१४९८ तथा इन चारों से पृथक् पृथक् इस पृथिवी में लोगों का व्यवहार होता है, सिद्धान्तशेखर में ‘सौर चान्द्रमससावनमानैः सौड़वैर्हगतैरवबोधः इत्यादि श्रीपयुक्त आचार्योंक्त के अनुरूप ही है । में शयं विमिषं तु मनुष्यमानम्’ यह भास्कराचायोंक्त भी आचार्योंक्त के अनुरूप ही है इति ॥२॥ ३ , इदानीं विशेषमाह। युगवषं विषुवदयनर्वहनिशोधं द्धिहानयः सौरात् । तिथिकरणाधिकमासोनरात्रपर्वक्रियाश्चान्द्रात् ।।३।। जसवनप्रमाणग्रहगत्युपवाससूतकचिकित्साः सावनमानाज ज्ञयाः प्रायश्चित्तक्रियाश्चात्र ॥४॥ । सु. भा.-पर्वक्रिया पूर्णान्तदर्शान्तक्रिया दर्शयागादि । सवनं पुंसवनादि । प्रमाणं द्रव्यदानादौ प्रमाणदिनादि । शेषं स्पष्टम् । ‘वर्षीयनत्तुंयुगपूर्वकम्’ इत्यादि भास्करोक्तमेतदनुरूपमेव ॥३-४॥ वि. भा.-युगानि कृतादीनि तेषां या वसंख्या सौरेण मानेन ग्राह्या, तथा वर्षाश्रितमपि यत् कार्यं तदपि सौरेण मानेन । विषुवदपि सौरेणैव तत्र यदा रवेर्मेषादिप्रवेशस्तदोत्तरं विषुवत्, यदा तुलादिप्रवेशस्तदा दक्षिणे विषुवत् । अयनमप्युत्तरं दक्षिणं च सूर्यस्य मकरसंक्रान्तेः सकाशात् सौराः षण्मासा उत्तरायणं भवति, तथैव ककसंक्रान्त्यादेः सौराः षण्मासा दक्षिणायनं भवति, ऋतवोऽपि सौरेण मासद्वयेन भवन्त्यर्थान्मकरसंक्रान्तेर्दूयोर्दूयोराश्योरेकंक ऋतुनाथः स्यात् मकरकुभ्भयोः शिशिरः मीनमेषयोर्वसन्तः । वृषमिथुनयोगं ष्मः । कर्कासिहयोर्वर्षाः । कन्यातुलयोः शरत्, वृद्धि हुधन्वोहंमन्तः । तथा श्रीपतिना सिद्धान्तशेखरे लिखितम् । मृगादि राशिद्वयभानुभोगात् षट् चत वः स्युः शिशिरो वसन्तः । ग्रीष्मश्च वर्षाश्च शरच्च तद्वद्धेमन्तनामा कथितोऽत्र षष्ठः । दिनरात्र्योरपि वृद्धिहानी सौरादेव ज्ञेये। तिथिः, करणं, बवादिःअधिकमासाःऊनरात्राण्यमदि नानि, पर्वक्रिया पूर्णान्त दर्शान्त क्रियादशं यागादि, एतत्सर्वं चान्द्रमानादेव ज्ञेयम् । सवनं (पुसवनादि) प्रमाणं (द्रव्यदानादो प्रमाणदिनानि) ग्रहाणां वक्रानुवक्राद्या गतयः, उपवासाः सूतकं शावाद्युत्पन्नमाशौचं, चिकित्सारोगप्रतीकाराः द्वादशदिनानि निवंत्यं चरकसुश्रुतायुक्त प्रायश्चित्तं (कृच्छू-चान्द्रायणादि) । तथा चोक्तम् श्यहं नक्तस्त्र्यहं प्रातस्त्र्यहमद्यादयाचितम् श्यहं चोपवसेदेवं प्राजापत्यं चरन् द्विजः । चान्द्रायणं त्रिशद्रात्रनिवंत्य्म् । एते सावनमानाज् ज्ञेयाः । सिद्धान्तशेखरै ‘युगायनर्गुप्रभृतीनि सौरान्मानाद् धुरायोरपि वृद्धिहानी नि चान्द्रात् तथा तिथेरर्धमपि प्रदिष्टम् ।
