।
भेजिरे भटकोटीरा दिव्यां व्यवहृतिक्रियां ॥ १२६ ॥

उत्प्लुत्योत्प्लुत्य धार्वतः सादिशीर्षच्छिदेच्छया ।
जीवंतोपि येियासंत इव स्वर्गं बभुर्भटाः ॥ १२७ ॥

असृजारुणिता रेजु वीराणां तरवारयः ।
लोला इव पलादानां रणे कीलालपायिनां ॥ १२८ ॥

लग्रमात्रा अपि भटान् प्रापर्यत्यो यमोदरं ।
यमदंष्ट्रनिजं नाम निन्यिरे चरितार्थतां ॥ १२९ ॥
 
खड्गलूनपतन्मुंड-दंतुरेपि रणांगणे ।
धावंतो नास्खलन्वीराः स्वशौर्यालंबिता इव ॥ १३० ॥

त्वत्कुचोन्नतिहृत्कुंभा कुंभिनोद्य हता रणे ।
इत्येके स्रीप्रतीत्यर्थ दंतिदंतानलासिषुः ॥ १३१ ॥

समप्रदेशमापन्नान् यवना वीक्ष्य बाहुजान् ।
अधार्वत पुरस्कृत्य वारणान्वीरवारणान् ॥ १३२ ॥

चाहमानैरुरःपूरं पूरिता मर्मभिच्छरैः ।
तस्थुरूर्ध्वदमा एव द्विट्गजा स्तंभिता इव ॥ १३३ ॥

तदा भटप्रकांडानां युद्धं किमिव वर्ण्यते ।
यदयुध्यत शास्त्राण्य-प्यन्योन्यास्फालनच्छलात् ॥ १३४ ॥

बलोच्छलितधूलीभि र्महाध्वति प्रसर्पति ।
स्वान्योपलक्षणं जज्ञे केवलं स्वस्वभाषया ॥ १३५ ॥

एवं स्फुरति कीनाश - कोदिहत्तर्पणे रणे ।
धानापेषं स्म पिंषंति चाहमाना द्विषद्बलं ॥ १३६ ॥

शत्रुभीया कबंधांत-नैिर्विष्टजनरक्षणात् ।
मृते अपि भटाश्र्वित्रं न शरणयव्रतं जहुः ॥ १३७ ॥

दृढात्ततापतच्छत्रैः पर्यस्तै र्भटपाणिभिः ।
युयुत्सुरिव भाति स्म् तुदा ससरभूरपि ॥ १३८ ॥

९]
८३
हम्मीरदेवदिग्विजयवर्णनम्


दंतिदंते पदं दत्वा प्रहरंतो निषादिनः ।
चेतांसि पातयामासुः सादिनां रथिनामपि ॥ १३९ ॥

निषादिनो न ते ते न सादिनो न च ते भटाः ।
उर:पूरमपूर्यंत चाहमानशरैर्न ये ॥ १४० ॥

हयान्केचिद्गजान्केचित् शस्त्राण्येके रथान्परे ।
हायं हायं स्म नश्यंति काकनाशं शकायुधाः ॥ १४१ ॥

केचित्तृणं दधुर्दद्भिर्निपेतुः केपि पादयोः ।
त्वद्गौरित्यवदन्केपि जीवं त्रातुं शकब्रुवाः ॥ १४२ ॥

इत्थं भंत्क्वा शतानीकं भीमसिंहो न्यवर्तत ।
अनुप्रतस्थे प्रच्छन्न मुल्लूखानो प्यमर्षणः ॥ १४३ ॥

बाहुजा लुंठितानेक-स्वर्णकोटीरकंकटाः ।
जितकाशितया भीमं पश्चांत्त्यक्त्वाऽगमन्पुरः ॥ १४४ ॥

अद्रिघट्टान् विशन् भीम-सिंहोपि परया मुदा ।
आच्छिद्य स्वीकृतान्युच्चैः शकवाद्यान्यवीवदन् ॥ १४५ ॥

यत्र यत्र स्वकातोद्य---निर्घोषः प्रसरत्परं ।
तत्र तत्र जयं मत्वा गंतव्यं निखिलैरपि ॥ १४६ ॥

इति संकेतनाद्भ्रांता मन्वाना जयमात्मनः ।
तदाभाव्यर्थभावेन मिमिलुर्यवना जवात् ॥ १४७ ॥

मिलितं स्वबलं वीक्ष्य शको योद्धुमढौकत ।
ववले भीमसिंहोपि तादृशाः किमु कातराः ॥ १४८ ॥

तत्र कृत्वा महायुद्धं शकान् हत्वा परः शतान् ।
कांडखंड़ितसर्वांगो भीमसिंहो व्यपद्यत ॥ १४९ ॥

जितकाशी शकेंद्रोपि शिबिरं प्राप्य सस्वरं ।
बाहुजेभ्यः पुनर्बिभ्यत् ववले स्वपुरं प्रति ॥ १५० ॥

अथ पूर्णव्रतो धर्म-सिंह मत्याद्रिघट्टकान् ।
हित्वा ऽगतं नृपो भीम-सिंहं मत्वा तमाह्वयत् ॥ १५१ ॥

८४
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

स्फुटिते त्वदृशौ नूनं यन्नादर्शि शको बली ।
स्वयं पश्चाद्यदस्थासी स्तन्न पुंस्त्वमपि त्वयि ॥ २५२ ॥

साक्रोशमित्युपालभ्या-भिसभ्यं भूपतिर्मुहुः ।
मुष्कयुग्मच्छिदा पूर्वं तद्दृशौ निरचीकसत् ॥ १५३ ॥

पंडोर्विदुरवत्तस्य राज्ञोऽभूदनुजो जयी ।
भोजदेवाभिधः खड्ग-ग्राहीत्यपरनामभाक् ॥ १५४ ॥

धर्मसिंहपदं तस्मै तुष्टोथ प्रददे नृपः ।
तं च निर्वासयन् देशादमुनैव न्यषिध्यत ॥ १५५ ॥

अथापमानात्सोभ्येत्य गुप्तवैरः स्वमंदिरं । -
अधीतीभरते धारां देवीं नृत्यमशिक्षयत् ॥ १५६ ॥

तां च प्रेष्यानिशं नृत्य-च्छलात्पार्थिवपर्षदि ।
वेश्मस्थोपि विदामास स सर्वां नृपतिस्थितिं ॥ १५७ ॥

चिंताचितांगी सान्येद्यु रागता नृपपर्षदः ।
पृष्टांऽधेन जागौ चिंता--कारणं हृद्विदारणं ॥ १५८ ॥

ताताद्य वेधरोगेण मृताऽश्वश्रवणात् विभोः ।
प्रीत्यै न गीतनृत्यादि चिंता तेनेयमुल्बणा ॥ १५९ ॥

श्रुत्वैत्यसाविमामाह चिता मास्म कृथा वृथा ।
तं प्राप्तावसरं किंतु पार्थिवं प्रार्थयेरिति ॥ १६० ॥

आसाद्यते विभो धर्म-सिंहश्र्येत्स्वपदं पुनः ।
मृतेभ्यो द्विगुणानश्वा न्तदसावानयेत्पुनः ॥ १६१ ॥

ओमिति प्रतिपद्यैषां गता राज्ञे तदूचिषी ।
लोभात्सोप्यंधमाहूया-ध्यकार्षीत्स्वपदे पुनः ॥ १६२ ॥

विवेकदीपो दीप्येत तांबद्दृदि सतामपि ।
तृष्णाशंझामरुद्याव न्न भजेदुन्मदिष्णुतां ॥ १६६ ॥

तृष्णावल्लिरियं कापि नवैव प्रतिभासते ।
सद्विवेककुठारोगा न्न वरं यत्र कुंठतां ॥१६४॥

९]
८५
हम्मीरदेवदिग्विज्ञयवर्णनम्

बिंदवोपि स्फुरल्लोभ-मदेनांधंभविष्णवः ।
सपत्नान्सोदरीयंति सपत्नीयंति सोदरान् ॥ १६५ ॥

प्रचिकीर्षन्नथामर्षा दंधो वैरप्रतिक्रियां ।
चक्रे तद्राज्यमुच्छेत्तुं स उपायान्दुरायतान् ॥ १६६ ॥

लोभदृष्टिं नृपं कृत्वा द्रविणादानवर्त्मना ।
स प्रजाः पीडयामास चंडदंडप्रपातनैः ॥ १६७ ॥

गृह्णन्नश्वधनेभ्योऽश्वान् धनवद्भ्यो धनानि च ।
क्रूरकर्मा स लोकानां क्षयकाल इवाभवत् ॥ १६८ ॥

द्रव्यैः संपूरयन्कोशं राज्ञोऽभूत् भृशवल्लभः ।
वेश्यानां च नृपाणां च द्रव्यदो हि सदा प्रियः ॥ १६९ ॥

प्रज्ञादंडेन यत्तेन प्रतेने कोशवर्धनं ।
तत्किं स्वस्यैवे मांसेन न स्वदेहोपबृंहणं ॥ १७० ।।

अथ स्वपदभोक्तृत्वात् बद्धवैरश्र्यिरं हृदि ।
स भुक्ताब्दव्ययादाय-शुद्धिं भोजमयाचत ॥ १७१ ॥

क्रुद्धोऽधंस्फूर्तिमालोक्य भोजदेवोथ सत्वरं ।
गत्वा व्यजिज्ञपत् भूपं मौलिमैलीयतांजलिः ॥ १७२ ॥

देवस्य यदि मे प्राणैः कार्यं गृह्णातु तर्हि तान् ।
न सहे परमंधस्य वाक्यतोदकदर्थनां ॥ १७३ ॥

निजगाद नृपो यस्य मयि भक्तिरनश्वरी ।
न लुप्यतेऽत्र केनापि धर्मसिंहस्य शासनं ॥ १७४ ॥

स्वामीव स्वामिनां मान्यः सेवनीयोऽनुजीविभिः ।
सुस्थिरस्थाणुतत्कारात् अनड्वान् किन्न पूज्यते ॥ १७५ ॥

भाषणेनामुना रौद्र-दृग्वत्नालोकनेन च ।
नृपं दुष्टाशयं ज्ञात्वा भोजदेवः स शुद्धधीः ॥ १७६ ॥

निरीहचित्तवत् तस्य सर्वस्वमपि दत्तवान् ।
मूलाद्विनष्टे कार्ये हि किं कुर्यात् बलवानपि ॥ १७७ ॥ युग्मं

८६
[सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये

तथाप्येषोभिजातत्वा दजहन् स्वामिभक्ततां ।
योगीव परमं ब्रह्म भोजो भूपमसेवत ॥ १७८ ॥

अन्पेधुर्नृपतिर्वैज’-नाथयात्रामुपागतः ।
दृष्ट्वा पृष्ठस्थितं भोज मन्योक्तयेदमभाषत ॥ १७९ ॥

संत्येवात्र पदे पदेपि बहवः क्षुद्रा निकामं खगा ।
नो कुत्रापि समोस्ति गर्ह्य इतर: काकाद्वराकात्परं ।
क्रोधाविष्ट पठिष्ट घूकनिकरास्याग्रोत्थकोटिक्षतै-
स्त्रुट्यत्पक्षचयोपि यस्तरुतटं नापचपः प्रोज्झति ॥ १८० ॥

अनयाऽन्योक्तिकौमुद्या भोजोंऽभोजमिवास्तरुक् ।
वेश्मागत्य रहः पीथ-सिंहं सोदरमब्रवीत् ।। १८१ ॥

देवोद्यकल्प उत्पश्य वचनैर्दुर्मनायितः ।
सेवा हेवाकिनोप्यस्मा न्नतृणान्यपि मन्यते ॥ १८२ ॥

आवाप्तामेयसाम्राज्य--मदमोहितमानसाः |
यदि वा पार्थिवा नैव क्वचिदेकांतवत्सलाः ॥ १८३ ॥

यात्राव्याजेन तद्यामो दिनानि कतिचित् बहिः ।
कालक्षेपोऽशुभे श्रेयान् नीतिविद्भि र्जगे यतः ॥ १८४ ॥

संमंत्रयं सोदरेणैवं भूपं गत्वा व्याजिज्ञपत् ।
काश्यां व्रजामि यात्रायै यद्यादिशति भूपतिः ॥ १८५॥

जगाद भूपति र्यासि परतः परतो न किं ।
विना भवंतमप्येवं पुरं संशोभते पुरा ॥ १८६ ॥

इत्याक्रुष्टोपि कौलिन्या त्क्षमामेव क्षमापतैौ।
बिभ्राणः प्रचचालैंर्षेो ऽनु कांशीं सपरिच्छदः ॥ १८७ ॥

तस्मिन् गते क्षितिपतिः प्रसरत्प्रमोद
हद्दडनायकपदे रतिपालवीरं ।
युक्याभिषिच्य जगदेकहितत्रिवर्ग -
संसर्गतोतिसंरसान् दिवसाननैषित् ॥ १८८ ॥

९
८७
हम्मीरदेवदिग्विजयवर्णनम्

                     
इति श्रीजयसिंहसूरिशिष्यमहाकविश्रीनयचंद्रसूरिविरचिते श्रीहम्मीरमहाकाव्ये वीरांके हम्मीरदेवदिग्विजयवर्णनोनाम नवमः सर्गः ॥



॥ अथ दशमः सर्गः ॥


   
धरणीरमणापमानना दथ भोजः सशिरोहमागतः ।
परिभाव्य मुहुः स्वदुर्दशा मभिमानेन हृदीत्यचिंतयत् ॥९॥

विततान विनापि कारणं नरनाथो मम यां तिरस्क्रियां ।
विदधे यदि तत्प्रतिक्रियां न तदा केव मनस्विनां गति: ॥२॥
 
गुणवानपि वक्रतां गतः पुरुषश्चाप इवातिभीषणः ।
स शरैरिव दुर्जनैर्यतो गुणमुक्तैस्तनुतेऽतिपीडनं ॥३॥

अपमानपरेपि यो नरे शममेव प्रयतोऽवलंबते ।
अपि शूकशिखा ततो वरं व्यथयत्पंघ्रिमसौ तदाऽहता ॥४॥

अपकारपरान्सहोदरान् अपि हन्यात्किल नास्ति पातकं ।
अभिमानवतां नयोन्मुखैः स्थितिरेषा जगदे सनातनी ॥५॥

सुहृदां यदि वा विरोधिनां क्रिययैव क्रियते परीक्षणं ।
सुहृदप्यपकारकृत् द्विष न्नुपकारीं तु सुहृद्विषन्नपि ॥६॥

सहतेऽरिकृतं पराभवं ननु यः क्लीबमना मनागपि ।
जनिरेव जनिष्ठ तस्य मा जननी यौवनगर्वगर्हिणी ॥७॥

परिपृच्छ्यं ततः सहोदरं पिथमं सन्मतिवासमंदिरं ।
अगमल्लघुयोगिनीपुरं यवनानां समगच्छदीश्वरं ॥८॥
 
तादृक्कुलीनोपि तदा स भोज-देवोऽधुनाऽहिकृतवान्यदेवं ।
तन्म्लेंछभूजृंभितमेव तस्मात् सतां न तद्धूरपि वासयोग्यां ॥९॥

तत्समागमनहर्षवशात्मा ऽल्लावदीननृपतिः स ततोऽस्मै ।
वस्त्रनिर्वपणपूर्वमयच्छ न्मुद्गलेशनगरीं जगरां तां ॥१०॥
 
तत्र चित्ररूचिभाजि स भोज सोदरं स्वमदरं परिमुच्य ।
स्त्राग् स्वयं पुनरूपेत्य च दिल्लीं सेवतेस्म शकनायकमेव ॥११॥

८८
[ सर्गः
श्रीहम्मीरमहाकाव्ये


प्रौढमानमनुघस्रममानैः कांतकांचनहयादिकदानैः ।
तं तथापुषदसावपि भूपो जायतेस्म स यथा निज एव ॥ १२ ॥

तं विपक्षमपि यत्सदकार्षीत् स्त्राक् शकस्तदुचितोचितमेव ।
अन्यथा कथमिवारिजयेऽसौ जागदीति निरपायमुपायं ॥ १३ ॥

आत्मनीनमधिगत्य तमुच्चै रन्यदेति यवनेंदुरपृच्छत् ।
ब्रूहि भोज्ञज कथमेष हमीरो जीयते युधि मया द्रुतमेव ॥ १४ ॥

सत्यमेवं यदि पृच्छसि कार्यं स्तर्हि नो मम गिरीश्वर कोपः ।
इत्युदीर्य गिरमाहितभारा माततान गतभीरथ भोजः ॥ १५ ॥

शैथिल्यं कुंतलेषु प्रसभमुपनयन् पीडयन्मध्यदेशं
स्थानभ्रष्टां च कांचीं विदधदुपचयन् काममंगेषु लीलां ।
यो भूमेश्यंवचलाक्ष्या: पतिरिव तनुते भाग्यसौभाग्यलक्ष्मीं
सः श्रीहम्मीरवीरः समरभुवि कथं जीयते लीलयैव ॥ १६ ॥

दीपः पर्यायशेषः स्फुरदरुणमणीदीप्तिराकारशेषः ।
सूरोप्याख्यानशेषः प्रलयशखिशिखाश्रेणिराभासशेष: ।
यस्य प्रौढप्रतापे प्रसरति नितमां क्षोणिपीठे क्षितींदोः
सः श्रीहम्मीरवीरः समरभुवि कथं जीयते लीलयैव ॥ १७ ॥

यस्मिन् शश्वन्निवासां ऋतव इव गुणंणा हायने षट् क्षितींदौ
श्रित्वा तस्रोपि तस्थुः पुरुषमिव गुणा यं परं शक्तयोपि ।
अंगैः स्फीता यथोक्तैः प्रथयति पटुतां यस्य विद्येव सेना ।
सः श्रीहम्मीरवीरः समरभुवि कथं जीयते लीलयैव ॥ ९८ ॥

यं व्यालोक्यापि खङ्गग्रहणपटुकरं बिंभ्यतां पार्थिवानां ।
निष्वासो नासिदंडो न च कुलममलं नापि शौर्यं न धैर्यं ।
.::: किंंचेकं तूर्णमेवापसरणमयते ध्यानमार्गेऽध्वगत्वं
स: श्रीहम्मीरवीरः समरभुवि कथं जीयते लीलयैवः ॥ १९ ॥

अश्राँतस्राविदानोच्छलितपरिमलाकृष्टगुंजद्द्विरेफ -
श्रेणीद्विट्कुभिकुंभस्थलदलनकलाकेलिकंढूलहस्तः ।

 
सोदर्यो यस्य वीरव्रजमुकुटमणिर्वीरमो विश्वजेता
सः श्रीहम्मीरवीरः समरभुवि कथं जीयते लीलयैव ॥ २० ॥
त्वद्भ्रातुर्लुठितार्थाऽर्थननिबिडमते र्मानमुन्मूलयंतो
निःशंकं मेनिरे त्वां स्फुटसुभटतया ये तृणायापि नैव ।
औदीच्यास्तेपि सेवां विदधति महिमासाहिमुख्या यदीयां
सः श्रीहम्मीरवीर ! समरभुवि कथं जीयते लीलयैव ॥ २१ ॥
देशो यस्यानुघस्रं कृतसुकृतजनाचारचारुग्रदेशो
दुर्गं दुर्ग्राह्यमेवाहितधरणिभुजां श्रेणिभिश्चेतसापि ।
अन्योन्यस्पर्धिवीर्यार्जितशुचियशसोप्याहवे वीरवाराः
सः श्रीहम्मीरवीरः समरभुवि कथं जीयते लीलयैव ॥ २२ ॥
अंगो नांगानि धत्ते कलयति न पुनर्युद्धलिंगं कलिंगः
काश्मीरः स्मेरमास्यं न वहति तनुते शौर्यसंगं न वंगः ।
गर्जि नो गुर्जरेंद्रः प्रथयति पृथुधीर्यस्य कौक्षेयकाग्रे
सः श्रीहम्मीरवीरः समरभुवि कथं जीयते लीलयैव ॥ २३ ॥
यस्याग्रे नैव किंचिद्र‌--------पतिर्भीतिशुष्कोष्ठकंठो
यं नाथत्यश्वनाथः प्रथितकृपणधीर्जीवरक्षामभीक्ष्णं ।
आत्मक्षेमाय मंत्रं जपति गजपतिर्यत्कटाक्षेण दृष्टः
सः श्रीहम्मीरवीरः समरभुवि कथं जीयते लीलयैव ॥ २४ ॥
शूरः कश्चन कश्चनापि मतिमान्दाक्षिण्यवान्कश्चन
प्राज्ञः कश्चन कश्चनापि सुकृती दाता पुनः कश्चन ।
इत्येकैकगुणप्ररूढमहिमा जागर्ति भूयान् जनः
सर्वैः श्रेष्ठगुणैरधिष्ठिततनुर्हम्मीरवीरः परं ॥ २५ ॥
एतस्याधिपतेस्तथोन्नतकरांभोजप्रसादोदयात्
दोष्मंतः श्रियमाप्नुवंति तदिदं मंस्था स्म मात्यद्भुतं ।
किं चिंतामणयः स्फुरंति न नखाः किं कामधेनो स्तना
नांगुल्यस्तलमस्य वा किसलयाः कल्पद्रुमाणां न किं ॥ २६ ॥

  1. ↑ Our poet also says that he was baited to the composition of this poem by a rash assertion, which some courtiers of King 'Tomara Viranna, had the presumption to make in the presence of our poet, that there existed no one now who could compose a poem that would come up to the excellence of the works of old Sanskrit poets. King Tomitta Viranna, whoever he was, appears to have lived seventy years before Akbar.
  2. ↑ Perhaps our author had in view the following lines of Dhanan-Jaya:–-
    अपशब्दशतं माघे भारवौ तु शतत्रयम् ।
    कालिदासे न गण्यते कविरेको धनंजयः ॥
  3. ↑ Probably everybody has heard of the Rāghava Páñdaviya Kāvya, every line of which can be so construed as to apply to either Räma or the Pándavas, at the option of the reader. I have recently been shown a Kávya called the Sapta Sandhan Mahakavya, by Megha Vijaya Gani, a learned Jain of recent times, every verse of which can be made to apply alike to Rāma, Krishna, and Jinendra. In thể present Kầvyạ the first sloka of tha Nắndi is addressed to tho Paranjyotis—‘the diving flame,'—a manifestation of the divine being in whom both Hindus and Jainas, especially the Kovali Jainas, believe. The second sloka is addressed to Nābhibhū, which may mean the Bramhá of the Hindus, or the son of Nābhi (Rishabha Deva), the first Tirthankara of the Jainas. The third is addressed to Šri Pārśva, whom the Hindus may take for Vishnu, the Jainas for Srt Pārśvanātha, the 23rd Tirthankara. The 4th sloka is addressed to Šuukura Viravibhu, which may mean dither Mahādeva or Mahāvīra, the 24th Jain Tirthankara. The fifth verse is addressed to Bhāsvān Sašānti, who may either stand for the Sun, or Śānti, the 16th Jain Tirthankara. The sixth is addressed to Samudra Janman, which may be either the Moon, or Neminâth, son of Samudra, the 22nd Jain Tirthankara.
  4. ↑ The Chaturbhuja” Chohan, as described by Ted, issued, like the other three proġonitors of the Agnilkulas--Parmvira, Parihara, Chalukyaa-from the Agni Kunda, the sacrificial fire fountain. But the genesis is described differently in different books. Perhaps where there is no truth we must not exepect find concord.
  5. ↑ Acquisition of artha(wéalth), kama(love)and moksha (salvation)
  6. ↑ According to the Gujarati chroniclers, Mula Raja reigned from 998-1053 Α.ν., i.e, 55 years. Soon after his succession to the throne he was assailed by two armies—that of the Sapadalakshiya, Râja of Sakâmbhari (Sâmbhar, and that of Bârapa, tha general of Tailapa of Kaliyân see Ind. Anl, vol. VI, p, 181, Sapadalakshiya might be a biruda of Vigraha Råja, [Bhagavanlál Indraji points out that Sapādalaksa or Sayãlakha is the name of the Sivalik hills, and that the early rājas of Kammun called themselves Sapadalakshanripatis; and that the Sakmbhart rajas may have originally come from that country.]
  7. ↑ Is this Karandava the same with the Karundeva of Gujarat, the fifth in descent from Mula Rāja I,? His date as given by Dr. Bühler, is 1068-l093 Ꭺ.D. Dušala is sixth in descent from Vigraha, tho enemy of Mulà Raja; see Ind. Ant. vol VI. p. 180.
  8. ↑ Wilford inserts Samanta Deva, Mahadeva, Ajayasimha, Varasimha, Viindasura, and Vairi Vihanta,
  9. ↑ Tod, Raj. vol.II. p. 441, Ten more names are giyen in Bombay Government Selections, vol. III, p. 193; and Prinsep's Antinuities by Thomas, vol II Us. Tab.p.947
  10. ↑ Might not this be a name for the modern Kumbheri
  11. ↑ This must be the famous Udayaditya Puwar of Malwa, mentioned by Chandas the great friend and ally of Prithviraja.
  12. ↑ Gujarat in ancient times was famous for the number and beauty of its dancing girls. One of its kings was forced to give his daughter in marriage to an ancient Persian king, who took with him from the country 1200 dancing girls.The professional dancing girls of Persia are said have been the descendants of this stock. Vide Ás. Res, vol. IX., “Bickram and Sālibahan.”
"https://sa.wikisource.org/w/index.php?title=हम्मीरमहाकाव्यम्&oldid=203287" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्