साहित्यदर्पणम्/षष्ठः परिच्छेदः
| ← पञ्चमः परिच्छेदः | साहित्यदर्पणम् षष्ठः परिच्छेदः विश्वनाथः |
सप्तमः परिच्छेदः → |
एवं ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्यत्वेन काव्यस्य भेदद्वयमुक्त्वा पुनर्दृश्यश्रव्यत्वेन भेदद्वयमाह--
दृश्यं तत्राभिनेयं--
तस्यरूपकसंज्ञाहेतुमाह--
तद्दृश्यं काव्यं नटे रामादिस्वरूपारोपाद्रूपकमित्युच्यते ।
कोऽसावभिनाय इत्याह--
आङ्गिको वाचिकश्चैवमाहार्यः सात्त्विकस्तथा ।। सूत्र ६.२ ।।
नटैरङ्गादिभी रामयुधिष्ठिरादीनामवस्थानुकरणमभिनयः ।
रुपकस्य भेदानाह--
ईहामृगाङ्कवीथ्यः प्रहसनमिति रूपकाणि दश ।। सूत्र ६.३ ।।
किञ्च---
प्रस्थानोल्लाप्यकाव्यानि प्रेङ्खणं रासकं तथा ।। सूत्र ६.४ ।।
संलापकं श्रीगदितं शिल्पकं च विलासिका ।
दुर्मल्लिका प्रकरणी हल्लीशो भाणिकेति च ।। सूत्र ६.५ ।।
अष्टादश प्राहुरुपरूपकाणि मनीषिणः ।
सर्वेषां प्रकरणादिरूपकाणां नाटिकाद्युपरूपकाणां च ।
तत्र---
विलासर्द्ध्यादिगुणवद्युक्तं नानाविभूतिभैः ।। सूत्र ६.७ ।।
सुखदुःखसमुद्भूति नानारसनिरन्तरं ।
पञ्चादिका दशपरास्तत्राङ्काः परिकीर्त्तिताः ।। सूत्र ६.८ ।।
प्रख्यातवंशो राजर्षिर्धोरोदात्तः प्रतापवान् ।
दिव्योऽथ दिव्यादिव्यो वा गुणावान्नायको मतः ।। सूत्र ६.९ ।।
एक एव भवेदङ्गी शृङ्गारो वीर एव वा ।
अङ्गमन्ये रसाः सर्वे कार्यो निर्वहणोऽद्भुतः ।। सूत्र ६.१० ।।
चत्वारः पञ्च वा मुख्याः कार्यव्यापृतपूरुषाः ।
ख्यातं रामायणादिप्रसिद्धं वृत्तं । यथा--रामचरितादि । सन्धयो वक्ष्यन्ते । नानाविभूतिभिर्युक्तमिति महासहायं । सुखदुःखसमुद्भूतत्वं रामयुधिष्ठिरादिवृत्तान्तेष्वभिक्तं । राजर्षयो दुष्यन्तादयः । दिव्याः श्रीकृष्णादयः । दिव्या दिव्यः, यो दिव्योऽप्यात्मनिनराभिमानी । यथा श्रीरामचन्द्रः । गोपुच्छग्रसमाग्रमिति 'क्रमेणाङ्काः सूक्ष्माः कर्तव्याः' इति केचित् । अन्ये त्वाहुः--'यथा गोपुच्छे केचिद्वाला ह्रस्वाः केचिद्दीर्घास्तथेह कानिचित्कार्याणि मुखसंधो समाप्तानि कानिचित्प्रतिमुखे । एवमन्येष्वपि कानिचित्कानिचित्' इति ।
भवेदगूढशब्दार्थः क्षुद्रचूर्णकसंयुतः ।। सूत्र ६.१२ ।।
विच्छिन्नावान्तरैकार्थः किञ्चित्संलग्नबिन्दुकः ।
युक्तो न बहुभिः कार्यैर्बोजसंहृतिमान्न च ।। सूत्र ६.१३ ।।
नानाविधानसंयुक्तो नातिप्रचुरपद्यवान् ।
आवश्यकानां कार्याणामविरोधाद्विनिमितः ।। सूत्र ६.१४ ।।
नानेकदिननिर्वर्त्यकथया संप्रयोजितः ।
आसन्ननायकः पात्रैर्युतस्त्रिचतुरैस्तथा ।। सूत्र ६.१५ ।।
दूराह्वानं वधो युद्धं राज्यदेशादिविप्लवः ।
विवाहो भोजनं शापोत्सर्गौ मृत्यू रतं तथा ।। सूत्र ६.१६ ।।
दन्तच्छेद्यं नखच्छेद्यमन्यद्व्रीडाकरं च यत् ।
शयनाधरपानादि नगराद्यवरोधनं ।। सूत्र ६.१७ ।।
स्नानानुलेपने चैभिर्वर्जितो नास्तिविस्तरः ।
देवीपरिजनादीनाममात्यवणिजमपि ।। सूत्र ६.१८ ।।
प्रत्यक्षचित्रचरितैर्युक्तो भावरसोद्भवैः ।
बिन्द्वादयो वक्ष्यन्ते । आवश्यकं संध्यावन्दनाहि ।
अङ्कप्रस्तावाद्गर्भाङ्कमाह-
अङ्कोऽपरः स गर्भाङ्कः सबीजः फलवानपि ।। सूत्र ६.२० ।।
यथा बालरामायणो रावणं प्रति कोहलः---
भवदर्थमिव निबद्धं नाट्यं सीतास्वयंवरणम् ।।'
इत्यादिना विरचितः सीतास्वयंवरो नाम गर्भाङ्कः ।
कथनं कविसंज्ञादेर्नाटकस्याप्यथामुखं ।। सूत्र ६.२१ ।।
तत्रेति नाटके ।
कुशीलवाः प्रकुर्वन्ति पूर्वरङ्गः स उच्यते ।। सूत्र ६.२२ ।।
प्रत्याहारादिकान्यङ्गान्यस्य भूयांसि यद्यपि ।
तस्याः स्वरूपमाह--
देवद्विजनृपादीनां तस्मान्नान्दीति संज्ञिता ।। सूत्र ६.२४ ।।
माङ्गल्यशङ्खचन्द्राब्जकोककैरवशंसिनी ।
अष्टपदा यथा अनर्घराघवे--'निष्प्रत्यूहम' इत्यादि । द्वादशपदा यथा मम तातपादानां पुष्पमालायाम्---
वरुणमुखेन्दुरुचिर्गिरीन्द्रपुत्री ।
अथ चरणयुगानते स्वकान्ते
एवमन्यत्र ।
एतन्नान्दीति कस्यचिन्मतानुसारेणोक्तं । वस्तुतस्तु 'पूर्वरङ्गस्य रङ्गद्वाराभिधानमङ्गम्' इत्यन्ये ।
यदुक्तम्---
रङ्गद्वारमतो ज्ञेयं वागङ्गाभिनयात्मकम् ।।' इति ।
उक्तप्रकारायाश्च नान्द्या रङ्गद्वारात्प्रथमं नटैरेव कर्तव्यतया न महर्षिणा निर्देशः कृतः ।
कालिदासादिमहाकविप्रबन्धेषु च---
वेदान्तेषु यमाहुरेकपुरुषं व्याप्य स्थितं रोदसी
यस्मिन्नीश्वर इत्यनन्यविषयः शब्दो यथार्थाक्षरः ।
अन्तर्यश्च मुमुक्षुभिनियमितप्राणादिभिर्मृग्यते
स स्थाणुः स्थिरभक्तियोगसुलभो निः श्रेयसायास्तु वः ।।
एवमादिषु नान्दीलक्षणायोगात् । उक्तं च---'रङ्गद्वारमारभ्य कविः कुर्यात्-ऽइत्यादि । अत एव प्राक्तनपुस्तकेषु 'नान्द्यन्ते सूत्रधारः' इत्यनन्तरमेव 'वेदान्तेषु-' इत्यादि श्लोकले(लि) खनं दृश्यते । यच्च पश्चात्'नान्द्यन्ते सूत्रधारः' इति ले (लि) खनं तस्यायमभिप्रायः---नान्द्यन्ते सूत्रधार इदं प्रयोजितवान्, इतः प्रभृति मया नाटकमुपादीयत इति कवेरभिप्रायः सूचित' इति ।
प्रविश्य स्थापकस्तद्वत्काव्यमास्थापयेत्ततः ।। सूत्र ६.२६ ।।
दिव्यमर्त्ये स तद्रूपो मिश्रमन्यतरस्तयोः ।
काव्यार्थस्य स्थापनात्स्थापकः । तद्वदिति सूत्रधारसदृशगुणाकारः । इदानीं पूर्वरङ्गस्य सम्यक्प्रयोगाभावादेक एव सूत्रधारः सर्वं प्रयोजयतीति व्यवहारः । स स्थापको दिव्यं वस्तु दिव्यो भूत्वा, मर्त्यं मर्त्यो भूत्वा, मिश्रं च दिव्यमर्त्ययोरन्यतरो भूत्वा सूचयेत् ।
वस्तु इतिवृत्तम्, यथोदात्तराघवे---
स्तद्भक्त्या भरतेन राज्यमखिलं मात्रा सहैवोज्भ्क्तितं ।
तौ सुग्रीवविभीषणावनुगतौ नीतौ परामुन्नतिं
बीजं यथा रत्नावल्याम्---
आनीय भ्क्तटिति घटयति विधिरभिमतमभिमुखीभूतः ।।
अत्र हि समुद्रे प्रवहणभङ्गमग्नोत्थिताया रत्नावल्या अनुकूलदैवलालितो वत्सराजगृहप्रवेशो यौगन्धरायणव्यापारमारभ्य रत्नावली प्राप्तौ बीजं ।
मुखं श्लेषादिना प्रस्तुतवृत्तान्तप्रतिपादको वाग्विशेषः । यथा---
प्राप्तः शरत्समय एष विशुद्धकान्तिः ।
उत्खाया गाढतमसं घनकालमुग्रं
पात्रं यथा शाकुन्तले ---
एष राजेव दुष्यन्तः सारङ्गेणतिरंहसा ।।
रङ्गं प्रसाद्य मधुरैः शलोकैः काव्यार्थसूचकैः ।
रूपकस्य कवेराख्यां गोत्राद्यपि स कीर्तयेत् ।। सूत्र ६.२८ ।।
स स्थापकः । प्रायेणोति क्वचिदृतोरकीतनमपि । यथा--रत्नावल्यां ।
भारतीवृत्तिस्तु---
संस्कृतबहुलो वाक्प्रधानो व्यापारो भारती ।
अङ्गान्यत्रोन्मुखीकारः प्रशंसातः प्ररोचना ।। सूत्र ६.३० ।।
प्रस्तुताभिनयेषु प्रशंसातः श्रोतॄणां प्रवृत्त्युन्मुखीकरणं प्ररोचना ।
यथा रत्नावल्याम्---
लोके हारि च वत्साराजचरितं नाट्ये च दक्षा वयं ।
वस्त्वेकैकमपीह वाञ्छितफलप्राप्तेः पदं किं पुनर्-
वीथीप्रहसने वक्ष्येते ।
सूत्रधारेण सहिताः सलापं यत्र कुर्वते ।। सूत्र ६.३१ ।।
चित्रैर्वाक्यैः स्वकार्योत्थैः प्रस्तुताक्षेपिभिर्मिथः ।
सूत्रधारसदृशत्वात्स्थापकोऽपि सूत्रधार उच्यते । तस्यानुचरः पारिपाश्विकः, तस्मात्किञ्चिदूनो नटः ।
प्रवर्तकावलगिते पञ्च प्रस्तावनाभिदाः ।। सूत्र ६.३३ ।।
तत्र
योजयन्ति पदैरन्यैः स उद्धात्य (त) क उत्यते ।। सूत्र ६.३४ ।।
यथा मुद्राराक्षसे सूत्रधारः---
'क्रूरग्रहः सकेतुश्चन्द्रमसम्पूर्णमण्डलमिदानीं ।
अभिभवितुमिच्छति बालत्--' इत्यनन्तरम्---'(नेपथ्ये । ) आः, क एष मयि जीवति चन्द्रगुप्तमभि- भवितुमिच्छति।' इति ।
अत्रान्यार्थन्त्यपि पदानि हृदयस्थार्थागत्या अर्थान्तरे संक्रमय्य पात्रप्रवेशः ।
भवेत्पात्रप्रवेशश्चेत्कथोद्धातः स उच्यते ।। सूत्र ६.३५ ।।
वाक्यं यथा रत्नावल्याम्--'द्वीपादन्यस्मादपि--ऽइत्यादि (३३२ पृ दृ) सूत्रधारेण पठिते--'(नेपथ्ये) साधु भरतपुत्र साधु । एवमेतत् । कः सन्देहः ? द्वीपादन्यस्मादपि--' इत्यादि पठित्वा यौगन्धरायणस्य प्रवेशः ।
वाक्यार्थो यथा वेण्याम्--
निर्वाणवैरदहनाः प्रशमादरीणां
नन्दन्तु पाण्डुतनयाः सह माधवेन ।
रक्तप्रसाधितभुवः क्षतविग्रहाश्च
स्वस्था भवन्तु कुरुराजसुताः सभृत्याः ।।
इति सूत्रधारेण पठितस्य वाक्यस्यार्थं गृहीत्वा--'(नेपथ्ये) आः दुरात्मन् वृथा मङ्गलपाठक , कथं स्वस्था भवन्तु मयि जीवति धार्तराष्टाः ?' ततः सूत्रधारनिष्क्रान्तौ भीमसेनस्य प्रवेशः ।
तेन पात्रप्रवेशश्चेत्प्रयोगातिशयस्तदा ।। सूत्र ६.३६ ।।
यथा कुन्दमालायाम्---'(नेपथ्ये) इत इतोऽवतरत्वार्या । सूत्रधारः---कोऽयं खल्वार्याह्वानेन साहायकमपि मे सम्पादयति ।
(विलोक्य) कष्टमतिकरुणं वर्तते ।
रामेण लोकपरिवादभयाकुलेन ।
निर्वासितां जनपदादपि गर्भगुर्वों
अत्र नृत्यप्रयोगार्थं स्वभार्याह्वानमिच्छता सूत्रधारेण 'सीतां वनाय परिकर्षति लक्ष्मणोऽयम्' इति सीतालक्ष्मणयोः प्रवेशं सूचयित्वा निष्कान्तेन स्वप्रयोगमतिशयान एव प्रयोगः प्रयोजितः ।
तदाश्रयश्च पात्रस्य प्रवेशस्तत्प्रवर्तकं ।। सूत्र ६.३७ ।।
यथा---'आसादितप्रकट--' इत्यादि (३३२ पृ दृ) । '(ततः प्रविशति यथानिदिष्टो रामः।)'
प्रयोगे खलु तज्ज्ञेयं नाम्नावलगितं बुधैः ।। सूत्र ६.३८ ।।
यथा शाकुन्तले--सूत्रधारो नटीं प्रति । 'तवास्मि गीतरागेण-' (३३३ पृ दृ) इत्यादि । ततो राज्ञः प्रवेशः ।
अत्र आमुखे । उद्धात्य (त) कावलगितयोरितराणि वीथ्यङ्गानि वक्ष्यमाणानि ।
नखकुट्टस्तु---
समाश्रित्यापि कर्तव्यमामुखं नाटकादिषु ।
एषामामुखभेदानामेकं कञ्चित्प्रयोजयेत् ।। सूत्र ६.४० ।।
तेनार्थमथ पात्रं वा समाक्षिप्यवै सूत्रधृक ।
वस्त्वितिवृत्तं ।
आधिकारिकमेकं स्यात्प्रासङ्गिकमथापरं ।। सूत्र ६.४२ ।।
अधिकारः फले स्वाम्यमधिकारी च तत्प्रभुः ।
फले प्रधानफले । यथा बालरामायणो रामचरितं ।
अस्याधिकारिकेतिवृत्तस्य उपकरणनिमित्तं यच्चरितं तत्प्रासङ्गिकं । यथा सुग्रीवादिचरितं ।
इह नाट्ये ।
आगन्तुकेन भावेन पताकास्थानकं तु तत् ।। सूत्र ६.४५ ।।
तद्रेदानाह--सहसैवार्थसंपत्तिर्गुणावत्युपचारतः ।
यथा रत्नावल्याम्--'वासवदत्तेयम्' इति राजा यदा तत्कण्ठपाशं मोचयति तदा तदुक्त्या 'सागरिकेयम्' इति प्रत्यभिज्ञाय 'कथं ? प्रिया मे सागरिका ।
विमुञ्च त्वं लतापाशमेतं ।
चलितमपि निरोद्धुं जीवितं जीवितेशे
इति फलरूपार्थसंपत्तिः पूर्वापेक्षयोपचारातिशयाद्गुणवत्युत्कृष्ट ।
पताकास्थानकमिदं द्वितीयं परिकीर्त्तितं ।। सूत्र ६.४७ ।।
यथा वेण्याम्---
स्वस्था भवन्तु कुरुराजसुताः सभृत्याः।')
अत्र रक्तादीनां रुधिरशरीरार्थहेतुकश्लेषवशेन बीजार्थप्रतिपादनान्नेतृमङ्गलप्रतिपत्तौ सत्यां द्वितायं पताकास्थानं ।
श्लिष्टप्रत्युत्तरोपेतं तृतीयमिदमुच्यते ।। सूत्र ६.४८ ।।
लीनमव्यक्तार्थम्, श्लिष्टेन सम्बन्धयोग्येनाभिप्रायान्तरप्रयुक्तेन प्रत्युत्तरेणोतपेतम्, सविनयं विशेषनिश्चयप्राप्त्या सहितं संपाद्यते यत्तत्तृतीयं पताकास्थानं ।
यथा वेण्यां द्वितीयेऽङ्के 'कञ्चुकी-देव भग्नं भग्नं । राजा--केन ? कञ्चुकी--भीमेन । राजा--कस्य ? कञ्चुकी--भवतः । राजा--आः किं प्रलपसि ? कञ्चुकी--(सभयम्) देव ननु ब्रवीमि । भग्नं भीमेन भवतः ।
राजा-धिग्वृद्धापसद कोऽयमद्य ते व्यामोहः ? कञ्चुकी-देव न व्यामोहः । सत्यमेव--
पतितिं किङ्गिणीक्वाणबद्धाक्रन्दमिव क्षितौ ।।'
प्रधानार्थान्तराक्षेपि पताकास्थानकं परं ।। सूत्र ६.४९ ।।
यथा रत्नावल्याम्---
दायासं श्वसनोद्रमैरविरलैरातन्वतीमात्मनः ।
अद्योद्यानलतामिमां समदनां नारीमिवान्यां ध्रुवं
अत्र भाव्यर्थः सूचितः । एतानि चत्वारि पताकास्थानानि क्वचिन्मङ्गलार्थं क्वचिदमङ्गलार्थं सर्वसन्धिषु भवन्ति । काव्यकर्तुरिच्छावशाद्भूयो भूयोऽपि भवन्ति । यत्पुनः केनचिदुक्तम्--'मुखसन्धिमारभ्य सन्धिचतुष्टये क्रमेण भवन्ति' इति । तदन्ये न मन्यन्ते, एषामत्यन्तमुपादेयानामनियमेन सर्वत्रापि सर्वेषामपि भवितुं युक्तत्वात् ।
विरुद्धं तत्परित्याज्यमन्यथा वा प्रकल्पयेत् ।। सूत्र ६.५० ।।
अनुचितमितिवृत्तं यथा--रामस्यच्छद्मना बालिवधः । तच्चोदात्तराघवे नोनोक्तमेव । वीरचरिते तु वाली रामवधार्थमागतो रामेण हत इत्यन्यथा कृतः ।
या च स्याद्वर्षपर्यन्तं कथा दिनद्वयादिजा ।। सूत्र ६.५१ ।।
अन्या च विस्तरा सूच्या सार्थोपक्षोपकैर्बुधैः ।
अङ्केषु अदर्शनीया कथा युद्धादिकथा ।
उक्तं हि मुनिना--
तत्सर्वं कर्तव्यं वर्षादूर्ध्वं न तु कदाचित् ।।'
एवं च चतुर्दशवर्षव्यापिन्यपि रामवनवासे ये ये विराधवधादयः कथां--शास्ते ते वर्षवर्षावयवदिनयुग्मादीनामेकतमेन सूचनीया न विरुद्धाः ।
अर्थोपक्षेपकैर्वाच्यमङ्कच्छेदं विधाय तत् ।। सूत्र ६.५३ ।।
के तेर्ऽथोपक्षेपका इत्याह--
चूलिकाङ्कावतारोऽथ स्यादङ्कमुखमित्यपि ।। सूत्र ६.५४ ।।
वृत्तवर्तिष्यमाणानां कथंशानां निदर्शकः ।
संक्षिप्तार्थस्तु विष्कम्भ आदावङ्कस्य दर्शितः ।। सूत्र ६.५५ ।।
मध्येन मध्यमाभ्यां वा पात्राभ्यां संप्रयोजितः ।
तत्र शुद्धो यथा--मालतीमाधवे श्मशाने कपालकुण्डला । सङ्कीर्णो यथा--रामाभिन्दे क्षपणककापालिकौ ।
अथ प्रवेशकः---
अङ्कद्वयान्तर्विज्ञेयः शेषं विष्कम्भके यथा ।। सूत्र ६.५७ ।।
अङ्कद्वयस्यान्तरिति प्रथमाङ्केऽस्य प्रतिषेधः । यथा--वेण्यामश्चत्थामाङ्के राक्षसमिथुनं ।
अथ चूलिका---
यथा वीरचरिते चतुर्थाङ्कस्यादौ--'(नेपथ्ये) भो भो वैमानिकाः, प्रवर्तन्तां रङ्गमङ्गलानि' इत्यादि । 'रामेण परशुरामो जितः' इति नेपथ्ये पात्रैः सूचितं ।
अथाङ्कावतारः---
यत्राङ्कोऽवतरत्येषोऽङ्कावतार इति स्मृतः ।
यथा अभिज्ञाने पञ्चमाङ्के पात्रैः सूचितः षष्ठाङ्कस्तदङ्कस्याङ्गविशेष इवावतीर्णः । अथाङ्कमुखम्---
तदङ्कमुखमित्याहुर्बोजार्थख्यापकं च तत् ।
यथा---मालतीमाधवे प्रथमाङ्कादौ कामन्दक्यवलोकिते भूरिवसुप्रभृतीनां भाविभूमिकानां परिक्षिप्तकथाप्रबन्धस्य च प्रसङ्गात्संनिवेशं सूचितवत्यौ ।
अङ्कान्तपात्रैङ्कान्ते प्रविष्टैः पात्रैः । यथा वीरचरिते द्वितीयाङ्कान्ते--'(प्रविश्य) सुमन्त्रः-भगवन्तौ वशिष्ठविश्वामित्रौ भवतः सभार्गवानाह्वयतः । इतरे--क्व भगवन्तौ । सुमन्त्रः--महाराजदशरथस्यान्तिके । इतरे---तत्तत्रैव गच्छावः' इत्यङ्कपरिसमाप्तौ ।
'(ततः प्रविशन्त्युपविष्टा वशिष्ठविश्वामित्रपरशुरामः)ऽइत्यत्र पूर्वाङ्कान्त एव प्रविष्टेन सुमान्त्रपात्रेण शतानन्दजनककथाविच्छेदे उत्तराङ्कमुखसूचनादङ्कास्यम्' इति । एतच्च धनिकमतानुसारेणोक्तं । अन्ये तुं---'अङ्कावतरणोनैवेदं गतार्थम्' इत्याहुः ।
यदा संदर्शयेच्छेषमामुखानन्तरं तदा ।। सूत्र ६.६१ ।।
यथा--रत्नावल्यां यौगन्धरायणप्रयोजितः ।
आदावेव तदाङ्केस्यादामुखाक्षेपसंश्रयः ।
यथा---शाकुन्तले ।
अन्योऽन्येन तिराधानं न कुर्याद्रसवस्तुनोः ।
रसः शृङ्गारादिः । यदुक्तं धनिकेन---
रसं वा न तिरोदध्याद्वस्त्वलङ्कारलक्षणैः ।।' इति ।
बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च ।। सूत्र ६.६४ ।।
अर्थप्रकृतयः प्रयोजनसिद्धिहेतवः ।
तत्र बीजम्---
फलस्य प्रथमो हेतुर्बोजं तदभिधीयते ।
यथा---रत्नावल्यां वत्सराजस्य रत्नावलीप्राप्तिहेतुर्दैवानुकूल्यलालितो यौगन्धरायणव्यापारः । यथा वा---वेण्यां द्रौपदीकेशसंयमनहेतुर्भीमसेनक्रोधोपचितो युधिष्ठिरोत्साहः ।
यथा---रत्नावल्यामनङ्गपूजापरिसमाप्तौ कथार्थविच्छेदे सति 'उदयन्स्येन्दोरिवोद्वीक्षते' इति सागरिका श्रुत्वा '(सहर्षम्) कधं एसो सो उदाणणरिन्दो' इत्यादिरवान्तरार्थहेतुः ।
यथा---रामचरिते-सुग्रीवादेः, वेण्यां भीमादेः, शाकुन्तले-विदूषकस्य चरितं ।
गर्भे सन्धौ विमर्शे वा निर्वाहस्तस्य जायते ।
यथा---सुग्रीवादेः राज्यप्राप्त्यादि । यत्तु मुनिनोक्तम्--
तत्र 'पताकेति । पताका नायकफलं निर्वहणपर्यन्तमपि पताकायाः प्रवृत्तिदर्शनात्, इति व्याख्यातमभिनवगुप्तपादैः ।
यथा---कुलपत्यङ्के रावणजटायुसंवादः ।
अपेक्षितं तु यत्साध्यमारम्भो यन्निबन्धनः ।। सूत्र ६.६९ ।।
यथा---जटायोः मोक्षप्राप्तिः ।
यथा---रामचरिते रावणवधः ।
आरम्भयत्नप्राप्त्याशानियताप्तिफलागमाः ।
तत्र---
यथा---रत्नावल्यां रत्नावल्यन्तः पुरनिवेशार्थं यौगन्धरायणस्यौत्सुक्यं । एवं नायकनायिकादीनामप्यौत्सुक्यमाकरेषु बोद्धव्यं ।
यथा रत्नावल्याम्---'तहवि ण अत्थि अण्यो दंसण उवॉ त्ति जधा तधा आलिहिअ जधासमीहिदं करैस्सम्।' इत्यादिना प्रतिपादितो रत्नावल्याश्चित्रलेखनादिर्वत्सराजसङ्गमोपायः । यथा च---रामचरिते समुद्रबन्धनादिः ।
यथा---रत्नावल्यां तृतीयेऽङ्के वेषपरिवर्तनाभिसरणादेः सङ्गमोपायाद्वासवदत्तालक्षणापायशङ्कया चानिर्धारितैकान्तसङ्गमरूपफलप्राप्तिः प्राप्त्यशा । एवमन्यत्र ।
अपायाभावान्निर्धारितैकान्तफलप्राप्तिः ।
यथा रत्नावल्याम्--'राजा--देवीप्रसादनं त्यक्त्वा नान्यमत्रोपायं पश्यामि।' इति देवीलक्षणापायस्य प्रसादनेन निवारणान्नियतफलप्राप्तिः सूचिता ।
यथा---रत्नावल्यां रत्नावलीलाभश्चक्रवर्तित्वलक्षणफलान्तरलाभसहितः । एवमन्यत्र ।
पञ्चधैवेतिवृत्तस्य भागाः स्युः पञ्चसन्धयः ।। सूत्र ६.७४ ।।
तल्लक्षणमाह---
एकेन प्रयोजनेनान्वितानां कथांशानामवान्तरैकप्रयोजनसम्बन्धः सन्धिः ।
तद्भेदानाह--
इति पञ्चास्य भेदाः स्युः क्रमाल्लक्षणमुच्यते ।
यथाद्देशं लक्षणमाह---
प्रारम्भेण समायुक्ता तन्मुखं परिकीर्त्तितं ।
यथा--रत्नावल्यां प्रथमेऽङ्के ।
लक्ष्यालक्ष्य इवोद्भेदो यत्र प्रतिमुखं च तत् ।
यथा---रत्नावल्यां द्वितीयेऽङ्के वत्सराजसागरिकासमागमहेतोरनुरागबीजस्य प्रथमाङ्कोपक्षिप्तस्य सुसंगता--विदूषकाभ्यां ज्ञायमानतया किंचिल्लक्ष्यस्य वासवदत्तया चित्र फलकवृत्तान्तेन किञ्चिदुन्नीयमानस्योद्देशरूप उद्भेदः ।
गर्भो यत्र समुद्भेदो ह्रासान्वेषणवान्मुहुः ।
फलस्य गर्भोकरणाद्रर्भः । यथा रत्नावल्यां द्वितीयेऽङ्के---'सुसंगता---सहि, अदक्खिणा दाणि सि तुमं जा एवं भट्टिणा हत्थेण गाहिदा वि कोवं ण मुञ्चसि' इत्यादौ समुद्भेदः । पुनर्वासवदत्ताप्रवेशे ह्रासः । तृतीयेऽङ्के---'तद्वार्तान्वेषणाय गतः कथं चिरयति वसन्तकः' इत्यन्वेषणं । विढूषकः--ही ही भोः, कोसम्बीरज्जलम्भेणावि ण तादिसो पिअवास्सस्स परितोसो जादिसो मम सऽसादो पियवाणं सुणिअ भवस्सदि' इत्यादावुद्भेदः । पुनरपि वासवदत्ताप्रत्यभिज्ञानाद्ह्रासः । सागरिकायाः सङ्केतस्थानगमनेऽन्वेषणं । पुनर्लतापाशकरणो उद्भेदः । अथ विमिर्शः---
शापाद्यैः सान्तरायश्च स विमर्श इति स्मृतः ।
यथा शाकुन्तले चतुर्थाङ्कादौ---अनसूया---पिअंवदे, जैवि गन्धव्वेण विवाहेण णिब्बुत्तकल्लाणा पिअसही सौन्तला अणुरूवभत्तुभाइणी संवुत्तेति निव्वुदं मे हिआम्, तह वि एत्तिअं चिन्तणिज्जम्' इत्यत आरभ्य सप्तमाङ्कोपक्षिप्ताच्छकुन्तलाप्रत्यभिज्ञानात्प्रागर्थसञ्चयः शकुन्तलाविस्मरणरूपविन्घालिङ्गितः ।
अथ निर्वहणम्---
एकार्थमुपनीयन्ते यत्र निर्वहणां हि तत् ।
यथा--वेण्याम्--'कञ्चुका--(उपसृत्य, सहर्षम्-) महाराज वर्धसे । अयं खलु भीमसेनो दुर्योधनक्षतजारुणीकृतसर्वशरीरो दुर्लक्ष्यव्यक्तिः' इत्यादिना द्रौपदीकेशसंयमनादिमुखसन्ध्यादिबीजानां निजनिजस्थानोपक्षिप्तानामेकार्थयोजनं । यथा वा-शाकुन्तले सप्तमाङ्केऽशकुन्तलाभिज्ञानादुत्तरोर्ऽथराशिः ।
एषामङ्गान्याह--
युक्तिः प्राप्तिः समाधानं विधानं परिभावना ।
यथोद्देशं लक्षणमाह--
काव्यार्थ इतिवृत्तलक्षणप्रस्तुताभिधेयः ।
यथा वेण्याम्--'भीमः---
प्राणेषु वित्तनिचयेषु च नः प्रहृत्य ।
आकृष्य पाण्डववधूपरिधानकेशा-
यथा तत्रैव---
न तत्रार्यो हेतुर्न भवति किरीटी न च युवां ।
जरासंधस्योरः स्थलमिव विरूढं पुनरपि
यथा तत्रैव---
संचूर्णितोरुयुगलस्य सुयोधनस्य ।
स्त्यानावनद्धघनशोणितशोणपाणि-
अत्रोपक्षेपो नामेतिवत्तलक्षणस्य काव्याभिधैयस्य संक्षेपेणोपक्षेपणमात्रं । परिकरस्तस्यैव बहुलीकरणं । परिन्यासस्ततोऽपि नश्चयापत्तिरूपतया परितो हृदये न्यसनम्, इत्येषां भेदः । एतानि चाङ्गानि उक्तेनैव पौर्वापर्येण भवन्ति । अङ्गान्तराणि त्वन्यथापि ।
यथा तत्रैव--- 'द्रौपदी--णाध, किं दुक्करं तुए परिकुविदेण।' यथा वा मम चन्द्रकलायां चन्द्रकलावर्णने--सेयम्, 'तारुण्यस्यविलासः---' इत्यादि (१३९ पृ.) । यत्तु शकुन्तलादिषु 'ग्रीवाभङ्गाभिरामम्---' इत्यादि मृगादिगुणवर्णनं तद्वीजार्थसम्बन्धाभावान्न संध्यङ्गं । एवमङ्गान्तराणामप्यूह्यं ।
यथा--वेण्यां सहादेवो भीमं प्रति आर्य किं महाराजसंदेशोऽयमव्युत्पन्न एवार्येण गृहीतः' इत्यतः प्रभृति यावद्भीमवचनं ।
न लज्जयति दारणां सभायां केशकर्षणम् ।।' इति ।
यथा तत्रैव---'मथ्नामि कौरवशतं समरे न कोपात्---' इत्यादि (२८४ पृ.) 'द्रौपदी--(श्रुत्वा सहर्षम्--) णाध, अस्सुदपुव्वं क्खु एदं वाणम्, ता पुणो पुणो भण।'
यथा तत्रैव--'(नेपथ्ये कलकलानन्तरम्) भो भो द्रुपदविराटवृष्ण्यन्धक सहदेवप्रभृतयः , अस्मदक्षौहिणीपतयः कौरवचमूप्रधानयोधाश्च शृण्वन्तु भवन्तः---
यद्विस्मर्तुमपीहितं शमवता शान्ति कुलस्येच्छता ।
तद्द्यूतारणिसंभृतं नृपसुताकेशाम्बराकर्षणैः
अत्र 'स्वस्था भवन्तु मयि जीवति--' इत्यादि बीजस्य प्रधाननायकाभिमतत्वेन सम्यगहितत्वात्समाधानं ।
यथा बालचरिते---
मम हर्षविषादाभ्यामाक्रान्तं युगपन्मनः।'
यथा वा मम प्रभावत्याम्--'नयनयुगासेचनकम्-' इत्यादि (२३६ पृ.) ।
यथा--वेण्यां द्रौपदी युद्धं स्यान्न वेति संशयाना तूर्यशब्दानन्तरं 'णाध किं दाणिं एसो पलाजलहरत्थणिदमन्थ खणे खणे समरदुन्दुभि ताडीअदि।'
यथा तत्रैव--'द्रौपदी--अण्णां च णाह, पुणोवि तुम्हेहि समरादो आअच्छिअ समास्सासैदव्वा ।
भीमः--
भूयः परिभवक्लान्तिलज्जाविधुरिताननं ।
यथा तत्रैव---'देवि गच्छामो वयमिदानीं कुरुकुलक्षयाय' इति ।
यथा तत्रैव---'अत एवाद्यप्रभृति भिन्नोऽहं भवद्भ्यः।' केचित्तु---'भेदः प्रोत्साहना' इति वदन्ति ।
अथ प्रतिमुखाङ्गानि---
नर्म नर्मद्युतिश्चैव तथा प्रगमनं पुनः ।
विरोधश्च प्रतिमुखे तथा स्यात्पर्युपासनं ।। सूत्र ६.८८ ।।
तत्र
रतिलक्षणस्य भावस्य यो हेतुभूतो भोगो विषयः प्रमदा पुरुषो वा तदर्था समीहा विलासः । यथा शाकुन्तले---
अकृतार्थेऽपि मनसिजे रतिमुभयप्रार्थना कुरुते ।।
यथा शाकुन्तले---'राजा---भवितव्यमत्र तया । तथा हि---
द्वारेऽस्य पाण्डुसिकते पदपङ्क्तिर्दृश्यतेऽभिनवा ।।'
यथा तत्रैव---'अलं वो अन्तेउरविरहपज्जुस्सुएण राएसिणा उवरुद्धेण।' । केचित्तु---'विधृतं स्यादरतिः' इति वदन्ति ।
यथा रत्नावल्याम्---'सगरिका---
पियसहि विसमं पेम्मं मरणं सरणं णवरि एक्कम् ।।'
यथा रत्नावल्याम्---'सुसंगता--सही जस्स किदे तुमं आअदा से आं दे पुरदो चिट्ठदि । सागरिका---(साभ्यसूयम्) कस्स किदे अहं आअदा ? 'सुसंगता--अलं अण्णसंकिदेण । णं चित्तफलास्स।'
नर्मद्युतिः---
तथा तत्रैव--'सुसंगता-सहि ,अदक्खिणा दाणिं सि तुमं जा एव्वं भट्टिणा हत्थावलम्बिदावि कोवं ण मुञ्चसि ।
सागरिका--(सभ्रूभङ्गमीषद्विहस्य) सुसंगदे दाणिं वि कीलिदुं न विरमसि । केचित्तु--'दोषस्याच्छादनं हास्यं नर्मद्युतिः' इति वदन्ति ।
यथा विक्रमोर्वश्याम्--उर्वशी--जादु जादु महारॉ । राजा--- मया नाम जितं यस्य त्वया जय उदीर्यते।' इत्यादि ।
यथा चण्डकौशिके---'राजा---नूनमसमीक्ष्यकारिणा मया अन्धेनेव स्फुरच्छिखाकलापो ज्वलनः पद्भ्यां समाक्रान्तः।'
स्यात्पर्युपासनं--
यथा रत्नावल्याम्--'विढूषकः---भो, मा कुप्य । एषा हि कदलीघरन्तरं गादा' इत्यादि ।
यथा तत्रैव---'(राजा हस्ते गृहीत्वा स्पर्शं नाटयति ) विदूषकाः---भो वास्स एसा अपुव्वा सिरी तए समासादिदा । राजा---वयस्य सत्यम्---
कुतोऽन्यथा स्त्रवत्येष स्वेदच्छद्मामृतद्रवः ।।
प्रत्यक्षनिष्ठुरं वज्रम्---
यथा तत्रैव---'राजा---कथमिहस्थोऽहं त्वया ज्ञातः ? सुसंगता---ण केवलं तुमं समं चित्तफलएण । ता जाव गदुअ गदुअ देवीए णिवेदैस्सम्।'
यथा तत्रैव--'सुसंगता--भट्टुण अलं सङ्काए । मए वि भटिणीए पसादेण कीलिदं ज्जेव एदिहिं । ता किं कण्णाभरणोण ।
अदो वि मे गरुअरो पसादो एसो, जं तुए अहं एत्थ आलिहिदत्ति कुविदा मे पिअसही साअरिआ । एसा ज्जेव पसादीअदु।'
केचित्तु---'उपपत्तिकृतो ह्यर्थ उपन्यासः स कीर्तितः।' इति वदन्ति । उदाहरन्ति च, तत्रैव---'अदिमुहरा क्खु सा गब्भदासी' इति ।
यथा महावीरचरिते तृतीयेऽङ्के---
त्सह नृपतिरमात्यैर्लोमपादश्च वृद्धः ।
अयमविरतयज्ञो ब्रह्मवादी पुराणः
इत्यत्र ऋषिक्षादीनां वर्णानां मेलनं ।
अभिनवगुप्तपादास्तु--'वर्णशब्देन पात्राण्युपलक्ष्यन्ते । संहारो मेलनम्' इति व्याचक्षते । उदाहरन्ति च रत्नावल्यां द्वितीयेऽङ्के--'अदो वि मे अत्त्रं गुरुअरो पसादो--' इत्यादेरारभ्य 'णं हत्थे गेण्हिअ पसादेहि णं । राजा--क्वासौ क्वासौ' इत्यादि ।
अथ गार्भाङ्गानि---
संग्रहश्चानुमानं च प्रार्थना क्षिप्तिरेव च ।
त्रो (तो) टकाधिबलोद्वेगा गर्भे स्युर्विद्रवस्तथा ।। सूत्र ६.९५ ।।
यथा अश्वत्थामाङ्के---
स्वैरं शेषे गज इति पुनर्व्याहृतं सत्यवाचा ।
तच्छ्रुत्वासौ दयिततनयः प्रत्ययात्तस्य राज्ञः
तत्त्वार्थकथनं मार्गः---
यथा चण्डकौशिके--'राजा---भगवन्
गृह्यतामर्जितमिदं भार्यातनयविक्रयात् ।
शेषस्यार्थे करिष्यापि चण्डालेऽप्यात्मविक्रयं ।।
रूपं वाक्यं वितर्कवत् ।। सूत्र ६.९६ ।।
यथा रत्नावल्याम्--'राजा---
मनः प्रकृत्यैव चलं दुर्लक्ष्यं च तथापि मे ।
कामेनैतत्कथं विद्धं समं सर्वैः शिलीमुखैः ।।
उदाहरणमुत्कर्षयुक्तं वचनमुच्यते ।
यथा अश्वत्थामाङ्के--
'यो यः शस्त्रं बिभर्ति स्वभुजगुरुमदः पाण्डवीनां चमूनां,
यो यः पाञ्चालगोत्रे शिशुरधिकवया गर्भशय्यां गतो वा ।
यो यस्तत्कर्मसाक्षी, चरति मयि रणो यश्च यश्च प्रतीपः
क्रोधान्धस्तस्य तस्य स्वयमिह जगतामन्तकस्यान्तकोऽहं ।।'
भावतत्त्वोपलब्धिस्तु क्रमः स्यात्---
यथा शासुन्तले---'राजा---स्थाने खलु विस्मृतनिमेषेण चक्षुषा प्रियामवलोकयामि । तथाहि--
उन्नमितैकभ्रूलतमाननमस्याः पदानि रचयन्त्याः ।
पुलकाञ्चितेन कथयति मय्यनुरागं कपोलेन ।।
---संग्रहः पुनः ।। सूत्र ६.९७ ।।
सामदानार्थसंपन्नः--
यथा रत्नावल्याम्---'राजा---साधु वयस्य इदं ते पारितोषिकं ।
(इति कटकं ददाति ) ।
---लिङ्गादूहोऽनुमानता ।
यथा जानकीराघवे नाटके---'रामः---
मालोकनैर्नमयतो जगतां शिरांसि ।
तस्यानुमापयति काञ्चनकान्तिगौर-
रतिहर्षोत्सवानां तु प्रार्थनं प्रार्थना भवेत् ।। सूत्र ६.९८ ।।
यथा रत्नाषल्याम्---'प्रिये सागरिके ,
शीतांशुर्मुखमुत्पले तव दृशौ, पद्मानुकारौ करौ,
रम्भास्तम्भनिभं तथोरुयुगलं, बाहू मृणालोपमौ ।
इत्यह्लादकराखिलङ्गि रभसान्निः शङ्कमालिङ्ग्य मा-
मङ्गनि त्वमनङ्गतापविधुराण्येह्येहि निर्वापय ।।
इदं च प्रार्थनाख्यमङ्गं । यन्मते निर्वहणो भूतावसरत्वात्प्रशस्तिनामाङ्ग नास्ति तन्मतानुसारेणोक्तम्, अन्यथा पञ्चषष्टिसंख्यत्वप्रसङ्गात् ।
रहस्यार्थस्य तद्भेदः क्षिप्तिः स्यात्---
यथाश्वत्थामाङ्के---
केशग्रहे द्वितीयेऽस्मिन्नूनं निः शेषिताः प्रजाः ।।'
---त्रो(तो) टकं पुनः ।
यथा चण्डकौशिके---'कौशिकः--आः, पुनः कथमद्यापि न सम्भूता स्वणादक्षिणाः।'
यथा रत्नावल्याम्---'काञ्चनमाला---भट्टिणि, इयं सा चित्तसालिआ । वसन्तास्स सण्णं करोमि ' इत्यादि ।
यथा वेण्याम्---
स कर्णारिः स च क्रूरो वृककर्मा वृकोदरः ।।'
विलोक्य वानरानीके सम्भ्रमः कोऽप्यजायत ।।
अथ विमर्शाङ्गानि---
शक्तिः प्रसङ्गः शेदश्च प्रतिषेधो विरोधनं ।। सूत्र ६.१०१ ।।
प्ररोचना विमर्शे स्यादादानं छादनं तथा ।
यथा वेण्याम्---'युधिष्ठिरः---पञ्चालक क्वचिदासादिता तस्य दुरात्मनः कौख्यापसदस्य पदवी ।
पाञ्चालकः--न केवलं पदवी, स एव दुरात्मा देवीकेशपाशस्पर्शपातकप्रधानहेतुरुपलव्धः।'
संफेटो रोषभाषणं ।। सूत्र ६.१०२ ।।
यथा तत्रैव---'राजा---अरे रे मरुत्तनय वृद्धस्य राज्ञः पुरतो निन्दितमप्यात्मकर्म शलाघसे । शृणु रे--
प्रत्यश्रं भूपतीनां मम भुवनपतेराज्ञया द्यूतदासी ।
तस्मिन्वेरानुबन्धे वद किमपकृतं तैर्हता ये नरेन्द्रा
भीमः---(सक्रोधम्) आः पाप ।राजा---आः पाप।' इत्यादि ।
यथा तत्रैव---'भीमः---
निहताशेषकौरव्यः क्षीबो दुःशासनासृजा ।
भङ्क्ता दुर्योधनस्यौर्वोर्भोमोऽयं शिरसा नतः ।।
द्रवो गुरुव्यतिक्रान्तिः शोकावेगादिसम्भवा ।। सूत्र ६.१०३ ।।
यथा तत्रैव---'युधिष्ठिरः---भगवन् कृष्णाग्रज , सुभद्राभ्रातः ,
रूढं सख्यं तदपि गणितं नानुजस्यार्जुनेन ।
तुल्यः कामं भवतु भवतः शिष्ययोः स्नेहबन्धः
तर्जनोद्वेजने प्रोक्ता द्युतिः---
यथा तत्रैव दुर्योधनं प्रति कुमारवृकोदरेणोक्तम्----
मां दुः शासनकोष्णशोणितमधुक्षीबं रिपुं मन्यसे ।
दर्पान्धो मधुकैटभद्विषि हरावप्युद्धतं चेष्टसे,
शक्तिः पुनर्भवेत् ।
विरोधस्य प्रशमनम्---
यथा तत्रैव---
नश्रून्मिश्रं कथञ्चिद्ददतु जलममी बान्धवा बान्धवेभ्यः ।
मार्गन्तां ज्ञातिदेहान्हतनरगहने खण्डितान्गृध्रकङ्कैः-
---प्रसङ्गो गुरुकीर्त्तनं ।। सूत्र ६.१०४ ।।
यथा मृच्छकटिकायाम्---'चाण्डालकः---एसो क्खु सागलदत्तस्स सुदो अज्जविस्मदत्तस्म णत्तिओ चालुदत्तो वावादिदुं वञ्भ्क्तट्ठाणं णिज्जै एदेण किल गणिआ वसन्तसेणा सुअण्णलोहेण वावादि देत्ति ।
चारुदत्तः---
सदसि निविडचेत्यव्रह्मघोषैः पुरुस्तात् ।
मम निधनदशायां वर्त्तमानस्य पापै-
इत्यनेन चारुदत्तवधाभ्युदयानुकूलप्रसङ्गाद्गुरुकीर्त्तनमिति प्रसङ्गः ।
मनः समुत्पन्नो यथा मालतीमाधवे---
वहति विकलः कायो मोहं न मुञ्चति चेतनां ।
ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः, करोति न भस्मसा-
एवं चेष्टासमुत्पन्नोऽपि ।
यथा मम प्रभावत्यां विदूषकं प्रति प्रद्युम्नः---सखे कथमिह त्वमेकाकी वर्त्तसे ? क्व नु पुनः प्रियसखीजनानुगम्यमाना प्रियतमा मे प्रभावती ? विदूषकः- असुर वैणा आआरिअ कहिं वि णीदा ।
प्रद्युम्नः---(दीर्घं निश्वस्य )
मामानताङ्गि परिहाय कुतो गतासि ?।
गच्छ त्वमद्य ननु जीवित तूर्णमेव
यथा वेण्याम्---युधिष्ठिरः---
कर्णाशीविषभोगिनि प्रशमिते शल्ये च याते दिवं ।
भीमेन प्रियसाहसेन रभासादल्पावशेषे जये
यथा वेण्याम्---'पाञ्चालकः--अहं देवेन चक्रपाणिना सहितः।
(इत्युपक्रम्य ।) कृतं सन्देहेन ।
कृष्णात्यन्तचिरोज्भ्क्तिते तु कबरीबन्धे करोतु क्षणं ।
रामे शातकुठारभास्वरकरे क्षत्रद्रुमोच्छेदिनि,
कार्यसंग्रह आदानम्---
यथा वेण्याम्---'भो भोः समन्तपञ्चकचारिणः,
नाहं रक्षो, न भूतो, रिपुरुधिरजलाह्लादिताङ्गः प्रकामं
निस्तीर्णोरुप्रतिज्ञाजलनिधिगहनः क्रोधनः क्षत्रियोऽस्मि ।
भो भो राजन्यवीराः समरशिखिशिखाभुक्तशेषाः,कृतं व-
स्त्रासेनानेन लीनैर्हतकरितुरगान्तहितैरास्यते यत् ।।
अत्र समस्तरिपुवधकार्यस्य संकृहीतत्वादादानं ---
तदाहुश्छादनं पुनः ।
कार्यार्थमपमानादेः सहनं खलु यद्भवेत् ।। सूत्र ६.१०७ ।।
यथा तत्रैव---अर्जुनः-आर्य प्रसीद किमत्रक्रोधेन--
हतभ्रातृशतो दुःखी प्रलापैरस्य का व्यथा ।।
अथ निर्वहणाङ्गानि ।
कृतिः तप्रसाद आनन्दः समयोऽप्युपगूहनं ।। सूत्र ६.१०८ ।।
भाषणं पूर्ववाक्यञ्च काव्यसंहार एव च ।
तत्र
बीजोपगमनं सन्धिः
यथा तत्रैव (वेण्याम्)---'भीमः-भवति यज्ञवेदिसम्भवे स्मरति भवती यन्मयोक्तम्--'चञ्चद्भुजे' त्यादि।'
अनेन मुखे क्षिप्तबीजस्य पुनरुपगमनमिति सन्धिः ।
विबोधः कार्यमार्गणं ।
यथा तत्रैव---'भीमः--मुञ्चतु मामार्यः क्षणमेकं । युधिष्ठिरः--किमपरमवशिष्टं ? भीमः--सुमहदवशिष्टं ।संयमयामि तावदनेन सुयोधनशोणितोक्षितेन पाणिना पाञ्चाल्या दुःशासनावकृष्टं केशहस्तं । युधिष्ठिरः--गच्छतु भवान्, अनुभवतु तपस्विनी वेणीसंहारम्।' इति ।
अनेन केशसंथमनकार्यस्यान्वेषणाद्विबोधः ।
यथा तत्रैव---भीमः--पाञ्चालि न खलु मयि जीवति सहरंत्तव्या दुःशासनविलुलिता वेणिरात्मपाणिभ्यां । तिष्ठ, स्वयमेवाहं संहरमि '।
इति ।
अनेन कार्यस्योपक्षेपाद्रग्रथनं ।
---निर्णयः पुनः ।। सूत्र ६.११० ।।
अनुभूतार्थकथनं---
यथा तत्रैव, भीमः--देव अजातशत्रो अद्यापि दुर्योधनहतकः । मया हि तस्य दुरात्मनः--
तक्ष्मीरार्ये निषक्ता चतुरुदधिपयः सीमया सार्द्धमुर्व्या ।
भृत्या मित्राणि योधाः कुरुकुलमनुजा दग्धमेतद्रणाग्नौ,
< big>वदन्ति परिभाषणं ।
परिवादकृतं वाक्यम्
यथा शाकुन्तले--राजा आर्ये अथ सा तत्रभवती किमाख्यस्य राजर्षेः पत्नी ? । तापसी---
को तस्स धम्मदारपरिट्टाइणो णामं गेण्हिस्सदि।'
लब्धार्थशमनं कृतिः ।। सूत्र ६.१११ ।।
यथा वेण्याम्--'कृष्णः--एते भगवन्तो व्यास--वाल्मीकिप्रभृतयोऽभिषेकं धारयन्तस्तिष्ठन्ति ।' इति ।
अनेन प्राप्तराज्यस्याभिषेकमङ्गलैः स्थिरीकरणं कृतिः ।
यथा तत्रैव भीमेन द्रौपद्याः केशसंयमनं ।
आनन्दो वाञ्छितागमः ।
यथा तत्रैव---'द्रौपदी---विसुमरिदं एदं वावारं णाधस्स पसादेण पुणो वि सिक्खिस्सं।'
समयो दुःखनिर्याणां---
यथा रत्नावल्याम्--'वासवदत्ता---(रत्नावलीमालिङ्ग्य) समस्सस बहिणिए समस्सस।'
तद्भवेदुपगूहनं ।। सूत्र ६.११२ ।।
यत्स्यादद्भुतसम्प्राप्तिः--
यथा मम प्रभावत्यां नारददर्शनात्प्रद्युम्न ऊर्द्ध्वमवलोक्य---
भ्रमद्भृङ्गश्रेणीध्वनिभिरुपगीतां तत इतः ।
दिगन्तं ज्योतिभिस्तुहिनकरगौरैर्धवलय--
सामदानादि भाषणं ।
यथा चण्डकौशिके--'धर्मः---तदेहि धर्मलोकमधितिष्ठ।'
यथा वेण्याम्--भीमः--बुद्धैमतिके क्व सा भानुमती । परिभवतु सम्प्रति पाण्डवदारान्।
वरप्रदानसंप्राप्तिः काव्यसंहार इष्यते ।
यथा सर्वत्र---किं ते भूयः प्रियमुपकरोमि।' इति ।
यथा प्रभावत्याम्---
जीयसुः सदसद्विवेकपटवः सन्तो गुणग्राहिणः ।
सस्यस्वर्णसमृद्धयः समधिकाः सन्तु क्षमामण्डले
अत्र चोपसंहारप्रशस्त्योरन्त एकेन क्रमेणैव स्थितिः । 'इह च मुखसंधौ उपक्षेपपरिन्यासयुक्त्युद्भेदसमाधानानां प्रतिमुखे च परिसर्पणप्रगमनवज्रोपन्यासपुष्पाणां गर्भेऽभूताहरणमर्गत्रो (तो) टकाधिबलक्षेपाणां विमर्शेऽपवादशक्तिव्यवसायप्ररोचनादानानां प्राधन्यं । अन्येषां च यथासम्भवं स्थितिः' इति केचित् ।
कुर्यादनियते तस्य संधावपि निवेशनं ।। सूत्र ६.११५ ।।
यथा वेहीसंहारे तृतीयाङ्के दुर्योधनकर्णयोर्महत्संप्रधारणं । एवमन्यत्रापि । यत्तु रुद्रटादिभिः 'नियम एव ' इत्युक्तं तल्लक्ष्याविरुद्धं ।
रागप्राप्तिः प्रयोगस्य गोष्यानां गोपनं तथा ।
प्रकाशनं प्रकाश्यानामङ्गानां षड्विधं फलं ।। सूत्र ६.११७ ।।
अङ्गहीनो नरो यद्वन्नैवारम्भक्षमो भवेत् ।
अङ्गहीनं तथा काव्यं न प्रयोगाय युज्यते ।। सूत्र ६.११८ ।।
संपादयेतां संध्यङ्गं नायकप्रतिनायकौ ।
प्रायेण प्रधानपुरुषप्रयोज्यानि सन्ध्यङ्गानि भवन्ति । किन्तूपक्षेपादित्रयं बीजस्याल्पमात्रसमुद्दिष्टत्वादप्रधानपुरुषप्रयोजितमेव साधु ।
न तु केवलया शास्त्रस्थितिसंपादनेच्छया ।। सूत्र ६.१२० ।।
तथा च यद्वेण्यां दुर्योधनस्य भानुमत्या सह विप्रलम्भो दर्शितः, तत्ताद्दशेऽवसरेऽत्यन्तमनुचितं ।
तदष्यन्यथयेद्धीमान्न वदेद्वा कदाचन ।। सूत्र ६.१२१ ।।
अनयोरुदाहरणं सत्प्रबन्धेष्वभिव्यक्तमेव ।
अथ वृत्तयः---
रसे रौद्रे च बीभत्से वृत्तिः सर्वत्र भारती ।। सूत्र ६.१२२ ।।
चतस्त्रो वृत्तयो ह्येताः सर्वनाट्यस्य मातृकाः ।
तत्र कौशिकी---
या श्लक्ष्णनेपथ्यविशेषचित्रा स्त्रीसंकुला पुष्कलनृत्यगीता ।
कामोपभोगप्रभवोपचारा सा कौशिकी चारुविलासयुक्ता ।। सूत्र ६.१२४ ।।
चत्वार्यङ्गान्यस्या---
तत्र
वैदग्ध्यक्रीहितं नर्मः ।। सूत्र ६.१२५ ।।
इष्टजनावर्जनकृत्तच्चापि त्रिविधं मतं ।
विहितं शुद्धहास्येन सशृङ्गारभयेन च ।। सूत्र ६.१२६ ।।
तत्र केवलहास्येन विहितं यथा रत्नावल्याम्---'वासवदत्ता--(फलकमुद्दिश्य सहासम्) एसा वि अवरा तव समीवे जधालिहिदा एदं किं अज्जवसन्तस्स विण्णाणं ।
सशृङ्गारहास्येन यथा शाकुन्तले--राजानं प्रति शकुन्तला--असंतुट्ठो उण किं करिस्सदि । राजा-- इदमं । (इति व्यवसितःशकुन्तलावक्त्रं ढौकते )'
सभयहास्येन यथा रत्नावल्याम्---आलेख्यदर्शनावसरे 'सुसंगता--जाणिदो मए एसो वुत्तन्तो समं चित्तफलएण । ता देवीए गदुअ निवेदैस्सं । एतद्वाक्यसम्बन्धि नर्मोदाहृतं ।
एवं वेषचेष्टासम्बन्ध्यपि ।
यथा मालविकायाम्--सङ्केतनायकमभिसृतायां 'नायकः--
ननु चिरात्प्रभृति प्रणयोन्मुखे ।
परिगृहण गते सहकारतां
मालविका--'भट्टा, देवीए भएण अप्पणो वि पिअ कौं ण पारेमि' इत्यादि ।
अथ नर्मस्फोटः---
यथा मालतीमाधवे---
श्वसितमधिकं किन्त्वेतत्स्यात्किमदन्यदितोऽथवा ।
भ्रमति भुवने कन्दर्पाज्ञा विकारि च यौवनं
अलसगमनादिभिर्भावलेशैर्माधवस्य मालत्यामनुरागः स्तोकः प्रकाशितः ।
यथा--तत्रैव सखीरूपधारिणा माधवेन मालत्या मरणव्यवसायवारणं ।
अथ सात्त्वती---
सहर्षा क्षुद्रशृङ्गारा विशोका साद्भुता तथा ।
उत्थापकोऽथ सांघात्यः संलापः परिवर्त्तकः ।। सूत्र ६.१२९ ।।
विशेषा इति चत्त्वारः सात्त्वत्याः परिकीर्त्तिः ।
यथा महावीरचरिते---
वैतृष्ण्यन्तु ममापि सम्प्रति कुतस्त्वद्दर्शने चक्षुषः ।
त्वत्साङ्गत्यसुखस्य नास्मि विषयस्तत्किं वृथा व्याहृतैः-
मन्त्रशक्त्या यथा---मुद्राराक्षसे राक्षससायानां चाणक्येन स्वबुद्ध्या भेदनं । अर्थशक्त्यापि तत्रैव । दैवशक्त्या यथा---रामायणो रावणाद्विभीषणस्य भेदः ।
यथा वीरचरिते---'रामः--अयं सः, यः किल सपरिवारकार्त्तिकेयविजयावजीतेन भगवता नीललोहिते परिवत्सरसहस्त्रान्तेवासिने तुभ्यं प्रसादीकृतः परशुः ।परशुरामः--राम दाशरथे स एवायमार्यपादानां प्रियः परशुः । 'इत्यादि ।
यथा वेण्याम्---'भामः---सहदेव गच्छ त्वं गुरुमनुवर्तस्व । अहमप्यस्त्रागारं प्रविश्यायुधसहायो भवामीति यावत् । अथवा आमन्त्रयितव्यैव मया पाञ्चाली।' इति ।
अथारभटी---
संयुक्ता वधबन्धाद्यैरुद्धतारभटी मता ।
वस्तूत्थापनसंफैटौ संक्षिप्तिरवपातनं ।। सूत्र ६.१३३ ।।
इति भेदास्तु चत्वार आरभट्याः प्रकीर्तिताः ।
यथोदात्तराघवे---
भास्वन्तः सकला रवेरपि कराः कस्मादकस्मादमी ।
एते चोग्रकबन्धकण्ठरुधिरैराध्मायमानोदरा
मुञ्चन्त्याननकंदरानलमुचस्तीव्रान्रवान्फेरवाः ।। इत्यादि ।
यथा मालत्यां माधवाघोरघण्टयोः ।
संक्षिप्तिः स्यान्निवृत्तौ च नेतुर्नेत्रन्तरग्रहः ।
यथोदयनचरिते कलिञ्जहस्तिप्रयोगः । द्वितीयं यथा वालिनिवृत्त्या सुग्रीवः । यथा वा परशुरामस्यौद्धत्यनिवृत्त्या शान्तत्वापादनम्--'पुण्या ब्राह्मणजातिः--ऽइति ।
प्रवेशत्रासनिष्क्रान्तिहर्षविद्रवसंभवं ।। सूत्र ६.१३६ ।।
अवपातनमित्युक्तं---
यथा कृत्यरावणो षष्ठेऽङ्के--'(प्रविश्य खङ्गहस्तः पुरुषः)' इत्यतः प्रभृति निष्क्रमणपर्यन्तं ।
अथ नाट्योक्तयः---
सर्वश्राव्यं प्रकाशं स्यात्तद्भवेदपवारितं ।
रहस्यं तु यदन्यस्य परावृत्य प्रकाश्यते ।। सूत्र ६.१३८ ।।
त्रिपताककरेणान्यानपवार्यान्तरा कथां ।
आन्योन्यामन्त्रणं यत्स्यात्तज्जनान्ते जनान्तिकं ।। सूत्र ६.१३९ ।।
किं व्रवीषीति यन्नाट्ये विना पात्रं प्रयुज्यते ।
यः कश्चिदर्थो यस्माद्रोपनीयस्तस्यान्तरत ऊर्ध्वं सर्वाङ्गुलिनामितानामिकं त्रिपताकलक्षणं करं कृत्वान्येन सह यन्मन्त्र्यते तज्जनान्तिकं । परावृत्यान्यस्य रहस्यकथनमपवारितं । शेषं स्पष्टं ।
दत्तप्रयाणि वणिजां चेटचेट्योस्तथा पुनः ।। सूत्र ६.१४१ ।।
वेश्या यथा वसन्तसेनादिः । वणिग्विष्णुदत्तादिः । चेटः कलहंसादिः । चेटी मन्दारिकादिः ।
यथा रामाभ्युदयादिः ।
यथा मालतीमाधवादिः ।
यथा रत्नावली-कर्पूरमञ्जर्यादिः ।
यथा शाकुन्तले--ऋषी, 'गच्छावः' इत्यर्थे 'साधयावस्तावत्।'
राजषिभिर्वयस्येति तथा विढूषकेण च ।
राजन्नित्यृषिभिर्वाच्यः सोऽपत्यप्रत्ययेन च ।। सूत्र ६.१४५ ।।
स्वेच्छया नामभिविप्रविप्र आर्येति चेतरैः ।
वयस्येत्यथवा नाम्ना वाच्यो राज्ञा विढूषकः ।। सूत्र ६.१४६ ।।
वाच्यौ नटीसूत्रधारावार्यनाम्ना परस्परं ।
सूत्रधारं वदेद्भाव इति वै पारिपार्शिवकः ।। सूत्र ६.१४७ ।।
सूत्रधारो मारिषेति हण्डे इत्यधमैः समाः ।
वयस्येत्युत्तमैर्हहो मध्यैरार्येति चाग्रजः ।। सूत्र ६.१४८ ।।
भगवन्निति वक्तव्याः सर्वैर्देवषिलिङ्गिनः ।
वदेद्राज्ञीं च चेटीं च भवतीति विदूषकः ।। सूत्र ६.१४९ ।।
आयुष्मन्रथिनं सूतो वृद्धं तातेति चेतरः ।
वत्सपुत्रकतातेति नाम्ना गोत्रेण वा सुतः ।। सूत्र ६.१५० ।।
शिष्योऽनुजश्च वक्तव्योऽमात्य आर्येति चाधमैः ।
विप्रैरयममात्येति सचिवेति च भण्यते ।। सूत्र ६.१५१ ।।
साधो इति तपस्वी च प्रशान्तश्चोच्यते बुधैः ।
स्वगृहीताभिधः पूज्यः शिष्याद्यैर्विनिगद्यते ।। सूत्र ६.१५२ ।।
उपाध्यायेति चाचार्यो महाराजेति भूपतिः ।
स्वामीति, युवराजस्तु कुमारो भर्तृदारकः ।। सूत्र ६.१५३ ।।
भद्रसौम्यमुखेत्येवमधमैस्तु कुमारकः ।
वाच्या प्रकृतिभी राज्ञः कुमारी भर्तृदारिका ।। सूत्र ६.१५४ ।।
पतिर्यथा तथा वाच्या ज्येष्ठमध्याधमैः स्त्रियः ।
हलेति सदृशी, प्रेष्या हञ्जे वेश्याज्जुका तथा ।। सूत्र ६.१५५ ।।
कुट्टिन्यम्बेत्यनुगतैः पूज्या च जरती जनैः ।
आमन्त्रणैश्च पाषण्डा वाच्याः स्वसमयागतैः ।। सूत्र ६.१५६ ।।
शका (शक्या) दयश्च संभाष्या भद्रदत्तादिनामभिः ।
यस्य यत्कर्म शिल्पं वा विद्या वा जातिरेव वा ।। सूत्र ६.१५७ ।।
अथ भाषाविभागः---
सोरसेनी प्रयोक्तव्या तादृशीनां च योषितां ।
आसामेव तु गाथासु महाराष्ट्रीं प्रयोजयेत् ।। सूत्र ६.१५९ ।।
अत्रोक्ता मागधी भाषा राजान्तः पुरचारिणां ।
चेटानां राजपुत्राणां श्रेष्ठानां चार्धमगधी ।। सूत्र ६.१६० ।।
प्राच्यां विदूषकादीनां, धूर्तानां स्यादवन्तिजा ।
योधनागरिकादीनां दाक्षिणात्या हि दीव्यतां ।। सूत्र ६.१६१ ।।
शवराणां शकादानां शाबरीं संप्रयोजयेत् ।
बाह्लीकभाषोदीच्यानां द्राविडी द्राविडादिषु ।। सूत्र ६.१६२ ।।
आभीरेषु तथाभीरी चाण्डाली पुक्कसादिषु ।
आभीरी शाबरी चापि काष्ठपात्रोपजीविषु ।। सूत्र ६.१६३ ।।
तथैवाङ्गारकारादौ पैशाची स्यात्पिशाचवाक् ।
चेटीनामष्यनीचानामपि स्यात्सौरसेनिका ।। सूत्र ६.१६४ ।।
बालानां षण्डकानां च नीचग्रहविचारिणां ।
उन्मत्तानामातुराणां सैव स्यात्संस्कृतं क्वचित् ।। सूत्र ६.१६५ ।।
ऐश्वर्येण प्रमत्तस्य दारिद्र्योपद्रुतस्य च ।
भिक्षु वल्कधरादीनां प्राकृतं संप्रयोजयेत् ।। सूत्र ६.१६६ ।।
संस्कृतं संप्रयोक्तव्यं लिङ्गिनीषूत्तमासु च ।
देवीमन्भिसुतावेश्यास्वपि कैश्चित्तथोदितं ।। सूत्र ६.१६७ ।।
कार्यतश्चोत्तमादीनां कार्यो भाषाविपर्ययः ।। सूत्र ६.१६८ ।।
योषित्सखीबालवेश्याकितवाष्सरसां तथा ।
एषामुदाहरणान्याकरेषु बोद्धव्यानि । भाषालक्षणानि मम तातपादानां भाषार्णवे ।
त्रयस्त्रिंशत्प्रयोज्यानि वीथ्यङ्गानि त्रयोदश ।। सूत्र ६.१७० ।।
यथालाभं प्रयोज्यानीति सम्बन्धः । अत्रेति नाटके । तत्र लक्षणानि--
हेतुसंशयदृष्टान्तास्तुल्यतर्कः पदोच्चयः ।
निदर्शनाभिप्रायौ च प्राप्तिर्विचार एव च ।। सूत्र ६.१७२ ।।
दिष्टोपदिष्टे च गुणातिपातातिशयौ तथा ।
विशेषणनिरुक्ती च सिद्धिभ्रशविपर्ययौ ।। सूत्र ६.१७३ ।।
दाक्षिण्यानुनयौ मालार्थापत्तिर्गर्हणं तथा ।
पृच्छा प्रसिद्धिः सारूप्यं संक्षेपो गुणकीर्तनं ।। सूत्र ६.१७४ ।।
तत्र---
यथा---
कोषदण्डसमग्रणां किमेषामस्ति दुष्करं ।।
यथा शाकुन्तले-- 'राजा---कच्चित्सखीं वो नातिबाधते शरीरसंतापः । प्रियंवदा--सम्पदं लधोसहो उअसमं गमिस्सदि।'
श्लिष्टश्लक्षणचित्रार्था सा शोभेत्यभिधीयते ।
यथा---
कामं धनुरिव क्रूरो वर्जनीयः सतां प्रभुः ।'
यत्र तुल्यार्थयुक्तेन वाक्येनाभिप्रदर्शनात् ।। सूत्र ६.१७७ ।।
यथा---
का दिनश्रीर्विनार्केण का निशा शशिना विना ।।'
यथा वेण्यां भीमं प्रति 'चेटी--एवं मए भणिदं भाणुमदि तुह्माणं अमुक्केसु केसेसु कहं देवीए केसा संजमिअन्तित्ति ।
यथा ययातिविजये---
किं चास्य विषयस्यैव देवता किमु पार्वती ।।'
यथा वेण्यां --'सहदेवः---आर्य उचितमेवैतत्तस्या यतो दुर्योधनकलत्रं हि सा' इत्यादि ।
यथा तत्रैव---
शतसंख्या पुनरियं सानुजं स्पृशतीव मां ।।'
यथा शाकुन्तले---
कुसुममिव लोभनीयं यौवनमङ्गेषु संनद्धं ।।'
अत्र पदपदार्थयोः सौकुमार्यं सदृशमेव ।
परपक्षव्युदासार्थं तन्निदर्शनमुच्यते ।। सूत्र ६.१८१ ।।
यथा--
किं तु बालिनि रामेण मुक्तो बाणः पराङ्मुखे ।।'
यथा शाकुन्तले---
'इदं किलाव्याजमनोहरं वपुस्तपः क्लमं साधयितुं य इच्छति ।
ध्रुवं स नीलोत्पलपत्नधारया समिल्लतां छेत्तुमृषिर्व्यवस्यति ।।'
यथा मम प्रभावत्याम्--'अनेन खलु सर्वतश्चरता चञ्चरीकेणावश्यं विदिता भविष्यति प्रियतमा मे प्रभावती।'
यथा मम चन्द्रकलायाम्---'राजा---नूनमियमन्तः पिहितमदनविकारा वर्तते । यतः ।
सख्यामुदाहरन्त्यामसमञ्जसमुत्तरं दत्ते ।।'
यथा वेण्याम्--'सहदेवः--
तत्प्रावृडिव कृष्णोयं नूनं संवर्धयिष्यति ।।'
यथा शाकुन्तले---
'शुश्रूषस्व गुरून्, कुरु प्रियसखीवृत्तिं सपत्नीजने,
भर्तुर्विप्रकृतापि रोषणतया मा स्म प्रतीपं गमः ।
भूयिष्ठं भव दक्षिणा परिजने भाग्यष्वनुत्सेकिनी,
यथा मम चन्द्रकलायां चन्द्रं प्रति---
वससि सिरे पसुबैणो तहवि ह इत्थीअ जीअणं हरसि ।।'
यथा तत्रैव---'राजा---(चन्द्रकलाया मुखं निदिश्य ।)
स्तलस्फूर्जत्कम्बनविलसदलिसंघात उपरि ।
विना दोषासङ्गं सततपरिपूर्णाखिलकलः
कुतः प्राप्तश्चन्द्रो विगलितकलङ्कः सुमुखि ते ।।
यथा---
हृदः पद्माकरः किन्तु बुधस्त्वं स जलाशयः ।।'
यथा वेण्याम्---
बहूनां कीर्तनं सिद्धिरभिप्रेतार्थसिद्धये ।। सूत्र ६.१८६ ।।
यथा---
पृथिव्या रक्षणो राजन्नेकत्र त्वयि तत्स्थितं ।।
वेण्याम्---कञ्चुकिनं प्रति 'दुर्योधनः---
स्वबलेन निहन्ति संयुगे नचिरात्पाण्डुसुतः सुयोधनम् ।।'
यथा---
त्वयि राजनि ते राजन्न तथा व्यवसायिनः ।।'
वाचा यथा---
आर्येणानुगृहीतस्य न विघ्नः सिद्धिमन्तरा ।।'
एवं चेष्टयापि ।
यथा वेण्याम्---अश्वत्थामानं प्रति 'कृपः---दिव्यास्त्रग्रमकोविदे भारद्वाजतुल्यपराक्रमे किं न संभाव्यते त्वयि।'
यथा शाकुन्तले---'राजा---
'किं शीकरैः क्लमविमर्दिभिरार्द्रवातं
सञ्चारयामि नलिनीदलतालवृन्तं ।
अङ्के निवेश्य चरणावुत पद्मताम्रौ
संवादयामि करभोरु यथासुखं ते ।।'
यथा वेण्याम्---द्रोणोऽश्चत्थामानं राज्येऽभिषेक्तुमिच्छतीति कथयन्तं कर्णं प्रति 'राजा---साधु अङ्गराज साधु । कथमन्यथा---
सिन्धुराजमुपेक्षेत नैव चेत्कथमन्यथा ।।'
यथा तत्रैव--कर्णं प्रति 'अश्वत्थामा--
सम्प्रत्येव भयाद्विहाय समरं प्राप्तोऽस्मि किं त्वं यथा ।
जातोऽहं स्तुतिवंशकीर्तनविदां किं सारथीनां कुले क्
षुद्रारातिकृताप्रियं प्रतिकरोप्यस्त्रेण नास्त्रेण यत् ।।'
यथा तत्रैव---'सुन्दरकः---अज्जा, अवि णाम सारधिदुदिओदिट्ट तुह्मेर्हि महारॉ दुर्योधणो ण वेत्ति।'
यथा विक्रमोर्वश्याम्---'राजा---
स्वयं कृतः पतिर्द्वाभ्यामुर्वश्या च भुवा च यः ।।
यथा वेण्याम्--दुर्योधनभ्रान्त्या भीमं प्रति 'युधिष्ठिरः---दुरात्मन्दुर्योधनहतक -' इत्यादि ।
यथा मम चन्द्रकलायाम्---'राजा---प्रिये,
(आत्मानं निर्दिश्य---) अयमीहितकुसुमानां सम्पादयिता तवास्ति दासजनः ।।'
यथा तत्रैव--
'नेत्रे खञ्जनगञ्जने सरसिजप्रत्यथि--' इत्यादि (पृ.)
यथा वेण्याम्---'राजा---
शलाघा पाण्डुपुत्राणां सैवास्माकं भविष्यति ।।'
यथा---
पश्य सुभ्र समालम्भात्कादम्बश्चुम्बति प्रियां ।।'
यथा---'गृहवृक्षवाटिकायाम्---
प्राज्ञे कल्याणनामानावुभौ तिष्यपुनर्वसू ।।'
यथा शाकुन्तले---
'उदेति पूर्वं कुसुमं ततः फलं घनोदयः प्राक्तदनन्तरं पयः ।
निमित्तनैमित्तिकयोरयं विधिस्तव प्रसादस्य पुरस्तु सम्पदः ।।'
अथ नाट्यालङ्काराः--
उत्प्रासनस्पृहाक्षोभपश्चात्तापोपपत्तयः ।। सूत्र ६.१९५ ।।
आशंसाध्यवसायौ च विसर्पाल्लेखसंज्ञितौ ।
उत्तेजनं परीवादो नीतिरर्थविशेषणं ।। सूत्र ६.१९६ ।।
प्रोत्साहनं च साहाय्यमभिमानोऽनुवर्तनं ।
उत्कीर्त्तनं तथा याच्ञा परिहारो निवेदनं ।। सूत्र ६.१९७ ।।
प्रवर्तनाख्यानयुक्तिप्रहर्षाश्चोपदेशनं ।
इति नाट्यालङ्कृतयो नाट्यभूषणहेतवः ।। सूत्र ६.१९८ ।।
यथा शाकुन्तले---
पुत्रं त्वमपि सम्राजं सेव पूरुमवाप्नुहि ।।'
आकन्दः प्रलपितं शुचौ ।
यथा वेण्याम्--'कञ्चकी--हा देवि कुन्ति राजभवनपताके -' इत्यादि ।
यथा कुलपत्यङ्के---
नीयते रक्षसा तेन लक्ष्मणो युधि संशयं ।।'
यथा शाकुन्तले---
गर्वोऽवलेपजं वाक्यं---
---कार्यस्यारम्भ उद्यमः ।। सूत्र ६.२०० ।।
यथा कुम्भाङ्के--'रवणः--पश्यामि शोकविवशोऽन्तकमेव तावत्।'
यथा विभीषणनिर्भर्त्सनाङ्के--'विभीषणः--राममेवाश्रयामि' इति ।
यथा शाकुन्तले--'शार्ङ्गरवः--राजन् अथ पुनः पूर्ववृत्तान्तमन्यसङ्गद्विस्मृतो भवान् । तत्कथमधर्मभीरोर्दारपरित्यागः---' इत्यादि ।
यथा तत्रैव---'राजा---
पिपासतो ममानुज्ञां ददातीव प्रियाधरः ।।'
यथा---
न केवलं हतो वाली स्वात्मा च परलोकतः ।।'
यथानुतापाङ्के--'रामः---
किं देव्या न विचुम्बितोऽस्मि बहुशो मिथ्याभिशप्तस्तदा' इति ।
यथा वध्यशिलायाम्---
तां यदीच्छसि जीवन्तीं रक्षात्मानं ममासुभिः ।।'
आशंसनं स्यादाशंसा---
यथा श्मशाने---'माधवः---
'तत्पश्येयमनङ्गमङ्गलगृहं भूयोऽपि तस्या मुखम्' इति ।
---प्रतिज्ञाध्यवसायकः ।
यथा मम प्रभावत्याम्---'वज्रनाभः---
लीलयोन्मूलयाम्येष भुवनद्वयमद्य वः ।।'
यथा वेण्याम्---
कार्यग्रहणमुल्लेख---
यथा शाकुन्तले---राजानं प्रति 'तापसौ---समिदाहरणाय प्रस्थितावावां । इह चास्मद्गुरोः कण्वस्य कुलपतेः साधिदैवत इव शकुन्तलयानुमालिनीतीरमाश्रमो दृश्यते । न चेदन्य (था) कार्यातिपातः, प्रविश्य गृह्यतामतिथैसत्कारः' इति ।
---उत्तेजनमितीष्यते ।
स्वकार्यसिद्धयेऽन्यस्य प्रेरणाय कठोरवाक् ।। सूत्र ६.२०५ ।।
यथा---
धिग्धिक्प्रच्छन्नरूपेण युध्यसेऽस्मद्भयाकुलः ।।'
भर्त्सना तु परीवादो---
यथा सुन्दराङ्के--'दुर्योधनः धिग्धिक्सूत किं कृतवानसि । वत्सस्य मे प्रकृतिदुर्ललितस्य पापः पापं विधास्यति--' इत्यादि ।
---नीतिः शास्त्रेण वर्तनं ।
यथा शाकुन्तले--'दुष्यन्तः---विनीतवेषप्रवेश्यानि तपोवनानि।' इति ।
उपालम्भविशेषेण तत्स्यादर्थविशेषणं ।
यथा शाकुन्तले राजानं प्रति 'शार्ङ्गरवः--आः कथमिदं नाम, किमुपन्यस्तमिति ? ननु भवानेव नितरां लोकवृत्तान्तनिष्णातः । सतीमपि ज्ञातिकुलैकसंश्रयां जनोऽन्यथा भर्तृमतीं विशङ्कते ।
अतः समीपे परिणेतुरिष्यते प्रियाप्रिया वा प्रमदा स्वबन्धुभिः ।।
यथा बालरामायणे---
तज्जगत्त्रितयं त्रातुं तात ताडय ताडकां ।।'
यथा वेण्याम्--कृपं प्रति 'अश्वत्थामा---त्वमपि तावद्राज्ञः पाशर्ववर्तो भव । कुपः---वाञ्छाम्यहमद्य प्रतिकर्तुम्--' इत्यादि ।
अभिमानः स एव स्यात्---
यथा तत्रैव---'दुर्योधनः---
मातः किमप्यसदृशं कृपणं वचस्ते---' इत्यादि ।
---प्रश्रयादनुवर्तनं ।। सूत्र ६.२०८ ।।
अनुवृत्तिः---
यथा शाकुन्तले--'राजा---(शकुन्तलां प्रति) अयि तपो वर्धते । अनुसूया दाणिं अदिधिविसेसलाहेण' इत्यादि ।
यथा बालारामायणे---
गाढं वक्षसि ताडिते हनुमता द्रोणाद्रिरत्राहृतः ।' इत्यादि ।
याच्ञा तु क्वापि याच्ञा या स्वयं दूतमुखेन वा ।। सूत्र ६.२०९ ।।
यथा----
शिरोभिः कन्दुकक्रीडां किं कारयसि वानरान् ।।'
यथा--
तत्क्षमस्व विभो किं च सुग्रीवस्ते समर्पितः ।।'
यथा राघवाभ्युदये---'लक्ष्मणः--आर्य समुद्राभ्यर्थनया गन्तुमुद्यतोऽसि तत्किमेतत्।'
यथा वेण्याम्---'राजा---कञ्चुकिन् देवस्य देवकीनन्दनस्य बहुमानाद्वत्सस्य भीमसेनस्य विजयमङ्गलाय प्रवर्तन्तां तत्रोचिताः समारम्भाः।'
आख्यानं पूर्ववृत्तोक्तिर्---
यथा तत्रैव--
'देशः सोऽयमरातिशोणितजलेर्यस्मिन्ह्रदाः पूरिताः--ऽइत्यादि ।
युक्तिरर्थावधारणं ।। सूत्र ६.२११ ।।
यथा तत्रैव---
र्भयमिति युक्तमितोऽन्यतः प्रयातुं ।
अख मरणमवश्यमेव जन्तोः
प्रहर्षः प्रमदाधिक्यं---
यथा शाकुन्तले---'राजा - तात्किमिदानीमात्मानं पूर्णमनोरथं नाभिनन्दामि।'
शिक्षा स्यादुपदेशनं ।
यथा तत्रैव--'सहि, ण जुत्तं अस्समवासिणो जणस्स अकिदसक्कारं अदिधिविसेसं उज्भ्क्तिअ सच्छन्ददो गमनम्।'
एषां च लक्षणनाट्यालङ्काराणां सामान्यत एकरूपत्वेऽपि भेदेन व्यपदेशो गड्डलिकाप्रवाहेण । एषु च केषांचिद्गुणालङ्कारभावसंध्यङ्गविशेषान्तर्भावेऽपि नाटके प्रयत्नतः कर्त्तव्यत्वात्तद्विशेषोक्तिः ।
एतानि च---
षडविंशल्लक्षणोपेतमलङ्कारोपशोभितं ।
महारसं महाभोगमुदात्तरचनान्वितं ।
महापुरुषसत्कारं साध्वाचारं जनप्रियं ।।'
सुश्लिष्टसन्धियोगं च सुप्रयोगं सुखाश्रयं ।
इति मुनिनोक्तत्वान्नाटकेऽवश्यं कर्तव्यान्येव । वीथ्यङ्गानि वक्ष्यन्ते ।
लास्याङ्गान्याह--
प्रच्छेदकस्त्रिगूढं च सैन्धवाख्यं द्विगूढकं ।
उत्तमोत्तमकं चान्यदुक्तप्रत्युक्तमेव च ।। सूत्र ६.२१३ ।।
लास्ये दशविधं ह्येतदङ्गमुक्तं मनीषिभिः ।
तत्र--तन्त्रीभाण्डं पुरस्कृत्योपविष्टस्यासने पुरः ।। सूत्र ६.२१४ ।।
यथा---गौरीगृहे वीणां वादयन्ती 'मलयवती---
अभिवाञ्छितं प्रसिध्यतु भगवति युष्मत्प्रसादेन ।।'
स्थितपाठ्यं तदुच्यते ।
अभिनवगुप्तपादास्त्वाहुः---'उपलक्षणं चैतत् । क्रोधोद्भ्रान्तस्यापि प्राकृतपठनं स्थितपाठ्यम्' इति ।
अप्रसाधितगात्रं यदासीनासीनमेव तत् ।। सूत्र ६.२१६ ।।
आतोद्यमिश्रितं गेयं छन्दांसि विविधानि च ।
स्त्रीपुंसयोविपर्यासचेष्टितं पुष्पगण्डिका ।। सूत्र ६.२१७ ।।
अन्यासक्तं पतिं मत्वा प्रेमविच्छेदमन्युना ।
वीणापुरःसरं गानं स्त्रियाः प्रच्छेदको मतः ।। सूत्र ६.२१८ ।।
स्त्रीवेषधारिणां पुंसां नाट्यं श्लक्ष्णं त्रिगूढकं ।
यथा मालत्याम्--'मकरन्दः--एषोऽस्मि मालतीसंवृत्तः।'
कश्चन भ्रष्टसंकेतः सुव्यक्तकरणान्वितः ।। सूत्र ६.२१९ ।।
करणं वीणादिक्रिया ।
द्विगूढं रसभावाढ्यम्उत्तमोत्तमकं पुनः ।
क्पप्रसादजमधिक्षेपयुक्तं रसोत्तरं ।। सूत्र ६.२२१ ।।
हावहेलान्वितं चित्रश्लोकबन्धमनोहरं ।
उक्तिप्रत्युक्तिसंयुक्तं सोपालम्भमलीकवत् ।। सूत्र ६.२२२ ।।
स्पष्टान्युदाहरणानि ।
अङ्कैश्च दशभिर्धोरा महानाटकमूचिरे ।
एतदेव नाटकं । यथा---बालरामायणं ।
अथ प्रकरणं ---
शृङ्गारोऽङ्गी नायकस्तु विप्रोऽमात्योऽथवा वणिक् ।
विप्रनायकं यथा मृच्छकटिकं । अमात्यनायकं मालतीमाधवं । वणिड्नायकं पुष्पभूषितं ।
तेन भेदास्त्रयस्तस्य तत्र भेदस्तृतीयकः ।। सूत्र ६.२२६ ।।
कुलस्त्री पुष्पभूषिते । वेश्या तु रङ्गवृत्ते । द्वे अपि मृच्छकटिके । अस्यनाटकप्रकृतित्वाच्छेषं नाटकवत् ।
अथ भाणः---
एकाङ्क एक एवात्र निपुणः पण्डितो विटः ।
रङ्गे प्रकाशयेत्स्वेनानुभूतमितरेण वा ।। सूत्र ६.२२८ ।।
संबोधनोक्तिप्रत्युक्तो कुर्यादाकाशभाषितैः ।
सूचयेद्वीरशृङ्गारौ शौर्यसौभाग्यवर्णनैः ।। सूत्र ६.२२९ ।।
तत्रैतिवृत्तमुत्पाद्यं वृत्तिः प्रायेण भारति ।
अत्राकाशभाषितरूपपरवचनमपि स्वयमेवानुवदन्नुत्तरप्रत्युत्तरे कुर्यात् । शृङ्गारवीररसौ च सौभाग्यशौर्यवर्णनया सूचयेत् । प्रायेण भारती, क्वापि कौशिक्यपि वृत्तिर्भवति । लास्याङ्गानि गेयपदादीनि । उदाहणं लीलामधुकरः ।
अथ व्यायोगः---
हीनो गर्भविमर्शाभ्यां नरैर्बहुभिराश्रितः ।। सूत्र ६.२३१ ।।
एकाङ्कश्च भवेदस्त्रीनिमित्तसमरोदयः ।
कैशिकीवृत्तिरहितः प्रख्यातस्तत्र नायकः ।। सूत्र ६.२३२ ।।
राजषिरथ दिव्यो वा भवेद्धीरोद्धतश्च सः ।
यथा सौगन्धैकाहरणं ।
अथ समवकारः---
सन्धयो निर्विमर्शास्तु त्रयोऽङ्कास्तत्र चादिमे ।। सूत्र ६.२३४ ।।
सन्धी द्वावन्त्ययोस्तद्वदेक एको भवेत्पुनः ।
नायका द्वादशोदात्ताः प्रख्याता देवमानवाः ।। सूत्र ६.२३५ ।।
फलं पृथक्पृथक्तेषां वीरमुख्योऽखिलो रसः ।
वृत्तयो मन्दकौशिक्यो नात्र बिन्दुप्रवेशकौ ।। सूत्र ६.२३६ ।।
वीथ्यङ्गानि च तत्र स्युर्ययालाभं त्रयोदश ।
गायत्र्युष्णिङ्मुखान्यत्र च्छन्दांसि विविधानि च ।। सूत्र ६.२३७ ।।
त्रिशृङ्गारस्त्रिकपटः कार्यश्चायं त्रिविद्रवः ।
वस्तु द्वादशनालीभिर्निष्पाद्यं प्रथमाङ्कगं ।। सूत्र ६.२३८ ।।
नालिका घटिकाद्वयमुच्यते । बिन्दुप्रवेशकौ च नाटकोक्तावपि नेह विधातव्यौ ।
तत्र---
स्वाभाविकः कृत्रिमश्च दैवजो विद्रवः पुनः ।
तत्र शास्त्राविरोधेन कृतो धर्मशृङ्गारः । अर्थलाभार्थकल्पितोर्ऽथशृङ्गारः । प्रहसनशृङ्गारः कामशृङ्गारः । तत्र कामशृङ्गारः प्रथमाङ्कः एव । अन्ययोस्तु न नियम इत्याहुः । चेतनाचेतना गजादयः । समवकीर्यन्ते बहवोर्ऽथा अस्मिन्नति समवकारः । यथा---समुद्रमथनं ।
अथ डिमः---
उपरागैश्च भूयिष्ठो डिमः ख्यातेतिवृत्तकः ।। सूत्र ६.२४१ ।।
अङ्गी रौद्ररसस्तत्र सर्वेऽङ्गानि रसाः पुनः ।
चत्वारोऽङ्का मता नेह विष्कम्भकप्रवेशकौ ।। सूत्र ६.२४२ ।।
नायका देवगन्धर्वयक्षरक्षोमहोरगाः ।
भूतप्रेतपिशाचाद्याः षोडशात्यन्तमुद्धताः ।। सूत्र ६.२४३ ।।
वृत्तयः कौशिकीहीना निर्विमर्शाश्च सन्धयः ।
दीप्ताः स्युः षड्रसाः शान्तहास्यशृङ्गारवजिंताः ।। सूत्र ६.२४४ ।।
अथेहामृगः--
मुखप्रतिमुखे सन्धी तत्र निर्वहणं तथा ।। सूत्र ६.२४५ ।।
नरदिव्यावनियमौ नायकप्रतिनायकौ ।
ख्यातौ धीरोद्धतावन्यो गूढभावादयुक्तकृत् ।। सूत्र ६.२४६ ।।
दिव्यस्त्रियमनिच्छन्तीकपहारादिनेच्छतः ।
शृङ्गाराभासमप्यस्य किञ्चित्किञ्चित्प्रदर्शयेत् ।। सूत्र ६.२४७ ।।
पताकानायका दिव्या मर्त्या वापि दशोद्धताः ।
युद्धमानीय संरम्भं परं व्याजान्निवर्तते ।। सूत्र ६.२४८ ।।
महाध्मानो वधप्राप्ता अपि वध्याः स्युरत्र नो ।
एकाङ्को देव एवात्र नेतेत्याहुः परे पुनः ।। सूत्र ६.२४९ ।।
मिश्रं ख्याताख्यातं । अन्यः प्रतिनायकः । पताकानायकास्तु नायकप्रतिनायकयोर्मिलिता दश । नायको मृगवदलभ्यां नायिकामत्र ईहते वाञ्छतीतीहामृगः । यथा---कुसुमशेखरविजयादिः ।
अथाङ्कः---
रसोऽत्र करुणः स्थायी बहुस्त्रीपरिदेवितं ।
प्रख्यातमितिवृत्तं च कविर्बुद्ध्या प्रपञ्चयेत् ।। सूत्र ६.२५१ ।।
युद्धं च वाचा कर्त्तव्यं निर्वदवचनं बहु ।। सूत्र ६.२५२ ।।
इसं च केचित्नाटकाद्यन्तः पात्यङ्कपरिच्छेदार्थमुत्सृष्टिकाङ्कनामानं आहुः । अन्ये तु---उत्क्रान्ता विलोमरूपा सृष्टिर्यत्रेत्युत्सृष्टिकाङ्कः । यथा--शमिष्ठाययातिः ।
अथ वीथी---
आकाशभाषितैरुक्तैश्चित्रां प्रत्युक्तिमाश्रितः ।। सूत्र ६.२५३ ।।
सूचयेद्भरि शृङ्गारं किञ्चिदन्यान्नसान्प्रति ।
मुखनिर्वहणो सन्धई अर्थप्रकृतयोऽखिलाः ।। सूत्र ६.२५४ ।।
कश्चिदुत्तमो मध्यमोऽधमो वा शृङ्गारबहुलत्वाच्चास्याः कौशिकीवृत्तिबहुलत्वं ।
अस्यास्त्रयोदशाङ्गानि निर्दिशन्ति मनीषिणः ।
उद्धात्य (त) कावलगिते प्रपञ्चस्त्रिगतं छलं ।। सूत्र ६.२५५ ।।
वाक्केल्यधिबले गण्डमवस्यन्दितनालिके ।
असत्प्रलापव्याहारमृद(मार्द) वानि च तानि तु ।। सूत्र ६.२५६ ।।
तत्रोद्धात्य(त) कावलगिते प्रस्तावनाप्रस्तावे सोदाहरणं लक्षिते ।
मिथो वाक्यमसद्भूतं प्रपञ्चो हास्यकृन्मतः ।
यथा विक्रमोर्वश्याम्--वलीभीस्थविदूषकचेट्योरन्योन्यवचनं ।
यथा तत्रैव---राजा---
रामा रम्ये वनान्तेऽस्मिन्मया विरहिता त्वया ।।
(नेपथ्ये तत्रैव प्रतिशब्दः) राजा कथं दृष्टेत्याह ।
अत्र प्रश्नवाक्यमेवोत्तरत्वेन योजितं । 'नटादित्रितयविषयमेवेदमिति' कश्चित् ।
यथा वेण्याम्--
कर्ता द्यूतच्छलानां, जतुमयशरणोद्दीपनः सोऽभिमानी
राजा दुःशासनादेर्गुरुरनुजशतस्याङ्गराजस्य मित्रं ।
कृष्णाकेशोत्तरीयव्यपनयनपटुः, पाण्डवा यस्य दासाः
क्वाऽस्ते दुर्योधनोऽसौ कथयत, न रुषा द्रष्टुमभ्यागतौ स्वः ।।'
उदीर्यते यद्वचनं वञ्चनाहास्यरोषकृत् ।
द्वित्रीत्युपलक्षणं । यथा---
मद्यं चापि तव प्रियं प्रियमहो वाराङ्गनाभिः सह ।
वेश्याप्यर्थरुचिः कुतस्तव धनं द्यूतेन चौर्येण वा
केचित्--'प्रक्रान्तवाक्यस्य साकाङ्क्षस्यैव निवृत्तिर्वाक्केलिः' इत्याहुः । अन्ये 'अनेकस्य प्रश्नस्यैकमुत्तरम्।'
यथा मम प्रभावत्याम्--वज्रनाभः---
लीलयोन्मूलयाम्येष भुवनद्वयमद्य वः ।।)
प्रद्युम्नः---अरे रे असुरापसद अलममुना बहुप्रलापेन । मम खलु---
कोदण्डनिर्गलितकाण्डसमूहपातैः ।
आस्तां समस्तदितिजक्षतजोक्षितेयं
यथा वेण्याम्--राजा---
पर्याप्तमेव करभोरु ममोरुग्मं ।।
अनन्तरं (प्रविश्य) कञ्चुकी--देव भग्नं भग्नम्-इत्यादि ।
अत्र रथकेतनभङ्गार्थं वचनमूरुभङ्गार्थे सम्बन्धे सम्बद्धं ।
यथा छिलितरामे--'सीता-जाद काल्लं क्खु अओज्भ्क्ताएण गन्तव्वम्, तर्हि सो राआ विणएण पणयिदव्वो । लवः--अथ किमावाभ्यां राजोपजीविभ्यां भवितव्यं । सीता--जाद सो क्खु तुम्हाणं पिदा । लवः--किमावयो रघुपतिः पिता । सीता--(साशङ्कम् ।) मा अण्णधा सङ्कद्धम्, ण क्खु तुम्हाणं सालाए ज्जेव पुहवीएत्ति ।
संवरणकार्युत्तरं प्रहेलिका ।
यथा रत्नावल्याम्---सुसङ्गता---सहि जस्स किदे तुमं आअदा सो इद ज्जेव चिट्ठदि । सागरिका--कस्स किदे अहं आअदा सुसङ्गता--णं क्खु चित्तफलास्स । अत्र त्वं राज्ञः कृते आगतेत्यर्थः संवृतः ।
अगृह्णतोऽपि मूर्खस्य पुरो यच्च हितं वचः ।। सूत्र ६.२६२ ।।
तत्राद्यं यथा मम प्रभावत्याम्--रद्युम्नः-- (सहकारवल्लीमवलोक्य सानन्दम्) अहो, कथमिहैव
किसलयपेशलपाणिः कोकिलकलभाषिणी प्रियतं मे ।।'
एवमसंबद्धोत्तरेऽपि । तृतीयं यथा--वेण्यां दुर्योधनं प्रति गान्धारीवाक्यं ।
यथा मालविकाग्निमित्र---(लास्यप्रयोगावसाने मालविका निर्गन्तुमिच्छति) विढूषकः--मा दाव उवदेसमुद्धा गमिस्ससि (इत्युपक्रमेण) गणदासः--(विदूषकं प्रति---) आर्य उच्यतां यस्त्वया क्रमभेदो लक्षितः ।
विदूषकः--पढमं बम्भणपूआ भोदि, सा इमाए लङ्घिदा ।
(मालविकास्मर्यते) इत्यादिना नायकस्य विशुद्धनायिकादर्शनप्रयुक्तेन हासलोभकारिण वचसा व्याहारः ।
दोषा गुणा गुणा दोषा यत्र स्युर्मृदर्(मादं)वं हि तत् ।। सूत्र ६.२६३ ।।
क्रमेण यथा---
भूयस्त्वद्दर्शनादेव ममैते गुणतां गताः ।।
तस्यास्तद्रूपसौन्दर्यं भूषितं यौवनश्रिया ।
एतानि चाङ्गनि नाटकादिषु सम्भवन्त्यपि वीथ्यामवश्यं विधेयानि स्पष्टतया नाटकादिषु विनिविष्टान्यपीहोदाहृतानि । वीथीव नानारसानां चात्र मालारूपतया स्थितत्वाद्वीथीयं । यथा---मालविका ।
अथ प्रहसनम्---
भवेत्प्रहसनं वृत्तं निन्द्यानां कविकल्पितं ।। सूत्र ६.२६४ ।।
अत्र नारभटी, नापि विष्कम्भकप्रवेशकौ ।
अङ्गी हास्यरसस्तत्र वीथ्यङ्गानां स्थितिर्न वा ।। सूत्र ६.२६५ ।।
तपस्विभगद्विप्रप्रभृतिष्वत्र नायकः ।
यथा कन्दर्पकेलिः ।
यथा---धूर्तचरितं ।
तत्पुनर्भवति द्व्यङ्कमथवैकाङ्कनिर्मितं ।। सूत्र ६.२६७ ।।
यथा--लटकमेलकादिः ।
मुनिस्त्वाह---
अविकृतवेषपरिच्छचेष्टितकरणं तु सङ्कीर्णं ।।'इति ।
विकृतं तु विदुर्यत्र षण्ढकञ्चुकितापसाः ।
इदं तु सङ्कीर्णेनैव गतार्थमिति मुनिना पृथङ्नोक्तं ।
अथोपरूपकाणि । तत्र---
प्रख्यातो धीरललितस्तत्र स्यान्नायको नृपः ।। सूत्र ६.२६९ ।।
स्यादन्तः पुरसम्बद्धा सङ्गीतव्यापृताथवा ।
नवानुरागा कन्यात्र नायिका नृपवंशजा ।। सूत्र ६.२७० ।।
सम्प्रवर्तेत नेतास्यां देव्यास्त्रासेन शङ्कितः ।
देवो भवेत्पुनर्ज्येष्ठा प्रगल्भा नृपवंशजा ।। सूत्र ६.२७१ ।।
पदे पदे मानवती तद्वशः सङ्गमो द्वयोः ।
द्वयोर्नायिकानायकयोः । यथा--रत्नावली---विद्धशालभञ्जिकादिः ।
अथ त्रोटकम्-
त्रोटकं नाम तत्प्राहुः प्रत्यङ्कं सविदूषकं ।। सूत्र ६.२७३ ।।
प्रत्यङ्कसविदूषकत्वादत्र शृङ्गारोऽङ्गी । सप्ताङ्कं यथा--स्तम्भितरम्भं । पञ्चाङ्कं यथा--विक्रमोर्वशी ।
अथ गोष्ठी---
नोदात्तवचना गोष्ठी कौशिकीवृत्तिशालिनी ।। सूत्र ६.२७४ ।।
हीना गर्भविमर्शाभ्यां पञ्चषड्योषिदन्विता ।
यथा---रैवतमदनिका ।
अथ सट्टकम्--
न च विष्कम्भकोऽप्यत्र प्रचुरश्चाद्भुतो रसः ।। सूत्र ६.२७६ ।।
यथा---कर्पूरमञ्जरी ।
अथ नाट्यरासकम्---
उदात्तनायकं तद्वत्पीठमर्देपनायकं ।
हास्योऽङ्ग्यत्र सशृङ्गारो नारी वासकसज्जिका ।। सूत्र ६.२७८ ।।
मुखनिर्वहणे सन्धई लास्याङ्गानि दशापि च ।
तत्र सन्धैद्वयवती यथा--नर्मवती । सन्धैचतुष्टयवती यथा--विलासवती ।
अथ प्रस्थानकम्--
दासी च नायिका वृत्तिः कौशिकी भारती तथा ।। सूत्र ६.२८० ।।
सुरापानसमायोगादुद्दिष्टार्थस्य संहृतिः ।
यथा---शृङ्गारतिलकं ।
अथोल्लाप्यम्---
शिल्पकाङ्गैर्युतं हास्यशृङ्गारकरुणै रसैः ।। सूत्र ६.२८२ ।।
उल्लाप्यं बहुसंग्राममस्त्रगीतमनोहरं ।
शिल्पकाङ्गानि वक्ष्यमाणानि । यथा--देवीमहादेवं ।
अथ काव्यम्---
खण्डमात्राद्विपदिकाभग्नतालैरलंकृतं ।। सूत्र ६.२८४ ।।
वर्णमात्राछड्डणिकायुतं शृङ्गारभाषितं ।
यथा---यादवोदयं ।
अथ प्रेङ्खणम्---
असूत्रधारमेकाङ्कमविष्कम्भप्रवेशकं ।। सूत्र ६.२८६ ।।
नियुद्धसम्फेटयुतं सर्ववृत्तिसमाश्रितं ।
यथा---वालिवधः । अथ रासकम्---
भाषाविभाषाभूयिष्ठं भारती कौशिकीयुतं ।। सूत्र ६.२८८ ।।
असूत्रधारमेकाङ्कं सवीथ्यङ्गं कलान्वितं ।
श्लिष्टनान्दीयुतं ख्यातनायिकं मूर्खनायकं ।। सूत्र ६.२८९ ।।
उदात्तभावविन्यससंश्रितं चोत्तरोत्तरं ।
यथा---मेनंकाहितं । अथ संलापकम्---
पाषण्डः स्याद्रसस्तत्र शृङ्गारकरुणोतरः ।। सूत्र ६.२९१ ।।
भवेयुः पुरसंरोधच्छलसंग्रामविद्रवाः ।
यथा---मायाकापालिकं ।
अथ श्रीगदितम्---
प्रसिद्धनायिकं गर्भविमर्शाभ्यां विवर्जितं ।। सूत्र ६.२९३ ।।
भारतीवृत्तिबहुलं श्रीतिशब्देन संकुलं ।
यथा---क्रीडारसातलं ।
एकाड्को भारतीप्राय इति केचित्प्रचक्षते ।। सूत्र ६.२९५ ।।
ऊह्यमुदाहरणं । अथ शिल्पकम्---
अशान्तहास्याश्च रसा नायको ब्राह्मणो मतः ।। सूत्र ६.२९६ ।।
वर्णनात्र श्मशानादेर्हेनः स्यादुपनायकः ।
सप्तिविंशतिरङ्गानि भवन्त्येतस्य तानि तु ।। सूत्र ६.२९७ ।।
आशंसातर्कसंदेहतापोद्वेगप्रसक्तयः ।
प्रयत्नग्रथनोत्कण्ठावहित्थाप्रतिपत्तयः ।। सूत्र ६.२९८ ।।
विलासालस्यबाष्पाणि प्रहर्षाश्वासमूढताः ।
साधनानुगमोच्छवासविस्मयप्राप्तयस्तथा ।। सूत्र ६.२९९ ।।
लाभविस्मृतिसंफोटा वैशारद्यं प्रबोधनं ।
चमत्कृतिश्चेत्यमीषां स्पष्टत्वाल्लक्ष्म नोच्यते ।। सूत्र ६.३०० ।।
संफोटग्रथनयोः पूर्वमुक्तत्वादेव लक्ष्म सिद्धं ।
अथ विलासिका---
विदूषकविटाभ्यां च पीठमर्देन भूषिता ।। सूत्र ६.३०१ ।।
हीना गर्भविमर्शाभ्यां संधिभ्यां हीननायका ।
केचित्तु तत्र विलासिकास्थाने विनायिकेति पठन्ति । तस्यास्तु 'दुर्मल्लिकायामन्तर्भावः' इत्यान्ये ।
अथ दुर्मल्लिका---
अगर्भा नागरनरान्यूननायकभूषिता ।। सूत्र ६.३०३ ।।
त्रिनालिः प्रथमोऽङ्कास्यां विटक्रीडामयो भवेत् ।
पञ्चनालिद्वितीयोऽङ्को विदूषकविलासवान् ।। सूत्र ६.३०४ ।।
षण्णालिकस्तृतीयस्तु पीठमर्दविलासवान् ।
यथा---बिन्धुमती ।
अथ प्रकरणिका---
समानवंशजा नेतुर्भवेद्यत्र च नायिका ।। सूत्र ६.३०६ ।।
मृग्यमुदाहरणं ।
अथ हल्लीशः---
वागुदात्तैकपुरुषः कौ (कै) शिकीवृत्तिरुज्ज्वला ।
यथा---कोलिरैवतकं । अथ भाणिका--
कौ (कै) शिकीभारतीवृत्तियुक्तैकाङ्कविनिर्मिता ।। सूत्र ६.३०८ ।।
उदात्तनायिका मन्दनायकात्राङ्गसप्तकं ।
उपन्यासोऽथ विन्यासो विबोधः साध्वसं तथा ।। सूत्र ६.३०९ ।।
समर्पणं निवृत्तिश्च संहार इति सप्तमः ।
उपन्यासः प्रसङ्गेन भवेत्कार्यस्य कीर्तनं ।। सूत्र ६.३१० ।।
निर्वेदवाक्यव्युत्पत्तिर्विन्यास इति स स्मृतः ।
भ्रान्तिनाशो विबोधः स्यान्मिथ्याख्यानं तु साध्वसं ।। सूत्र ६.३११ ।।
सोपालम्भवचः कोपपीडयेह समर्पणं ।
निदर्शनस्योपन्यासो निवृत्तिरिति कथ्यते ।। सूत्र ६.३१२ ।।
स्पष्टान्युदाहरणानि । यथा---कामदत्ता । एतेषां सर्वेषां नाटकप्रकृतित्वेऽपि यथैचित्यं यथालाभं नाटकोक्तविशेषपरिग्रहः । यत्र च नाटकोक्तस्यापि पुनरुपादानं तत्र तत्सद्भावस्य नियमः ।
अथ श्रव्यकाव्यानि---
तत्र पद्यमयान्याह---
द्वाभ्यां तु युग्मकं सांदानतिकं त्रिभिरिष्यते ।। सूत्र ६.३१४ ।।
तत्र मुक्तकं यथा मम---
साक्षात्कर्तुमुपासते प्रति मुहुर्ध्यानैकतानाः परं ।
धन्यास्ता मधुरापिरीयुवतयस्तद्ब्रह्म या कौतुका--
युग्मकं यथा मम---
प्रणयप्रवणो कान्तेऽनैकान्ते नोचिताः क्रुधः ।।
इति यावत्कुरङ्गाक्षीं वक्तुमीहामहे वयं ।
एवमन्यान्यपि ।
सद्वंशः क्षत्रियो वापि धीरोदात्तगुणान्वितः ।
एकवंशभवा भूपाः कुलजा बहवोऽपि वा ।। सूत्र ६.३१६ ।।
शृङ्गारवीरशान्तानामेकोऽङ्गी रस इष्यते ।
अङ्गानि सर्वेऽपि रसाः सर्वे नाटकसन्धयः ।। सूत्र ६.३१७ ।।
इतिहासोद्भवं वृत्तमन्यद्वा सज्जनाश्रयं ।
चत्वारस्तस्य वर्गाः स्युस्तेष्वेकं च फलं भवेत् ।। सूत्र ६.३१८ ।।
आदौ नमस्क्रियाशीर्वा वस्तुनिर्देश एव वा ।
क्वचिन्निन्दा खलादीनां सतां च गुणकीर्तनं ।। सूत्र ६.३१९ ।।
एकवृत्तमयैः पद्यैरवसानेऽन्यवृत्तकैः ।
नास्तिस्वल्पा नातिदीर्घाः सर्गा अष्टाधिका इह ।। सूत्र ६.३२० ।।
नानावृत्तमयः कापि सर्गः कश्चन दृश्यते ।
सर्गान्ते भाविसर्गस्य कथायाः सूचनं भवेत् ।। सूत्र ६.३२१ ।।
संध्यासूर्येन्दुरजनीप्रदोषध्वान्तवासराः ।
प्रातर्मध्याह्नमृगयाशैलर्तुवनसागराः ।। सूत्र ६.३२२ ।।
संभागविप्रलम्भौ च मुनिस्वर्गपुनाध्वराः ।
रणप्रयाणोपयममन्त्रमुत्रोदयादयः ।। सूत्र ६.३२३ ।।
वर्णनीया यथायोगं साङ्गोपाङ्गा अमी इह ।
कवेर्वृत्तस्य वा नाम्ना नायकस्येतरस्य वा ।। सूत्र ६.३२४ ।।
सन्ध्यङ्गानि यथालाभमत्र विधेयानि 'अवसानेऽन्यवृत्तकैः' इति बहुवचनमविवक्षितं । साङ्गोपाङ्गा इति जलकेलिमधौपानादयः । यथा---रघुवंश---शिशुपालवः---नैषधादयः । यथा वा मम---राघवविलासादिः ।
अस्मिन्महाकाव्ये । यथा---महाभारतं ।
छन्दसा स्कन्धकेनैतत्क्वचिद्रलितकैरपि ।। सूत्र ६.३२६ ।।
यथा---सेतुबन्धः । यथा वा मम---कुवलयाश्वचरितं ।
तथापभ्रंशयोग्यानि च्छन्दांसि विविधान्यपि ।। सूत्र ६.३२७ ।।
यथा---कर्णपराक्रमः ।
एकार्थप्रवणैः पद्यैः संधिसामग्र्यवर्जितं ।। सूत्र ६.३२८ ।।
यथा---भिक्षाटनम्, आर्याविलासश्च ।
यथा---मेघदूतादि ।
व्रज्याक्रमेण रचितः स एवातिमनोरमः ।
सजातीयानामेकत्र सन्निवेशो व्रज्या । यथा मुक्तावल्यादिः । अथ गाद्यकाव्यानि । तत्र गद्यम्---
भवेदुत्कलिकाप्रायं चूर्णकं च चतुर्विधं ।
आद्यं समासरिहितं वृत्तभागयुतं परं ।। सूत्र ६.३३१ ।।
मुक्तकं यथा---'गुरुर्वचसि पृथुरुरसि--' इत्यादि ।
वृत्तगन्धि यथा मम-- 'समरकण्डूलनिविडभुजदण्डकुण्डलीकृतकोदण्डशिञ्जिनीटंकारोज्जागरितवैरिनगर' इत्यादि ।
अत्र 'कुण्डलीकृतकोदण्डऽ--इत्यनुष्टुब्वृत्तस्य पादः, 'समरकण्डूल' इति च प्रथमाक्षरद्वयरिहितस्तस्यैव पादः ।
उत्कलिकाप्रायं यथा ममैव---'अणिसविसुमरणिसिदसरविसरविदलिदसमरपरिगदपवरपरवल---' इत्यादि ।
चूर्णकं यथा भम--'गुणरत्नसागर जगदेकनागर कामिनीमदन जनरञ्जन ' इत्यादि ।
क्वचिदत्र भवेदार्या क्वचिद्वक्त्रापवक्त्रके ।
यथा---कादाम्बर्यादिः ।
अस्यामन्यकवीनां च वृत्तं पद्यं क्वचित्क्वचित् ।। सूत्र ६.३३४ ।।
कथांशानां व्यवच्छेद आश्वास इति वध्यते ।
आर्यावक्त्रापवक्त्राणां छन्दसा येन केनचित् ।। सूत्र ६.३३५ ।।
यथा---हर्षचरितादिः ।
'अपि त्वनियमो दृष्टस्तत्राप्यन्यैरुदीरणात्।' इति दण्ड्याचार्यवचनात्केचिताख्यायिका नायकेनैव निबद्धव्या' इत्याहुः, तदयुक्तं । आख्यानादयश्च कथाख्यायिकयोरेवान्तर्भावान्न पृथगुक्ताः । यदुक्तं दण्डिनैव---
एषामुदाहरणम्---पञ्चतन्त्रादि ।
अथ गद्यपद्यमयानि---
यथा---देशराजचरितं ।
यथा---विरुदमणिमाला ।
यथा मम---षोडशभाषामयी प्रशास्तिरत्नावली ।
एवमन्येऽपि भेदा उद्देशमात्रप्रसीद्धत्वादुक्तभेदानतिक्रमाच्च न पृथग्लक्षिताः ।।